Scalone dokumenty (23)

Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymi

„Projekt wspólfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Katarzyna Kędzierska

Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymi 321[11].Z2.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt wspólfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr inż. Grzegorz Galiński dr inż. Jolanta Czarnocińska

Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Ewa Superczyńska

Konsultacja: dr hab. inż. Henryk Budzeń

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[11].Z2.02 „Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymi”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu dietetyk.

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Charakterystyka produktów spożywczych 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 10 4.1.3. Ćwiczenia 11 4.1.4. Sprawdzian postępów 13

4.2. Metody utrwalania żywności i substancje celowo dodawane do żywności 14 4.2.1. Materiał nauczania 14 4.2.2. Pytania sprawdzające 20 4.2.3. Ćwiczenia 21 4.2.4. Sprawdzian postępów 23

4.3. Opakowania i sposoby przechowywania żywności 24 4.3.1. Materiał nauczania 24 4.3.2. Pytania sprawdzające 30 4.3.3. Ćwiczenia 31 4.3.4. Sprawdzian postępów 32

4.4. Wymagania higieniczne i ergonomiczne 33 4.4.1. Materiał nauczania 33 4.4.2. Pytania sprawdzające 41 4.4.3. Ćwiczenia 41 4.4.4. Sprawdzian postępów 44

5. Sprawdzian osiągnięć 45 6. Literatura 50


1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o prowadzeniu gospodarki

produktami żywnościowymi. W poradniku zamieszczono:

− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki

modułowej, − zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści i jesteś

przygotowany do wykonania ćwiczeń, − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, − sprawdzian postępów, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, których rozwiązanie potwierdzi

opanowanie materiału całej jednostki modułowej, − literaturę uzupełniającą.


Schemat układu jednostek modułowych

312[11].Z2 Produkcja i ekspedycja

potraw dietetycznych

321[11].Z2.01 Zapewnianie jakości

zdrowotnej żywności i żywienia

321[11].Z2.02 Prowadzenie gospodarki

produktami żywnościowymi

321[11].Z2.03 Organizowanie procesów technologicznych

321[11].Z2.04 Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z owoców i warzyw

321[11].Z2.05 Sporządzanie i ekspedycja

zup oraz sosów

321[11].Z2.06 Sporządzanie

i ekspedycja potraw z jaj, mleka i jego

przetworów

321[11].Z2.07 Sporządzanie

i ekspedycja potraw z kasz oraz mąki


potraw z mięsa zwierząt rzeźnych


potraw z drobiu oraz ryb


napojów, deserów oraz dietetycznych wyrobów ciastkarskich i kulinarnych

z ciast

321[11].Z2.11

Wykorzystanie żywności specjalnego przeznaczenia


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− stosować podstawowe pojęcia dietetyki, − korzystać z przepisów prawnych, − oceniać jakość usług, − archiwizować dokumenty urzędowe, − stosować przepisy dotyczące ochrony konsumenta, − postępować zgodnie z przyjętymi systemami wartości etycznych, − posługiwać się technologią informacyjną, − wyjaśniać działanie podstawowych składników mineralnych i witamin na organizm

człowieka, − stosować podstawowe pojęcia systemów zapewnienia jakości i bezpieczeństwa żywności, − wyjaśniać skróty używane w systemach ISO oraz HACCP, − określać główne etapy procesów technologicznych dla odpowiednie branży spożywczej, − określać zawartość podstawowych składników odżywczych, − posługiwać się tabelami wartości odżywczych, − korzystać z różnych źródeł informacji, − współpracować w grupie z uwzględnieniem podziału zadań, − korzystać z różnych źródeł informacji.


3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− sklasyfikować produkty spożywcze według pochodzenia i wartości odżywczej, − zinterpretować informacje umieszczone na etykietach produktów spożywczych, − zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, − posłużyć się normami dotyczącymi oceny jakości surowców, − dokonać oceny jakości surowców, półproduktów oraz innych wyrobów kulinarnych, − scharakteryzować substancje celowo dodawane do żywności oraz zanieczyszczenia

żywności, − scharakteryzować metody utrwalania żywności, − sklasyfikować przyprawy, − określić właściwości przypraw oraz ich zastosowanie w procesie produkcji potraw

dietetycznych, − scharakteryzować wymagania higieniczne dotyczące przedmiotów przeznaczonych do

kontaktu z żywnością, − sklasyfikować opakowania stosowane do dystrybucji żywności, − dobrać opakowania do produktów spożywczych, − dokonać podziału żywności ze względu na warunki przechowywania, − scharakteryzować zmiany zachodzące w produktach spożywczych podczas ich

przechowywania, − dobrać warunki przechowywania surowców, półproduktów i gotowych wyrobów, − określić rodzaje magazynów w placówkach żywieniowych, − rozróżnić urządzenia chłodnicze, − dobrać urządzenia chłodnicze użytkowane w części magazynowej, produkcyjnej

i ekspedycyjnej placówki żywieniowej, − określić zależności zachodzące między jakością żywności a zachowaniem łańcucha

chłodniczego, − przyjąć towar do magazynu zgodnie z fakturą i zasadami Dobrej Praktyki Higienicznej, − określić krytyczne punkty kontrolne podczas przechowywania produktów spożywczych, − rozróżnić ubytki naturalne i określić przyczyny ich powstawania, − dokonać zapisów w dokumentacji magazynowej, − zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz

ochrony środowiska, − skorzystać z literatury oraz innych źródeł informacji.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Charakterystyka produktów spożywczych

4.1.1. Materiał nauczania

Na jakość zdrowotną żywności bardzo duży wpływ mają składniki odżywcze w niej zawarte. Jednak nie każdy z nas zdaje sobie sprawę, że zawiera ona także substancje obce, mogące stwarzać niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzi. Dlatego też potrzebna jest szeroko rozumiana ochrona prawna, mająca na celu zapewnienie konsumentom bezpieczeństwa i minimalizację ryzyka. W tym celu prawodawca stworzył tzw. ustawodawstwo żywnościowe, dotyczące szeroko rozumianej problematyki jakości zdrowotnej oraz sposobów jej egzekwowania (nadzór).

Aby zapewnić jak najlepszą oraz największą ochronę zdrowia ludności, kraje UE oraz wszystkie inne państwa europejskie przyjęły za jeden z głównych celów dążenie do jak największej jednolitości i harmonizacji przepisów dotyczących żywności. Realizuje się to m.in. poprzez możliwość swobodnej wymiany towarowej, przepływu dóbr i usług oraz zapewnieniu uczciwości w transakcjach handlowych. Również Polska jako kraj Unii Europejskiej ma obowiązek harmonizacji swoich przepisów dotyczących ustawodawstwa żywnościowego z dyrektywami i prawem wszystkich krajów członkowskich UE. Bardzo istotną rolę w tym zakresie odgrywają zalecenia oraz standardy Codex Alimentarius, które są wydawane przez Komisję FAO/WHO.

Jest to Światowy Kodeks Żywnościowy UE. Jest to szczególnie ważna na skalę światową problematyka, której nie można zbagatelizować. Dążenie do jak najlepszej jakości przepisów prawnych (dobrze sformułowanych), dotyczących żywności będzie prowadzić do maksymalizacji bezpieczeństwa i zapewni nam lepszą ochronę zdrowia oraz życia ludzkości. Zabezpieczy nas także przed skutkami niewłaściwego żywienia, szkodliwym działaniem czynników chemicznych, biologicznych oraz fizycznych.

Ocenie jakości zdrowotnej żywności służy kryterium obiektywne, dzięki któremu możemy ustalić jej skład chemiczny. Daje to możliwość określenia czystości mikrobiologicznej żywności, stopnia jej zanieczyszczenia z punktu widzenia substancji pozytywnych i negatywnych. Należy wyróżnić również kryterium subiektywne. Dzięki niemu dokonujemy oceny organoleptycznej, mającej charakter uzupełniający. Stanowi ona wskaźnik jakości dla konsumentów.

Dokonując oceny zdrowotnej jakości żywności należy przede wszystkim wziąć pod uwagę wymagania jakie stawiane są środkom spożywczym oraz nadzór nad egzekwowaniem tych wymagań. Są to podstawowe i generalne elementy ustawodawstwa żywnościowego służące ochronie konsumentów.

Produkty spożywcze, które konsumujemy w codziennym życiu przedstawiają różną wartość odżywczą. Spowodowane jest to nie jednakową ilością składników odżywczych i ich rodzajów. Wartość odżywcza tych produktów zależy zatem od tego jak bardzo mają one urozmaicony smak oraz ile potrzebnych substancji odżywczych dla naszego organizmu mogą one dostarczyć. Przykładem mogą być tu produkty mleczne, które zawierają bardzo dużą ilość wapnia potrzebnego do prawidłowego rozwoju układu kostnego człowieka. Z kolei takie artykuły jak słonina lub cukier nie dostarczają oprócz energii innych składników odżywczych, przez co należy unikać ich w diecie. Nazywamy je w żywieniu źródłem „pustych kalorii”.

Wartość odżywczą produktu określa tzw. gęstość odżywcza. Znajduje ona odniesienie do wartości energetycznej posiłku. Im więcej składników odżywczych w jednostce energii zawiera danie, tym większa jest gęstość odżywcza tego produktu. Temu celowi służy


wskaźnik jakości żywieniowej INQ (ang. Index Nutritional Quality). Jest on miarą ilościową gęstości odżywczej i oblicza się go dla określonych składników odżywczych.

Wskaźnikiem Jakości Żywieniowej INQ wyrażany jest stopień, w jakim spożywany produkt pokrywając zapotrzebowanie energetyczne człowieka, zaspokaja jednocześnie jego zapotrzebowanie na określony składnik odżywczy.

INQ zbliżone do jedności posiadają produkty dobrze zbilansowane pod względem zawartości odpowiedniego składnika odżywczego. W przypadku, gdy INQ jest mniejsze od jedności, mamy do czynienia z produktem nie posiadającym odpowiedniej ilości składnika odżywczego. Brak odpowiedniego składnika w produkcie oznaczony jest niższą wartością INQ. Natomiast, gdy wartość INQ jest znacząco wyższa od jedności, wówczas mamy do czynienia z produktem o dużej ilości oznaczonego składnika odżywczego. Taki typ produktów jest wykorzystywany jako suplement diety ubogiej w dany składnik odżywczy. Należy zatem stwierdzić, że wskaźnik ten odgrywa ważną rolę w ocenie zarówno wartości odżywczych pojedynczych produktów, jak i całych posiłków.

Produkty żywnościowe wyróżniają się pewnymi wspólnymi cechami, które możemy wykorzystać do racjonalnego planowania dziennych jadłospisów. Różnią się one pod względem wartości odżywczych i składu. Zatem w zależności od tego możemy je podzielić na wiele grup. Podstawą podziału jest rozróżnienie 12 grup, w skład których zaliczamy: produkty zbożowe, mleko i przetwory mleczne, jaja, mięso, wędliny, ryby, drób, masło, inne tłuszcze, ziemniaki, warzywa i owoce bogate w witaminę C, warzywa i owoce bogate w karoten, inne warzywa i owoce, suche nasiona roślin strączkowych, cukier i słodycze. Dla uproszczenia został wprowadzony podział na 5 grup:

Grupa I – przetwory zbożowe i suche nasiona roślin strączkowych. Produkty zaliczane do tej grupy są źródłem węglowodanów złożonych (skrobia, błonnik pokarmowy), białka, niektórych witamin z grupy B (głównie B1, B2 i PP) oraz witaminy E i żelaza. Przetwory zbożowe posiadają właściwości zakwaszające. Białka w nich zawarte nie są pełnowartościowe, ponieważ nie zawierają ważnych aminokwasów, tj. lizyna oraz tryptofan. Suche nasiona roślin strączkowych posiadają duże ilości składników mineralnych, witamin z grupy B oraz białka. Podczas gotowania oraz moczenia usuwane są znaczne ilości substancji antyodżywczych, zawartych w tych nasionach.

Grupa II – warzywa i owoce. Produkty z tej grupy charakteryzują się dużą zawartością witaminy C, karotenów, błonnika pokarmowego, makro- i mikroelementów oraz niską wartością energetyczną. W przeciwieństwie do produktów z grupy I działają na organizm odkwaszająco. Zielone warzywa liściaste są dobrym źródłem składników odżywczych tj.: żelazo, potas, miedź i mangan oraz witamin E, K i folacyn.

Grzyby porównywane są często do warzyw, ze względu na dużą zawartość wody, niską wartość energetyczną oraz występowanie wielu soli mineralnych i witamin. Są one bogatym źródłem witaminy PP, D, a także grzybnika (aminocukier podobny do chityny) pełniącego funkcje błonnika pokarmowego.

Grupa III – mleko i przetwory mleczne. Głównym źródłem wapnia, witaminy D, B2, A, wysokowartościowego białka, łatwostrawnego tłuszczu oraz cukru (laktozy) jest mleko. Produkty należące do tej grupy są uzupełnieniem produktów z grupy I. Do produktów nie zaliczanych do omawianej grupy, lecz wyprodukowanych z mleka zaliczamy śmietanę i masło. Charakterystyczną cechą tych produktów jest duża ilość wapnia oraz właściwości odkwaszające.

Grupa IV – mięso, wędliny, drób, ryby, jaja. Głównym źródłem wysokowartościowego białka, tłuszczu, żelaza, witamin (zwłaszcza B1, PP i B12) są mięso, ryby oraz jaja. Produkty te mogą być zastąpione produktami z grupy III. W odróżnieniu od mleka i przetworów mlecznych, posiadają one właściwości zakwaszające. Produkty z omawianej grupy posiadają duże zróżnicowanie zawartości tłuszczu, które rzutuje na strawność i koncentrację innych


składników odżywczych. Duże zawartości tłuszczu w niektórych gatunkach mięsa oraz ryb powodują, że produkty są trudno strawne oraz ubogie w białko, składniki mineralne i witaminy z grupy B. Tłuste ryby morskie posiadają wysoką wartość odżywczą, co wynika z obecności niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz witamin A i D.

Żółtko jaj odznacza się wysoką wartością odżywczą, zawiera duże ilości tłuszczu, fosforu, wapnia, żelaza i witamin. Natomiast białko jaj jest bogate w sód, potas, chlor oraz nie zawiera szkodliwego cholesterolu. W jajach występują również substancje antyodżywcze (np. awidyna), które niwelowane są pod wpływem temperatury.

Grupa V – tłuszcze jadalne. Charakterystyczną cechą tłuszczów jadalnych jest fakt, że samodzielnie nie stanowią pożywienia oraz dostarczają energii, niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT) oraz są źródłem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Tłuszcze jadalne dzielimy na roślinne oraz zwierzęce. Tłuszcze zwierzęce (słonina, smalec, łój, masło) zawierają duże ilości cholesterolu oraz nasyconych kwasów tłuszczowych. Ich duże spożywanie prowadzi do wielu chorób m.in. miażdżycy. Tłuszcze roślinne (oleje, margaryny) są bogatym źródłem NNKT oraz witamin E i K, zwłaszcza olej sojowy, słonecznikowy i oliwa z oliwek.

Technologia przyrządzania potraw oprócz podstawowych zabiegów kulinarnych przewiduje stosowanie wielu przypraw w celu poprawienia ich cech organoleptycznych. W niektórych przypadkach przyprawy podwyższają również wartość odżywczą potraw (ze względu na zawarte w nich składniki odżywcze). Najnowsze badania potwierdzają, że umiarkowane stosowanie przypraw ma niezwykle korzystny wpływ na zdrowie (tabela 1.). Przyprawy ułatwiają trawienie, a zarazem odtruwają organizm, lecząc go. Mają często korzystny wpływ na czynności serca oraz ciśnienie krwi.

Tabela 1. Właściwości lecznicze najczęściej stosowanych przypraw [15]

Nazwa przyprawy Właściwości lecznicze Anyż dobry wpływ na trawienie, łagodzenie objawów kolki, niweluje nieprzyjemny smak

w ustach, Bazylia pobudza apetyt, ułatwia trawienie, Chrzan pobudza i ułatwia trawienie tłustych i ciężko strawnych potraw, zawiera dużo

witaminy C, Czosnek obniża stężenie cholesterolu we krwi, dzięki czemu zmniejsza ryzyko wystąpienia

miażdżycy, działa bakteriobójczo, obniża nadciśnienie, Cynamon pobudza apetyt, łagodzi nadkwaśność soku żołądkowego, ułatwia trawienie, Goździki działają przeciwzapalnie, znieczulająco oraz bakteriobójczo, Kminek ma właściwości wiatropędne, korzystne w leczeniu wzdęć, pobudza wydzielanie

soków trawiennych, Majeranek działa przeciwzapalnie i antybakteryjnie, pobudza apetyt, Czarny pieprz działa rozkurczowo i obniża ciśnienie tętnicze, pobudza wydzielanie soku

żołądkowego, Rozmaryn pobudza do pracy pęcherzyk żółciowy, pomaga wątrobie pozbyć się z organizmu

szkodliwych substancji, ma właściwości moczopędne i przeciwzapalne, Tymianek pomaga przy zaburzeniach czynności układu trawiennego – niestrawności, odbijaniu,

wzdęciach, działa rozkurczowo, bakteriobójczo i wykrztuśnie, Przyprawami nazywamy produkty, które mają właściwości pobudzające apetyt,

poprawiają i nadają potrawom określony smak, zapach lub wygląd. Przyprawy mogą być pochodzenia roślinnego (np. kminek, kolendra, pieprz i inne), mineralnego (np. sól kuchenna) oraz syntetycznego (ocet, kwas cytrynowy).

Przyprawy roślinne dzieli się na grupy w zależności od części roślin, z której się otrzymuje: − owocowe: anyż, kminek, kolendra, koper, pieprz, wanilia,


− korowe: cynamon, − nasienne: gorczyca, gałka muszkatołowa, − liściaste: liść laurowy, majeranek, − kwiatowo-pączkowe: goździki, szafran, − korzenne: imbir, chrzan. Ponadto, w zależności od pochodzenia, przyprawy dzieli się na: − krajowe: anyż, gorczyca, kolendra ogrodowa, koper włoski, kminek, majeranek, pieprz

turecki, chrzan, − zagraniczne: cynamon, goździki, gałka muszkatołowa i kwiat muszkatołowy, imbir,

kardamon, liście laurowe, pieprz czarny i biały, ziele angielskie, szafran, wanilia. Sól kuchenna (jadalna) w przyrodzie występuje w postaci krystalicznego chlorku

sodowego (w wodzie morskiej) i jako sól kamienna w podziemnych zbiornikach. Do celów spożywczych i przemysłowych przeznaczone są dwa rodzaje soli: sól kamienna – produkt krystaliczny, sypki, o białym zabarwieniu oraz sól warzona – z solanek. Zapotrzebowanie na sól kuchenną waha się średnio ok. 0,5 g/dobę, przeciętnie spożywamy jednak ok. 15 g/dobę. Ten nadmiar spożycia soli nie jest obojętny dla zdrowia. Prowadzi do nadciśnienia tętniczego, udarów mózgu. Badania ostatnich lat wykazały dużo większą zapadalność na raka żołądka u osób spożywających nadmierną ilość soli. W sprzedaży sól występuje w opakowaniach papierowych lub polietylenowych, które chronią przed wilgocią. Produkt należy przechowywać w pomieszczeniach suchych i czystych.

Kwas cytrynowy spożywczy jest to produkt otrzymywany z soku cytryny lub na drodze chemicznej. Bezbarwne kryształy kwasu cytrynowego (lub biały proszek) powinny całkowicie rozpuszczać się w wodzie. Roztwór kwasu cytrynowego stosuje się jako przyprawę do różnych potraw, sałatek, surówek, cukierków, lemoniad itp. W sprzedaży detalicznej występuje w torebkach pergaminowych lub z tworzywa sztucznego.

Do potraw stosuje się również dodatek kwasu winowego, który występuje w przyrodzie w wielu roślinach. Kryształy jego są podobne do kryształów kwasu cytrynowego. Kwasek do potraw stanowi mieszaninę kwasu cytrynowego i winowego oraz innych kwasów organicznych. Konsystencja jego powinna być sypka, barwa biała, smak kwaśny.

Ocet spirytusowy jest wodnym roztworem kwasu octowego, który otrzymuje się ze spirytusu rektyfikowanego drogą fermentacji octowej.

Znaczenie przypraw pochodzenia roślinnego polega na zawartości w nich olejków eterycznych, glikozydów i innych związków chemicznych nadających potrawom smak i zapach. Ponadto olejki lotne mają właściwości bakteriobójcze, pobudzają procesy trawienne, działają przeciwzapalnie.

Należy jednak zaznaczyć, że w wielu schorzeniach niektórych przypraw nie wolno stosować, ze względu na wskazania dietetyczne.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak można sklasyfikować produkty spożywcze według pochodzenia? 2. Jakimi normami można posłużyć się do oceny jakości surowców? 3. Jak można sklasyfikować produkty spożywcze według wartości odżywczej? 4. W jaki sposób dokonuje się oceny jakości surowców, półproduktów oraz innych

wyrobów kulinarnych? 5. W jakim celu dokonano podziału produktów spożywczych na grupy? 6. Jakie jest znaczenie mleka i jego przetworów w żywieniu człowieka? 7. Jaką wartość odżywczą dla organizmu ludzkiego ma mięso, przetwory mięsne i ryby? 8. Jaką wartość odżywczą mają jaja?


9. Jaką rolę w żywieniu człowieka spełniają warzywa i owoce? 10. Na jakie grupy dzieli się warzywa i owoce ze względu na zawartość składników

odżywczych? 11. Jaką wartość odżywczą mają tłuszcze? 12. Co to są przyprawy? 13. W jakim celu do potraw dodaje się przypraw? 14. Jakie właściwości lecznicze mają przyprawy? 15. Jakie są zalety stosowania przypraw?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wpisz w odpowiednie rubryki tabeli wymienione poniżej produkty spożywcze porcja każdego produktu to 100 g: mleko, śmietana, boczek, ser twarogowy chudy, ser żółty tłusty, smalec, makaron, jabłka, pomidory, miód, dżem, ziemniaki, sałata zielona, tort czekoladowy, majonez, melon, sardynki w oleju, jogurt, schab.

Tabela do ćwiczenia 1

Produkty o małej wartości energetycznej

Produkty o dużej wartości energetycznej

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić wartość energetyczną produktów, 2) wpisać jakie produkty i potrawy mają małą wartość energetyczną, 3) wpisać jakie produkty i potrawy mają dużą wartość energetyczną, 4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusze papieru A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Oblicz wartość energetyczną następujących produktów spożywczych: 250 g mleka, jajo (50 g), 500 g ziemniaków, jabłko (150 g).


1) przeanalizować produkty spożywcze, 2) przeliczyć wartości zgodnie z tabelami wartości energetycznych, 3) wybrać metodę obliczania wartości energetycznych.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia, − tabele wartości energetycznych. − kalkulator.

Ćwiczenie 3

Podaj jaką ilość wapnia zawiera 550 g mleka tłustego, 50 g sera twarogowego chudego, 30 g sera tylżyckiego chudego, a następnie oblicz, w jakim procencie spożycie poszczególnych produktów pokrywa zapotrzebowanie organizmu dziewcząt 18-letnich na wapń.


Produktu spożywcze Ilość Ca zawarta w poszczególnych

produktach

Norma zapotrzebowania na

Ca dla dziewcząt 16–20-letnich

Procent pokrycia dziennego

zapotrzebowania

550 g mleka tłustego 50 g sera twarogowego chudego 30 g sera tylżyckiego chudego


1) określić ilość wapnia w podanych produktach, 2) zapoznać się z normami zapotrzebowania na wapń, 3) przeliczyć wartości zgodnie z tabelami wartości odżywczych.


− papier formatu A4, − flamastry kolorowe − tabele wartości odżywczych, − kalkulator, − poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Z podanych niżej produktów wybierz te, które są dobrym źródłem witaminy C, a następnie na podstawie tabel wartości odżywczej uszereguj je według wzrastającej zawartości witaminy C: mleko, masło, szpinak, marchew, jabłka, kapusta biała, kapusta włoska, gruszki, truskawki, cytryny, śliwki, ziemniaki, kiełbasa jałowcowa, brukiew, kalafiory, maliny.


1) wypisać jakie produkty i potrawy są dobrym źródłem witaminy C,


2) przeanalizować podane produkty pod względem zawartości witaminy C, 3) uszeregować podane produkty wg wzrastającej zawartości witaminy C.


− papier formatu A4, − flamastry, − tabele wartości odżywczych, − poradnik dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie 1) sklasyfikować produkty spożywcze według ich pochodzenia? 2) posłużyć się normami do oceny jakości surowców? 3) sklasyfikować produkty spożywcze według wartości odżywczej? 4) dokonać oceny jakości surowców, półproduktów oraz innych

wyrobów kulinarnych?

5) określić cel podziału produktów spożywczych na grupy? 6) wyjaśnić znaczenie mleka i jego przetworów w żywieniu człowieka? 7) określić jaką wartość odżywczą dla organizmu ludzkiego ma mięso,

przetwory mięsne i ryby?

8) określić wartość odżywczą jaj? 9) wyjaśnić jaką rolę w żywieniu człowieka spełnianą warzywa

i owoce?

10) określić na jakie grupy dzieli się warzywa i owoce ze względu na zawartość składników odżywczych?

11) określić wartość odżywczą tłuszczów? 12) zdefiniować pojęcie przyprawy? 13) określić cel dodawania przypraw do potraw? 14) wymienić właściwości lecznicze przypraw? 15) określić zalety stosowania przypraw?


4.2. Metody utrwalania żywności i substancje celowo dodawane do żywności

4.2.1. Materiał nauczania

W związku z oddziaływaniem czynników zewnętrznych na wartość odżywczą produktów spożywczych należy przechowywać je w warunkach, które w maksymalnym stopniu zagwarantują ich trwałość: 1. Miejsce przechowywania produktów spożywczych powinno być bezwzględnie czyste,

ciemne, często wietrzone i niedostępne dla szkodników (owadów, gryzoni). 2. Produkty powinny być przechowywane w niskiej temperaturze oraz w odpowiedniej

wilgotności. W przypadku wystąpienia zwiększonej wilgotności bądź wzrostu temperatury w pomieszczeniu należy je przewietrzyć.

3. Produkty powinny być przechowywane w grupach o podobnych właściwościach (np. produkty sypkie, warzywa i owoce, kiszonki, produkty o ostrym zapachu).

4. Produkty mrożone (mrożonki) raz rozmrożone nie powinny być ponownie zamrażane. Natomiast potrawy gotowane należy przechowywać w naczyniach pod przykryciem (np. słoje szklane, garnki emaliowane, kamionki). Przechowywanie żywności ze względu na tryb życia charakterystyczny dla współczesnej

cywilizacji pozwala tracić mniej czasu i pieniędzy na zakupy artykułów spożywczych. Podczas przechowywania składniki odżywcze zawarte w produktach spożywczych są

narażone na działanie różnych czynników fizykochemicznych, takich jak temperatura, tlen, światło, promieniowanie UV, pH oraz wilgotność otoczenia. Wskutek oddziaływania wymienionych czynników fizycznych zachodzą różne przemiany, które powodują w miarę upływu czasu zmniejsza się zawartość wielu składników odżywczych, a produkty tracą na atrakcyjności pod względem cech sensorycznych (smaku, zapachu, wyglądu, konsystencji, barwy).

Utrwalenie żywności jako jedna z podstawowych faz procesu technologicznego polega na doprowadzeniu produktu do stanu, który zapewnia przez określony czas utrzymanie jego jakości. Zmiany chemiczne mogą powodować pogorszenie jakości, w konsekwencji obniżenie wartości odżywczej produktu.

Przechowywanie chłodnicze żywności (w stanie schłodzonym lub zamrożonym) ma na celu utrzymanie w nie zmienionej postaci podstawowych własności produktów w jak najdłuższym czasie. Cel ten osiąga się przez dobór odpowiednich warunków przechowywania odpowiadających charakterystycznym cechom produktów. Do tych warunków należą: temperatura, wilgotność, prędkość przepływu powietrza. Temperatura wywiera zasadniczy wpływ na szybkość reakcji chemicznych, zgodnie z regułą van’t Hoffa obniżenie temperatury produktu o 10oC powoduje 2–4-krotne zwolnienie reakcji chemicznych i biochemicznych zachodzących w czasie przechowywania. Prawidłowa obróbka chłodnicza żywności powinna być ciągła.

Łańcuch chłodniczy, jest to system urządzeń i pomieszczeń do schładzania lub zamrażania, w którym nietrwała żywność zostaje ochłodzona/zamrożona zaraz po jej wytworzeniu i pozostaje w odpowiedniej temperaturze przez cały czas przechowywania włącznie z transportem, aż do spożycia. Ogniwami tego łańcucha mogą być: chłodnie zakładowe, składowe i rozdzielcze, chłodnie zakładów zbiorowego żywienia, punktów sprzedaży detalicznej oraz chłodziarki domowe. Transport chłodniczy jest elementem łączącym ogniwa łańcucha chłodniczego. Do środków transportu chłodniczego zaliczamy wagony chłodnie, samochody chłodnie oraz inne środki transportowe, np. kontenery chłodnicze, wyposażone w odpowiednie urządzenia do chłodzenia przewożonych towarów.


Chłodnie zakładowe budowane przy zakładach przetwórczych (mięsnych, rybnych, mleczarskich itp.) odgrywają rolę magazynów.

Chłodnie składowe są samodzielnymi obiektami przeznaczonymi do schładzania, zamrażania i przechowywania żywności. Natomiast chłodnie rozdzielcze służą do krótkiego przechowywania artykułów żywnościowych, przeznaczonych do sprzedaży w sieciach handlu detalicznego.

Rozróżniamy wiele rodzajów chłodzenia, m.in.: przez topienie, sublimację, parowanie, lub przy użyciu freonu.

Chłodzenie przez topnienie jest chłodzeniem naturalnym. Od najdawniejszych czasów do chłodzenia żywności stosowano śnieg i lód. Obecnie do chłodzenia jest używany lód wodny – w postaci śniegu, łusek, płatków, rurek, tafli lub bloków – otrzymany przez zamrożenie wody w specjalnych urządzeniach. Zasada chłodzenia przez topnienie polega na wykorzystaniu ciepła topnienia niezbędnego do przejścia wody ze stanu skupienia stałego w ciekły. Ciepło topnienia lodu wodnego wynosi 335,2 kJ/kg. Tę ilość ciepła pobiera lód od otoczenia – chłodzonej żywności, ochładzając ją w najkorzystniejszych warunkach do temperatury ok. 0oC. W celu otrzymania temperatury niższej od 0oC stosuje się mieszaniny lodu z solą lub skrzepnięte roztwory wodne soli (NaCl, CaCl2, MgCl2).

Chłodzenie przez sublimację. Ciepło sublimacji wykorzystuje się do chłodzenia przez stosowanie tzw. suchego lodu – zestalonego CO2. Przy ciśnieniu atmosferycznym stały CO2 sublimuje, tzn. przechodzi w stan gazowy z pominięciem stanu ciekłego, pobierając z otoczenia ciepło sublimacji wynoszące 574 kJ/kg. Podczas całego procesu utrzymywana jest stała temperatura (-78,9oC), aż do momentu stopnienienia lodu. Suchy lód jest stosowany głównie w transporcie chłodniczym. Otrzymuje się go jako produkt uboczny w procesie koksowniczym, w czasie oczyszczania gazów przemysłowych, w różnych procesach fermentacyjnych.

Chłodzenie przez parowanie. Zasada działania przeważającej liczby urządzeń chłodniczych opiera się na wykorzystaniu ciepła parowania cieczy, zwanych czynnikami chłodniczymi. Proces przejścia cieczy w parę nazywa się wrzeniem lub parowaniem. Temperatura wrzenia (parowania) oraz ciepło parowania, tj. ilość ciepła potrzebna do zamiany 1 kg cieczy o temperaturze wrzenia w parę o tej samej temperaturze, zależą od rodzaju cieczy oraz w znacznym stopniu od ciśnienia. Czynnikami chłodniczymi są związki chemiczne, które parując w niskich temperaturach i pod niskim ciśnieniem, kosztem ciepła pobranego z najbliższego otoczenia, powodują obniżenie temperatury (-3÷-4oC).

W urządzeniach chłodniczych zakładów gastronomicznych stosuje się najczęściej freon 12 i freon 22 (CHF2Cl), a w dużych urządzeniach przemysłowych amoniak (NH3). Czynniki chłodnicze powinny odznaczać się możliwie wysoką temperaturą krytyczną (tj. taką, powyżej której nie można gazu skroplić). Innymi czynnikami chłodniczymi są: ciekły azot, ciekłe powietrze, ciekły hel, ciekły tlen.

Podstawowym wymogiem dla wszystkich produktów przechowywanych we wszystkich typach urządzeń chłodniczych jest ich bezwzględna świeżość przed, ponieważ nawet w niskiej temperaturze nie giną przetrwalniki bakterii. Produkty przechowywane w chłodni – dla zachowania ich wysokiej jakości – wymagają różnych wartości temperatury, wilgotności względnej powietrza i wymiany powietrza (cyrkulacji). Różne są też dopuszczalne okresy ich przechowywania (tabela 2). Nie należy układać w chłodniach produktów zbyt ciasno ani też zbyt blisko ścian. Odstęp między produktami a wewnętrznymi ścianami oraz między poszczególnymi produktami jest konieczny dla właściwego obiegu powietrza.

Podczas przechowywania nieopakowanej żywności następuje parowanie, wysuszanie produktów oraz nadmierne szronienie parowników, obniżające znacznie wydajność chłodniczą urządzeń. Produkty nieopakowane tracą swoistą barwę (np. mięso), następuje utlenianie tłuszczów (jełczenie), poza tym jedne produkty przejmują zapach od innych.


Wszystkie produkty przeznaczone do przechowywania w chłodniach powinny być opakowane w opakowania paro- i gazoszczelne (folia polietylenowa, papier pergaminowy woskowany, celofan itp.). Tabela 2. Warunki przechowywania artykułów spożywczych w chłodniach [2]

Towary Temperatura oC

Wilgotność względna %

Wymiana powietrza w czasie

składowania

Okres składowania

Załadowanie towarów kg/m2

Mięso (ogólnie) Słonina solona (w skrzynkach) Wędliny świeże Konserwy mięsne Ryby w lodzie Ryby wędzone (w skrzynkach) Jaja (w skrzynkach) Masło Masło Margaryna Mleko Ser twardy Twaróg Jabłka Truskawki Cytryny Winogrona Szparagi Cebula Fasola szparagowa

-1 ÷ -2

0 ÷ +3

+2 ÷ +6 0 ÷ +2 -2 ÷ 0

-6 ÷ +8

-1 ÷ 0 +2 ÷ +4 -8 ÷ -10 +2 ÷ +4 +1 ÷ +2 +2 ÷ +3

0 ÷ +1 -1 ÷ +4 0 ÷ +2

+2 ÷ +5 -0,5

+0,5 +0,5 ÷

+1 0 ÷ +2 0 ÷ +1

80÷85

80÷85

80÷85 70÷80

90÷100 80÷85

80÷85 75÷80 75÷80

75 -

75÷80 75÷80 85÷90 85÷90

85 85÷90

90 80÷85

90

8÷15-krotna

4-krotna

4÷6-krotna słaba słaba silna

4÷5-krotna

silna silna

średnia

2÷4-krotna silna

2÷6-krotna 2÷4-krotna 2÷4-krotna 2÷6-krotna 2÷4-krotna

silna

14÷21 dni od uboju

ponad rok

1÷2 tyg.

ponad rok 1÷2 tyg.

krótko

9÷10 mies.

4÷6tyg. do roku

1,5 mies. 2 dni

6÷8 mies.

parę tyg. 6÷9 mies. 7÷10 dni

4 mies. 4÷6 mies.

4 tyg. 6÷7 mies.

2÷4 tyg.

250÷300

100÷1000

- 600÷1000

300÷400

- 450

250÷400 750÷850

- -

600÷750 -

500÷600 250÷400

800÷1000 450÷550

500 1000 500

Produkty poddane obróbce cieplnej przed złożeniem w chłodni (szafie chłodniczej,

lodówce itp.) powinny zostać ochłodzone, lecz nie przez dłuższy czas (zwłaszcza budynie, galaretki, kremy, buliony, sosy itp.), ponieważ produkty te są bardzo dobrą pożywką dla drobnoustrojów.

Większość surowców przemysłu spożywczego charakteryzują się małą trwałością, wymagają szybkiego spożycia lub utrwalenia. Przyczyną tego jest duża zawartość wody w wielu surowcach, co sprzyja rozwojowi drobnoustrojów i działaniu natywnych enzymów surowca.

Poziom utrwalenia żywności bywa bardzo zróżnicowany, co jest związane z czynnikami powodującymi psucie się poszczególnych grup produktów. Produkty trwałe mikrobiologicznie, np. ze względu na małą aktywność wody, wystarczy jedynie zapakować.


Jednak w celu zabezpieczenia przed niekorzystnymi procesami chemicznymi może być konieczne przechowywanie ich w niskiej temperaturze. Większość ze stosowanych obecnie metod utrwalania polega na stworzeniu takich warunków, które są niekorzystne dla rozwoju drobnoustrojów, a jednocześnie ograniczają inne czynniki powodujące psucie żywności.

Ogólnie można przyjąć, że zepsucie produktu może doprowadzić do dwóch sytuacji. Jedną z nich jest pogorszenie cech jakościowych, które nie zagrażają zdrowiu konsumenta, a drugą sytuacją jest zagrożenie zdrowotne, zwykle wskutek działania drobnoustrojów, niezależnie od zmian pozostałych cech jakościowych.

Spośród różnych metod utrwalania żywności bardzo duże zastosowanie mają metody utrwalania z zastosowaniem wysokiej temperatury. Pasteryzacja (temperatura poniżej 100 ºC) inaktywuje wegetatywne formy bakterii. Natomiast przetrwalniki inaktywowane są przez sterylizację (temperatury powyżej 100ºC, zwykle 115–125ºC). Sterylizację można stosować w metodzie pakowania aseptycznego oraz podczas apertyzacji.

Metody utrwalania z zastosowaniem wysokiej temperatury można podzielić na trzy zasadnicze grupy: − apertyzację, czyli wyjaławianie termiczne produktu w zamkniętym opakowaniu, − pakowanie aseptyczne, czyli pakowanie wyjałowionego produktu do jałowego

opakowania w sterylnych warunkach, produkt jest najpierw sterylizowany i schładzany z zastosowaniem metody HTST, następnie pakowany jest w opakowania, wcześniej wyjałowione wodą utlenioną lub parą wodną, do pakowania soków, mleka i śmietanki, głównie w kartoniki oraz opakowania z tworzyw sztucznych,

− rozlew na gorąco, czyli napełnianie opakowania gorącym produktem, zamknięcie i pozostawienie w podwyższonej temperaturze przez czas niezbędny do wyjałowienia opakowania. Metoda ta może być stosowana tylko do produktów o pH poniżej 4,1. Metoda sous-vide (z franc. pod próżnią) jest odmianą apertyzacji. Metoda ta polega na

łagodnej pasteryzacji produktu w opakowaniu zamkniętym pod zmniejszonym ciśnieniem. W trakcie przygotowywania artykułów żywnościowych do spożycia często stosuje się

obróbkę kulinarną w podwyższonej temperaturze, która zwykle poprawia strawność produktów oraz prowadzi do częściowego lub całkowitego zniszczenia bądź usunięcia drobnoustrojów, substancji antyodżywczych i toksycznych. Obróbka kulinarna może powodować znaczne straty składników odżywczych, które pod wpływem temperatury i tlenu ulegają w znacznym stopniu rozkładowi lub też tracą swe biologiczne właściwości. Do składników odżywczych, które ulegają negatywnym zmianom podczas obróbki kulinarnej zaliczamy głównie witamin: C, B1, B2, A i E, a także niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT). Niektóre cenne składniki odżywcze występujące głównie pod skórką owoców i warzyw, tracimy podczas obierania. Mycie, moczenie, blanszowanie, gotowanie i inne procesy z udziałem wody powodują wypłukiwanie cukrów, składników mineralnych oraz witamin rozpuszczalnych w wodzie. Niekorzystnym następstwom przygotowywania potraw i posiłków można w znacznym stopniu zapobiec jeżeli będzie się: − obierać możliwie cienko, − używać do obierania noży ze stali nierdzewnej, − gotować, smażyć, piec i dusić we właściwych temperaturach i nie dłużej niż jest to

konieczne, − wykorzystywać wywar po gotowaniu warzyw, − unikać przetrzymywania gotowych potraw, − unikać odgrzewania potraw na następny posiłek, − stosować odpowiednie garnki, naczynia i narzędzia kuchenne, − unikać przetrzymywania rozdrobnionych warzyw bez przykrycia.

Obróbka cieplna zwiększa strawność pożywienia, dzięki rozklejeniu skrobi, kolagenu oraz rozluźnieniu tkanek półproduktu. Pod wpływem obróbki cieplnej zmniejsza się objętość


pożywienia przez odparowanie nadmiaru wody, tkanki półproduktów ulegają zmiękczeniu przez rozklejenie związków pektynowych. Skutkiem zastosowania wysokiej temperatury jest uwolnienie substancji aromatyczno-smakowych.

Artykuły spożywcze rzadko są całkowicie wolne od substancji obcych, które przedostają się do nich podczas produkcji, magazynowania, transportu, sprzedaży, obróbki kulinarnej, itp.

Substancjami obcymi mogą być związki celowo dodane, zanieczyszczenia techniczne, zanieczyszczenia przypadkowe (tabela 3).

Tabela 3. Substancje obce w żywności [2]

Substancje dodatkowe (celowo dodane) Zanieczyszczenia techniczne Zanieczyszczenia przypadkowe oraz

substancje inne środki konserwujące barwniki przeciwutleniacze substancje zapachowe sztuczne środki słodzące emulgatory preparaty enzymatyczne substancje smakowe

metale pestycydy substancje przenikające z tworzyw sztucznych

zanieczyszczenia powstające wskutek nieprzestrzegania zasad higieny lub w wyniku niewłaściwego postępowania w czasie produkcji (np. bakterie, części opakowań, detergenty, antybiotyki)

Substancje dodatkowe dodawane są do środków spożywczych (oraz niektórych używek)

w celu nadania im określonego zapachu, smaku, barwy, konsystencji lub poprawienia innych cech organoleptycznych. Substancje celowo dodane stosuje się w celu przedłużenia okresu przydatności artykułów spożywczych do spożycia (środki konserwujące, przeciwutleniacze, stabilizatory), wzbogacenia wartości odżywczej lub zapewnienia prawidłowości przebiegu procesów technologicznych (emulgatory, preparaty enzymatyczne, substancje wzbogacające i inne). Wymienione substancje nie mogą fałszować środków spożywczych ani wprowadzać konsumenta w błąd co do ich jakości lub wartości odżywczej.

W obrębie różnorodnych sposobów konserwowania środków spożywczych wyróżniamy metody fizyczne i chemiczne. Chemiczne sposoby konserwacji wymagają stosowania związków zarówno pochodzenia nieorganicznego, jak i organicznego, których zadaniem jest hamowanie rozwoju drobnoustrojów, pleśni, drożdży itp.

Barwniki są substancjami pochodzenia naturalnego i syntetycznego, dodawane do produktów żywnościowych w celu poprawy ich wyglądu. Zastosowanie tych substancji nie znajduje jednak głębszego uzasadnienia fizjologicznego. Do barwienia żywności w naszym kraju dopuszczono barwniki naturalne (np. pochodzące z nieszkodliwych dla zdrowia ludzkiego roślin, owoców) oraz barwniki syntetyczne otrzymane chemicznie (rys. 1.)

Rys. 1. Przykłady barwników naturalnych i syntetycznych [2]

Barwniki naturalne Barwniki syntetyczne

karoten, karmel, szafran, orlean, chlorofil, kurkuma, indygo, koszenila, czerwień koszenilowa

Żółcień kwaśna, żółcień pomarańczowa S, czerwień tłuszczowa G, czerwień brylantowa BN, Sudan G, amarant


Każdy produkt, do którego dodano barwnik syntetyczny, musi mieć na opakowaniu napis „barwiony”.

Stabilizatory są to substancje naturalne i syntetyczne, dodawane do wielu artykułów spożywczych (np. margaryn, lodów, pieczywa). Dzięki tym substancjom można uzyskać odpowiednie rozproszenie tłuszczu oraz zwiększenie lepkości produktu. Stabilizatorami są między innymi lecytyna, sorbitol, żelatyna, fosforany wapnia i sodu.

Przeciwutleniacze hamują reakcje utleniania w tłuszczach, olejach, warzywach i owocach. Preparaty te dodaje się także do złożonych środków spożywczych, np. koncentratów, w których tłuszcz jest tylko jednym z wielu składników.

Emulgatory są natomiast substancjami dodawanymi do środków spożywczych, które zawierają w swoim składzie tłuszcz, w celu uzyskania odpowiedniego jego rozproszenia (zawieszenia).

Nazwa sztuczne środki słodzące obejmuje związki chemiczne, które odznaczają się tym, że w małych stężeniach mają silny, słodki smak. Substancje te nie mają jednak żadnej wartości odżywczej.

Substancje smakowe i zapachowe są to związki stosowane w różnych gałęziach przemysłu spożywczego (np. w przemyśle cukierniczym, przy wyrobie koncentratów). Używane mogą być jedynie te substancje, które są zatwierdzone przez Ministerstwo Zdrowia.

Dopuszczalne do stosowania są substancje otrzymane z owoców, części roślin, soków, a także niektóre olejki eteryczne (np. cynamonowy, cytrynowy, koprowy, pomarańczowy, różany). Z substancji chemicznych dozwolone jest stosowanie między innymi alkoholu etylowego, olejów, mentolu, salicylanu etylu, etylowaniliny, anetolu.

Preparaty enzymatyczne, to substancje otrzymane na drodze biologicznej, wykorzystywane są w przemyśle piekarskim i browarnictwie.

Substancje wzbogacające, to substancje dodawane do artykułów spożywczych w celu podniesienia ich wartości odżywczej. W Polsce wolno dodawać w tym celu między innymi: a) witaminę C do przetworów owocowych i warzywnych, napojów owocowych, mleka

w proszku, b) witaminy A i D do margaryny, mleka w proszku, masła roślinnego, c) węglan wapnia do przetworów owocowych, d) jodek potasowy do soli kuchennej, e) siarczan żelazowy do mąki.

Zanieczyszczeniami technicznymi nazywamy substancje, które przenikają do wnętrza lub pozostają na powierzchni w trakcie produkcji, przechowywania lub obrotu produktami spożywczymi (rys. 2.). Substancje te nie są przewidziane w normach technologicznych, lecz niemożliwe jest ich uniknięcie w stosowanych metodach produkcji środków spożywczych.

Rys. 2. Rodzaje zanieczyszczeń technicznych [2]

Zanieczyszczenia techniczne

Substancje szkodnikobójcze zwane

pestycydami

Metale ciężkie

Substancje przenikające z tworzyw sztucznych


Zanieczyszczenia przypadkowe środków spożywczych są związane głównie z nieprzestrzeganiem zasad higieny w trakcie ich produkcji i obrotu. Do takich typowych zanieczyszczeń należą: − włosy, kawałki szkła, gwoździe, odchody szkodników, − bakterie dostające się do produktów w trakcie produkcji, przechowywania, obróbki

kulinarnej, stanowiące główne źródło zatruć pokarmowych, − szkodniki, np. zbóż i przetworów zbożowych, dostają się do produktów podczas ich

magazynowania w nieodpowiednich warunkach higienicznych. Rozwojowi szkodników sprzyjają złe warunki magazynowania, np. nadmierne zapylenie, zwiększona temperatura i wilgotność powietrza. Szkodniki niszczą żywność czyniąc ją niezdatną do spożycia dla ludzi przez zanieczyszczenie jej odchodami i związkami o działaniu toksycznym. Zmieniają także cechy organoleptyczne żywności,

− detergenty (środki piorące, myjące oraz dezynfekujące) – charakteryzują się zdolnością obniżania napięcia powierzchniowego oraz silnym działaniem odtłuszczającym, wykazując jednocześnie działanie bakteriobójcze bądź bakteriostatyczne. Substancje te znajdują coraz rozleglejsze zastosowanie jako środki do mycia naczyń, urządzeń produkcyjnych, opakowań itp. Przez te wszystkie przedmioty bądź urządzenia detergenty mogą przedostawać się do produktów spożywczych. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że niektóre z omawianych substancji odznaczają się znaczną toksycznością. Aby temu zapobiec, naczynia myte za pomocą detergentu należy dokładnie płukać,

− antybiotyki, które podano zwierzętom w celach leczniczych bądź hodowlanych (antybiotyków nie wolno stosować w celu konserwowania żywności).


Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie są zasady przechowywania żywności? 2. Jak można zdefiniować przechowywanie żywności? 3. Co nazywamy ubytkami naturalnymi? 4. W jaki sposób obróbka kulinarna wpływa na wartość odżywczą żywności? 5. Jakie wyróżniamy metody utrwalania surowców? 6. Jak można zdefiniować pojęcie przechowywanie chłodnicze? 7. Co nazywamy obróbką chłodniczą? 8. Co nazywamy łańcuchem chłodniczym i jakie są jego etapy? 9. Jakie można wyróżnić rodzaje chłodni? 10. Jakie są zasady chłodzenia? 11. Jakie są wymogi dla produktów przechowywanych w chłodniczych urządzeniach? 12. Jakie mogą być warunki przechowywania artykułów spożywczych w chłodniach? 13. Na czym polega utrwalanie żywności na gorąco? 14. Co oznaczają apertyzacja oraz HTST? 15. Co to są substancje obce i jaki jest ich podział?


4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Wpisz w odpowiednie rubryki tabeli wymienione poniżej barwniki: karoten, sudan G,

czerwień koszenilowa, chlorofil, karmel, amarant, żółcień pomarańczowa, żółcień kwaśna, orlean. Tabela do ćwiczenia 1

Barwniki naturalne Barwniki syntetyczne


1) przeanalizować podane barwniki, 2) wpisać do tabeli barwniki należące do barwników naturalnych, 3) wpisać do tabeli barwniki należące do barwników syntetycznych.


− papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zaproponuj odpowiednie metody utrwalania żywności dla następujących artykułów spożywczych: − mleko tłuste, − mięso surowe drobiowe, − jabłka, − cytryny, − gotowe pyzy.


1) określić metody utrwalania żywności, 2) przeanalizować podane artykuły, 3) dopasować podane artykuły spożywcze do odpowiedniej metody utrwalania żywności, 4) zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy.




Ćwiczenie 3 W odpowiednią kolumnę wpisz następujące substancje obce: przeciwutleniacze,

antybiotyki, metale, barwniki, substancje zapachowe, detergenty, włosy, pestycydy, emulgatory.


Substancje dodatkowe

Zanieczyszczenia przypadkowe Zanieczyszczenia techniczne

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować podane substancje obce, 2) wypisać rodzaje substancji celowo dodawanych do żywności, 3) wypisać rodzaje zanieczyszczeń technicznych, 4) wypisać rodzaje zanieczyszczeń przypadkowych.


− papier formatu A4, − flamaster, − poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Uzupełnij odpowiednimi etapami apertyzacji: napełnianie opakowań, obróbka wstępna surowca, wyjaławianie poniższy schemat.

Rysunek do ćwiczenia 4



1) przeczytać materiał z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wypisać etapy procesu apertyzacji, 3) wpisać w wolne miejsca etapy procesu apertyzacji

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować zasady przechowywania żywności? 2) zdefiniować pojęcie przechowywanie żywności? 3) zdefiniować pojęcie ubytki naturalne? 4) wyjaśnić wpływ obróbki kulinarnej na wartość odżywczą żywności? 5) określić metody utrwalania surowców? 6) zdefiniować pojęcie przechowywania chłodniczego? 7) zdefiniować pojęcie obróbki chłodniczej? 8) zdefiniować pojęcie łańcucha chłodniczego? 9) wymienić etapy łańcucha chłodniczego? 10) wymienić wymogi dla produktów przechowywanych w chłodniczych

urządzeniach?

11) zdefiniować pojęcie substancje obce? 12) zdefiniować apertyzację oraz metodę HTST? 13) opisać podział substancji obcych? 14) wyjaśnić proces utrwalania żywności na gorąco?


4.3. Opakowania i sposoby przechowywania żywności

4.3.1. Materiał nauczania Opakowania są przeznaczone do ochrony produktów przed uszkodzeniami

mechanicznymi, chemicznymi itp. podczas składowania i transportu w drodze od producenta do użytkownika. Odgrywają one bardzo często rolę jednostki miary.

Zadaniem opakowania jest zabezpieczenie żywności przed stratami jakościowymi i ilościowymi wskutek działania czynników biologicznych, chemicznych i mechanicznych, ułatwienie obrotu, transportu i przechowywania. W wielu przypadkach opakowania ułatwiają transport oraz podnoszą wartości reklamowe towaru, jego walory estetyczne, a także wygodę w użytkowaniu produktu. Jednocześnie powszechnym dążeniem jest, aby opakowanie nie wpływało w istotnym stopniu na cenę zawartego w nim produktu oraz nie było źródłem dużej ilości śmieci, stanowiących poważne obciążenie dla środowiska.

Rozróżnia się następujące rodzaje opakowań: 1. Ze względu na zasadniczą funkcję, jaką spełnia opakowanie w stosunku do produktu

żywnościowego – bezpośrednie (jednostkowe), transportowe i pomocnicze. 2. Ze względu na materiał, z którego są wykonane główne elementy opakowania –

metalowe, szklane, z drewna, papierowe, z tworzyw sztucznych. 3. Ze względu na kształt opakowania – bańki, beczki, butle, butelki, faski, fiolki, kanistry,

konserwatory, klatki, kosze, pudełka, puszki, skrzynki, słoje, torby, tuby, wiadra, worki. 4. Ze względu na obrót opakowaniami – jednorazowe i wielokrotnego użytku.

Opakowanie bezpośrednie (jednostkowe) zawiera pewną ilość produktu sprzedawaną bezpośrednio konsumentowi w handlu detalicznym. Nie zawiera ono dostatecznej ochrony produktu przed czynnikami zewnętrznymi w czasie transportu lub składowania. Opakowania jednostkowe mają oznakowanie zasadnicze, pomocnicze, manipulacyjne i reklamowe. Znaki opakowań jednostkowych mogą być drukowane, wypalane, tłoczone i litografowane. Przykładami opakowań jednostkowych są słoiki, puszki, kubki, woreczki foliowe, pudełka, torebki, itp.

Opakowanie transportowe zapewnia ochronę przed uszkodzeniami w czasie transportu i składowania. Opakowania transportowe oznacza się umownymi symbolami umieszczonymi na zewnętrznej stronie opakowania. Oznaczenie składa się ze znaków zasadniczych, pomocniczych i manipulacyjnych.

Opakowania pomocnicze stosuje się w celu dodatkowego zabezpieczenia produktu. Są to materiały wyściełające i uszczelniające, np. tektura falista, pojemniki do jaj, słoma, „wełna” drzewna, styropian itp.

Opakowania metalowe są wykonywane z cienkich blach, najczęściej aluminiowej, stalowej białej, czarnej i ocynkowanej oraz folii cynowych i aluminiowych. Z blachy stalowej wykonuje się beczki, konwie, wiadra, kanistry, pudełka, pojemniki, tuby i puszki.

Opakowania szklane mają wiele zalet: są higieniczne, przezroczyste, nie przepuszczają gazów i cieczy, są odporne chemicznie, nienasiąkliwe i nie wydzielają zapachów. Wady opakowań szklanych stanowią: duża masa i mała odporność mechaniczna. Szkło opakowań powinno być optycznie jednorodne bez śladów odprysków i pęcherzy otwartych, a także nie powinno zawierać nie stopionych ziaren piasku i innych zanieczyszczeń, wpływających na jego wytrzymałość mechaniczną i termiczną.

Barwione szkło zabezpiecza zawartość przed szkodliwym działaniem promieni słonecznych i nadaje opakowaniu estetyczny wygląd.

Do opakowań szklanych zalicza się słoje, butelki, balony, fiolki itp. Słoje szklane są opakowaniami jednostkowymi o pojemności najczęściej 0,1–1 kg. Mają one zwykle przekrój


poprzeczny okrągły, niekiedy wieloboczny lub eliptyczny. W przemyśle spożywczym i gastronomii istotny jest typ zamknięcia tych opakowań, ponieważ w wielu przypadkach stosuje się je do konserw apertyzowanych. Najczęściej zamyka się słoje wieczkiem blaszanym (stalowym lub aluminiowym) z odpowiednią uszczelką, zwykle na stałe połączoną z wieczkiem, a niekiedy z paskiem dociskającym wieczko. Zamykanie polega na dokręcaniu lub dociskaniu wieczka. Stosowane w przemyśle krajowym zamknięcia umożliwiają zamykanie opakowania pod zmniejszonym ciśnieniem. Zamknięcia do słoi typu twist off umożliwiają mechaniczne zamykanie pod zmniejszonym ciśnieniem oraz otwieranie bez używania specjalnych otwieraczy. Zaletą słojów jest możliwość wielokrotnego ich użycia. Wadą jest duża masa, co podwyższa koszty transportu. Słoje szklane stosuje się do różnego rodzaju konserw, marynat, miodu, dżemów itp.

Opakowania z drewna, pomimo że należą do opakowań najstarszych, stosuje się jeszcze dość często. Opakowania drewniane odznaczają się dużą wytrzymałością mechaniczną. Zalicza się do nich skrzynki i klatki, przeważnie z drewna sosnowego. Służą do pakowania jaj, owoców, warzyw, ryb a także szkła, maszyn, sprzętu mechanicznego itp. Obecnie ze względu na deficyt drewna opakowania drewniane coraz częściej są zastępowane opakowaniami z tworzyw sztucznych.

Opakowania papierowe i z tektury są używane dość powszechnie w przemyśle spożywczym. Można je łatwo dostosować do mechanicznych dozownic i pakowaczek oraz przechowywać i transportować w postaci złożonych wykrojów. Są jednak przepuszczalne oraz wrażliwe na działanie tłuszczów i wody. Ostatnio są produkowane opakowania z tektury laminowanej (np. karton pokrywany polietylenem, zapewniającym paroszczelność oraz możliwość zgrzewania).

Odmianą opakowania papierowego jest celofan, produkowany z celulozy regenerowanej. Sam celofan jest paro- i gazoprzepuszczalny i nie nadaje się do zgrzewania, pokryty jednak powłoką poliwinylową jest paroszczelny i można go łączyć na gorąco. Opakowania papierowe wykonuje się z mocnych papierów pakowych (torebki, worki papierowe). Pudła tekturowe wykonuje się z tektury falistej, a pudła kartonowe z kartonów różnych gatunków. Do pudeł tekturowych pakuje się towary do 40 kg. Tektura falista ma właściwości amortyzowania wstrząsów. Worki papierowe wykonuje się z 3-6 warstw mocnego papieru. W celu zabezpieczenia przed wilgocią poszczególne warstwy wykleja się folią z tworzywa sztucznego lub pergaminem. Z papieru wykonuje się również kubki parafinowe (np. do miodu sztucznego, twarożków) oraz wytłaczanki do pakowania jaj.

Opakowania z tworzyw sztucznych znajdują obecnie powszechne zastosowanie. Przyczyniają się do tego ich zalety, takie jak: estetyczny wygląd, przezroczystość, łatwość barwienia, gładkość powierzchni, lekkość, odporność mechaniczna, odporność na działanie czynników atmosferycznych i chemicznych, na działanie pleśni i owadów, łatwość formowania i obróbki, odporność na przenikanie gazów i cieczy. Opakowania z tworzyw sztucznych dzieli się na cienkościenne (beczki, balony, pudełka, puszki, słoiki, butelki itp.), grubościenne (zamknięcia, zakrętki, korki), piankowe, stosowane do wyrobu pudeł i kaset dla artykułów wrażliwych na wstrząsy), oraz folie (torby i torebki). Największe zastosowanie do pakowania mrożonej żywności ma polietylen, szczególnie wysokociśnieniowy, o doskonałej paroszczelności, odporny na temperaturę do ok. -60oC, na działanie kwasów i zasad oraz bezwonny. Folia polietylenowa – dość rozciągliwa – jest stosowana do pakowania mięsa i drobiu.

Opakowanie jednorazowe jest sprzedawane razem z towarem. Opakowania wielokrotnego użytku mogą być bezzwrotne, pozostające u odbiorcy i zwrotne, które odbiorca musi zwrócić dostawcy. Duże znaczenie gospodarcze ma właściwe obchodzenie się z opakowaniami podlegającymi zwrotowi.


Opakowania żywności muszą sprostać bardzo wysokim wymaganiom przepisów sanitarnych. Dobierając opakowanie trzeba mieć na uwadze przede wszystkim jego funkcje ochronne, natomiast względy handlowe należy stawiać na drugim miejscu.

Opakowania żywności powinny: − nie przepuszczać pary wodnej, tlenu atmosferycznego i lotnych substancji zapachowych, − wykazywać odporność na działanie takich składników żywności, jak woda, tłuszcze

i kwasy organiczne, − zabezpieczać przed wtórnymi zakażeniami mikrobiologicznymi, przed działaniem

szkodników roślinnych i zwierzęcych, zakurzeniem i zabrudzeniem, − wykazywać obojętność pod względem chemicznym, smakowym i zapachowym, − zachowywać w szerokim zakresie temperatury takie podstawowe właściwości, jak

wytrzymałość mechaniczna, szczelność, elastyczność i brak przyczepności do produktów żywnościowych,

− zapewniać możliwość formowania, porcjowania i pakowania w urządzeniach mechanicznych,

− zapewniać możliwość tzw. recyklingu materiałowego, polegającego na wielokrotnym wykorzystaniu bądź opakowań (np. szklanych), bądź tworzywa, z którego wykonano opakowania (np. odpadów z tworzyw termoplastycznych). W praktyce szczególnie istotne są te cechy opakowań, które przechowywanym w nich

produktom uniemożliwiają wysychanie, utlenianie oraz wydzielanie i wchłanianie zapachów. Dla większości produktów zmiany wartości odżywczej podczas przemysłowego ich

przetwarzania są podobne do tych, które zachodzą podczas obróbki technologicznej (tabela 5). Produkcja przemysłowa jest standaryzowana i kontrolowana, dlatego zachodzące w jej toku zmiany wartości odżywczej w stosunku do przetwórstwa domowego podlegają mniejszym wahaniom.

Tabela 5. Skumulowane straty witaminy C w procesach technologicznych i obróbce kulinarnej groszku [5, s. 334]

Straty witaminy C w groszku świeży (%) mrożony (%) puszkowany (%) suszony (%) - blanszowanie 25 blanszowanie 30 blanszowanie 25 - mrożenie 25 apertyzacja 40 suszenie 55 - rozmrażanie 30 - - gotowanie 55 gotowanie 60 odgrzewanie 65 gotowanie 75

Istotny wpływ na wartość odżywczą pożywienia posiadają następujące procesy:

mechaniczne, dyfuzyjne, chemiczne, biotechniczne (biotechnologiczne), a przede wszystkim cieplne.

Elementem wpływającym na zapewnienie higieny w zakładzie żywienia zbiorowego jest przechowywanie potraw po ich sporządzeniu do chwili wydania konsumentom. Powinno się ono odbywać w warunkach ograniczających rozwój mikroflory bakteryjnej i zapewniających odpowiednią jakość posiłków. Podstawowym warunkiem jest przyrządzanie potraw jak najkrócej przed ich wydaniem i, jeśli to możliwe, unikanie nadprodukcji.

Podczas przechowywania potraw należy przestrzegać następujących zasad: 1. Nadprodukcja powinna być jak najszybciej schłodzona i przechowywana w warunkach

chłodniczych oraz odpowiednio oznakowana (data), a przed ponownym podaniem powinien być sprawdzony okres przechowywania.

2. Nie wolno magazynować nadprodukcji w przypadku: − przekroczenia terminu wydawania, − kolejnego przygotowania do spożycia (posiłków ponownie zwróconych),


− potraw z ryb, podrobów, surowego mięsa, jaj, nie konserwowanych sałatek, grzybów,

− mleka. 3. Potrawy przygotowywane z kilkugodzinnym lub jednodniowym wyprzedzeniem

najlepiej przygotowywać w systemie „cook-chill” (schłodzone i przechowywane w temp. 0–3oC).

4. Produkty nietrwałe (kremy, wyroby cukiernicze, gotowany ryż, sosy, buliony, gotowane warzywa, sałatki, produkty mleczne) powinny być przechowywane krótko w temperaturze chłodniczej.

5. Należy oddzielnie przechowywać świeżo przygotowane potrawy, świeże mięso, warzywa i owoce.

6. Przechowywane potrawy należy przykryć, oznakować i przechowywać w odpowiedniej temperaturze (tabela 6).

7. Schłodzone potrawy powinny być wyjęte bezpośrednio przed podaniem. 8. Gotowe potrawy i półprodukty należy przechowywać w czasie nie dłuższym niż:

− 72 h – produkty poddawane obróbce cieplnej, − 48 h – produkty nie poddawane obróbce cieplnej.

9. Gotowe dania ciepłe, należy wydać w ciągu 3–4 h od momentu produkcji ze względu na obniżenie jakości sensorycznej i mikrobiologicznej, a przy przechowywaniu zachować ciągłość łańcucha ciepłego > +65oC (w bemarach, pod promiennikiem).

Tabela 6. Temperatury przechowywania potraw [11, s. 279]

Potrawy Temperatury przechowywania przystawki schłodzone < +5oC (maks. 2-3 dni) sałatki schłodzone < +5oC zupy > +75oC dania ciepłe > +65oC (maks. 3-4godz.) sosy zamrożone < -18oC

schłodzone < +5oC (maks. 2-3 dni)

desery mrożone < -18oC schłodzone +10oC

Podczas przechowywania oraz przetwarzania żywności składniki odżywcze narażone są

na działanie czynników fizykochemicznych, takich jak: temperatura, tlen, światło, pH (tabela 7).

Tabela 7. Wpływ wybranych procesów i czynników fizykochemicznych na zmiany wartości odżywczej

składników żywności [5, s. 336]

Separacja Środowisko Składniki żywności koncentracja wypłukiwanie,

wyciek

Ciepło Światło UV

Powietrze O2 kwaśne zasadowe

Białko Węglowodany Tłuszcze Związki mineralne Witaminy

↓ ↓ ↓ ↓ ↓

↓ ↓ ↓ ↓ ↓

↑↓ ↑↓ ↓ 0 ↓

0 0 ↓

0 ↓

0 0 ↓

0 ↓

0 0 ↓ ↓ ↓↑

↓ 0 ↓ 0 ↓↑

Rozpuszczalne w wodzie składniki mogą być wypłukiwane z produktów spożywczych

podczas procesów technologicznych zachodzących z udziałem wody (moczenia,


blanszowania i gotowania). Nierozpuszczalne białka, węglowodany i składniki mineralne oraz witamina K, biotyna i niacyna są względnie stabilne podczas przetwarzania i przechowywania żywności (tabela 8).

Tabela 8. Główne czynniki fizykochemiczne wpływające na obniżenie zawartości poszczególnych składników

odżywczych oraz oszacowana wielkość strat [5, s. 337]

Ekspozycja na działanie Środowisko Składniki pokarmowe ciepła UV O2

Metale Cu++, Fe+++ kwaśne zasadowe

Zakres strat %

Witaminy A √ √ √ √ √ 0-40 D √ √ √ √ 0-40 E √ √ √ √ 0-55 K √ √ √ √ C √ √ √ 0-100 B6 √ √ 0-50 B12 pH<3 √ √ 0-90 Tiamina √ √ √ √ √ 0-80 Ryboflawina √ √ √ √ 0-60 Niacyna 0-40 Biotyna √ √ 0-15 Folacyna √ √ √ √ pH<5 0-80 Kwas pantotenowy pH<3 √ √ 0-45 Aminokwasy Cystyna √ √ 0-40 Lizyna √ √ 0-40 Tryptofan √ √ 0-15 Treonina √ √ √ 0-20 Kwasy tłuszczowe NNKT √ √ √ √ 0-100

Zakłady gastronomiczne chcące właściwie wykonywać swoje zadania muszą posiadać

odpowiednie pomieszczenia, urządzenia i zespoły pracownicze. Wszystkie te elementy muszą być odpowiednio zorganizowane, zgodnie z obowiązującymi przepisami i normami.

Realizowany w zakładzie gastronomicznym proces łączy w sobie działalność produkcyjną, handlową i usługową. Powoduje to konieczność dostosowania pomieszczeń zakładu do spełnienia różnorodnych zadań i stwarza celowość wyodrębnienia działów obejmujących zespoły pomieszczeń spełniających podobną funkcję. Podział zakładu jest zależny od rodzaju placówki, jednak zawsze wyróżnia się w nim dział konsumencki i zaplecze gastronomiczne. Pomieszczenia zaplecza gastronomicznego, ze względu na ich przeznaczenie, można grupować w następujące działy: − magazynowy, − produkcyjny, − ekspedycyjny, − administracyjno-socjalny.

Dział magazynowy obejmuje pomieszczenia umożliwiające przyjęcie dostaw i magazynowanie różnych towarów oraz ekspedycję odpadów i opakowań zwrotnych.

Surowce wymagają różnych warunków magazynowania. Warunki te wynikają z ich właściwości fizykochemicznych i biochemicznych. Surowce suche, jak mąka czy kasze, nie ulegają łatwemu psuciu, gdyż zawierają niewiele wody, w ilości, która nie wystarcza do rozwoju drobnoustrojów. Dlatego też wszystkie surowce suche można przechowywać dość długo. Inaczej wygląda sprawa z surowcami zawierającymi dużą ilość wody (np. mięso, drób, ryby, większość owoców i warzyw). W temperaturze pokojowej surowce te ulegają szybkiemu psuciu, stąd też należy przechowywać je w temperaturach obniżonych.


Z punktu widzenia optymalnych warunków przechowywania żywności surowce należy podzielić na trzy podstawowe grupy: 1. Produkty żywnościowe, które mogą być przechowywane w warunkach otoczenia

(produkty zbożowe, groch, fasola, cukier, sól, przetwory owocowo-warzywne, przyprawy, ziemniaki i warzywa korzeniowe, kiszonki, piwo i napoje).

2. Produkty, które muszą być przechowywane w temperaturze bliskiej 0oc (mięso zwierząt rzeźnych, drób, ryby, nabiał, wędliny i tłuszcze, niektóre warzywa i owoce).

3. Produkty żywnościowe, które przechowuje się w temperaturze poniżej – 18oc (wszystkie mrożonki mięsne, mączne, warzywne, owocowe, rybne itp.) (tabela 9).

Tabela 9. Warunki mikroklimatyczne dla poszczególnych rodzajów magazynów żywnościowych [11, s. 315]

Nazwa pomieszczenia Temperatura środowiska (oC)

Wilgotność powietrza (%) Wentylacja Oświetlenie

naturalne Magazyny nie chłodzone Magazyn artykułów suchych +15 – +18 56–60 mechaniczna

ciągła dopuszcza się pośrednie

Magazyn win i wódek +10 – +18 60–80 mechaniczna ciągła

niedopuszczalne

Magazyn ziemniaków i warzyw korzeniowych

+6 – +10 85–90 mechaniczna ciągła

niedopuszczalne

Magazyn kiszonek +6 – +15 70–80 mechaniczna ciągła

niedopuszczalne

Magazyn śledzi +5 – +18 90–95 mechaniczna ciągła

niedopuszczalne

Pomieszczenie urządzeń chłodniczych

+18 70–75 mechaniczna ciągła

niedopuszczalne

Magazyny chłodzone Komora chłodnicza ryb -2 – +2 90–95 - niedopuszczalne Komora chłodnicza mięsa 0 – +3 70–90 - niedopuszczalne Komora chłodnicza drobiu 0 – +3 70–90 - niedopuszczalne Komora chłodnicza nabiału +2 – +4 80–85 - niedopuszczalne Komora chłodnicza wędlin i tłuszczów

0 – +3 80 - niedopuszczalne

Komora chłodnicza warzyw nietrwałych i owoców

+4 – +8 80–85 - niedopuszczalne

Komora chłodnicza piwa i napojów

+4 – +8 80–85 - niedopuszczalne

Komora niskotemperaturowa -22 – -18 80–90 - niedopuszczalne

Warunki przechowywania poszczególnych surowców i towarów oraz ich własna,

charakterystyczna flora bakteryjna w głównej mierze decydują o rodzaju magazynu, jego oświetleniu i wyposażenie w meble oraz urządzenia chłodnicze i wentylacyjne. W tabeli 9 przedstawiono wymagania środowiskowe dla poszczególnych magazynów żywnościowych. Podział działu magazynowego pod względem funkcjonalnym: 1. Magazyny żywnościowe:

− chłodzone, − niechłodzone.

2. Przedmagazyn. 3. Magazyny nieżywnościowe.

Miejsce dostaw powinno mieć dogodne połączenie z przedmagazynem.


Przedmagazyn jest pomieszczeniem, w którym przyjmuje się towary. Powinien być wyposażony w wagę i mieć najkrótszą drogę komunikacyjną do magazynów, wśród których wyróżnia się: 1. Magazyny żywnościowe niechłodzone służą do przechowywania surowców i produktów,

które mogą być składowane w odpowiednich dla danej grupy towarowej warunkach otoczenia (temperatura, wilgotność) bez wystąpienia widocznych zmian jakościowych.

2. Magazyny żywnościowe chłodzone stanowią zespół komór chłodniczych przeznaczonych do przechowywania łatwo psujących się artykułów spożywczych.

3. Magazyny nieżywnościowe to pomieszczenia, w których przechowuje się produkty niezbędne do prawidłowego funkcjonowania obiektu, a nie będące produktami żywnościowymi. Do tej grupy pomieszczeń zalicza się: − pomieszczenie na odpadki organiczne (ma szczególne wymagania sanitarno-

higieniczne, temp. 5oC), − magazyn opakowań, − magazyn zasobów, − magazyn gospodarczy, − magazyn bielizny. Wielkość i rodzaj magazynów występujących w zakładzie gastronomicznym w dużej

mierze zależą od rodzaju zakładu oraz przyjętej technologii i zastosowanych surowców. W mniejszych zakładach, w których zakres produkcji oraz ilość niezbędnych surowców są ograniczone, mniejsza jest również ilość i powierzchnia magazynów. Jednakże zawsze należy bezwzględnie przestrzegać zasady oddzielnego przechowywania poszczególnych grup asortymentowych, np. mięsa nie przechowywać razem z drobiem.

Sprzęt stanowiący wyposażenie magazynów, tj. regały, palety, szafy, wagi itp., powinien być wykonany z materiału nie oddziałujących szkodliwie na artykuły spożywcze oraz dających się łatwo myć i dezynfekować. W pomieszczeniach magazynowych nie powinno być żadnego zbędnego sprzętu nie związanego z magazynowaniem. Sprzęt stanowiący wyposażenie powinien mieć swoje stałe miejsce, aby w każdej chwili był do niego łatwy dostęp i możliwość użycia.

Rodzaj i układ funkcjonalny pomieszczeń w dziale produkcyjnym zależy od typu zakładu. W zakładach gastronomicznych zawsze występują: − przygotowalnie, w których odbywa się proces obróbki wstępnej, − kuchnia, gdzie prowadzona jest obróbka właściwa prowadząca do wytworzenia potrawy.



1. Jakie wyróżniamy rodzaje opakowań? 2. Jaką rolę spełnia opakowanie? 3. Co określają znaki pomocnicze na opakowaniach? 4. Jaką rolę spełnia opakowanie jednostkowe a jaką transportowe? 5. Co to jest znakowanie żywności? 6. Jakie grupy informacji obejmuje znakowanie? 7. Czego dotyczą przepisy znakowania żywności? 8. Czego dotyczy oświadczenie żywieniowe? 9. Czego dotyczy oświadczenie zdrowotne? 10. Jakie dane powinny być zawarte w informacji obowiązkowej? 11. Jakie procesy stosowane w przechowalnictwie i przetwórstwie wpływają na wartość

odżywczą pożywienia? 12. Jakich zasad należy przestrzegać podczas przechowywania potraw? 13. Czym charakteryzuje się dział magazynowy? 14. Jak dzielimy dział magazynowy pod względem funkcjonalnym?


4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Zaproponuj odpowiedni rodzaj opakowania dla następujących artykułów spożywczych: − kakao, − mleko, − spirytus, − konfitury, − grzyby surowe.


1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący rodzajów opakowań, 2) wypisać rodzaje opakowań, 3) dopasować rodzaj opakowania do danego artykułu spożywczego.



Ćwiczenie 2

Określ jaki jest wpływ wybranych czynników fizykochemicznych na zmiany wartości odżywczej podanych składników żywności.


Składniki żywności Ciepło Światło UV Powietrze O2

Białko Węglowodany Tłuszcze Witaminy Związki mineralne


1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący przechowywania żywności,

2) zaznaczyć strzałkami (↑ – pozytywne , ↓ – negatywne) wpływ podanych czynników fizykochemicznych na zmiany wartości odżywczej składników żywności,

3) porównaj wyniki ćwiczenia z innymi uczniami. Wyposażenie stanowiska pracy:



Ćwiczenie 3 Na podstawie dowolnego opakowania artykułu spożywczego wskaż zawarte na

opakowaniu informacje obowiązkowe. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący opakowań żywności, 2) zapoznać się z informacjami na opakowaniu, 3) wypisać z opakowania informacje obowiązkowe.


− papier formatu A4, − flamastry, − tabele wartości odżywczych, − dowolne opakowanie wybranego artykułu spożywczego, − poradnik dla ucznia. 4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić rodzaje opakowań? 2) określić rolę jaką spełniają opakowania? 3) określić znaczenie znaków pomocniczych na opakowaniach? 4) wyjaśnić rolę jaką spełniają opakowania jednostkowe a jaką

transportowe?

5) określić rolę znakowania żywności? 6) wymienić jakie grupy informacji obejmuje znakowanie? 7) określić czego dotyczą przepisy znakowania żywności? 8) wyjaśnić czego dotyczy oświadczenie żywieniowe? 9) wyjaśnić czego dotyczy oświadczenie zdrowotne? 10) wymienić jakie informacje powinny być zamieszczone na

opakowaniu?

11) wymienić procesy stosowane w przechowalnictwie i przetwórstwie wpływające na wartość odżywczą pożywienia?

12) określić zasady jakich należy przestrzegać podczas przechowywania potraw?

14) scharakteryzować dział magazynowy? 15) dokonać podziału działu magazynowego pod względem

funkcjonalnym?


4.4. Wymagania higieniczne i ergonomiczne

4.4.1. Materiały nauczania W celu uzyskania posiłków o odpowiedniej jakości przygotowywanych w zakładach

żywienia zbiorowego wymagane są odpowiednie warunki sanitarno-higieniczne produkcji. Odpowiednia jakość mikrobiologiczna posiłków wydawanych w ramach żywienia

zbiorowego jest koniecznością ze względu na fakt częstego występowania zatruć pokarmowych. W większości przypadków czynnikami odpowiedzialnymi za wystąpienie choroby są takie mikroorganizmy, jak: Salmonella, Staphylococcus aureus, Clostridium perfingens, Bacillus cereus, Campylobacter jejuni.

Najczęstszymi przyczynami zatruć pokarmowych związanych ze spożyciem posiłków w gastronomii są: 1) wykorzystanie do produkcji zanieczyszczonych surowców, maszyn i urządzeń, 2) zatrudnienie przy produkcji pracowników będących nosicielami drobnoustrojów

patogennych, 3) wadliwie prowadzone procesy technologiczne:

− niewłaściwa obróbka cieplna (np. niecałkowita pasteryzacja, źle dobrane parametry), − brak schładzania lub niewłaściwe schładzanie produktów po obróbce cieplnej, − nieprawidłowe rozmrażanie, zwłaszcza mięsa i drobiu, − brak etapu wychładzania szokowego bądź przekroczenie bezpiecznego zakresu

temperatur (0-3oC) przechowywania, w przypadku potraw przygotowywanych w systemie „cook-chill”,

4) przechowywanie gotowych posiłków w nieodpowiedniej temperaturze, np. gorących <+65oC, zimnych >+5oC,

5) zakażenia wtórne po przygotowaniu lub podczas przechowywania, 6) niewystarczająca temperatura podgrzania posiłku przed konsumpcją, 7) nieodpowiednie nawyki higieniczne personelu.

Utrzymanie czystości i higieny przy produkcji i obrocie żywnością stanowi warunek zapewnienia odpowiedniej jakości zdrowotnej. W celu ochrony zdrowia konsumentów żywności w Polsce, tak jak i w innych krajach, wydawane są regulacje prawne dotyczące warunków sanitarno-higienicznych produkcji potraw w zakładach żywienia zbiorowego oraz kwalifikacji personelu w zakresie podstawowych zagadnień higienicznych.

Jakość zdrowotna żywności może być oceniana przy użyciu kryteriów obiektywnych oraz subiektywnych. Kryteria obiektywne pozwalają ustalić skład chemiczny żywności, zarówno z punktu widzenia substancji pozytywnych, jak i negatywnych. Za pomocą tych kryteriów można także ustalić „czystość” mikrobiologiczną żywności oraz stopień jej zanieczyszczenia. Kryteria subiektywne obejmują przede wszystkim ocenę organoleptyczną i odgrywają w ocenie jakości zdrowotnej rolę uzupełniającą.

Problematyka bezpieczeństwa zapewnienia prawidłowej jakości żywności to przedmiot zainteresowania rządów i międzynarodowych organizacji. Zabezpieczenie jakościowych i zdrowotnych wartości żywności spoczywa na państwie, które wydaje w tym zakresie odpowiednie akty prawne. Głównym celem prawa żywnościowego jest utworzenie takich przepisów, które gwarantują konsumentowi właściwą jakość zdrowotną żywności. Podstawowym aktem prawnym polskiego ustawodawstwa żywnościowego jest Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z 25 sierpnia 2006 r.

W celu wyeliminowania możliwości produkcji środków spożywczych o niewłaściwej jakości zdrowotnej, w ustawodawstwie polskim obowiązują przepisy szczegółowe dotyczące zachowania odpowiednich warunków higienicznych przy produkcji niektórych środków


spożywczych, w tym mięsa i jego przetworów, mleka i przetworów mlecznych, mąki i wyrobów mącznych, tłuszczów oraz napojów, a także przepisy w zakresie higieny, dotyczące pomieszczeń i sprzętu, w produkcji i obrocie środkami spożywczymi, transportu, zaopatrzenia w wodę oraz higieny osobistej pracowników.

Przyczynami problemów związanych z utrzymaniem higieny w kuchni są: − stałe wprowadzanie mikroorganizmów w wyniku dostaw towarów, przez personel

kuchenny, zabrudzone naczynia, wózki transportowe, gości, − niewystarczająca świadomość potrzeby utrzymania higieny i brak wiedzy na ten temat

wśród personelu kuchennego, − niewystarczająca ilość czasu na wykonanie prac związanych z higieną, − duże odstępy czasu między przyrządzeniem posiłków a ich spożyciem, minimalizacja

kosztów odbijająca się niekorzystnie na poziomie higieny. Higiena w kuchni to kompleks działań obejmujących higienę w zakładzie (urządzeń,

maszyn, sprzętu, pomieszczeń), w produkcji potraw (surowce, właściwe parametry procesów technologicznych) i higienę osobistą personelu (higienę odzieży i rąk, szkolenia, odpowiednie pomieszczenia socjalne).

Decydujący wpływ na stan sanitarno-higieniczny każdego zakładu mają jego pracownicy, którzy muszą przestrzegać podstawowych zasad higieny na każdym stanowisku pracy i w każdym jego pomieszczeniu.

Zapewnienie odpowiednich warunków higienicznych pozwala na prowadzenie produkcji zgodnie z obowiązującym prawem, stwarzając dobre warunki pracy dla personelu, dając satysfakcję klientom, a zakładom dobrą reputację.

Zachowaniu higieny w zakładzie żywienia zbiorowego sprzyja wprowadzenie systemu HACCP. System ten pozwala na zwiększenie bezpieczeństwa i zaufania do świadczonych usług gastronomicznych i cateringowych. Wymaga on jednak modyfikacji ze względu na specyfikę pracy związaną z wielokierunkowością prowadzonych procesów technologicznych, przygotowaniem wielu różnorodnych dań w ciągu doby oraz zmiennością i sezonowością posiłków. Założenia metody HACCP należy realizować dla całych grup produktów, wyróżniając jedynie te o specyficznych wymaganiach, dla których zachodzi konieczność zidentyfikowania CCP i opracowania właściwych procedur ich monitorowania.

W kwestii higieny w gastronomii istnieje zasada łańcucha, który jest tak silny, jak mocne są jego najsłabsze ogniwa: surowiec, technologia, wykonanie, urządzenia, organizacja pracy.

Podstawą do wdrażania systemów zapewnienia jakości w zakładach produkujących żywność jest Good Manufacturing Practice – GMP, tj. Dobra Praktyka Produkcyjna i Good Hygiene Practice – GHP, tj. Dobra Praktyka Higieniczna. W odniesieniu do żywienia zbiorowego określana jest ona jako Good Catering Practice (GCP) – Dobra Praktyka Cateringowa, lub Good Kitchen Practice (GKP) – Dobra Praktyka Kuchenna. GCP obejmuje wszystkie podstawowe wymagania dotyczące założeń budowlanych (technicznych i technologicznych), wyposażenia, praktyk operacyjnych i metod produkcji, w tym higieny produkcji, nizbędne do wyprodukowania posiłków o właściwej jakości.

Każdy zakład żywienia zbiorowego powinien być zobowiązany do opracowania własnych wytycznych, dotyczących tworzenia i wdrażania zakładowego programu Dobrej Praktyki Cateringowej.

Pierwszym etapem, w którym należy zadbać o higienę w zakładzie żywienia zbiorowego, jest przyjęcie towaru i jego magazynowanie. Podczas przyjęcia towaru należy zwrócić uwagę na: − zgodność zamówionych i dostarczonych towarów (ilość, jakość), − dokumentację dotyczącą artykułów spożywczych, w tym producenta, datę produkcji

i świadectwo kontroli jakości,


− warunki transportu, tj. czystość środka transportu, czas transportu (np. zbyt długi) oraz sposób wyładowania zapobiegający ich zanieczyszczeniu (np. przepakowywanie w strefie przyjęcia surowców),

− zachowanie odpowiedniej temperatury produktów podczas transportu (podejrzenie przerwania łańcucha chłodniczego): a) –18oC – w przypadku zamrożonych i głęboko mrożonych ryb, przetworów rybnych,

mięczaków i skorupiaków oraz dla wszystkich innych głęboko mrożonych artykułów,

b) –10oC – w przypadku masła mrożonego, c) –20oC – w przypadku lodów, d) +6oC – w przypadku masła i gotowych produktów mięsnych (czas transportu maks.

48h), e) +7oC – w przypadku chłodzonego mięsa z wyjątkiem podrobów, f) +4oC – w przypadku mlecznych produktów, np. jogurtu, kefiru, śmietany i twarogu,

dla drobiu, królików i dziczyzny (czas transportu maks. 48 h), g) +3oC – w przypadku podrobów, h) ryby, mięczaki, skorupiaki powinno się przewozić w lodzie, nie dotyczy to ryb

wędzonych, solonych, suszonych i żywych oraz żywych skorupiaków, − stan opakowań zbiorczych i jednostkowych: brak opakowań, uszkodzenia, obce zapachy,

widoczne zanieczyszczenia, zawilgocenie, zapleśnienia, bombaż puszek, obecność szkodników itp.,

− prawidłowe, czytelne i trwałe znakowanie artykułów spożywczych: okres przydatności do spożycia (wystarczająco długi),

− kontakt surowców brudnych i czystych, − umieszczenie dostarczonych produktów w odpowiednich magazynach.

Osoby mające bezpośredni kontakt z żywnością w trakcie przygotowania jej do przewozu, załadunku, transportu i rozładunku zobowiązane są do przestrzegania podstawowych zasad higieny (posiadanie odzieży ochronnej, mycie rąk, aktualne książeczki zdrowia).

W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości przy dostawie, gdy stan higieniczny wzbudza wątpliwości lub nie zachowano warunków dostawy, należy o tym powiadomić dostawcę bądź odrzucić dostawę. Do prawidłowego przyjmowania dostaw może być przydatna karta kontroli (tabela 10).

Tabela 10. Karta kontroli dostaw surowców, półproduktów i produktów [11, s. 272]

Nazwa towaru

Ilość Data ważności

Stan opakowania

Ogólna jakość

Temperatura produktu

Odrzucony z powodu

Nazwisko kontrolera: Uwagi: Podpis: Data przyjęcia:

Działaniem prewencyjnym podczas przyjmowania dostaw mogą być:

− wybór sprawdzonych dostawców, − wymaganie atestów, − przyjmowanie dostaw zgodnie ze specyfikacjami, − kontrola temperatury i higieny,


− audyty u dostawców. Surowce, dodatki i inne komponenty do produkcji potraw oraz wyroby gotowe powinny

być magazynowane w ustalonych warunkach, uniemożliwiających ich zanieczyszczenie i zepsucie, a uwzględniających: − czas składowania, − temperaturę składowania, − wilgotność powietrza w magazynie, − wyposażenie (urządzenia do składowania, oświetlenie, system paletyzacji).

Wybór odpowiedniej temperatury w komorach chłodniczych zależny jest od rodzaju przechowywanego artykułu spożywczego (tabela 11). Istotne jest przy tym przestrzeganie zasady rozdzielnego przechowywania takich środków spożywczych, jak: mięso, wędliny, nabiał, ryby, produkty suche, warzywa, owoce i kiszonki. Niedozwolone jest przechowywanie surowców w komorach gotowych produktów ani razem produktów, które mogą na siebie niekorzystnie oddziaływać, powodując zmiany smaku lub zapachu, np. śledzie, inne ryby, kiszonki. Tabela 11. Temperatury przechowywania w komorach chłodniczych [11, s. 273]

Rodzaj artykułu Temperatura (oC) ziemniaki 3–6 warzywa, sałata, owoce 0–4 wołowina, wieprzowina (ćwierćtusze, półtusze) 0–1 mięso, świeże mięso

0–2 -2

mięso mielone -22 lub +4 dziczyzna, drób (świeże) -1 wędliny, kiełbasy 2–6 ryby, skorupiaki -22 lub +2 w lodzie jaja 4-5 (maks. 28 dni) nieschłodzone (maks.18 dni) mleko, sery, masło, tłuszcze 2–4 pieczywo 2–8 konserwy 2–4 soki w butelkach 6–8 piwo 5–7 białe wino, szampan 8–12 czerwone wino 12–14 coca-cola 5–7 mrożonki -22

W pomieszczeniu magazynu należy codziennie dokonywać kontroli warunków

składowania artykułów (temperatury, wilgotności, czystości), ich jakości oraz rotacji towarów, aby nie dopuścić do ich przeterminowania i psucia się, a jeśli to nastąpi – usunąć artykuły zepsute i przeterminowane. Korzystanie z zapasów powinno się odbywać według zasady FIFO „first in – first out” („pierwsze weszło – pierwsze wyszło”). Napoczęte opakowania należy dobrze zamykać, umieszczać w rozpoznawalnym miejscu i zaplanować ponowne ich użycie. Produkty wyjęte z oryginalnych opakowań w celu przygotowania potraw powinny mieć czytelnie oznaczony termin przydatności do spożycia. W przypadku wątpliwości co do terminu przydatności do spożycia produktu należy go wyrzucić.


Kontrola sprawności urządzeń chłodniczych i zamrażalniczych oraz ich urządzeń pomiarowych powinna się odbywać minimum 3 razy dziennie. Przydatne są do tego wskaźniki temperatury, jak również karty kontrolne umieszczane na zewnątrz komór chłodniczych (tabela 12) i wymieniane co tydzień. Stosuje się również karty kontroli wilgotności względniej powietrza (tabela 13). W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości towar powinno przenieść się do czystej chłodni lub magazynu. Tabela 12. Karta kontroli temperatury w chłodniach i mroźniach [10, s. 274]

Chłodnia nr Odpowiedzialny za kontrolę: Miesiąc: Odpowiedzialny za naprawę:

Godzina pomiaru

Data temp.(oC) temp.(oC) temp.(oC) temp.(oC) temp.(oC) Podpis Komentarz

Tabela 13. Karta kontroli wilgotności względnej powietrza (%) w magazynie [10, s. 274]

Magazyn nr Odpowiedzialny za kontrolę: Miesiąc:

Godzina pomiaru

Data wilg.(%) wilg. %) wilg. (%) wilg. (%) wilg. (%) Podpis Komentarz

Z uwagi na członkostwo Polski w Unii Europejskiej należy zwrócić uwagę na to, że

dyrektywa UE 93/43/EWG stanowi standard, który musi być przestrzegany we wszystkich krajach członkowskich. W Niemczech konsekwencją tego jest obowiązujące rozporządzenie o higienie artykułów spożywczych, w którym między innymi za szczególnie istotne uważa się ciągłą kontrolę temperatur oraz czasu przechowywania żywności. Obecnie, zgodnie z tymi przepisami, w chłodniach o pojemności przekraczającej 10 metrów sześciennych temperaturę należy dokładnie kontrolować co 15 minut. Wystarczającą dokumentację zagwarantować mogą więc jedynie systemy pracujące w systemie on-line, zapewniające automatyczną regulację i archiwizację.

Higieniczne magazynowanie, a także kontrolowanie warunków przechowywania przyczynia się do ograniczenia rozwoju pierwotnych zanieczyszczeń mikrobiologicznych i eliminowania wtórnych.

W zakładzie żywienia zbiorowego stosowane zabiegi i procesy produkcyjne nie mogą obniżać wartości zdrowotnej i żywieniowej żywności, chyba że jest to technologicznie uzasadnione. Poszczególne czynności powinny być wykonywane na wydzielonych, oznakowanych stanowiskach pracy i przy użyciu wydzielonego sprzętu. Procesy produkcyjne


brudne, jak np. czyszczenie warzyw, ryb, mycie i dezynfekcja jaj, muszą być prowadzone w wydzielonych pomieszczeniach, z zachowaniem izolacji od procesów czystych. Personel powinien ograniczyć zbędne poruszanie się między strefą brudną i czystą.

Do strefy brudnej należą: a) przygotowalnie wstępne, b) zmywalnie naczyń stołowych i sprzętu kuchennego, c) magazyn odpadków pokonsumpcyjnych.

Do strefy czystej zalicza się: a) przygotowalnie potraw, b) porcjowalnie i ekspedycja potraw i napojów, c) miejsca przechowywania czystych naczyń i sprzętu kuchennego.

Pracownicy zatrudnieni przy obróbce surowców i półfabrykatów w razie potrzeby kontaktu z gotowymi wyrobami każdorazowo powinni umyć się i zmienić środki ochrony indywidualnej na czyste. W przypadku wykonywania niektórych czynności należy stosować rękawice jednorazowe. Rękawice powinno zmieniać się co 2 godziny, za każdym razem, gdy nastąpi przerwa w pracy, gdy ulegną uszkodzeniu lub personel opuszcza linię produkcyjną.

Sprzęt stanowi bardzo istotne źródło drobnoustrojów podczas przygotowania posiłków. Przy jego złym stanie technicznym może dojść do namnażania się bakterii w szczelinach, pęknięciach, rysach oraz na powierzchni, dlatego też powinien być w miarę łatwy do rozłożenia, złożenia, mycia oraz dezynfekcji. Części maszyn i urządzeń, z którymi stykają się surowce, półprodukty i wyroby gotowe, powinny być wykonane ze stali nierdzewnej bądź tworzyw sztucznych nie reagujących z żywnością. Wszelkie narzędzia, sprzęt itp. stykające się ze środkami spożywczymi powinny mieć atest Państwowego Zakładu Higieny.

Ze względu na możliwość zakażenia krzyżowego niedopuszczalne jest używanie tego samego sprzętu (noże, deski do krojenia) do różnych produktów, np. warzyw i mięsa. Sprzęt, narzędzia i naczynia używane w pierwszej fazie produkcji do obróbki surowców i półfabrykatów nie powinny mieć kontaktu z gotowym wyrobem.

Sprzęt pomocniczy, jak np. deski produkcyjne, powinien być oznakowany w sposób trwały, uniemożliwiający użycie ich niezgodnie z przeznaczeniem, np. MS – mięso surowe, P – pieczywo, bądź znakowany kolorami, w części brudnej: np. deski żółte – do drobiu, czerwone – do surowego mięsa, niebieskie – do ryb, zielone – do warzyw, w części czystej: brązowe – do ugotowanych potraw, żółte – do kanapek. Można też używać tylko desek białych przypisanych do określonych stanowisk. Nowoczesne deski do krojenia charakteryzują się trwałym, wytrzymałym materiałem, nie powodującym jednocześnie stępienia noża. Materiał ten nie nasiąka, dzięki czemu zapobiega zakażeniu bakteryjnemu i chemicznemu. Można je stosować razem z matami ochronnymi, które uniemożliwiają przesuwanie się desek podczas pracy. Deski i maty nadają się do mycia w zmywarkach i są łatwe do dezynfekcji.

Nieprawidłowo prowadzone procesy technologiczne mogą być przyczyną zatruć pokarmowych. Ważne jest więc stosowanie się do określonych zasad zapobiegających tym problemom.

Jedną z przyczyn zagrożenia zdrowia konsumentów może być nieprawidłowe rozmnażanie produktów zamrożonych. W przypadku rozmrażania produktów należy uważać, aby: − rozmrażać w warunkach chłodniczych +4oC, − stosować naczynia zatrzymujące wodę z rozmrażanych produktów, − niezwłocznie wykorzystać rozmrożone produkty, − nie zamrażać ponownie rozmrożonych produktów. Najczęstszymi przyczynami problemów higienicznych podczas obróbki cieplnej są: 1) za niska temperatura obróbki cieplnej (w środku produktu):


a) produkty z grilla - >75oC, b) inne (gotowane, pieczone, duszone) - >65oC,

2) za krótki czas działania temperatury, 3) brak kontroli temperatury „środka” produktu – zwłaszcza surowców mięsnych i innych

produktów wrażliwych, 4) niesprawne urządzenie, 5) niesprawny termometr, 6) jednoczesne przygotowywanie potraw z produktów surowych i potraw z produktów

poddanych obróbce cieplnej, 7) kilkakrotne próbowanie, np. palcem lub tą samą łyżeczką, przygotowywanych posiłków

w celu sprawdzenia cech sensorycznych, podczas gdy prawidłowo powinno się ją każdorazowo wyparzać lub próbować na małym talerzyku,

8) nieusuwanie odpadków do pomieszczeń na odpadki i dalej na zewnątrz zakładu. Urządzenia do obróbki cieplnej powinny być wyposażone we wszystkie elementy

kontrolno-sterujące niezbędne do zapewnienia właściwego przebiegu procesu obróbki cieplnej. Ze względu na fakt, iż zapewnienie odpowiedniej temperatury podczas prowadzenia procesów cieplnych jest bardzo istotne, należy przeprowadzać kontrolę sprawności termostatów urządzeń do obróbki cieplnej. Mierzenie temperatury powinno się odbywać kilka razy dziennie przed operacją i po wykonanej operacji oraz być zanotowane w karcie kontrolnej danego urządzenia (tabela 14). Ważne jest również mierzenie temperatury każdej produkowanej partii produktu, a w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości przedłużanie procesu do chwili osiągnięcia ustalonych parametrów.

Tabela 14. Karta kontroli temperatury urządzeń do obróbki cieplnej [11, s. 278]

Data: Urządzenie: Nazwisko kontrolera: Zmiana:

1 2 3 4 5 6 Numer partii przed po przed po przed po przed po przed po przed po

temp. medium grzewczego przed operacją i po operacji (oC)

Podpis: Uwagi: Problematyka prawnego uregulowania bezpieczeństwa żywności, mimo że nie jest

tematem nowym, jest w chwili obecnej na etapie bardzo intensywnego rozwoju. Kierunek dalszych zmian jest wyznaczany przez ustawodawstwo wspólnotowe, które w dużej mierze jest obecnie realizowane przez bezpośrednio obowiązujące rozporządzenia, ale i ma wpływ na odpowiednie akty prawa krajowego, które regulują materię nieobjętą przepisami wspólnotowymi. Jasne, precyzyjne i spójne przepisy prawne pozwolą przedsiębiorcom spełnić wymogi związane z bezpieczeństwem żywności oraz umożliwiają stworzenie odpowiedniego systemu nadzoru w całym łańcuchu żywnościowym, a w ostateczności spowodują wzrost zaufania konsumentów do produktów oraz pozwolą na realizację nadrzędnego celu bezpieczeństwa żywności, jakim jest ochrona zdrowia i życia człowieka.

Ergonomia jest dyscypliną wiedzy zajmującą się zasadami i metodami dostosowania warunków pracy do właściwości fizycznych i psychicznych człowieka, czyli takich konstrukcji urządzeń technicznych i kształtowania materialnego środowiska pracy jakie wynikają z wymagań fizjologii i psychologii pracy.


Często określa się cel ergonomii jako zapewnienie człowiekowi dobrego życia i zadowolenia, poczucia bezpieczeństwa i komfortu psychicznego, jakie może on doznawać z chwilą stworzenia mu optymalnych warunków do pracy, wypoczynku i w ogóle życia.

Można uczynić wiele dla poprawy jakości życia człowieka poprzez wdrażanie wyników badań ergonomicznych przy projektowaniu i urządzaniu stanowisk pracy i kształtowaniu materialnego środowiska pracy.

Przynosi to istotne i konkretne efekty – do najważniejszych można zaliczyć: − zmniejszenie zmęczenia podczas pracy, − zapobieganie patologicznym skutkom wykonywania pracy, − ograniczenie ilości chorób zawodowych, − zmniejszenie liczby wypadków przy pracy – szacuje się, że około 85% wypadków wiąże

się z działalnością człowieka, a przede wszystkim z nieodpowiednim zsynchronizowaniem maszyn i urządzeń z możliwościami psychofizycznymi człowieka. Czynniki, których wpływ należy uwzględnić przy projektowaniu stanowiska pracy i ich

wpływ na wykonywaną przez pracownika pracę: − akustyka – zakłócenia pracy powodowane przez rozmowy zwykłe, telefoniczne, hałas

z innych pomieszczeń, hałas zewnętrzny, − oświetlenie – zakłócenia pracy, które powodują refleksy świetlne, różnice w natężeniu

oświetlenia, brak oświetlenia naturalnego, − mikroklimat – brak regulacji temperatury, wilgotności powietrza, zbyt duża prędkość

przepływu powietrza (przeciągi), − zanieczyszczenia chemiczne powietrza – brak możliwości dostosowania stanowiska

pracy do warunków jej przebiegu, − estetyka i wystrój wnętrza – zakłócenia wizualne powstałe przy nieodpowiednim doborze

kolorów, powodujące dodatkowe obciążenie psychiczne, − zła organizacja pracy – nadmierna liczba przerw, frustracje.

W zależności od rodzaju zakładu przetwórstwa spożywczego oraz wykonywanej produkcji, przygotowywana jest dokumentacja technologiczna zawierająca m.in.: instrukcje bezpieczeństwa pracy oraz instrukcje higieny produkcji. Pierwsza z nich dotyczy takich zagadnień jak: − obsługi maszyn i urządzeń do obróbki mechanicznej oraz termicznej mięsa i jego

przetworów, − obsługi urządzeń do transportu poziomego, pionowego i skośnego, − obsługi urządzeń klimatyzacyjnych i wodno-kanalizacyjnych, − warunków pracy w pomieszczeniach chłodniczych i mroźniach, − warunków stosowania odzieży ochronnej, w poszczególnych oddziałach produkcyjnych

i magazynowych. Instrukcje higieny produkcji dotyczą:

− higieny osobistej personelu produkcyjnego, − higieny pomieszczeń, maszyn i urządzeń, − kontroli stosowanych surowców.

Pomieszczenia pracy i ich wyposażenie powinny zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy. W pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie naturalne i sztuczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz zabezpieczenie przed wilgocią, niekorzystnymi warunkami cieplnymi i nasłonecznieniem, drganiami oraz innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia. Oświetlenie dzienne na poszczególnych stanowiskach pracy powinno być dostosowane do rodzaju wykonywanych prac oraz powinno spełniać wymagania określone w Polskiej Normie.


W pomieszczeniach pracy musi być zapewniona temperatura odpowiednia do rodzaju wykonywanej pracy (w zależności od metod pracy i wysiłku fizycznego niezbędnego do jej wykonywania) nie niższa niż 14oC. W pomieszczeniach pracy, w których jest wykonywana lekka praca fizyczna oraz w pomieszczeniach biurowych temperatura nie może być niższa niż 18oC.

Ochrona przeciwpożarowa polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia i mienia lub środowiska przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem poprzez: − zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego

miejscowego zagrożenia, − zapewnienie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego

miejscowego zagrożenia, − prowadzenie działań ratowniczych.



1. Co określają warunki sanitarno-higieniczne produkcji? 2. Jak można zdefiniować jakość mikrobiologiczną? 3. Jakie są najczęstsze przyczyny zatruć pokarmowych związanych ze spożyciem

produktów w gastronomii? 4. Jakie wyróżniamy przyczyny wadliwego prowadzenia procesów technologicznych? 5. Jakie są przyczyny problemów związanych z utrzymaniem higieny w kuchni? 6. Co to jest HACCP? 7. Czym charakteryzuje się HACCP? 8. Co jest podstawą do wdrożenia HACCP? 9. Na co trzeba zwrócić uwagę podczas przyjęcia towaru? 10. Jaka powinna być temperatura przechowywania w komorach chłodniczych dla

odpowiedniego artykułu spożywczego? 11. Jak powinna wyglądać karta kontroli temperatury w chłodniach mroźniach? 12. Jak powinna wyglądać karta kontroli wilgotności względnej powietrza w magazynie? 13. Co zaliczamy do strefy brudnej zakładu, a co do strefy czystej? 14. Na co trzeba zwrócić uwagę w przypadku rozmrażania produktów? 15. Co to jest ergonomia i jakie są jej wymogi?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wpisz w odpowiednią kolumnę tabeli wymienione poniżej działy produkcji: − przygotowalnia wstępna, − porcjowanie i ekspedycja potraw i napojów, − magazyn odpadków pokonsumpcyjnych, − przygotowalnia potraw, − zmywalnia naczyń stołowych i sprzętu kuchennego.



Strefa brudna Strefa czysta


1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wymagań higienicznych, 2) określić działy zakładu należące do strefy czystej, 3) określić działy produkcyjne należące do strefy brudnej, 4) uzupełnić tabelę.


− papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia, − tabela do uzupełnienia.

Ćwiczenie 2

Podkreśl, które ze zdań jest prawdziwe. Przyczynami problemów związanych z utrzymaniem higieny w kuchni są: − brak wprowadzania mikroorganizmów w wyniku dostaw towarów, przez personel

kuchenny, zabrudzone naczynia, wózki transportowe, gości, − niewystarczająca świadomość potrzeby utrzymania higieny i brak wiedzy na ten temat

wśród personelu kuchennego, − zbyt duża ilość czasu na wykonanie prac związanych z higieną.


1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wymagań higienicznych, 2) określić przyczyny problemów związanych z utrzymaniem higieny w kuchni, 3) podkreślić prawdziwe zdanie.




Ćwiczenie 3 Zaprojektuj własną kartę kontroli dostaw surowców, półproduktów i produktów dla

dowolnego zakładu przemysłu spożywczego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wymagań higienicznych, 2) określić co powinna zawierać karta kontroli dostaw surowców, półproduktów

i produktów, 3) zaprojektować odpowiednią tabelę, 4) uzupełnić tabelę odpowiednimi wymaganiami jakie powinna zawierać karta kontroli

dostaw surowców, półproduktów i produktów, 5) zaprezentować projekt karty kontroli.


− papier formatu A4, − flamastry kolorowe, − linijka, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 4

Zorganizuj dowolne stanowisko pracy według wymagań ergonomii. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wymagań ergonomii, 2) wypisać wymagania ergonomii, 3) dobrać odpowiednie wymagania ergonomii do wybranego stanowiska pracy.


− papier formatu A4, − poradnik dla ucznia, − literatura dotycząca wymagań ergonomii. 4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować warunki sanitarno-higieniczne produkcji? 2) zdefiniować jakość mikrobiologiczną? 3) określić najczęstsze przyczyny zatruć pokarmowych związanych ze

spożyciem produktów w gastronomii?

4) określić przyczyny problemów związanych z utrzymaniem higieny w kuchni?

5) scharakteryzować system HACCP? 6) określić podstawy do wdrożenia systemu HACCP? 7) wymienić czynniki na jakie trzeba zwrócić uwagę podczas przyjęcia

towaru?


8) określić temperaturę przechowywania w komorach chłodniczych dla odpowiedniego artykułu spożywczego?

9) określić jak powinna wyglądać karta kontroli temperatury w chłodniach mroźniach?

10) określić jak powinna wyglądać karta kontroli wilgotności względnej powietrza w magazynie?

11) wymienić działy produkcji zaliczane do strefy brudnej, a jakie do strefy czystej?

12) określić na co trzeba zwrócić uwagę w przypadku rozmrażania produktów?

14) zdefiniować pojęcie ergonomii? 15) scharakteryzować wymogi ergonomii?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Jakość zdrowotna żywności zależy

a) od zawartych w niej składników odżywczych oraz substancji obcych. b) jedynie od zawartych substancji obcych. c) od rodzaju zastosowanej metody utrwalania. d) od ilości dodanych konserwantów.

2. Artykułami żywnościowymi, które dostarczają jedynie energię, tzw. „puste kalorie” do

diety są a) sól, mleko. b) cukier, słonina. c) mięso drobiowe, jaja. d) jaja, sól.

3. Do przypraw zaliczamy a) emulgatory, cynamon, antybiotyki. b) anyż, bazylię, sól kuchenną. c) czosnek, pestycydy, kwasek cytrynowy. d) metale ciężkie, goździki, kminek.

4. Artykuły spożywcze powinny być przechowywane

a) w wysokiej temperaturze oraz odpowiedniej wilgotności. b) w niskiej temperaturze oraz wysokiej wilgotności. c) w niskiej temperaturze oraz odpowiedniej wilgotności. d) w wysokiej temperaturze oraz niskiej wilgotności.


5. Przyczyną małej trwałości surowców w przemyśle spożywczym jest a) duża zawartość wody w wielu surowcach. b) brak zawartości wody. c) niska zawartość wody w wielu surowcach. d) brak działania natywnych enzymów.

6. Zepsucie produktu może doprowadzić do

a) pogorszenia cech jakościowych oraz zagrożenia zdrowotnego. b) pogorszenia cech jakościowych. c) zagrożenia zdrowotnego. d) polepszenia cech sensorycznych.

7. Pasteryzacja jest to proces utrwalania żywności w temperaturze a) poniżej 100oC. b) powyżej 100oC. c) 100oC. d) 200oC.

8. Apertyzacja jest to

a) rozlew na gorąco. b) pakowanie wyjałowionego produktu do jałowego opakowania w sterylnych

warunkach. c) rozlew na zimno. d) wyjaławianie termiczne produktu w zamkniętym opakowaniu.

9. Pakowanie aseptyczne jest to

a) wyjaławianie termiczne produktu w zamkniętym opakowaniu. b) pakowanie wyjałowionego produktu do jałowego opakowania w sterylnych

warunkach c) napełnianie opakowania gorącym produktem, zamknięcie i pozostawienie

w podwyższonej temperaturze przez czas niezbędny do wyjałowienia opakowania. d) napełnianie opakowania zimnym produktem, zamknięcie i pozostawienie

w podwyższonej temperaturze przez czas niezbędny do wyjałowienia opakowania. 10. Rodzajem termicznej techniki wyjaławiania jest metoda HTST, która polega na

zastosowaniu a) niskiej temperatury przez krótki czas. b) wysokiej temperatury przez długi czas. c) wysokiej temperatury przez krótki czas. d) niskiej temperatury przez długi czas.

11. Przy utrwalaniu żywności w obniżonej temperaturze następuje

a) inaktywacja drobnoustrojów. b) inaktywacja drobnoustrojów i enzymów. c) zahamowanie działania drobnoustrojów i enzymów. d) zahamowanie działania enzymów.


12. Substancjami obcymi w żywności nazywamy substancje a) które są naturalnymi składnikami produktów spożywczych. b) odpowiadające warunkom określonym mianem środków spożywczych i używek c) które nie mogą być związkami celowo dodanymi. d) które nie są naturalnymi składnikami produktów spożywczych.

13. Substancjami obcymi w żywności nie są

a) przeciwutleniacze, metale, bakterie. b) emulgatory, mleko, antybiotyki. c) barwniki, detergenty, pestycydy. d) antybiotyki, środki konserwujące, części opakowań.

14. Do barwników naturalnych zaliczamy m.in. a) karoten, chlorofil, kurkumę. b) orlean, szafran, żółcień kwaśną. c) Sudan G, karmel, żółcień pomarańczową. d) amarant, czerwień brylantową, żółcień kwaśną.

15. HACCP jest to a) system zapewnienia jakości. b) system zapewnienia jakości oraz bezpieczeństwa żywności. c) metoda utrwalania żywności. d) dobra praktyka higieniczna.

16. Surowce, dodatki i inne komponenty do produkcji potraw oraz wyroby gotowe powinny być magazynowane w ustalonych warunkach uwzględniających a) skład chemiczny, czas składowania, wilgotność powietrza w magazynie. b) temperaturę składowania, rodzaj opakowania, urządzenia do składowania. c) system paletyzacji, dostawcę, temperaturę składowania. d) czas składowania, temperaturę składowania, wilgotność powietrza w magazynie.

17. FIFO jest to a) system zapewnienia jakości. b) metoda utrwalania żywności. c) zasada korzystania z zapasów „pierwsze weszło – pierwsze wyszło”. d) oznaczenie dodatku substancji obcej do produktu.

18. Do tzw. strefy brudnej działu produkcyjnego należą

a) przygotowalnie potraw, magazyn odpadków pokonsumpcyjnych, porcjowanie i ekspedycja potraw i napojów.

b) miejsca przechowywania czystych naczyń i sprzętu kuchennego, przygotowalnie wstępne.

c) przygotowalnie wstępne, zmywalnie naczyń stołowych i sprzętu kuchennego, magazyn odpadków pokonsumpcyjnych.

d) porcjowanie i ekspedycję potraw i napojów, przygotowalnie wstępne.


19. Ergonomia jest a) dyscypliną wiedzy zajmującą się zasadami i metodami dostosowania warunków

pracy do właściwości fizycznych i psychicznych człowieka. b) brakiem zapewnienia człowiekowi dobrego życia i zadowolenia, poczucia

bezpieczeństwa i komfortu psychicznego, jakie może on doznawać z chwilą stworzenia mu optymalnych warunków do pracy.

c) systemem zapewnienia jakości i bezpieczeństwa żywności. d) zwiększeniem liczby wypadków przy pracy.

20. Instrukcja bezpieczeństwa pracy nie dotyczy a) obsługi maszyn i urządzeń do obróbki mechanicznej oraz termicznej mięsa i jego

przetworów. b) higieny osobistej personelu. c) warunków stosowania odzieży ochronnej, w poszczególnych oddziałach

produkcyjnych i magazynowych. d) obsługi urządzeń klimatyzacyjnych i wodno-kanalizacyjnych.


KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Prowadzenie gospodarki produktami żywnościowymi

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Dłużewski M. (red.): Technologia żywności – podręcznik dla technikum. Wydawnictwa

Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 2001 2. Gawęcki J., Mossor-Pietraszewska T. (red.): Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu

i zdrowiu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004 3. Gawęcki J., Hryniewiecki L. (red.): Żywienie człowieka. Podstawy żywienia człowieka.

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 4. Hasik J., Hryniewiecki L., Grzymisławski M.: Dietetyka. Wydawnictwo Lekarskie

PZWL, Warszawa 1999 5. Hasik J., Gawęcki J. (red.): Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2004 6. Jacórzyński B., Farkowska K.: Towaroznawstwo dla technikum gastronomicznego.

Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2000 7. Jastrzębski W.: Wyposażenie techniczne zakładów gastronomicznych. Wydawnictwa

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997 8. Keller J.: Podstawy fizjologii żywienia człowieka. Wydawnictwo SGGW,

Warszawa 2000 9. Kołożyn-Krajewska D., Sikora T.: HACCP – Koncepcje i system zapewnienia

bezpieczeństwa zdrowotnego żywności. Warszawa 1999 10. Kołożyn-Krajewska D.: Towaroznawstwo żywności. Wydawnictwa Szkolne

i Pedagogiczne , Warszawa 2004 11. Kołożyn-Krajewska D. (red.): Higiena produkcji żywności. Wydawnictwo SGGW,

Warszawa 2003 12. Witrowa-Rajchert D., Nowak D. (red.): Jakość i bezpieczeństwo żywności,

uwarunkowania surowcowe technologiczno-produkcyjne i prawne. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2006

13. www.przyprawy.org

http://www.przyprawy.org

Scalone dokumenty (23)

Education

Transcript of Scalone dokumenty (23)