Scalone dokumenty (32)

Wykorzystanie żywności specjalnego przeznaczenia

„Projekt wspólfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Katarzyna Kędzierska

Wykorzystanie żywności specjalnego przeznaczenia 321[11].Z2.11

Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt wspólfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr inż. Aleksandra Kostrzewa-Tarnowska dr inż. Joanna Bajerska Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Ewa Superczyńska Konsultacja: dr hab. inż. Henryk Budzeń Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[11].Z2.11 „Wykorzystanie żywności specjalnego przeznaczenia”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu dietetyk. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1.Charakterystyka żywności specjalnego przeznaczenia 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 11 4.1.3. Ćwiczenia 11 4.1.4. Sprawdzian postępów 13

4.2. Preparaty specjalnego przeznaczenia dla niemowląt i dzieci 14 4.2.1. Materiał nauczania 14 4.2.2. Pytania sprawdzające 22 4.2.3. Ćwiczenia 23 4.2.4. Sprawdzian postępów 24

4.3. Dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego 26 4.3.1. Materiał nauczania 26 4.3.2. Pytania sprawdzające 42 4.3.3. Ćwiczenia 43 4.3.4. Sprawdzian postępów 44

4.4. Żywność dla sportowców i ludzi o aktywnym trybie życia 45 4.4.1. Materiał nauczania 45 4.4.2. Pytania sprawdzające 49 4.4.3. Ćwiczenia 49 4.4.4. Sprawdzian postępów 51

5. Sprawdzian osiągnięć 52 6. Literatura 56


1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wykorzystaniu żywności

specjalnego przeznaczenia. W poradniku zamieszczono:

− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki

modułowej, − zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, − sprawdzian postępów, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi

opanowanie materiału całej jednostki modułowej, − literaturę uzupełniającą.


Schemat układu jednostek modułowych

312[11].Z2 Produkcja i ekspedycja potraw

dietetycznych

321[11].Z2.01 Zapewnianie jakości zdrowotnej

żywności i żywienia

321[11].Z2.02 Prowadzenie gospodarki

produktami żywnościowymi

321[11].Z2.03 Organizowanie procesów

technologicznych

321[11].Z2.04 Sporządzanie i ekspedycja potraw

z owoców oraz warzyw

321[11].Z2.05 Sporządzanie i ekspedycja zup

oraz sosów

321[11].Z2.06 Sporządzanie i ekspedycja potraw z jaj,

mleka oraz jego przetworów

321[11].Z2.07 Sporządzanie i ekspedycja

potraw z kasz i mąki


potraw z mięsa zwierząt rzeźnych


potraw z drobiu oraz ryb

321[11].Z2.10 Sporządzanie i ekspedycja napojów,

deserów oraz dietetycznych wyrobów ciastkarskich i kulinarnych z ciast

321[11].Z2.11 Wykorzystanie żywności

specjalnego przeznaczenia


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− operować podstawowymi pojęciami z zakresu dietetyki, − określać funkcje podstawowych składników odżywczych w organizmie człowieka, − określać potrzeby energetyczne organizmu na różnych etapach rozwoju człowieka, − orientacyjnie określać zawartość podstawowych składników odżywczych, − przeliczać wartości odżywcze, − obliczać wartość energetyczną produktu na podstawie zawartości podstawowych

składników odżywczych, − posługiwać się tabelami składu i wartości odżywczych produktów i potraw, − korzystać z aktów prawnych, − komunikować się z pacjentem, − postępować zgodnie z przyjętymi systemami wartości etycznych, − dobrać metody oceny jadłospisu, − posługiwać się technologią informacyjną, − współpracować w grupie z uwzględnieniem podziału zadań, − korzystać z różnych źródeł informacji.


3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− sklasyfikować żywność specjalnego przeznaczenia, − scharakteryzować preparaty do początkowego żywienia niemowląt oraz preparaty do

dalszego żywienia niemowląt, − zastosować prawidłowe żywienie noworodków i wcześniaków z uwzględnieniem

preparatów do początkowego żywienia niemowląt, − scharakteryzować środki spożywcze uzupełniające, obejmujące produkty zbożowe

przetworzone i inne środki spożywcze dla niemowląt i małych dzieci, − scharakteryzować środki spożywcze stosowane w celu redukcji masy ciała, − scharakteryzować dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego, − zaplanować żywienie pozajelitowe i dojelitowe, − zapobiec powikłaniom żywienia pozajelitowego i dojelitowego, − scharakteryzować środki spożywcze umożliwiające zaspokajanie potrzeb organizmu

podczas intensywnego wysiłku fizycznego, − scharakteryzować środki spożywcze przeznaczone dla osób z zaburzeniami metabolizmu

węglowodanów, − scharakteryzować środki spożywcze niskosodowe i bezsodowe, − scharakteryzować środki spożywcze bezglutenowe, − sporządzić potrawy bezglutenowe, − zidentyfikować znakowanie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia

żywieniowego, − zastosować się do zaleceń dotyczących stosowania żywności specjalnego przeznaczenia, − zastosować środki spożywcze specjalnego przeznaczenia w żywieniu niemowląt, małych

dzieci, sportowców i ludzi chorych, − skorzystać z różnych źródeł informacji.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Charakterystyka żywności specjalnego przeznaczenia 4.1.1. Materiał nauczania

Ustawa z dnia 11 maja 2001 roku o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz.U. nr 31, poz.265 z 2005 r. tekst jednolity) w art.10 określa żywność specjalnego przeznaczenia jako środki spożywcze, które ze względu na specjalny skład lub sposób przygotowania wyraźnie różnią się od środków spożywczych powszechnie spożywanych i zgodnie z deklaracją zamieszczoną na etykiecie są wprowadzane do obrotu w celu zabezpieczenia szczególnych potrzeb żywieniowych (ten akt prawny w chwili obecnej już nie obowiązuje, natomiast w chwili obecnej obowiązuje Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. z 2006 r. nr 171, poz. 1225). Zastąpiła ona ustawę o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia. W dniu 13 listopada 2007 opublikowane zostało krajowe rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego (Dziennik Ustaw z 2007 r. Nr 209 poz. 1518 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 października 2007 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego) (Dz.U. z dnia 13 listopada 2007 r.)

Środki specjalnego przeznaczenia są dla osób, których proces trawienia i metabolizm są zachwiane, lub osób, które ze względu na specjalny stan fizjologiczny mogą odnieść szczególne korzyści z kontrolowanego spożycia określonych substancji zawartych w tego rodzaju żywności.

Obecnie w sprzedaży dostępnych jest wiele produktów żywnościowych zapewniających konsumentowi lepszej zdrowotnie żywności. Wyroby te spełniają określone funkcje dietetyczne, np.: − mają zbilansowany skład, przeznaczony dla określonych grup ludności (niemowlęta,

dzieci lub ludzi starszych), − są przeznaczone dla osób cierpiących na określone choroby, np. celiakię, cukrzycę,

różnego rodzaju alergie, − nie zawierają lub zawierają w obniżonej ilości składniki, których zwiększone spożycie

może być niekorzystne dla zdrowia, takie jak tłuszcz, cukier, cholesterol, sól, − są niskoenergetyczne, przeznaczone do stosowania w diecie odchudzającej.

Produkty zaliczane do żywności specjalnego przeznaczenia są stosowane m.in. w żywieniu niemowląt i małych dzieci, osób o ograniczonych możliwościach przyswajania pokarmu i osób przewlekle chorych, a także sportowców oraz osób wykonujących określone zawody lub przebywających w szczególnych warunkach klimatycznych.

Do żywności specjalnego przeznaczenia należą: mieszanki dla niemowląt i dzieci starszych oraz inne produkty dietetyczne np. mieszanki i produkty bezglutenowe, koncentraty i produkty dla diabetyków, specjalne konserwy warzywno-mięsne, odżywki dla sportowców, preparaty wysokobłonnikowe itp.

Koncentraty spożywcze przeznaczone do szybkiego przygotowania posiłków również zaliczane są do żywności specjalnego przeznaczenia, wyróżnia się koncentraty obiadowe (zup, drugich dań i sosów), koncentraty deserów i napojów oraz koncentraty przyprawowe. W tej grupie mieszczą się też produkty, które określa się mianem „żywności ekologicznej”, pochodzące z upraw ekologicznych (bez używania środków chemicznych).

Produkty zaliczane do żywności specjalnego przeznaczenia na ogół odznaczają się wysoką wartością odżywczą, zwłaszcza odżywki dla dzieci i sportowców. Mieszanki mleczne przeznaczone dla dzieci są produktami zawierającymi dobrze przyswajalne białko oraz


zbilansowanymi pod względem zawartości składników mineralnych i witamin, a mieszanki dla niemowląt powinny swym składem być zbliżone do mleka kobiecego. Odżywki dla sportowców zawierają skład dostosowany do potrzeb fizjologicznych, związanych z rodzajem uprawianego sportu. Najczęściej posiadają one wysoką wartość energetyczną i obfitują w białko oraz niektóre witaminy i składniki mineralne, dodatkowo są uzupełniane innymi czynnymi substancjami, np. tauryną i lecytyną.

Produkty dietetyczne specjalnego przeznaczenia należące charakteryzują się obniżonym poziomem składników niepożądanych w diecie osób z określonym schorzeniem (np. sacharozy w produktach dla diabetyków) oraz podwyższoną koncentracją składników pożądanych (np. witaminy czy błonnik pokarmowy). Dietetyczne produkty bezglutenowe posiadają podobną wartość odżywczą do innych przetworów zbożowych, różnią się jedynie brakiem glutenu we frakcji białkowej.

Istotne znaczenie przy produkcji żywności specjalnego przeznaczenia ma dobranie odpowiednich surowców oraz ścisłe przestrzeganie warunków technicznych, technologicznych i higienicznych. W produkcji tego rodzaju żywności ogranicza się stosowanie substancji dodatkowych, szczególnie konserwantów chemicznych, barwników i sztucznych aromatów. Zastosowane surowce powinny posiadać wysoką wartość odżywczą, a także odpowiednie cechy organoleptyczne i technologiczne. Wymagana jest ich najwyższa jakość zdrowotna co wiąże się czystością mikrobiologiczną, brak pozostałości chemicznych środków ochrony roślin oraz azotanów i azotynów. W surowcach nie powinny występować pozostałości preparatów hormonalnych i antybiotyków stosowanych w hodowli zwierząt, a poziom absorbowanych ze środowiska metali ciężkich powinien być jak najniższy. Do żywności o specjalnym przeznaczeniu można dodawać różne substancje odżywcze m.in. witaminy, związki nieorganiczne, aminokwasy w celu zapewnienia zaspokojenia specjalnych potrzeb żywieniowych osób, dla których taka żywność jest przeznaczona.

Jedną z głównych funkcji żywności specjalnego przeznaczenia jest zagwarantowanie właściwego żywienia, wymagającym tego grupom ludności. Produkty te służą zapobieganiu chorobom, współdziałaniu w leczeniu.

Skład produktów żywnościowych o specjalnych cechach odżywczych oraz sposób ich wprowadzania na rynek musi być zgodny z deklarowanym ich przeznaczeniem. Oznaczenie „produkt dietetyczny” zamieszczone jest wyłącznie na wyrobach specjalnego przeznaczenia. Etykieta produktu specjalnego przeznaczenia powinna zawierać informacje o składzie ilościowym i jakościowym produktu, wartości energetycznej oraz występujących w nich witaminach lub innych substancjach odżywczych.

Środki spożywcze specjalnego żywieniowego przeznaczenia powinny zaspokajać szczególne zapotrzebowanie żywieniowe: − osób, których procesy trawienia lub metabolizmu są zaburzone, − osób, dla których ze względu na specyficzny stan fizjologiczny wskazane jest

kontrolowane spożycie określonych składników w żywności, − zdrowych niemowląt.

Dietetyczny środek spożywczy jest to taki produkt, który ze względu na skład i sposób przygotowania jest przeznaczony do żywienia ludzi w przypadku określonych chorób lub określonych stanów fizjologicznych.

Odżywką nazywamy środek spożywczy, który ze względu na wzbogacenie jego składu w określone składniki lub zwiększone w nim zawartości składników naturalnych – jest przeznaczony do żywienia osób wymagających zaspokojenia zapotrzebowania ich organizmu np. przy intensywnym wysiłku fizycznym.

Proces produkcja żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego powinna odbywać się zgodnie ze składem surowcowym i instrukcjami technologicznymi wskazanymi w zezwoleniu Głównego Inspektora Sanitarnego.


Zakłady produkujące żywność specjalnego przeznaczenia powinny być specjalnie do tego celu przeznaczone lub powinny posiadać odpowiednio przystosowane linie technologiczne. Zakład powinien być wyposażony w maszyny, urządzenia i aparaturę zapewniające przebieg procesów produkcyjnych w sposób gwarantujący ich jakość zdrowotną zgodną z wymogami. Producenci powinni mieć wdrożony w swoich zakładach system kontrolny HACCP, który gwarantuje zaostrzoną kontrolę zarówno wewnątrz zakładu przez wydzielenie technologiczne niektórych oddziałów czy pododdziałów, jak i zwiększoną kontrolę, zewnątrz takich instytucji jak inspektoraty weterynarii lub stacje sanitarno-epidemiologiczne.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 kwietnia 2004 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego (Dz. U. nr 104, poz.1094) określa: − grupy środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, − specjalne wymagania jakie powinny one spełniać, − sposób i formy reklamy oraz informacji, − szczegółowe wymagania dla preparatów do początkowego żywienia niemowląt

i przedmiotów służących do karmienia niemowląt w zakresie sposobu i formy reklamy oraz przekazywania informacji. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 26 kwietnia 2004 r. w sprawie

środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego wyodrębniono następujące grupy tych środków: − preparaty do początkowego żywienia niemowląt, w tym mleko początkowe, oraz

preparaty do dalszego żywienia niemowląt, w tym mleko następne; − środki spożywcze uzupełniające obejmujące produkty zbożowe przetworzone i inne

środki spożywcze dla niemowląt i małych dzieci; − środki spożywcze stosowane w dietach o ograniczonej zawartości energii w celu redukcji

masy ciała; − dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego; − środki spożywcze zaspokajające zapotrzebowanie organizmu przy intensywnym wysiłku

fizycznym, zwłaszcza sportowców; − środki spożywcze dla osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów (cukrzyca); − środki spożywcze niskosodowe, w tym sole dietetyczne o niskiej zawartości sodu lub

bezsodowe; − środki spożywcze bezglutenowe.

Przedsiębiorca wprowadzający po raz pierwszy do obrotu w kraju środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego, które nie należą do grup określonych w powyższym rozporządzeniu ma obowiązek powiadomić o tym Główny Inspektorat Sanitarny najpóźniej przy pierwszym wprowadzeniu go do obrotu.

W powyższym rozporządzeniu Ministra Zdrowia dokładnie określony jest też sposób znakowania tych wyrobów. Paragraf 4 tego przepisu mówi o znakowaniu środków specjalnego przeznaczenia żywieniowego, które zawiera następujące informacje: − nazwa środka spożywczego specjalnego przeznaczenia żywieniowego jest uzupełniona

informacją dotyczącą szczególnych cech żywieniowych tej żywności, a w przypadku żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci w miejsce tej informacji zamieszcza się informację na temat przeznaczenia produktu,

− skład ilościowy i jakościowy lub informacje dotyczące specjalnego procesu produkcji, nadającego produktowi szczególne wartości żywieniowe,

− wartość energetyczną, zawartość węglowodanów, białka i tłuszczu. Znakowanie środków specjalnego przeznaczenia uwzględnia również dodatkowe

informacje tj. datę, od której produkt może być stosowany, biorąc pod uwagę jego skład, postać produktu, zawartość wszystkich składników odżywczych i ich składników, jeżeli


podanie ich jest potrzebne do właściwego stosowania produktu wyrażone liczbowo w 100g lub 100ml produktu, informacji o osmolalności produktu, pochodzeniu i charakterze białka lub hydrolizatów białka obecnych w produkcie. Można również zamieszczać informacje dodatkowe poprzedzone wyrazami „ważna informacja” dotyczących tego, że produkt jest przeznaczony dla żywienia określonej grupy wiekowej, lub inne szczegółowe informacje np. produkty nie zawierające glutenu, oznaczone są na etykiecie symbolem „przekreślonego kłosa” z dodatkowym napisem „produkt bezglutenowy”. Znakowanie preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt obejmuje niezbędne informacje dotyczące odpowiedniego stosowania tych produktów. Dodatkowe informacje w oznakowaniu tych preparatów żywieniowych informują o odpowiednich środkach ostrożności i przeciwwskazaniach (np. że produkt nie jest przeznaczony do stosowania pozajelitowego), oraz zawierają instrukcję właściwego przygotowania, sposobu użycia i przechowywania produktu po otwarciu opakowania.

Podstawowe informacje, które należy obowiązkowo podawać na etykiecie środka spożywczego to: − nazwa – która powinna być zgodna z odpowiednim dokumentem normalizacyjnym. − wykaz składników łącznie ze stosowanymi substancjami dodatkowymi użytymi w czasie

produkcji, − wykaz składników odżywczych, − data, do której prawidłowo przechowywany produkt zachowuje pełne właściwości

jakościowe i zdrowotne, − termin przydatności do spożycia, − zawartość netto wyrażona w jednostkach wagowych lub objętościowych, − warunki przechowywania w przypadkach, gdy jakość danego produktu w istotny sposób

zależy od warunków przechowywania, − nazwa i adres producenta, − inne niezbędne dla szczegółowego określenia produktu, co do jego właściwości

odżywczych. Funkcją znakowania żywności jest informowanie konsumenta oraz pomoc w podjęciu

decyzji o zakupie. Konsument ma możliwość porównania wartości produktu z ceną, oraz uniknięcia zakupu produktów zawierających składniki, których nie lubi, lub które mogą wywołać szkodliwe reakcje (np. alergie).

Informacje na etykietach muszą być podawane w sposób czytelny, zrozumiały, widoczny i nieusuwalny. W przypadku, gdy produkt spożywczy jest znakowany w języku obcym, niezbędne jest dodatkowe podawanie informacji w języku krajowym (np. w Polsce, w języku polskim).

Kody kreskowe służą do identyfikacji towarów w kraju i na świecie za pomocą symbolu, który może być automatycznie odczytany i zinterpretowany. Główne zasady stosowania kodu kreskowego określa Międzynarodowe Stowarzyszenie Znakowania Towarów – IANA z siedzibą w Brukseli, do którego należy również Polska. Do odczytywania symbolu służą elektroniczne czytniki, które są sprzężone z systemami wspomagania obrotu towarowego. Stosuje się kilkanaście rodzajów kodów kreskowych, ale towary w opakowaniach jednostkowych oznacza się zwykle kodem o symbolach EAN-13 lub EAN-8. Natomiast towary w opakowaniach zbiorczych oznacza się kodem o symbolach DUN-14 lub DUN-16. Każdy towar oznaczony symbolem kodu kreskowego ma swój numer, przestawiony w postaci cyfr oraz odpowiadającego im zestawu równoległych ciemnych i jasnych kresek różnej szerokości. Numer kraju jest nadawany przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Numerowania Towarów. Numer producenta jest nadawany przez Centrum Kodów Kreskowych CKK w Poznaniu lub Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Poligraficznego w Warszawie. Numer indywidualny towaru nadaje producent względnie


dystrybutor tego towaru wg zasad uzyskanych z CKK. Cyfra kontrolna służy do wykrywania błędu odczytu kreskowego EAN. Stosowanie kodów kreskowych na etykietach produktów żywieniowych nie jest obowiązkowe, jednak ich rozpowszechnienie przynosi korzyści ich producentom, handlowcom i klientom. 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czego dotyczy ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia? 2. Jakie funkcje dietetyczne spełniają produkty specjalnego przeznaczenia? 3. Jakie produkty należą do żywności specjalnego przeznaczenia? 4. Czym charakteryzują się produkty dietetyczne? 5. Czym charakteryzują się mieszanki mleczne dla niemowląt? 6. Czym charakteryzuje się zakład produkujący żywność specjalnego przeznaczenia? 7. Co określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 kwietnia 2004 r. w sprawie

środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego (Dz. U. nr 104, poz.1094)?

8. Jakie grupy środków specjalnego przeznaczenia żywieniowego wyróżniamy? 9. Jakie informacje powinna zawierać etykieta preparatów specjalnego przeznaczenia?

4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Wymień trzy produkty specjalnego przeznaczenia i określ dla jakiej grupy ludzi są one przeznaczone. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) wyjaśnić pojęcie produktu specjalnego przeznaczenia, 2) wypisać produkty i potrawy specjalnego przeznaczenia, 3) określić dla jakiej grupy ludzi przeznaczone są dane produkty.

Wyposażenie stanowiska pracy: − arkusze papieru formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 2

Na podstawie dowolnego opakowania środka specjalnego przeznaczenia określ, które informacje na etykiecie są podstawowe, a które dodatkowe.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się ze oznakowaniami na opakowaniu, 2) wypisać informacje podstawowe z opakowania, 3) wypisać informacje dodatkowe z opakowania.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − dowolne opakowanie po środku specjalnego przeznaczenia, − flamastry, − poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Określ cechy jakie powinien spełniać zakład produkujący mieszanki mleczne dla niemowląt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić wymagania podczas produkcji mieszanek dla niemowląt, 2) wypisać cechy zakładu produkującego środki specjalnego przeznaczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry kolorowe − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 4

Wymień cztery preparaty specjalnego przeznaczenia i określ do jakiej grupy należą zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 26 kwietnia 2004 r.


1) zapoznać się z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 26 kwietnia 2004 r., 2) wypisać cztery preparaty specjalnego przeznaczenia, 3) wypisać grupy środków specjalnego przeznaczenia wg podanego rozporządzenia, 4) określić przynależność wybranych preparatów specjalnego przeznaczenia do

odpowiednie grupy. Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia.


4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) scharakteryzować czego dotyczy ustawa o warunkach zdrowotnych

żywności i żywienia?

2) określić funkcje dietetyczne jakie spełniają produkty specjalnego przeznaczenia?

3) zdefiniować pojęcie środków specjalnego przeznaczenia? 4) wymienić produkty należące do żywności specjalnego

przeznaczenia?

5) scharakteryzować produkty dietetyczne? 6) scharakteryzować mieszanki mleczne dla niemowląt? 7) scharakteryzować zakład produkujący żywność? 8) opisać, co określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26

kwietnia 2004 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego (Dz. U. nr 104, poz.1094)?

9) wymienić grupy środków specjalnego przeznaczenia żywieniowego? 10) określić co powinna zawierać etykieta preparatów specjalnego

przeznaczenia?

11) wymienić podstawowe informacje na opakowaniu? 12) wymienić dodatkowe informacje na opakowaniu? 13) określić zastosowanie preparatów specjalnego przeznaczenia? 14) wymienić przykłady środków specjalnego przeznaczenia? 15) wskazać rodzaje substancji dodatkowych, których stosowanie jest ograniczane w produkcji preparatów specjalnego przeznaczenia?


4.2. Preparaty specjalnego przeznaczenia dla niemowląt i dzieci 4.2.1. Materiał nauczania

Najlepszym sposobem żywienia niemowląt jest karmienie piersią. Pokarm matki stanowi pełnowartościowe pożywienie, w którym zawarte są wszystkie niezbędne składniki służące do prawidłowego i zdrowego rozwoju dziecka, zwłaszcza w pierwszym półroczu jego życia. Dzieci karmienie piersią są uodpornione na zakażenie, co przyczynia się do zmniejszenia zachorowalności. Zaletami żywienia naturalnego są łatwostrawność, łatwe przyswajanie przez organizm dziecka oraz wartość odżywcza mleka kobiecego.

W sytuacjach gdy matka jest chora na chorobę zakaźną, wyjechała lub zmarła, lub w przypadku gdy organizm matki nie jest w stanie wytwarzać odpowiedniej ilości pokarmu konieczne jest zastosowanie u dziecka żywienia sztucznego.

Skład preparatów do początkowego i dalszego żywienia niemowląt z dokładnym uwzględnieniem zawartości aminokwasów, witamin, soli mineralnych oraz innych związki, które mogą być stosowane został określony w rozporządzeniu Ministra Zdrowia. Preparaty te nie mogą zawierać żadnej substancji w takiej ilości, która mogłaby stanowić zagrożenie dla zdrowia niemowląt i małych dzieci. Preparaty do żywienia niemowląt są wprowadzane do sprzedaży pod odpowiednią nazwą: „preparat do początkowego żywienia niemowląt” oraz „preparat do dalszego żywienia niemowląt”. Jeżeli preparaty są wytwarzane wyłącznie z mleka krowiego, posiadają napis „mleko początkowe” (jeśli są preparatami do początkowego żywienia niemowląt) lub „mleko następne” (jeśli są preparatami do dalszego żywienia niemowląt).

Preparaty dla niemowląt są to specjalnie skomponowane mieszanki odżywcze na bazie mleka w proszku, zawierające składniki niezbędne do prawidłowego rozwoju niemowlęcia.

Produkty mleczne dla niemowląt (mleko adaptowane i mleko modyfikowane) są to odżywki otrzymane z mleka krowiego przez zmianę stosunku kazeiny i białek serwatkowych, dodatek laktozy, wzbogacenie o witaminy A, D3, C i żelaza oraz usunięcie części składników mineralnych. Modyfikacja mleka krowiego w kierunku zbliżenia jego składu do mleka kobiecego polega na eliminacji składników obcych w porównaniu z mlekiem matki oraz obniżaniu zawartości składników w występujących nadmiarze, czy dodatku składników nie występujących w mleku krowim lub występujących w nim w mniejszym stężeniu niż w mleku kobiecym.

Mleko kobiece jest nie tylko źródłem składników odżywczych najlepiej przystosowanych do możliwości metabolicznych organizmu dziecka, ale także niektórych hormonów (np. czynniki wzrostu, insulina, relaksyna), enzymów, ciał odpornościowych, witamin i innych substancji, co stanowi trudność w skomponowaniu mieszanki o składzie identycznym z pokarmem naturalnym.

Przy projektowaniu mieszanek dla niemowląt głównym celem jest maksymalne zbliżenie ich składu do mleka kobiecego. W przypadku dzieci z niską masą urodzeniową bądź z pewnymi alergiami i nietolerancjami pokarmowymi, zawartość niektórych składników w mleku ludzkim powinna być większa mniejsza lub wyeliminowana.

W składzie mleka krowiego stosowanego do produkcji mieszanek występuje większe stężenie m.in. sodu i wapnia. Ponadto występują różnice w zawartości białek, np. kazeina i białka serwatkowe występują w proporcji 80:20 w mleku krowim, a w mleku ludzkim 40:60. Mleko krowie różni się od mleka ludzkiego także zawartością witamin, zwłaszcza witaminy D oraz kwasów tłuszczowych. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega 3 i omega 6 są niezbędne do prawidłowego rozwoju centralnego układu nerwowego i narządu wzroku,


a w mleku krowim występują w znikomych ilościach, istotna jest także wzajemna proporcja tychże kwasów tłuszczowych.

Obecnie dzięki nowoczesnym technologiom można osiągnąć wysoki poziom modyfikacji mleka początkowego (przeznaczonego do żywienia w pierwszych czterech miesiącach życia) i mleka następnego (przeznaczonego do żywienia od piątego miesiąca życia), zbliżając ich skład do pokarmu naturalnego. Każdy z tych dwóch rodzajów mleka ma ustalone ilościowe i jakościowe dopuszczalne zakresy (minimum, maksimum) dotyczące zawartości poszczególnych składników odżywczych, jak: białka, tłuszczu, węglowodanów, składników mineralnych i witamin oraz wartości energetycznej.

Układ odpornościowy niemowląt, zwłaszcza wcześniaków, nie jest w pełni dojrzały. Ze względu na możliwość alergizacji dziecka antygenami białka mleka krowiego produkuje się odżywki hiperalergiczne na bazie hydrolizatów białkowych o obniżonej immunogenności. W przypadku niemowląt z nietolerancjami pokarmowymi modyfikacje mieszanek muszą uwzględnić eliminacje składnika, którego organizm dziecka nie toleruje. Mieszanki dla dzieci z nietolerancją laktozy produkuje się na bazie izolatów białek sojowych, lub mleka, w którym laktozę poddano hydrolizie. Hydrolizaty białek sojowych są także stosowane w mieszankach dla dzieci nietolerujących białek mleka. Hydrolizatorów białek sojowych lepiej nie podawać niemowlętom z alergią na białko mleka krowiego przynajmniej przez pierwsze 3 miesiące życia. Zaleca się preparaty mlekozastępcze, np. Nutramigen, Babilon pepti.

Preparaty do żywienia niemowląt mogą być jedynym źródłem pokarmowym dla niemowląt żywionych sztucznie lub też uzupełniać dietę dzieci karmionych naturalnie. Produkowane są zazwyczaj w formie koncentratów w proszku, przeznaczonych do rozpuszczenia w wodzie. Powinny odznaczać się łagodnym, przyjemnym smakiem, akceptowanym przez dzieci. Na rynku znajdują się odżywki dla niemowląt produkcji polskiej (np. Bebiko) i zagraniczne (Humana, Milupa).

Modyfikowane mleko w proszku typu np. Bebiko występuje w trzech rodzajach, przeznaczonych do żywienia dzieci w różnych okresach życia. Mleko w proszku o nazwie handlowej np. Bebiko 1 jest przeznaczone dla niemowląt od 1 do 4miesiąca życia. Zawiera ono: mleko pełne, koncentrat białek serwatkowych, olej sojowy, cukier mlekowy, siarczan żelaza i witaminy. Modyfikowane mleko w proszku np. Laktowit 2 lub Bebiko 2 jest przeznaczone do żywienia niemowląt od 5 miesiąca życia. Zawiera ono: mleko pełne, serwatkę, olej sojowy, cukier mlekowy, siarczan żelaza i witaminy. Modyfikowana mieszanka w proszku o nazwie, np. Bebiko 2GR jest przeznaczone do żywienia niemowląt od 5 miesiąca życia. W jej skład wchodzą mleko pełne, serwatka lub koncentrat białek serwatkowych, olej sojowy, sacharoza, cukier mlekowy, kleik ryżowy, siarczan żelaza i witaminy.

Noworodkom i wcześniakom można podawać preparaty Humana O Enfomil Premature lub inne mleka humanizowane.

Wykaz produktów mlecznych przeznaczonych dla niemowląt w Polsce: Mleko przeznaczone dla niemowląt do 4 miesiąca życia: Bebiko 1 Ovita Nutricia Bebilon 1 Babyboom Bebisi Bona

Ovita Nutricia Isigny Sainte Mere Isigny Sainte Mere Chymos

Gerber 1 Gerber


Hipp 1 Humana 1 Materna Specjal Milumil 1 Nan 1 Pre Hipp Sanilac Tutelli Infant Milk

Hipp Humana Santis Milupa Nestle Hipp Oversell Kuivamaito

Mleko przeznaczone dla niemowląt po czwartym miesiącu życia: Bebiko 2 Ovita Nutricia Bebiś 2 Winiary Laktowit 2 Ovita Nutricia Babyboom 2 Isigny Sainte Mere Bebilon 2 Ovita Nutricia Bebisi 2 Isigny Sainte Mere Gerber 2 Gerber Hipp 2 Hipp Humana 2 Humana Materna Normal Scintis Milumil 2 Milupa Nan 2 Nestle Tutelli 2 Kuivamaito Mieszanki mleczne przeznaczone dla niemowląt po czwartym miesiącu życia: Bebiko 2R Ovita Nutricia Bebiko 2 GR Ovita Nutricia Bebiś R Winiary Laktowit 2R/2GR Ovita Nutricia Beba 2 Nestle Milumil Milupa Nan 2R Nestle Sanilac 2 Oversell Dla dzieci powyżej 12 miesiąca proponuje się tzw. mleko przejściowe, częściowo modyfikowane i korzystniejsze pod względem składu i wartości odżywczej od pełnego mleka krowiego. Mleko przejściowe: Nestle Junior Nestle Gerber Junior Gerber

Różne rodzaje modyfikowanego mleka w proszku dla niemowląt w większości po przygotowaniu nie wymaga dodatkowego gotowania. Dokładne informacje o sposobie ich przyrządzenia umieszczone są na opakowaniu mleka. Przygotowanie mleka płynnego z mleka w proszku musi odbywać się w warunkach higienicznych i zgodnie z podanymi zaleceniami.

Opakowaniami jednostkowymi produktów przeznaczonych do karmienia niemowląt są torebki z folii aluminiowej laminowanej i inne opakowania dopuszczone do pakowania modyfikowanego mleka.


Przykładowy, podstawowy skład 100 ml mleka modyfikowanego dla niemowląt produkowanego w Polsce: Mleko początkowe dla niemowląt do 4 m-ca życia: Laktowit 1 (13,5 g proszku + 90 ml wody) Białko 1,65 g Tłuszcz 3,5 g Węglowodany 7,4 g w tym laktoza 7,4 g Witamina D3 1,8 µg/72j.m. Żelazo 0,6 mg Wartość energetyczna 68 kcal/285kJ Mleko dla niemowląt powyżej 4 m-ca życia: Laktowit 2 (13,5 g proszku + 90 ml wody) Białko 1,7 g Tłuszcz 3,7 g Węglowodany 7,2 g w tym laktoza 7,2 g Witamina D3 1,8 µg/72j.m. Żelazo 0,8 mg Wartość energetyczna 67 kcal/290kJ Mieszanka mleczna: Laktowit 2R/2GR (15,8 g proszku + 90 ml wody) Białko 2,0 g Tłuszcz 3,5 g Węglowodany 9,3 g w tym laktoza 4,9 g skrobia 2,5 g sacharoza 1,9 g Witamina D3 1,8 µg/72j.m. Żelazo 0,9 mg Wartość energetyczna 77 kcal/322kJ

Pierwszy pokarm podaje się dziecku po 6–12 h od urodzeniu. Żywione sztucznie (tabela 1) niemowlę w pierwszych trzech, czterech tygodniach życia powinno być karmione 7–8 razy na dobę, nawet w nocy, następnie 6 razy na dobę. Poczynając od piątego miesiąca życia, niemowlę karmione jest zwykle 5 razy na dobę, a od dziesiątego miesiąca życia 4–5 razy na dobę.


Tabela 1. Schemat sztucznego żywienia niemowląt opracowany przez Instytut Matki i Dziecka [7, s. 17]

Wiek w m-cach w dniach

Liczba posiłków x wielkość porcji

Rodzaj posiłku

1 2 3 4 1 0-30 7 x 90-110ml mleko początkowe

2 31-60 6 x 110-130ml mleko początkowe

3 61-90 6 x 130 ml mleko początkowe

4

91-120

6 x 150 ml 1 x 30-60 ml

mleko początkowe sok z owoców lub 50 g tartego jabłka

5

121-150

5 x 180ml

4 x mieszanka mleczna (mleko następne z dodatkiem bezglutenowych, złożonych węglowodanów), 60 ml soku z owoców lub 100 g tartego jabłka, 1 x zupa –papka jarzynowa

6

151-180

5 x 180 ml

4 x mieszanka mleczna 1 x zupa-papka jarzynowa + 10 g gotowanego mięsa, 140 g przecieru owocowego

7

181-210

5 x

2 x 180 ml mieszanka mleczna, 1 x 180 ml kaszka na mleku modyfikowanym, 1 x 200 ml zupa-papka jarzynowa na rosole +10 g gotowanego mięsa (3-4 g białka) 1 x kisiel mleczny z ½ żółtka na mleku następnym lub deser owocowy, 150 g przecieru owocowego

8

211-240

5 x

2 x 180 ml mieszanka mleczna, 1 x 180 ml kaszka na mleku modyfikowanym, 1 x 200 ml zupa- papka jarzynowa na rosole +10 g gotowanego mięsa (3-4 g białka), 1 x kisiel mleczny z ½ żółtka na mleku następnym lub deser owocowy, 150 g przecieru owocowego

9

241-270

5 x 200ml

2 x 200 ml kaszki na mleku modyfikowanym z dodatkiem owoców,1 x kisiel mleczny z ½ żółtka na mleku następnym, 1 x 200ml zupa-papka jarzynowa + 15 g gotowanego mięsa (4-6 g białka), 1 x kisiel owocowy lub owoce lub kompot + biszkopt bezglutenowy, chrupki kukurydziane

10

271-300

4-5 x 220 ml

Wprowadzenie zbóż glutenowych- kasze, bułki, chleb, sucharek, 3 x mleczny posiłek Obiad z 2 dań –zupa + jarzynka z dodatkiem 20g gotowanego mięsa (6-9 g białka),przeciery, soki owocowe; owoce południowe

11-12

powyżej 301

4-5x 220ml

Jak wyżej oraz wprowadzić całe jajko 3-4 x w tygodniu, twarożek, kefir i jogurt 1-2 x w tygodniu, nadal posiłki mleczne na mleku

Dziecko karmione regularnie rozwija się prawidłowo. Dla noworodków w pierwszych

10 dniach życia ma zastosowanie następujący wzór: Wielkość porcji (ml) = 10 x (dzień życia – 1) Przykładowo: w 2 dniu życia noworodek powinien otrzymać – 10 x (2–1) = 10 g pokarmu w 5 dniu życia – 10 x (5-1) = 40 g pokarmu w 8 dniu życia – 10 x (8-1) = 70 g pokarmu na każdy posiłek.


Wielkość porcji mnoży się przez 7 (to znaczy przez liczbę posiłków na dobę), co daje w sumie dobową ilość pokarmu. Ta ilość pożywienia, ustalona na początku 2 tygodnia życia (ok.500g) jest wystarczająca w okresie pierwszych 3-4 tygodni.

Modyfikowane mleko w proszku dla niemowląt w większości po przygotowaniu nie wymaga gotowania. Dokładne informacje o sposobie ich przyrządzenia umieszczone są na opakowaniu mleka. Przygotowanie mleka płynnego z mleka w proszku musi odbywać się w warunkach higienicznych i zgodnie z podanymi zaleceniami.

Wyróżniamy również środki spożywcze uzupełniające, obejmujące produkty zbożowe przetworzone i inne środki spożywcze dla niemowląt i małych dzieci. Do tej grupy zaliczamy preparaty stosowane w żywieniu niemowląt i małych dzieci obejmujące produkty zbożowe odpowiednio przetworzone oraz wszelkiego rodzaju inne produkty (mięso, drób, ryby, produkty mleczne, warzywa, owoce itd.). Są one uzupełnieniem diety i stopniowo przyzwyczajają do diety rodzinnej. Środki te pokrywają zapotrzebowanie organizmu, zapewniają prawidłowy wzrost i rozwój niemowląt oraz małych dzieci. Składniki pokarmowe, które mogą być dodawane do tych produktów oraz ich ilość, są dokładnie określone.

Podstawowy skład tych środków spożywczych określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 kwietnia 2004 r. (Dz. U. z 2004r. nr 104, poz.1094)

Żadna z substancji nie może występować w tych produktach w ilości, która mogłaby być szkodliwa dla niemowląt i małych dzieci. Do produktów zbożowych przetworzonych i środków spożywczych uzupełniających innych dla niemowląt i małych dzieci mogą być dodawane w procesie produkcyjnym wyłącznie składniki odżywcze wymienione w załączniku nr 11 do rozporządzenia. Maksymalne zawartości witamin i składników mineralnych dodawanych do tych preparatów określa załącznik nr 12 do rozporządzenia.

Poczynając od 5–6 miesiąca życia posiłki mleczne stopniowo zastępują posiłki bezmleczne. Celem wprowadzenia innych produktów jest dostarczenie dodatkowej energii, żelaza, pierwiastków śladowych i witamin.

Obliczając zapotrzebowanie energetyczne dziecka powinno się brać pod uwagę nie tylko zwiększoną u niego przemianę podstawową, lecz także inne czynniki przyczyniające się do wzrostu wydatków energetycznych. Należą do nich: − swoiście dynamiczne działanie pokarmu - Sddp, czyli zwiększenie przemiany

podstawowej po przyjęciu posiłku, − utrata energii w wydalinach, − zużytkowanie energii na pracę mięśni i regulację temperatury, − wysokie zapotrzebowanie energetyczne związane z budową i wzrostem komórek i tkanek.

Można przyjąć, że średnie dobowe zapotrzebowanie energetyczne zdrowego, donoszonego niemowlęcia kształtuje się następująco:

w pierwszym miesiącu życia 544 kJ/kg (130 kcal/kg) w drugim i trzecim 502 kJ/kg (120 kcal/kg) w czwartym, piątym i szóstym 481 kJ/kg (115 kcal/kg) w siódmym i ósmym 461 kJ/kg ( 110 kcal/kg) w dziewiątym i dziesiątym 419 kJ/kg (100 kcal/kg) dla dzieci w wieku przedszkolnym 377 kJ/kg ( 90 kcal/kg).

Zapotrzebowanie jakościowe dziecka to: − substancje budulcowe (przede wszystkim białko), − substancje regulujące wzrost i anabolizm (białko, witaminy, sole mineralne), − składniki energetyczne (węglowodany i tłuszcze).


Dobowe zapotrzebowanie jakościowe dla niemowląt i małych dzieci jest zależne od jego masy ciała.

Od 5 miesiąca życia urozmaica się dietę niemowląt, włączając stopniowo inne produkty niż mleko. Są to produkty z udziałem soków owocowych i warzywnych, gotowanego mięsa, jaj i kasz.

W produkcji tych produktów uwzględnione są optymalne proporcje poszczególnych składników, zgodnie z wiekiem dziecka. Występują one w postaci kaszek i kleików zbożowych, zup i przecierów owocowo-warzywno-mięsnych oraz herbatek z owoców i ziół, często z dodatkiem witamin.

Kleiki zbożowe (tabela 2) są to produkty w postaci sypkiej, otrzymywane z mąki ryżowej, pszennej, owsianej lub gryczanej, zawierające łatwo przyswajalną skrobię. Służą do szybkiego przygotowania posiłków na mleku lub wodzie. Tabela 2. Wartość odżywcza kleików zbożowych [10, s. 219]

Składnik Kleik ryżowy Kleik gryczano-ryżowy Kleik owsiany

Składniki podstawowe, (g/100 g) białko tłuszcz węglowodany błonnik pokarmowy

7,5 1,0 85,5 0,4

9,5 2,5

75,9 1,0

12,0 7,5 72,0 1,0

Składniki mineralne, (mg/100 g) wapń fosfor żelazo

16,0 81,6 2,93

42,6 182,0 4,73

63,6

290,0 5,53

Witaminy, (mg/100 g) tiamina (B1) ryboflawina (B2) PP

0,908 0,107 1,38

0,092 0,117 1,72

0,545 0,248 0,58

Wartość energetyczna kcal/100 g kJ/100 g

381,0 1596,4

379

1588

404

1692,8

Odżywki te są łatwo strawne, charakteryzują się dużą wartością odżywczą i wysokimi

walorami smakowo-zapachowymi. Kleiki zbożowe w wyniku przeprowadzonego procesu technologicznego zawierają

skrobię w pełni skleikowaną i nie wymagają gotowania, mogą być spożywane, np. bezpośrednio po wsypaniu do przegotowanego mleka. Jedynie w kleikach przygotowanych dla niemowląt zaleca się gotowanie przez 1–2 minut. Kleik ryżowy i gryczano-ryżowy ze względu na małą zawartość tłuszczu, błonnika, a przede wszystkim brak glutenu, znajduje zastosowanie w żywieniu dzieci ze schorzeniami przewodu pokarmowego, a zwłaszcza dzieci chorych na celiakię.

W związku z dużym zapotrzebowaniem jakościowym na rynku znajdują się odżywki – środki spożywcze uzupełniające dla niemowląt i małych dzieci wzbogacone o określone składniki odżywcze. Do nich należą: 1) odżywki zbożowe:

− bez dodatków, − z dodatkiem mleka w proszku, − z dodatkiem mleka i owoców w proszku, − z innymi dodatkami,


2) pozostałe: − przetwory warzywno-mięsne (zupki, obiadki), − przetwory owocowe i przetwory owocowo-warzywne (desery).

Odżywki zbożowe dla niemowląt i małych dzieci mogą występować: bez dodatków

(kleiki zbożowe i zbożowe błyskawiczne), z dodatkiem mleka w proszku (kaszki mleczno-zbożowe błyskawiczne), z dodatkiem mleka i owoców w proszku (kaszki mleczno-owocowe błyskawiczne). Kaszki mleczno-zbożowe są oferowane głównie w dwóch asortymentach: mleczno-ryżowe i mleczno-pszenne.

Kaszki mleczno-owocowe są produkowane z dodatkiem różnych owoców: bananów, jabłek, truskawek, malin, pomarańczy i innych, przeznaczone przede wszystkim dla żywienia niemowląt i dzieci. Nie wymagają gotowania, jedynie rozprowadzenia w ciepłej wodzie, co znacznie ułatwia przygotowanie. Produkty te charakteryzują się wysoką wartością odżywczą i są łatwo strawne.

Kaszki mleczno-owocowe są produkowane: z kaszy (głownie ryżowej i pszennej), mleka w proszku, cukru, naturalnego proszku owocowego o różnych smakach, mrożonych owoców lub koncentratu owocowego z dodatkiem witaminy C.

W Polsce produkowane są przetwory zbożowe, zbożowo-owocowe, mleczno-owocowe oraz mleczno-zbożowo-owocowe dla niemowląt. W zależności od miesiąca życia, spożywane są następujące przetwory zbożowe, zbożowo owocowe, mleczno-owocowe, mleczno-zbożowo-owocowe: Po 5 miesiącu: kleik z pełnego ziarna zbóż z owocami firmy Hipp. Po 6 miesiącach: np. kaszka mleczno-ryżowa 3 owoce formy Nestle. Po 9 miesiącu: ryż mleczny z jabłkami firmy Hipp.

Przetwory warzywno-mięsne dla niemowląt i dzieci są to gotowe do spożycia wyroby, sporządzane z mięsa (cielęcego, wołowego, wieprzowego, drobiowego lub podrobów) z dodatkiem świeżych lub mrożonych warzyw, oleju roślinnego oraz naturalnych składników smakowych (koncentratu soku cytrynowego, kwasu mlekowego, koncentratu pomarańczowego i innych), utrwalone metodą sterylizacji. Surowce przeznaczone do produkcji konserw powinny odpowiadać specjalnym wymaganiom. Surowce mięsne, podroby, tłuszcz muszą pochodzić z gospodarstw nadzorowanych przez służbę weterynaryjną, powinny nadawać się do spożycia bez zastrzeżeń, nie mogą zawierać antybiotyków ani preparatów hormonalnych.

Przetwory warzywno-mięsne wytwarzane są jako gotowe dania obiadowe dla żywienia niemowląt od szóstego miesiąca życia. Zależnie od składu i stopnia rozdrobnienia produktów przeznacza się je dla niemowląt w odpowiednim wieku.

W zależności od miesiąca życia, spożywane są następujące przetwory warzywne, mięsne i warzywno-mięsne: Od 5 miesiąca: zupka marchewka z warzywami firmy Gerber. Po 5 miesiącu: zupka-krem jarzynowa z indykiem (Gerber), krem z marchwi i ryż z cielęciną firmy Hipp. Po 6 miesiącu: zupka jarzynowa z kurczakiem (Gerber), delikatny indyk w pomidorach (Gerber), Po 7 miesiącu: zupa pomidorowa – delikatny krem (Hipp). Od 9 miesiąca: zupka jarzynowa z kluseczkami (Gerber). Po 9 miesiącu: zupka jarzynowa z kluseczkami (Gerber), wołowina w sosie bolońskim (Gerber).


Rynkowe przetwory owocowo-warzywne produkowane są z wysoko gatunkowych surowców, objętych kontrolą jakości zdrowotnej, dotyczącą zawartości azotanów, pestycydów, metali. W zależności od miesiąca życia, spożywane są następujące przetwory owocowe i owocowo-warzywne: Po 4 miesiącu: np.: owoce – jabłuszka (Gerber), deser – jabłka z marchewką i winogronami (Gerber), deser – jabłka i łagodna dynia (Bobo Vita). Po 5 miesiącu: owoce – krem z jabłek i suszonych śliwek (Gerber). Po 6 miesiącu: deser owocowy, krem z jogurtem (Gerber). Po 9 miesiącu: deser – banany z jabłuszkami (Gerber).

Odżywki dla dzieci nie mogą zawierać substancji szkodliwych dla zdrowia, takich jak pozostałości pestycydów stosowanych w rolnictwie oraz środków konserwujących. W celu zapewnienia dobrej jakości wyrobów wykorzystuje się surowce pochodzące ze specjalnych plantacji, gdzie nie mogą być stosowane nawozy mineralne ani chemiczne środki ochrony roślin, a poziomy azotanów i azotynów oraz metali ciężkich i pestycydów jest kontrolowany.

Opakowaniami dla niemowląt i dzieci są słoiczki szklane typu Twist, ze specjalną przykrywką, ulegającą wybrzuszeniu w części centralnej, w razie rozwoju niepożądanej flory bakteryjnej.

Środki spożywcze uzupełniające dla niemowląt i małych dzieci znakuje się zgodnie z § 4 rozporządzenia, przy czym znakowanie zawiera dodatkowo: − informacje dotyczące odpowiedniego wieku dziecka, od którego produkt może być

stosowany, biorąc pod uwagę jego skład, postać produktu i inne szczególne właściwości; produkty zalecane do stosowania po ukończeniu czwartego miesiąca życia dziecka mogą być stosowane od tego wieku, chyba że lekarz zaleci inne ich stosowanie;

− informację o obecności lub nieobecności glutenu; − średnią zawartość składników mineralnych oraz witamin, wyrażone w postaci liczbowej

w 100 g lub 100 ml produktu oraz w odpowiedniej ilości produktu proponowanego do spożycia;

− instrukcję właściwego przygotowania preparatu do spożycia oraz podkreślenie ważności przestrzegania tej instrukcji. Znakowanie może zawierać średnie zawartości składników odżywczych wyrażonych

w postaci liczbowej w 100 g lub 100 ml produktu oraz informację o zawartości witamin i składników mineralnych wyrażonych jako procent realizacji zalecanego dziennego spożycia w 100 g lub 100 ml produktu.

4.2.3. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie wyróżniamy zalety karmienia piersią? 2. Na czym polega sztuczne żywienie niemowlęcia? 3. Jaki powinien być skład preparatów do początkowego oraz dalszego żywienia

niemowląt? 4. Czym charakteryzują się produkty mleczne dla niemowląt? 5. Jaka jest różnica w składzie pomiędzy mlekiem krowim, a mlekiem ludzkim? 6. Jak produkowane są mieszanki dla dzieci z nietolerancją laktozy? 7. Jakie preparaty przeznaczone są dla niemowląt do 5 miesiąca życia? 8. Jakie preparaty przeznaczone są dla niemowląt po piątym miesiącu życia? 9. Czym charakteryzuje się mleko modyfikowane w proszku? 10. Jak przebiega sztuczne żywienie niemowląt?


11. Jakie czynniki powinno się brać pod uwagę obliczając zapotrzebowanie energetyczne u dziecka?

12. Ile wynosi średnie dobowe zapotrzebowanie energetyczne zdrowego, donoszonego niemowlęcia?

13. Co to są kleiki zbożowe? 14. Jakie środki spożywcze zaliczamy do odżywek dla niemowląt i małych dzieci? 15. W jaki sposób znakuje się środki spożywcze uzupełniające dla niemowląt i małych

dzieci? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaproponuj jednodniowy jadłospis dla dzieci w wieku 10 lat ze schorzeniami przewodu pokarmowego, np. celiakię. Obliczyć wartość odżywczą danego preparatu. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić założenia diety ze schorzeniami przewodu pokarmowego, 2) wypisać produkty i potrawy, które są wskazane dla dzieci ze schorzeniami przewodu

pokarmowego, 3) obliczyć wartość odżywczą wybranego preparatu, 4) zaplanować jednodniowy jadłospis.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − kalkulator, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 2

Zaplanuj jednodniowy schemat sztucznego żywienia niemowlęcia w 7 miesiącu życia.


1) określić zasady żywienia niemowląt, 2) wypisać produkty i potrawy wskazane dla żywienia niemowlęcia w 7 miesiącu życia, 3) wypisać produkty i potrawy używane do sztucznego żywienia niemowląt, 4) ułożyć schemat sztucznego żywienia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia.


Ćwiczenie 3 Porównaj skład „mleka początkowego” oraz „mleka następnego” dla niemowląt

(zawartość w 100 ml). Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się ze składem mleka początkowego oraz następnego, 2) wypisać skład mleka początkowego i następnego dla niemowląt (zawartość w 100 ml), 3) wyjaśnić różnice w składzie.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry kolorowe, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 4

Na podstawie wzoru (Wielkość porcji (ml) = 10 x (dzień życia – 1)) oblicz ilość spożywanego pokarmu na dobę przez noworodka w 7 dniu życia. Liczba posiłków na dobę wynosi 7.


1) określić zasady żywienia noworodka, 2) wypisać dane, 3) podstawić dane do wzoru, 4) obliczyć ilość spożywanego pokarmu, 5) zapisać wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − kalkulator, − poradnik dla ucznia.


Tak

Nie 1) wymienić zalety karmienia piersią? 2) scharakteryzować sztuczne żywienie niemowląt? 3) opisać skład preparatów do początkowego oraz dalszego żywienia

niemowląt?

4) scharakteryzować produkty mleczne dla niemowląt? 5) wymienić różnice pomiędzy mlekiem krowim, a mlekiem ludzkim?

6) opisać skład mieszanki dla dzieci z nietolerancją laktozy? 7) wymienić preparaty przeznaczone są dla niemowląt do 5 miesiąca

życia?


8) wymienić preparaty przeznaczone są dla niemowląt po piątym miesiącu życia?

9) scharakteryzować mleko modyfikowane w proszku? 10) opisać schemat sztucznego żywienia niemowląt? 11) scharakteryzować, jakie czynniki powinno się brać pod uwagę

obliczając zapotrzebowanie energetyczne u dziecka?

12) określić ile wynosi średnie dobowe zapotrzebowanie energetyczne zdrowego, donoszonego niemowlęcia?

13) zdefiniować kleiki zbożowe? 14) wymienić odżywki dla niemowląt i małych dzieci? 15) opisać znakowanie środków spożywczych uzupełniających dla

niemowląt i małych dzieci?


4.3. Dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego

4.3.1. Materiał nauczania

Dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego obejmują środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego, odpowiednio przetworzone lub przygotowane i przeznaczone do żywienia dietetycznego pacjentów pod nadzorem lekarza. Są one przeznaczonego do wyłącznego lub częściowego żywienia pacjentów z ograniczoną, upośledzoną lub zaburzoną zdolnością przyjmowania, trawienia, wchłaniania, metabolizowania lub wydalania produktów spożywczych lub niektórych składników odżywczych. Stosowane są również u pacjentów, u których z powodu stanu zdrowia modyfikacja diet jest niewystarczająca.

W tej grupie wyróżnia się: a) środki spożywcze o standardowym składzie, kompletne pod względem odżywczym,

które mogą być stosowane jako jedyne źródło pożywienia, b) środki spożywcze kompletne pod względem odżywczym o składzie dostosowanym do

danej choroby, zaburzeń stanu zdrowia, które mogą być stosowane jako wyłączne źródło pożywienia,

c) środki spożywcze niekompletne pod względem odżywczym o składzie standardowym lub dostosowanym do choroby, zaburzeń stanu zdrowia, które nie mogą być stosowane jako jedyne źródło pożywienia.

Środki wymienione w punkcie a i b mogą być również stosowane jako uzupełnienie diety pacjenta lub jej częściowe zastąpienie.

Skład oraz zasady stosowania tych środków powinny uwzględniać uznane zasady medyczne i żywieniowe oraz ogólnie przyjęte dane naukowe. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 kwietnia 2004 r. określa podstawowy skład tych środków spożywczych oraz sposób oznakowania

Żywność medyczna jest specjalnym typem żywności dietetycznej, stosowanej zazwyczaj w ciężkich stanach chorobowych, uniemożliwiających normalne przyjmowanie pokarmu. W takich przypadkach często jest wymagane odżywianie za pomocą sondy (żywienie pozajelitowe). Dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego wykorzystane są właśnie do tego celu.

Produkuje się je najczęściej w postaci sterylnych roztworów lub koncentratów w proszku, wymagających uwodnienia przed podaniem. Są to specjalne kompozycje, zawierające składniki odżywcze naturalne lub często modyfikowane, umożliwiające funkcjonowanie organizmu, np. triacyloglicerole ustrukturowane o pożądanej kompozycji kwasów tłuszczowych, rozmieszczonych w pozycjach ułatwiających ich optymalne wykorzystanie przez organizm. Strukturowane triacyloglicerole, zbudowane z kwasów tłuszczowych, są łatwo wchłaniane z przewodu pokarmowego bezpośrednio do krwioobiegu z pominięciem wątroby i wykorzystywane w celach energetycznych, stanowiąc tzw. „szybkie źródło energii”.

Zapotrzebowanie na poszczególne substancje odżywcze w ciężkich stanach chorobowych jest często zwiększone, np. na białko i specyficzne aminokwasy w przypadku urazów, oparzeń czy zakażeń. W stanach tych dochodzi często do zaburzenia podstawowych funkcji metabolicznych, np. trawienia w wyniku uszkodzeń lub zabiegów chirurgicznych w obrębie przewodu pokarmowego. Ponadto osoby te są często unieruchomione, co dodatkowo wymaga zwiększonej podaży niektórych substancji, np. wapnia. W większości przypadków racja pokarmowa w skład której wchodzi żywność medyczna powinna ograniczać do minimum


obciążenie przewodu pokarmowego. Żywność taka powinna zawierać najłatwiej przyswajalne składniki, w kompozycji najkorzystniejszej dla potrzeb organizmu w danym stanie chorobowym. Środki spożywcze stosowane w dietach o ograniczonej zawartości energii

Otyłość jest to stan chorobowy będący wynikiem patologicznego nagromadzenia się tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka. Jedną z głównych przyczyn powstawania otyłości jest nieprawidłowe żywienie, a więc spożywanie żywności charakteryzującej się zbyt wysoką gęstością energetyczną (zawierającą duże ilości tłuszczów, cukru, łatwo dostępnych węglowodanów). Otyłość powstaje na wskutek zachwiania równowagi między energią dostarczoną organizmowi wraz z pożywieniem, a energią wydatkowaną. Zmniejszeniu wydatków energetycznych związanych z codzienną aktywnością fizyczną sprzyja szybki postęp technologiczny (rozwój mechanizacji pracy oraz motoryzacji).

Podstawą leczenia otyłości jest dieta redukcyjna o obniżonej wartości energetycznej, która powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników odżywczych za wyjątkiem energii.

Ograniczenie wartości energetycznej żywności powinno polegać na obniżeniu podaży tłuszczów i węglowodanów z uwzględnieniem pokrycia zapotrzebowania na białko, witaminy i składniki mineralne.

W celu redukcji masy ciała stosowane są specjalnie przygotowane środki spożywcze, które użyte zgodnie z instrukcją producenta zastępują całkowicie lub częściowo całodzienną dietę.

Środki te obejmują następujące kategorie: a) produkty przedstawione jako zamienniki całodziennej diety; b) produkty przedstawione jako zamienniki jednego posiłku lub większej liczby posiłków

w ciągu dnia. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 26 kwietnia 2004 r. określa podstawowy skład tych środków spożywczych z uwzględnieniem składu aminokwasowego białka.

Informacja na opakowaniu powinna dodatkowo uwzględniać między innymi: a) wartość energetyczną produktu wyrażoną w kJ i kcal oraz zawartość białka,

węglowodanów, tłuszczów, witamin i składników mineralnych w porcji produktu przeznaczonego do spożycia (dodatkowo dla środków spożywczych zastępujących posiłek zawartość witamin i składników mineralnych powinna być wyrażona jako procent realizacji dziennego zapotrzebowania na te składniki),

b) sposób przygotowania, c) konieczność spożywania odpowiedniej ilości płynów w ciągu dnia.

Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia powinny zawierać informacje, że produkt pokrywa zapotrzebowanie organizmu na wszystkie niezbędne składniki pokarmowe oraz, że niezbędną częścią takiej diety jest uwzględnienie w racji pokarmowej są inne produkty spożywcze. Natomiast środki spożywcze zastępujące posiłek powinny posiadać informację, że stanowią one tylko część diety o ograniczonej ilości energii oraz, że niezbędną częścią takiej diety jest uwzględnienie w racji pokarmowej innych produktów spożywczych.

Odżywki niskoenergetyczne (niskokaloryczne) stosowane w diecie odchudzającej to specjalne preparaty o bardzo niskiej wartości energetycznej, stanowiące substytut posiłków. Mają właściwości sycące i maskujące uczucie głodu. W diecie odchudzającej stosuje się je najczęściej zamiast jednego lub dwóch posiłków. Przykładami tego rodzaju wyrobów są „Slim-fast „ , „Linia 2000” i inne.


Żywność o obniżonej wartości energetycznej to produkty, których wartość energetyczna jest o 1/3 niższa w porównaniu z tradycyjną, ale przy zachowaniu wartości odżywczej. Spożywanie tego typu preparatów pozwala na utrzymanie należnej, zgodnej z wiekiem masy ciała.

Na rynku pojawiają się coraz nowsze produkty o obniżonej wartości energetycznej, należące do różnych grup asortymentowych: tłuszcze do smarowania pieczywa, majonezy i sosy, napoje typu „light”, mleko odtłuszczone i jego przetwory (sery o obniżonej wartości energetycznej, jogurty i kefiry, przetwory owocowo-warzywne, słodycze i czekolady).

Do żywności niskoenergetycznej zaliczamy produkty, które produkowane są przez eliminowanie części substancji o wysokiej wartości energetycznej. Często na miejsce usuniętych składników muszą być wprowadzane ich substytuty, np. zamiast sacharozy wprowadza się aspartam.

Część produktów niskoenergetycznych to jednocześnie wyroby dietetyczne, przeznaczone dla osób z nadciśnieniem, cierpiących na choroby serca i cukrzycę. Środki spożywcze dla osób z zaburzeniem metabolizmu węglowodanów

Znaczenie żywieniowe węglowodanów wynika ich z rozlicznych funkcji, jakie te związki spełniają w ustroju. W całodziennej racji pokarmowej przeciętnego Polaka najwięcej węglowodanów pochodzi z produktów zbożowych, zarówno ze względu na dużą zawartość w nich skrobi, jak i z uwagi na wysoki poziom spożycia tej grupy produktów (przetwory zbożowe, słodycze).

Stanowią one przede wszystkim najbardziej ekonomiczne i najłatwiej przyswajalne źródło energii (1 g dostarcza 4,0 kcal netto). Wiele tkanek wykorzystuje glukozę jako jedyne źródło energii. Narządami wykorzystującymi glukozę są wątroba, mięśnie, układ nerwowy, tkanka tłuszczowa. Wychwytywanie glukozy z krwi i użytkowanie jej przez komórki zależy od hormonu insuliny.

Insulina jest hormonem wydzielanym do krwi przez tzw. komórki beta, zlokalizowane w wyspach Langerhansa, umiejscowione w trzustce. Układ ten składa się z pojedynczych ognisk komórkowych, położonych w trzustce na podobieństwo wysepek.

Jeśli zaopatrzenie ustroju na insulinę jest zbyt małe, występują zaburzenia przemiany węglowodanów.

Cukrzyca jest chorobą metaboliczną, charakteryzującą się hiperglikemią, wynikającą z defektu dotyczącego wydzielania insuliny lub jej działania, lub też obu zjawisk jednocześnie. W tych warunkach komórki tkanek i narządów ustroju nie wykorzystują glukozy, jej poziom we krwi podnosi się, a przy pewnej wartości stężenia glukoza zostaje wydalona przez nerki do moczu i zamiast ulegać zużytkowaniu przez komórki jest tracona z moczem.

Cukrzyca należy do chorób metabolicznych. Dieta odgrywa szczególną rolę w leczeniu tej choroby. W łagodnych postaciach cukrzycy zaburzenia przemiany węglowodanów mogą ustępować przy zastosowaniu się do odpowiednich zaleceń żywieniowych. Dotyczy to cukrzycy typu II (cukrzyca dorosłych), u których choroba rozpoczyna się nierzadko bez objawów i przebiega skrycie. Ta postać cukrzycy często kojarzona jest z występowaniem nadwagi i otyłości. W wielu przypadkach redukcja masy ciała oraz przestrzeganie zasad żywienia w cukrzycy powoduje całkowitą normalizację zaburzeń gospodarki węglowodanowej.

Jednak nie zawsze cukrzyca może być leczona samą dietą, często trzeba dołączyć leki zwiększające zużycie glukozy przez komórki i w ten sposób obniżające poziom glukozy we krwi. Najsilniej i najbardziej fizjologicznie działającym lekiem normującym poziom glukozy we krwi jest insulina. Stosowane są także doustne preparaty obniżające stężenie glukozy we krwi.


Dieta z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów (tabela 3) jest stosowana przez chorych cierpiących na cukrzycę. Jej najważniejszym zadaniem, obok dostarczania odpowiednich ilości energii i składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, jest przeciwdziałanie powstawaniu powikłań cukrzycy. Dieta ta powinna być możliwie jak najbardziej zbliżona do sposobu żywienia człowieka zdrowego.

Tabela 3. Produkty dozwolone i przeciwwskazane w diecie z ograniczeniem łatwo przyswajalnych

węglowodanów [11, s. 56]

Nazwa produktu Dozwolone Przeciwwskazane Produkty zbożowe każde pieczywo, część w postaci

pieczywa razowego makaron z żółtkami jaj

Mleko i produkty mleczne mleko znormalizowane (2%tł.) mleko w proszku odtłuszczone ser biały (twarogowy) chudy

mleko pełne, mleko w proszku pełne, ser biały (twarogowy tłusty), sery żółte i topione

Jaja białko jaja żółtko jaja Mięso, drób, ryby Wędliny

mięso , drób, ryby – tylko chude wędliny tylko chude: kiełbasa szynkowa wołowa lub wieprzowa, szynka, polędwica

mięso, drób, ryby tłuste, podroby – wątroba, mózg, nerki wędliny wieprzowe tłuste, pasztety

Masło masło w ograniczonej ilości (wg racji pokarmowej)

masło w dużych ilościach, śmietana

Inne tłuszcze olej rzepakowy, oliwa, olej sojowy, słonecznikowy; masło roślinne Vita, wysokogatunkowa margaryna, (w ograniczonej ilości) majonez domowy z białka jaja i z oleju słonecznikowego)

margaryny ( poza wymienionymi jako dozwolone), smalec, słonina, wołowy i barani

Cukier i słodycze cukier w bardzo ograniczonej ilości lub całkowicie wyeliminowany

cukier, wszystkie wyroby i przetwory z cukrem, miód

Modyfikacja polega na znacznym ograniczaniu spożycia cukrów prostych i dwucukrów,

a więc wyeliminowaniu lub wyraźnym ograniczeniu słodyczy i przetworów zawierających znaczny dodatek cukru (dżemy, miód, ciastka itp.) W diecie tej ogranicza się także do niezbędnego minimum zawartość tłuszczu (ok. 25% energii), w tym szczególnie tłuszczu pochodzenia zwierzęcego Jest to szczególnie istotne, gdyż większość osób chorych na cukrzycę, szczególnie cukrzycę insulinoniezależną, cierpi jednocześnie na otyłość oraz zaburzenia sercowo-naczyniowe. Redukcja masy ciała do wartości zbliżonych do masy należnej może spowodować ustąpienie cukrzycy lub złagodzenie jej objawów. Z tego względu dieta z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów powinna być w wielu wypadkach jednocześnie dietą niskoenergetyczną z ograniczeniem cukrów prostych.

Bez względu jednak na zalecaną wartość energetyczną diety jej podstawą powinny być, tak jak ma to miejsce w żywieniu osób zdrowych, produkty będące źródłem węglowodanów złożonych, a więc przetwory zbożowe, ziemniaki, ryż, kasze itp. Zwiększeniu powinna także ulec podaż błonnika pokarmowego. Dlatego zaleca się zwiększone spożycie warzyw, przy czym warzywa o zawartości 3% węglowodanów: cykoria, grzyby świeże, endywia, ogórki, rabarbar, rzodkiewka, sałata, szczypiorek, szparagi, szpinak i warzywa o zawartości 6% węglowodanów: botwina, brokuły, cebula, kabaczek, kalafior, kalarepa, papryka, pomidory, szczaw można spożywać praktycznie bez ograniczeń, natomiast warzywa o zawartości 6–10% węglowodanów: brukiew, brukselka, buraki, dynia, fasolka (strączki), jarmuż, kapusta biała, czerwona, włoska, marchew, pietruszka nać, pory, rzepa, włoszczyzna z kapustą oraz warzywa o zawartości 11 % (i więcej) węglowodanów: bób, chrzan, groszek zielony, groszek konserwowy bez zalewy, pietruszka korzeń, salsefia, seler, skorzonera, ziemniaki należy


stosować w diecie zgodnie z wyznaczoną liczbą wymienników warzywnych. Spożycie owoców, ze względu na zawartość w nich węglowodanów szybko wchłaniających się tj. fruktozy, powinno być ograniczone, spożywa się 200–300 g owoców na dobę wyliczając z nich wymienniki węglowodanowe.

Błonnik pokarmowy odgrywa istotną rolę w obniżaniu poziomu glukozy we krwi, w wyniku zwiększonego jej wydalania oraz sprzyja obniżaniu poziomu cholesterolu we krwi, a także reguluje pracę jelita grubego. Na uwagę zasługuje również fakt, iż produkty obfitujące w błonnik są najczęściej produktami niskoenergetycznymi, co ma duże znaczenie dla osób wymagających redukcji masy ciała.

W żywieniu chorych na cukrzyce bardzo ważna jest kontrola ilości i jakości spożywanych posiłków lub potraw (szczególnie tych, które są źródłem węglowodanów) oraz ich właściwe, równomierne rozłożenie w trakcie całego dnia.

Chorzy na cukrzycę (diabetycy) nie mogą jednorazowo spożywać zbyt obfitych posiłków, również czas pomiędzy posiłkami nie powinien być zbyt długi. Dieta osoby chorej na cukrzycę powinna być odpowiednio zbilansowana. Z tych względów osoby cierpiące na cukrzycę powinny zwracać szczególną uwagę na sposób żywienia i stosować się do zaleceń lekarza i dietetyka.

Dieta w cukrzycy powinna być ustalona dla każdego chorego indywidualnie z uwzględnieniem płci, wieku, masy ciała i aktywności fizycznej. Wartość energetyczna diety oraz zawartość składników pokarmowych, szczególnie węglowodanów, powinna być każdego dnia zbilansowana i podobnie rozplanowana w ciągu dnia, co pomaga w uzyskaniu prawidłowego poziomu glukozy we krwi. Proporcja poszczególnych składników pokarmowych w diecie powinna przedstawić się w sposób następujący: 55-60% energii z węglowodanów, 15–20% energii z białek oraz 20–30% energii z tłuszczów.

Zasady stosowania diety w cukrzycy: 1. Posiłki powinny być częstem, ale nieobfite. 2. Pora posiłków powinna być stała. 3. Nie należy przejadać się. 4. Do każdego posiłku powinny podawane być warzywa. 5. Owoce należy jeść codziennie w ilości ustalonej. 6. Należy spożywać produkty zbożowe pełnoziarniste lub razowe. 7. Należy ograniczyć spożycie tłuszczu i alkoholu.

Wartość energetyczną diety należy ustalić w zależności od: wieku, płci, aktywności fizycznej, stanu fizjologicznego, współistniejących schorzeń oraz występowania nadwagi lub niedowagi. Dieta dla osób chorych na cukrzycę powinna spełniać następujące wymogi energetyczne: a) dla chorych leżących 20–25 kcal/kg m.c/dobę (80–105 kJ), b) dla osób chodzących nie obciążonych wysiłkiem 25–30 kcal/kg m.c./dobę (105–125 kJ), c) dla osoby lekko pracującej 30–35 kcal/kg m.c. /dobę ( 125–145 k), d) dla osoby ciężko pracującej 35–40, a czasem 50 kcal/kg m.c./dobę (145–165

aż do 210 kJ) Osoby z nadwagą powinny stosować dietę 1000–1500 kcal/dobę (4200–6300 kJ). Konieczna jest także zwiększona aktywność fizyczna.

Normy żywienia przewidują 0,8 g białka/kg należnej masy ciała dla osoby dorosłej. U osób chorych na cukrzycę ilość ta może wynosić 0,8–1,0 g/kg n.m.c./dobę, a ponad połowa powinna pochodzić z produktów pochodzenia zwierzęcego. Jeżeli współistnieje niewydolność nerek (np. na skutek rozwoju nefropatii cukrzycowej), ilość białka musi być dostosowana do wydolności tego narządu. W takim wypadku lekarz może zdecydować o obniżeniu ilości białka w diecie do 0,6 g/kg masy ciała.


W diecie cukrzycowej należy ograniczyć udział węglowodanów prostych (cukier, słodycze, słodkie napoje), ponieważ powodują szybki wzrost stężenia glukozy we krwi, natomiast należy zwiększyć podaż węglowodanów złożonych (produkty zbożowe, warzywa, ziemniaki). Produkty te bogate są w skrobię i błonnik pokarmowy. Obecność błonnika pokarmowego zwalnia bowiem tempo trawienia i wchłaniania węglowodanów z przewodu pokarmowego.

Ze względu na tempo wchłaniania węglowodany można podzielić następująco: a) szybko wchłaniające się – „cukry biegnące”. Wchłaniają się szybko z przewodu

pokarmowego i powodują szybkie zwiększenie poziomu glukozy we krwi. Osoby z cukrzycą powinny unikać tych cukrów: cukier, słodycze, czekolada, czekoladki, konfitury, ciasta, lody, napoje, soki owocowe, miód, dżem, słodkie owoce, cola, syropy.

b) umiarkowanie wchłaniające się – „cukry maszerujące”. Wchłaniają się z przewodu pokarmowego niezbyt szybko. Po ich spożyciu glukoza we krwi wzrasta równomiernie. Są wskazane dla osób z cukrzycą: produkty zbożowe, chleb, ryż, jarzyny suszone, kasze, płatki, mleko, jogurty, owoce.

c) wolno wchłaniające się – „cukry czołgające się„. Są bezpieczne i wskazane dla osób z cukrzycą. Wchłaniają się najwolniej z przewodu pokarmowego. Po ich spożyciu glukoza we krwi wzrasta równomiernie. Warzywa (wszystkie ich części), chleb razowy, chleb gruboziarnisty, niełuskany ryż i grube kasze.

Posiłki główne (szczególnie pierwsze śniadanie, obiad i kolacja) powinny zawierać białko pochodzenia zwierzęcego. Zaleca się częste spożywanie ryb morskich ze względu na ich działanie przeciwmiażdżycowe. Przyswajalne i nieprzyswajalne węglowodany: Węglowodany przyswajalne: Skrobia, cukier buraczany (sacharoza), cukier mleczny

(laktoza), wszystkie cukry proste (glukoza, galaktoza, fruktoza).

Węglowodany nieprzyswajalne: Błonnik pokarmowy.

Należy ograniczać spożycie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, zastępując je tłuszczami pochodzenia roślinnego. Proporcja kwasów tłuszczowych nasyconych do jednonienasyconych i do wielonienasyconych powinna wynosić: − kwasy jednonienasycone 12–15%, − kwasy wielonienasycone 6–10% (w tym omega 6 :5–8%, omega 3:1–2%, − kwasy nasycone 7–8% (mniej niż 10%).

Dzienna podaż cholesterolu w diecie nie powinna przekraczać 300 mg, należy nawet dążyć, by wynosiła około 200 mg.

Alkohol należy prawie zupełnie wykluczyć z diety, ponieważ wpływa on na pogorszenie kontroli poziomu glukozy we krwi i może spowodować poważne powikłania. Dotyczy to szczególnie osób leczonych insuliną lub niektórymi lekami obniżającymi poziom glukozy we krwi.

Cierpiący na cukrzycę powinny wykluczyć, a przynajmniej znacznie ograniczyć, ilość cukru w diecie. Jednak niektóre osoby bardzo lubią słodki smak i nie chcą z niego zrezygnować. Dlatego też dopuszczalne jest używanie sztucznych środków słodzących. W tym celu na rynku są dostępne produkty dietetyczne zawierające obniżony poziom cukrów niepożądanych w diecie diabetyków. Można spotkać również produkty odżywcze o znacznym obniżeniu zawartości cukru.

Najczęściej stosowanymi środkami zastępującymi cukier, nazywanymi często zamiennikami cukru, są środki intensywnie słodzące, polialkohole, oligosacharydy oraz inne cukrowce.


Producenci żywności niskoenergetycznej w Polsce stosują przede wszystkim sztuczne środki słodzące (takie jak aspartam, sorbitol, acesulfam K; spośród polialkoholi największe zainteresowanie mają ksylitom oraz erytritol o sile słodzenia zbliżonej do sacharozy i zmniejszonej o prawie 50% wartości energetycznej). Pozostałe polialkohole najczęściej łączy się z innymi substancjami intensywnie słodzącymi jako wypełniacze. Spośród oligosacharydów stosowanych jako zamienniki cukru w produkcji żywności niskoenergetycznej najpopularniejszymi są: oligofruktoza oraz inulina. Wchodzą one w skład wielu spożywanych pokarmów ze względu na niską wartość energetyczną. Zarówno inulina, jak i oligofruktoza nie wpływają na gospodarkę glukozy we krwi, nie mają także wpływu na wydzielanie insuliny, wskazane w diecie dla cukrzyków.

Otrzymanie dietetycznej żywności o zmniejszonej zawartości cukru (lub zredukowanej do zera) można osiągnąć przez zastosowanie substytutów cukru, np. w produkcji wyrobów słodzonych sztucznymi środkami słodzącymi, np. niektórych dżemów niskosłodzonych, lodów, soków i napojów, a nawet ciastek i czekolady z oznaczeniem „light”.(z ang. lekkie).

Aktywność fizyczna jest istotnym elementem leczenia cukrzycy. Wysiłek fizyczny powinien mieć charakter aerobowy (bieganie, marsze, pływanie, jazda na rowerze, gimnastyka, gra w piłkę i inne). Intensywność wysiłku powinna zależeć od wieku i ogólnego stanu zdrowia chorego. W cukrzycy wysiłek fizyczny pozwala zmniejszyć nadmierną ilość tkanki tłuszczowej u osób otyłych, a tym samym zmniejszyć oporność na insulinę i unormować poziomy glukozy we krwi. W rezultacie pozwala to na zmniejszenie dawkowania leków obniżających poziom glukozy we krwi. Przed rozpoczęciem treningu fizycznego konieczne jest badanie lekarskie i ustalenie, jaka powinna być intensywność i charakter ćwiczeń.

Żywność zmniejszająca ryzyko chorób krążenia stanowi dużą grupę produktów spożywczych. Choroby układu krążenia, których główną przyczyną jest miażdżyca i nadciśnienie, są najpoważniejszym problemem zdrowotnym. Badania wskazują, iż są one przyczyną ponad 50% wszystkich zgonów. Stwierdzono, że to właśnie wadliwe żywienie (dieta bogata w energię, nasycone kwasy tłuszczowe, cholesterol) obok nadmiernego spożycia alkoholu, niskiej aktywności fizycznej, palenia papierosów czy predyspozycji genetycznych są główną przyczyną rozwoju miażdżycy.

Miażdżyca powstaje w wyniku powolnego odkładania się złogów cholesterolu w śródbłonku tętniczych naczyń krwionośnych. Przyczyną jest nadmierny poziom cholesterolu we krwi. Narastające złogi cholesterolu stopniowo zmniejszają światło tętnic, aż do jego zamknięcia. Niekiedy ulegają oderwaniu i wędrując z krwioobiegiem powodują zatory i wylewy.

Istotnym czynnikiem ryzyka miażdżycy jest podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, które może być też jej następstwem. Przyczyny nadciśnienia mogą być różne, ale istnieje dodatnia korelacja pomiędzy ciśnieniem krwi a spożyciem soli kuchennej. Wykazano, że gromadzenie się sodu w komórkach mięśni naczyń krwionośnych zwiększa ich podatność na bodźce skurczowe, co prowadzi do wzrostu ciśnienia. Składnikiem diety przeciwdziałającym powstawania nadciśnienia tętniczego, jak i innych chorób krążenia są wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega 6 i omega 3. Ich działanie związane jest z aktywnością eikozanoidów, które wpływają m.in. na regulację ciśnienia krwi i cholesterolu we krwi.

W przypadkach nadciśnienia czy zwiększonego jego ryzyka, istotne jest ograniczenie spożycia chlorku sodu. W tym celu bardzo pomocna jest żywność o małej zawartości sodu. Osoby zagrożone miażdżycą mają z reguły podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, dlatego ograniczenie podaży sodu dotyczy także tej grupy. Ponadto przydatne są produkty o zwiększonej zawartości kwasów tłuszczowych omega 3. Zarówno w przypadku miażdżycy, jak i nadciśnienia, istotnym czynnikiem ryzyka jest nadwaga i otyłość, dlatego w żywieniu osób z tej grupy także zastosowanie znajdzie także żywność niskoenergetyczna.


Środki żywnościowe o obniżonej zawartości sodu mają obniżoną zawartość soli kuchennej lub wyprodukowane są z zastosowaniem soli niskosodowej, w której część chlorku sodu zastąpiona jest chlorkiem potasu albo soli bezsodowej. Do tej grupy żywności zaliczają się także same sole niskosodowe i bezsodowe. Przeciętna dieta zawiera zdecydowany nadmiar soli kuchennej. Przyczynia się to istotnie do dużej częstości występowania nadciśnienia tętniczego krwi i w efekcie pojawienia się chorób krążenia. Ponadto duże spożycie soli, zarówno w postaci czystej, jak i obecnej w produktach spożywczych wpływa stymulująco na rozwój niektórych postaci nowotworów przewodu pokarmowego, zwłaszcza żołądka.

Produkty spożywcze o obniżonej zawartości sodu są przeznaczone szczególnie dla osób, których stan zdrowia wymaga zdecydowanego obniżenia spożycia chlorku sodu. Dotyczy to przede wszystkim osób obciążonych zwiększonym ryzykiem nadciśnienia tętniczego krwi, niewydolności krążenia i miażdżycy.

Zastosowanie odpowiedniej ilości sodu jest zależne od stopnia obrzęków i może być stopniowo złagodzone w miarę ustępowania objawów niewydolności. Środki spożywcze bezglutenowe.

Celiakia (choroba trzewna) jest jedną z form reakcji alergicznych, w których stwierdza się nadwrażliwość na gluten, białko zawarte w ziarnach pszenicy, owsa, żyta i jęczmienia. Jest to choroba wrodzona, występuje u osób genetycznie predysponowanych. Ujawnia się w różnym wieku, zależnie od rozpoczęcia spożywania przez te osoby produktów zawierających gluten. Do charakterystycznych zmian w przewodzie pokarmowym osoby chorej należy zanik kosmków jelitowych połączony z rozwojem stanu zapalnego błony śluzowej i rozrostem krypt jelitowych. We krwi osób chorych stwierdzane są przeciwciała (w klasie IgA i IgG – antyendomyzjalnych (EmA), antyretikulinowych (ARA) lub antytransglutaminazie (tGT). Przeciwciała te zanikają pod wpływem prawidłowo stosowanej diety bezglutenowej, a pojawiają się w wypadku zaprzestania przestrzegania diety lub na skutek błędów w żywieniu.

Zespół złego wchłaniania występuje najczęściej u dzieci najmłodszych z powodu niedojrzałości bariery ochronnej błony śluzowej jelit i większej przepuszczalności antygenów pokarmowych. Głównymi objawami choroby są: przewlekła biegunka tłuszczowa, zaparcia, wydęty brzuch, wymioty, utrata apetytu, nadmierna drażliwość.

Leczenie celiakii polega na bardzo starannym przestrzeganiu diety bezglutenowej (tabela 4). Całkowita eliminacja produktów zawierających gluten z diety osoby chorej na celiakię pozwala na pełną regenerację kosmków jelitowych i całkowite ustąpienie objawów chorobowych. Z diety należy wykluczyć przetwory z pszenicy, pszenżyta, żyta, jęczmienia i owsa. Zastąpione są one przez produkty nie zawierające glutenu. Naturalnymi produktami bezglutenowymi są: wyroby z ryżu, kukurydzy, gryki, prosa, mąki sojowej, skrobi ziemniaczanej.

Produkty zawierające gluten lub jego domieszkę: a) marcepan, chałwa, b) chipsy smakowe, c) kiełki zbożowe, d) produkty aromatyzowane słodem (płatki śniadaniowe), e) konserwy mięsne, rybne i warzywne, f) kiełbasa i wędliny podrobowe ( parówki, salcesony, pasztety itp.), g) wyroby garmażeryjne, h) jogurty smakowe, i) zupy i sosy w proszku lub w kostkach, j) ketchup i inne sosy, musztarda,


k) guma do żucia, l) niektóre leki, m) potrawy smażone na tłuszczu, na którym wcześniej były smażone produkty zawierające

gluten, n) wszystkie napoje do których wyrobu wykorzystano słód. Tabela 4. Przykładowe jadłospisy dla osób z celiakią [21]

Lp. Śniadanie I Śniadanie II Obiad Podwieczorek Kolacja

1 2 3 4 5 6 1 Chleb

bezglutenowy, gryczany Masło Jajecznica Szynka gotowana domowa Sałatka z pomidorów Mleko z dodatkiem miodu naturalnego

Bułka drożdżowa bezglutenowa

Barszcz czerwony z ziemniakami, zabielany śmietaną Kurczak pieczony, Ryż Surówka z marchwi z dodatkiem nasion słonecznika Fasolka szparagowa gotowana Kompot ze śliwek

Galaretka z wiśniami Jabłko pieczone z gorzką czekoladą i rodzynkami

Leczo warzywne: papryka, pomidory, cukinia, seler naciowy, cebula, pieczarki, marchewka, koncentrat pomidorowy olej, przyprawy Pieczywo bezglutenowe Masło Herbata

2 Chleb bezglutenowy Masło Twarożek z białego sera, rzodkiewek i szczypiorku Herbata

Bułki bezglutenowe Masło Schab pieczony w domu Sałatka z pomidorów, ogórków i papryki z dodatkiem oleju słonecznikowego Herbata

Zupa pomidorowa z ryżem lub makaronem bezglutenowym/zabielana jogurtem, bez dodatku mąki pszennej/Knedle ziemniaczane z owocami Kompot wieloowocowy

Jogurt naturalny z płatkami kukurydzianymi/ bez słodu/ Truskawki

Ryba gotowana z marchewką Ryż Surówka z kapusty pekińskiej, rzodkiewki i pomidora z dodatkiem oleju słonecznikowego Herbata

3 Zupa mleczna z płatkami ryżowymi Bułka bezglutenowa z miodem Sok pomarańczowy

Chleb kukurydziany Masło Sałatka jarzynowa z majonezem domowej roboty lub kupnym – bezglutenowym Szynka gotowana w domu Gruszka

Zupa jarzynowa zabielana jogurtem z ziemniakami Wołowina gotowana z pieczarkami Kasza gryczana Sałatka z sałaty, rzodkiewki, pomidorów i papryki z dodatkiem oleju Kompot wiśniowy

Budyń domowej roboty z orzechami laskowymi lub włoskimi Winogrona

Cukinia zasmażana z fetą: cukinia, pomidory, feta, szalotka, 2 łyżki śmietany, czosnek, 2 jajka, oliwa, kapary, zioła: jajka ubijamy mikserem, dodając po trochu fetę i śmietanę. Do masy dokładamy cukinię zasmażoną z cebulą i czosnkiem, zioła i gałkę muszkatołową.


Dokładnie wszystko mieszamy. Przekładamy masę do naczynia żaroodpornego i zapiekamy. Zmieszane z oliwą pomidory i kapary podajemy na talerzu obok. Chleb kukurydziany Masło Herbata

4 Płatki kukurydziane/ bez słodu/ na mleku, miód naturalny. Bułka drożdżowa bezglutenowa

Chleb kukurydziany lub gryczany Ser topiony Pasta ze szprotek w oleju z białym serem Masło Ogórek, pomidor

Zupa fasolowa zabielana mlekiem Kotlet schabowy panierowany w mące kukurydzianej Ziemniaki Brokuły gotowane Surówka z białej kapusty z dodatkiem pestek dyni Jabłko, kompot wiśniowy

Wafle bezglutenowe Kisiel domowej roboty ze śliwkami

Papryka faszerowana: ryż, pieczarki, chude mięso mielone, natka pietruszki, z dodatkiem oleju Chleb gryczany Masło Herbata

Produktem bezglutenowym nazywamy taki, który nie zawiera wcale lub zawiera mniej

niż 1 mg glutenu w 100g produktu przeliczonego na suchą masę. Produkty te powinny być oznakowane na etykiecie symbolem „przekreślonego kłosa”, a także dodatkowym napisem „produkt bezglutenowy„ (tabela 5).

Tabela 5. Produkty dozwolone i przeciwwskazane w diecie bezglutenowej [21]

Produkty dozwolone Produkty przeciwwskazane Mąka kukurydziana, kasza kukurydziana, skrobia kukurydziana Mąka ryżowa, ryż, płatki ryżowe Mąka ziemniaczana Proso, kasza jaglana Tapioka Kasza i mąka gryczana Mąka sojowa Skrobia pszenna bezglutenowa Amaranthus

Mąka pszenna i jej przetwory Kasza manna i inne kasze pszenne Mąka żytnia i jej przetwory Jęczmień i jego przetwory (pęczak, kaszka perłowa) Owies i jego przetwory (płatki owsiane) Otręby pszenne, owsiane

W celu profilaktyki celiakii zgodnie z obecnymi zaleceniami Instytutu Matki i Dziecka

dotyczącymi karmienia w pierwszym roku życia produkty zawierające gluten, mogą być podane po raz pierwszy w 6 miesiącu życia dziecka (tabela 6).


Tabela 6. Dzienna racja pokarmowa produktów spożywczych bezglutenowych dla dzieci w wieku 1–15 lat (wg IMDz) [12, s. 332]

Wiek dziecka w latach Nazwa produktu (ilości produktów podano w gramach)

1-3 4-6 7-9 10-12 Dziewczęta 13-15

Chłopcy 13-15

Pieczywo bezglutenowe 90 160 200 275 300 390 Mąka, kasze, makarony bezglutenowe

20 30 30 25 30 40

Mleko 950 600 600 600 650 600 Ser twarogowy 40 45 50 60 60 60 Sery podpuszczkowe 3 10 10 10 15 20 Jaja 50 50 50 50 50 50 Mięso 35 40 40 60 105 120 Wędliny 15 20 25 30 35 40 Ryby - 10 25 30 40 50 Masło 15 30 35 35 35 35 Śmietanka 1 25 25 25 35 30 Oleje, oliwa 3 5 7 20 15 20 Ziemniaki 150 200 270 350 400 550 Owoce – owoce suszone

250 2

200 5

160 6

160 6

160 7

160 7

Warzywa – suche nasiona roślin strączkowych

400 -

480

2

540

3

550

3

590

5

590 7

Cukier 40 40 40 50 50 55 Dżem, marmolada (wyrób domowy)

10

20

20

25

30

30

Na rynku znajduje się bardzo duży wybór produktów bezglutenowych. Zastosowanie

odpowiednich technologii pozwala na produkowanie: pieczywa, ciast, ciasteczek, makaronów, deserów, słodyczy. Dostępne są również gotowe mieszaki mąki bezglutenowej do wyrobu pieczywa, ciast i potraw mącznych.

Poza eliminacją z jadłospisu tradycyjnych produktów zbożowych takich, jak: pieczywo, makarony, kasze, płatki, mąka, ciasta, słodycze, bardzo istotne jest wykluczenie przetworów, do których mogła być dodana mąka lub sam gluten tj.: niektórych produktów mlecznych, wędlin, wyrobów garmażeryjnych, konserw, a nawet niektórych owoców, które mogą być pokrywane cienką warstwą glutenu, aby dłużej utrzymywały świeżość. Gluten może być wykorzystywany do nastrzykiwania wędlin w celu lepszego wiązania wody, jako osłonka dla żółtych serów itp. Częstokroć w niektórych lekach i preparatach wielowitaminowych może znajdować się gluten, który stosuje się do wyrobu tabletek.

Osoby przygotowujące posiłki dla osób chorych na celiakię oraz osoby chore powinny bardzo dokładnie czytać informacje na opakowaniach produktów. Produkty oznaczone „przekreślonym kłosem” muszą spełniać wymogi produktu bezglutenowego, a ich spożywanie przez chorych daje pełną gwarancję bezpieczeństwa. Jeżeli takiego oznaczenia nie ma, zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że do produkcji została dodana mąka zawierająca gluten, pomimo że podstawowym jest surowiec bezglutenowy. Przykładowo – makaron z gryki, która naturalnie nie zawiera glutenu, może w trakcie produkcji mieć dodatek mąki pszennej dla polepszenia jakości wyrobu. Taki produkt oczywiście nie może być wykorzystany w diecie bezglutenowej. Producent ma obowiązek podać dokładny wykaz składników wykorzystanych do produkcji określonego wyrobu.

Sposób żywienia dzieci chorych na celiakię w porównaniu z dietą dzieci zdrowych różni się jedynie koniecznością wyeliminowania produktów zawierających gluten, natomiast wartość energetyczna diety i zawartość składników odżywczych winna być taka sama.


Dzienna racja pokarmowa dla dzieci chorych na celiakię powinna uwzględniać produkty z każdej grupy (tabela 7). Posiłki powinny być pełnowartościowe, atrakcyjne, smaczne i urozmaicone. Dieta powinna dostarczać pełnowartościowe białko w ilości przewidzianej dla zdrowych dzieci, ilość tłuszczu powinna być umiarkowana, zapewniona powinna być odpowiednia ilość witamin i składników mineralnych zwłaszcza wapnia i żelaza. Produkty zbożowe dostarczają dużo białka w tradycyjnej diecie. W diecie bezglutenowej białko z tych produktów musi być zastąpione, np. białkiem z mięsa drobiowego, cielęciny, wołowiny, królika, ryby. Tabela 7. Przykładowy jadłospis w diecie bezglutenowej dla dziecka 4-6 lat. Dieta zawiera 1850 kcal, białko

ogółem 65 g, w tym zwierzęce 48 g, tłuszcz 49 g, węglowodany przyswajalne 287 g, błonnik pokarmowy 19 g [21]

Posiłek Jadłospis Produkt Ilość [g] 1 2 3 4

I śniadanie

kakao z mlekiem chleb bezglutenowy z masłem, szynką liść sałaty zielonej jabłko

mleko kakao naturalne cukier chleb bezglutenowy masło szynka sałata jabłko

250 3

10 70 5

20 5

50 II śniadanie

kanapka z twarogiem i zieleniną sok pomarańczowy

chleb gryczany twaróg śmietana szczypiorek masło sok pomarańczowy

50 40 20 3

10 100

Obiad

zupa pomidorowa z makaronem sojowym ryba duszona w jarzynach, ziemniaki puree sałatka z buraków napój owocowy

włoszczyzna bez kapusty pomidory mąka ziemniaczana mleko makaron sojowy ryba – filet włoszczyzna mąka ziemniaczana olej ziemniaki mleko buraki kwasek cytrynowy masło cukier owoce sezonowe cukier

30 100

3 20 20 60 30 3 5

100 20 80

do smaku 5

do smaku 100 15

Podwieczorek

galaretka z kefiru biszkopty bezglutenowe

kefir cukier żelatyna biszkopty

150 15 5

20 Kolacja

kluski śląskie sos pieczarkowy

ziemniaki jajko mąka ziemniaczana pieczarki cebula olej mleko mąka ziemniaczana

150 50 15 25 15 10 3

20


surówka z marchwi bawarka

marchew cukier kwasek cytrynowy śmietana mleko herbata

60 3

do smaku 5

20 150

Poza wykluczeniem produktów zawierających gluten należy również wyeliminować:

potrawy tłuste, smażone, duszone z dużą ilością tłuszczu, tłuszcze zwierzęce poza masłem, tłuste wędliny, wody gazowane oraz ostre przyprawy.

Należy zadbać o odpowiednią liczbę posiłków w ciągu dnia. Drugie śniadanie powinno składać się z kanapki pieczywa bezglutenowego z dodatkiem wędliny lub sera. Dziecko powinno codziennie spożywać pieczywo bezglutenowe. Sposób odżywiania dziecka powinien być jak najbardziej zbliżony do sposobu odżywiania się całej rodziny tak, aby nie czuło się ono dyskryminowane. Do każdego posiłku należy dodawać warzywa lub owoce w postaci surowej, gotowanej, ewentualnie soków lub przecierów.

Zapewnienie odpowiedniej ilości błonnika w diecie z powodu wykluczenia produktów zbożowych jest konieczne, aby zapobiec występowaniu zaparć. W związku z tym należy zwiększyć ilość podawanych warzyw.

W początkowym okresie leczenia, kiedy występują bardzo silne objawy choroby lub kiedy pojawiają się biegunki, może istnieć konieczność przejściowego wykluczenia z diet mleka, jego przetworów i cukru, ponieważ mogą one nasilać biegunkę. Wynika to ze zniszczenia błony śluzowej jelit. Produkty te można wprowadzić po ustaniu ostrych objawów choroby. W tym okresie mleko zastępuje się preparatami mleko zastępczymi.

Przyczyny niepowodzeń w przestrzeganiu diety bezglutenowej: 1. Świadome nieprzestrzeganie diety. 2. Wstyd z powodu choroby i z tego powodu nieprzestrzeganie diety. 3. Nieświadome nieprzestrzeganie diety. Osoby chore na celiakię w każdej chwili mogą

spożyć jakiś pokarm zawierający gluten, jeżeli nie sprawdzają jego składu lub nie wiedzą, że gluten może się tam znajdować.

4. Niektóre osoby są bardzo wrażliwe na gluten i nawet bardzo mała jego ilość może powodować nawrót choroby.

5. Istnieje niebezpieczeństwo obecności glutenu w produktach bezglutenowych. Dieta bezglutenowa powinna być stosowana przez osoby chore na celiakię przez całe

życie. Zapewnia to utrzymanie jak najlepszego stanu zdrowia i zabezpiecza przed powikłaniami choroby, np. nowotworami jelit.

U części dzieci może pojawiać się okresowa nietolerancja glutenu na skutek innych chorób uszkadzających śluzówkę jelita cienkiego, np.: nietolerancja laktozy, biegunki zakaźne, długotrwała kuracja antybiotykowa. W takich wypadkach dietę bezglutenową należy stosować do czasu odnowy kosmków jelitowych w błonie śluzowej jelita, o czym decyduje lekarz. Wybrane przepisy potraw bezglutenowych: I. Chleb bezglutenowy

20 dag skrobi pszennej, 15 dag mąki kukurydzianej, 10 dag maki ziemniaczanej, 5 dag mąki sojowej, 5 dag pektyny,


1 jajko, 5 dag oleju lub masła, 5 dag drożdży, 1–1,5 szklanki mleka lub wody. Drożdże rozpuścić w części osłodzonego mleka, dodając łyżkę mąki i pozostawić do

wyrośnięcia. Wymieszać wszystkie składniki i wyrobić ciasto. Przenieść je do wysmarowanych tłuszczem foremek, pozostawić do wyrośnięcia. Piec w temperaturze 180oC przez ok. 45 minut. II. Biszkopt z mąki kukurydzianej i sojowej

4 jajka, 12 dag mąki kukurydzianej, 10 g cukru, 2 dag mąki sojowej. Ubić pianę z cukrem, dodać żółtka (ciągle ubijając). Ostrożnie wymieszać z mąką. Ciasto

włożyć do formy wysmarowanej tłuszczem, wysypanej bułką tartą bezglutenową. Piec w temperaturze 180oC przez od 30 do 40 minut. III. Leniwe pierogi

15 dag sera twarogowego, 1 ziemniak 1 jajo 6 dag mąki bezglutenowej, 1 dag masła sól.

Ser ugotowany, obrany ziemniak zemleć w maszynce, dodać jajo, część mąki, sól do

smaku, wymieszać. Wyłożyć ciasto na stolnicę, posypać mąką, uformować wałek, spłaszczyć nożem, krajać ukośne kluski. Wrzucać je na wrzącą osoloną wodę. Gotować krótko. Wyjmować łyżką cedzakową, polać stopionym masłem. IV. Budyń z ryżu i sera

5 dag ryżu, 10 dag sera twarogowego, zielona pietruszka, 1 jajo, 1 łyżeczka oleju sojowego, 1 łyżeczka oleju, 2 łyżeczki bułki tartej bezglutenowej.

Ryż ugotować na sypko, ser twarogowy zemleć lub przetrzeć przez sito, dodać żółtko.

Z białka ubić pianę. Ser połączyć z ryżem i olejem sojowym, dodać pianę, ostrożnie wymieszać. Do formy włożyć masę serową i gotować około 30-min.Po ugotowaniu budyniu wyłożyć z formy, posypać zieloną pietruszką. V. Keks z bakaliami

2 jaja, 4 dag masła, 2 łyżki cukru, 14 dag mąki kukurydzianej, 3 łyżki mleka,


1 płaska łyżeczka proszku do pieczenia, 3 dag rodzynek, 3 dag śliwek suszonych, 4 dag płatków migdałowych.

Utrzeć masło z cukrem i żółtkami, białek ubić pianę. Połączyć utartą masę z pianą,

dodając przesianą mąkę z proszkiem do pieczenia (bezglutenowym), dodać mleko, bakalie, lekko wymieszać. Przełożyć do formy, piec w dobrze nagrzanym piekarniku około 40 minut. Żywienie dojelitowe i pozajelitowe Żywienie dojelitowe – to kontrolowane żywienie drogą dojelitową za pomocą specjalnych zbilansowanych diet, opartych na składnikach naturalnych i produkowanych na skale przemysłową.

Celem terapii dojelitowej jest poprawa ogólnej kondycji, zmniejszenie perystaltyki jelit, spadek obciążenia antygenami znajdującymi się w pożywieniu oraz zmiana flory bakteryjnej jelita.

Diety te są łatwo przyswajalne i zawierają wszystkie potrzebne składniki pokarmowe, w tym składniki mineralne, witaminy, co powoduje szybkie uzupełnienie niedoborów żywieniowych.

Składają się one z mieszaniny czystych egzo- i endogennych L-aminokwasów rozpuszczalnych w wodzie, pochodnych kwasu linolowego, jako źródła egzogennych kwasów tłuszczowych, niezbędnych składników mineralnych i witamin oraz glukozy i innych monosacharydów, będących źródłem energii. Wszystkie składniki diety, o dużym stopniu czystości chemicznej, są rozpuszczalne w wodzie i znajdują się w proporcjach zapewniających pełne zbilansowanie. Dzięki temu diety te są płynne, bardzo wydajne, ponieważ w 1 ml zawierają energię 8,4-12,5 kJ (2-3 kcal).

Są one niemal całkowicie wchłaniane i wykorzystywane, nie powodują właściwości uczulających.

Ze względu na szerokie zastosowanie tych diet w żywieniu chorych oraz na łatwość modyfikacji ich składu, opracowanych zostało wiele zbilansowanych odżywek przemysłowych.

Można je podzielić na: − odżywki drobnocząsteczkowe, − odżywki wielocząsteczkowe.

Odżywki te składają się częściowo lub całkowicie z wielu cząsteczek składników pokarmowych (np. białek, tłuszczów i węglowodanów, przy czym ich skład może być zmodyfikowany w odniesieniu do: a) produktów dających resztki pokarmowe, b) zawartości tzw. ochronnych składników pokarmowych: białek, składników mineralnych

i witamin, zapewniających pełne pokrycie zapotrzebowania, c) zawartości tylko określonych składników pokarmowych o wysokiej jakości (np. białka,

witamin, składników mineralnych służąc do suplementacji diety), lub też składników pokarmowych o określonych właściwościach, służących do prowadzenia diet specjalnych (np. odżywki zawierające składniki łatwo pęczniejące dla diet bogato energetycznych. Pożywienie preparatami dobranymi odpowiednio do stanu chorego jest podawane

doustnie lub przez zgłębnik wprowadzany do jednego z odcinka przewodu pokarmowego (np. do żołądka, dwunastnicy, jelita cienkiego itp.).

Mimo braku jakichkolwiek objawów niepożądanych, pacjenci często skarżą się na mdłości, luźne stolce oraz konieczność wybudzania w nocy (dokarmianie). Najczęstszą komplikacją związaną ze zbyt szybką podażą płynu przez sondę dożołądkową jest biegunka.


Do ujemnych stron żywienia dojelitowego należy konieczność zachowania drożności przewodu pokarmowego, ścisłe przestrzeganie odpowiedniej osmalarności podawanych odżywek, prowadzenie u chorych z zaburzeniami żucia i połykania żywienia przez zgłębnik – ryzyko zachłyśnięcia oraz zagrożeniem przedostawania się pokarmów do dróg oddechowych u chorych nieprzytomnych.

Trudności te można pokonać przez ścisłą opiekę lekarsko-pielęgniarską i monitorowanie chorego.

Żywienie pozajelitowe jest jednym z elementów żywienia chorego, u których ze względu na chorobę podstawową nie można podać doustnie lub dojelitowo składników odżywczych

Żywienie to stosuje się w przypadkach, w których żywienie dojelitowe nie jest tolerowane (np. powoduje biegunki, nasila wymioty itp.) lub też , jeżeli tą metodą żywienia nie można dostarczyć ustrojowi chorego potrzebnej ilości niezbędnych składników.

Żywienie pozajelitowe może uzupełniać w niektórych chorobach niedostateczny dowóz naturalnych pokarmów w karmieniu doustnym, bądź przez wyłączenie drogi doustnej wpływać oszczędzająco na przewód pokarmowy.

Wskazaniem do żywienia pozajelitowego są anatomiczne wady, uniemożliwiające żywienie doustne przed zabiegiem operacyjnym, zespół krótkiego jelita po rozległym wycięciu jelit wskutek niedrożności lub perforacji przewodu pokarmowego, oparzenia II i II stopnia oraz choroby nowotworowe po zabiegach chirurgicznych. Żywienie pozajelitowe polega na dostarczeniu ustrojowi wszystkich niezbędnych składników pokarmowych w postaci bezpośrednich wlewów do krwioobiegu- najczęściej dożylnych.

Składniki te możemy podzielić na dwie grupy: a) składniki egzogenne, czyli związki niezbędne dla ustroju do utrzymania jego czynności

metabolicznych. Należą do nich aminokwasy egzogenne i tzw. niezupełnie egzogenne: linolenowy i linolowy, elektrolity i niektóre składniki mineralne, pierwiastki śladowe oraz witaminy,

b) składniki energetyczne, konieczne do wykorzystania przez ustrój składników egzogennych. Należą do nich endogenne aminokwasy oraz substraty energetyczne (łatwo przyswajalne węglowodany i emulsje tłuszczowe). W planowaniu żywienia pozajelitowego należy uwzględnić objętość podawanych

płynów, rodzaj i ilość aminokwasów jako źródło azotu, ilość glukozy, lipidów, elektrolitów, mikroelementów i witamin.

Żywienie pozajelitowe stosujemy wtedy, gdy ze względu na zaistniałe warunki wywołane przez procesy chorobowe, nie można podawać naturalnych pokarmów. Żywienie pozajelitowe może uzupełniać w niektórych chorobach niedostateczny dowóz naturalnych pokarmów w karmieniu doustnym, bądź przez wyłączenie drogi doustnej wpływać oczyszczająco na zmieniony chorobowo przewód pokarmowy.

Żywienie pozajelitowe można prowadzić krótko, jednak nie mniej niż 14 dni, gdyż okres ten jest potrzebny do ujawnienia spodziewanych zmian metabolicznych.

Spośród schorzeń, w których celowe jest stosowanie żywienia pozajelitowego wyróżnia się: a) wady rozwojowe przewodu pokarmowego, b) choroby zapalne przewodu pokarmowego połączone z długotrwałym upośledzeniem

wchłaniania, c) długotrwałe stany nieprzytomności, d) rozległe oparzenia, których leczenie wymaga dostarczenia znacznych ilości białka

i energii, Celem właściwego żywienia pozajelitowego jest uzyskanie przewagi procesów

asymilacyjnych nad dysymilacyjnymi. Dla jego osiągnięcia konieczny jest dowóz m.in.


odpowiedniej ilości białka. Dostarczane jest ono w postaci aminokwasów, będących hydrolizatem kazeiny lub fibryny względnie mieszaniną krystalicznych aminokwasów w ustalonej doświadczalnie proporcji.

W przypadku stosowania do żywienia pozajelitowego emulsji tłuszczowych oraz podawania leków, cewnik wprowadza się do żył obwodowych, z których pobiera się także krew do badań laboratoryjnych. Aparat do wlewów płynu powinien być zmieniany co 1–3 dni.

Żywienie rozpoczyna się od pokrycia 50% dobowego zapotrzebowania energetycznego, zwiększając je stopniowo w ciągu kilku dni do pełnego pokrycia zapotrzebowania. Wskazane jest, aby szybkość wlewu dostosować do rytmu biologicznego. W czasie żywienia pozajelitowego zaleca się 2–krotne w ciągu dnia badanie glikemii, stężenia elektrolitów we krwi oraz substancji redukujących w moczu, a także badanie stężenia albumin, wapnia, fosforanów, aktywności fosfatazy zasadowej we krwi co tydzień, a badanie gazometryczne osmolarności krwi i moczu w zależności od stanu klinicznego. Najlepszym miernikiem właściwie prowadzonego żywienia pozajelitowego jest obserwacja przyrostu masy ciała. Przy systematycznym jej zwiększeniu nie jest konieczne prowadzenie bilansu azotowego.

Wskazania do leczenia żywieniowego, na które składa się zarówno żywienie dojelitowe, jak i pozajelitowe, są bardzo szerokie i obejmują chorych, cierpiących na różne schorzenia, którzy nie mogą, nie powinni lub nie chcą odżywiać się tradycyjnie, bądź odżywiają się w sposób niedostateczny w stosunku do zapotrzebowania na składniki żywieniowe, jakie są niezbędne na danym etapie choroby lub rekonwalescencji. 4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaką rolę pełnią środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego? 2. Jakie wyróżniamy grupy środków spożywczych specjalnego przeznaczenia medycznego? 3. Jak najczęściej produkuje się środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego? 4. Jakie wyróżniamy środki spożywcze stosowane w dietach o ograniczonej zawartości

energii? 5. Czym charakteryzują się odżywki niskoenergetyczne? 6. Jakie wyróżniamy środki spożywcze dla osób z zaburzeniami metabolizmu

węglowodanów? 7. Jakie wyróżniamy produkty dozwolone w diecie z ograniczeniem łatwo przyswajalnych

węglowodanów ? 8. Jakie wyróżniamy produkty przeciwwskazane w diecie z ograniczeniem łatwo

przyswajalnych węglowodanów ? 9. Na czym polega dieta dla ludzi cierpiących na cukrzycę? 10. Co zaliczamy do środków spożywczych bezglutenowych? 11. Jak można podzielić węglowodany ze względu na szybkość wchłaniania? 12. Jakie wyróżniamy węglowodany przyswajalne i nieprzyswajalne? 13. Jakie wyróżniamy środki spożywcze niskosodowe oraz bezsodowe?


4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaplanuj jednodniowy jadłospis dla osób z celiakią. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady żywienia w celiakii, 2) wypisać produkty i potrawy, które są wskazane w diecie dla osób z celiakią, 3) wypisać produkty i potrawy, które są niewskazane w diecie dla osób z celiakią, 4) zaplanować jadłospis.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 2

Zaplanuj jednodniowy jadłospis diety podstawowej. Zbilansuj wartość odżywczą i energetyczną.


1) określić zasady diety podstawowej, 2) wypisać produkty i potrawy wskazane w diecie podstawowej, 3) wypisać produkty i potrawy niewskazane w diecie podstawowej, 4) zaproponować produkty i potrawy i zestawić je w posiłki, 5) wypisać skład zaproponowanych posiłków, 6) zbilansować wartość odżywczą i energetyczną składników dań.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − tabele wartości odżywczych, − kalkulator, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 3

Na podstawie Twojego wczorajszego jadłospisu, wypisz produkty dozwolone oraz przeciwwskazane w diecie bezglutenowej. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady diety bezglutenowej, 2) wypisać potrawy i produkty z Twojego wczorajszego jadłospisu, 3) wypisać produkty i potrawy wskazane w diecie bezglutenowej, 4) wypisać produkty i potrawy niewskazane w diecie bezglutenowej.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry kolorowe, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 4

Przypomnij sobie i zapisz Twój wczorajszy jadłospis. Uwzględnij ilość oraz wartość odżywczą poszczególnych składników. Zbilansuj wartość odżywczą i energetyczną. Ze względu na proporcje poszczególnych składników odżywczych oceń, czy Twój jadłospis byłby prawidłowy dla osoby chorej na cukrzycę. Odpowiedź uzasadnij.


1) określić zasady żywienia w cukrzycy, 2) wypisać potrawy i produkty z wczorajszego jadłospisu, 3) zbilansować wartość odżywczą i energetyczną jadłospisu, 4) wypisać produkty i potrawy wskazane w diecie osoby cierpiącej na cukrzycę, 5) wypisać produkty i potrawy niewskazane w żywieniu osoby cierpiącej na cukrzycę.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − tabele wartości odżywczych, − poradnik dla ucznia.


Tak

Nie 1) określić rolę jaką pełnią środki spożywcze specjalnego przeznaczenia

medycznego?

2) wymienić grupy środków spożywczych specjalnego przeznaczenia medycznego?

3) opisać jak najczęściej produkuje się środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego?

4) wymienić środki spożywcze stosowane w dietach o ograniczonej zawartości energii?

5) scharakteryzować odżywki niskoenergetyczne? 6) wymienić środki spożywcze dla osób z zaburzeniami metabolizmu

węglowodanów?

7) wymienić produkty dozwolone w diecie z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów ?

8) wymienić produkty przeciwwskazane w diecie z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów?

9) określić zastosowanie diety dla cukrzyków? 10) wymienić środki spożywcze bezglutenowe? 11) scharakteryzować środki spożywcze niskosodowe oraz bezsodowe? 12) scharakteryzować żywienie pozajelitowe? 13) scharakteryzować żywienie dojelitowe? 14) opisać przyczyny niepowodzeń w przestrzeganiu diety bezglutenowej?


4.4. Żywność dla sportowców i ludzi o aktywnym trybie życia 4.4.1. Materiał nauczania

Środki spożywcze dla sportowców i ludzi o aktywnym trybie życia stanowią szczególną grupę żywności pokrywającej specyficzne zwiększone potrzeby żywieniowe tych osób.

Sprawdzone fizjologicznie znaczenie żywienia dla utrzymania zdrowia oraz podniesienia wydolności człowieka prowadzi do wniosku, że wysokie wymagania stawiane sportowcom mogą być zrealizowane tylko przy zabezpieczeniu odpowiedniego do potrzeb ilościowo i jakościowo właściwego pożywienia, z uwzględnieniem danych warunków treningu czy zawodów.

Wymogi diety sportowców: − dostarczenie optymalnej ilości energii w celu zabezpieczenia bilansu energetycznego

specyficznego dla danej dyscypliny sportowej; przez zapotrzebowanie na energię zawodnika rozumiemy taką ilość energii dostarczonej w pożywieniu, która pokrywa jego wydatek energetyczny,

− dostarczenie witamin i soli mineralnych niezbędnych dla regulacji intensywnej przemiany materii; wysokie zapotrzebowanie na energię oraz podstawowe składniki odżywcze u zawodnika prowadzi także do zmienionego zapotrzebowania na sole mineralne i witaminy,

− dostarczenie odpowiedniej ilości płynów w celu utrzymania na właściwym poziomie równowagi kwasowo-zasadowej a także termoregulacji. Żywienie osób uprawiających sport, zarówno wyczynowo, jak i rekreacyjnie, wiąże się

z większym zapotrzebowaniem na energię i składniki odżywcze. Przy diecie podstawowej dostarczenie odpowiedniej ilości składników energetycznych wymagałoby spożycia dużych ilości pożywienia, co spowodowałoby znaczne obciążenie żołądka, wydłużenie czasu trawienia, zmniejszenie wentylacji płuc (ze względu na wysokie uniesienie przepony przez wypełniony żołądek) oraz obniżenie wydolności fizycznej zawodnika. W żywieniu sportowców duże poparcie znalazły specjalnie zaprojektowane produkty spożywcze (odżywki), charakteryzujące się małą objętością, lecz dużą koncentracją składników odżywczych. Odżywki charakteryzują się łatwostrawnością, szybkim wchłanianiem, zbilansowanym składem, odpowiednim do zwiększonych potrzeb organizmu.

Żywność dla sportowców jednak nie może zastąpić tradycyjnej diety i powinna stanowić jedynie jej uzupełnienie. Odżywki nie mogą być stosowane dowolnie, lecz pod kontrolą specjalistów z zakresu żywienia, w celu osiągnięcia lepszych wyników sportowych oraz utrzymania zdrowia zawodnika.

Niektóre typy odżywek (np. wysokobiałkowe, kolagenowe) są z powodzeniem stosowane przez inne grupy osób o zwiększonym zapotrzebowaniu na składniki odżywcze, np. w okresie rekonwalescencji, po zabiegach operacyjnych, ułatwiając procesy regeneracyjne organizmu.

Zapotrzebowanie energetyczne człowieka wyznaczone jest m.in. podtrzymywaniem podstawowych funkcji życiowych, tzw. podstawową przemianą materii, termogenezą oraz aktywnością fizyczną. W przypadku osób uprawiających sport zapotrzebowanie energetyczne

zależy od intensywności i czasu trwania aktywności fizycznej, związanej z uprawianą dyscypliną sportu i okresem cyklu treningowego. Ogólne zapotrzebowanie młodzieży, w tym uprawiającej sport, jest o 50% większe niż osób dorosłych. Zwiększone zapotrzebowanie energetyczne u sportowców może się wahać, w zależności od dyscypliny sportu, w granicach, od 14660–25100 kJ (3500–6000 kcal) dziennie.


W celu pokrycia zapotrzebowania, należy spożywać odpowiednią ilość energetycznych składników odżywczych. Głównym źródłem energii w diecie sportowców są węglowodany. Zalecane jest spożywanie 600–800 g węglowodanów dziennie, w tym co najmniej 35% powinny stanowić węglowodany proste. U sportowców dyscyplin wytrzymałościowych zapotrzebowanie na węglowodany jest większe, ponieważ ich wydatek energetyczny jest znaczny i długotrwały. W przypadku wysiłku umiarkowanego, trwającego dłużej, zwiększone jest zapotrzebowanie na tłuszcze, jako źródła energii. Podczas wykonywania intensywnej pracy mięśniowej ważna jest też odpowiednia podaż białek, które powinny stanowić 12–15% całkowitej ilości energii. Osobom o zwiększonej aktywności fizycznej zaleca się wyższą podaż białka (150–200 g/dobę). Niedostateczna ilość białka powoduje nieprawidłowości w budowie i sile mięśni oraz przyspiesza objawy zmęczenia, dlatego ważną rolę odrywają odżywki zawierające hydrolizaty białkowe.

W odżywkach dla sportowców źródłem białka są zwykle produkty mleczne i sojowe, oraz białka kolagenowe. Podczas nasilonego wysiłku fizycznego wzrasta zapotrzebowanie na witaminy z grupy B, a także na witaminy C i E. Niezbędne do prawidłowej pracy mięśni są również składniki mineralne, których są znaczne straty w wydzielanym pocie w trakcie wysiłku fizycznego. Odpowiednie stężenie elektrolitów np. sodu, wapnia, potasu i magnezu w przestrzeniach komórkowych oraz w komórkach, warunkuje przepuszczalność błon, prawidłowe funkcjonowanie komórek, w tym także mięśniowych.

W skład odżywek dla sportowców wchodzą także różnego rodzaju biostymulatory (substancje wspomagające), optymalizujące natężenie procesów metabolicznych i wydolność psychofizyczną.

Działanie odżywek zależne jest od ich składu, zawartości substancji aktywnych oraz od postaci, w jakiej została wyprodukowana i związanego z tym sposobu dawkowania.

Odżywki można podzielić na grupy: a) napoje przeznaczone do bezpośredniego spożycia, b) żywność gotową do spożycia o konsystencji stałej, c) koncentraty w proszku bądź granulaty, przeznaczone do spożycia po przygotowaniu

według wskazówek producenta, np. po rozpuszczeniu w mleku, wodzie, d) kapsułki, ampułki, drażetki.

Każdy rodzaj odżywki należy podawać w odpowiedniej formie, jest to zależne od czasu wchłaniania składników i ich przyswajalności przez organizm. Odżywki w formie proszku są stosowane, gdy nie jest konieczna duża dokładność dawkowania substancji aktywnych, np. odżywki białkowe, węglowodanowe, kontrolujące masę ciała itp. Odżywki w formie granulatu zapewniają lepsze rozprowadzenie substancji czynnej i ułatwiają rozpuszczenie. Natomiast kapsułki i drażetki umożliwiają kontrolowanie dokładnego dawkowania, lecz są gorzej rozpuszczalne i wolniej są wchłaniane. Formy kapsułkowe są zalecane w przypadku niekorzystnych cech sensorycznych (smaku, zapachu) wchodzących w ich skład substancji bioaktywnych. Taka forma jest korzystna dla witamin, składników mineralnych, hydrolizatów białkowych oraz aminokwasów.

Żywność specjalna dla sportowców w postaci stałej spożywana jest między okresami wzmożonego wysiłku. Płynne odżywki, jak np. specjalne napoje sportowe, powinny być podawane w trakcie wykonywanego wysiłku. Natomiast odżywki w proszku, w celu poprawy ich cech funkcjonalnych (rozpuszczalności), często są do produkcji stosowane surowce o polepszonej rozpuszczalności, np. instantyzowane bądź gotowe odżywki poddawane odpowiednim procesom technologicznym (np. granulacji).

Odżywki powinny charakteryzować się odpowiednią wartością odżywczą oraz akceptowaną jakością sensoryczną. Akceptowalność sensoryczna jest bardzo ciężka do uzyskania przez producentów, ponieważ odżywki w swoim składzie zawierają zwykle składniki w bardzo skoncentrowanej formie.


Biorąc pod uwagę skład odżywek, a zwłaszcza zawartość głównego składnika odżywczego, można wyróżnić następujące grupy odżywek: a) białkowe , węglowodowe, białkowo-węglowodowe, b) mineralno-witaminowe, c) inne, zawierające w swym składzie oprócz podstawowych składników odżywczych –

substancje ułatwiające ich metabolizm i aktywizujące procesy energetyczne. Odżywki białkowe dostarczają pełnowartościowego, łatwo przyswajalnego białka,

niezbędnych aminokwasów egzogennych, zawierając często dodatek węglowodanów (odżywki białkowo-węglowodanowe). Wzbogacone są również w ważniejsze składniki mineralne, zwłaszcza te, które biorą udział w metabolizmie białek (wit. B). W zależności od wymaganej koncentracji białka, źródłem tego składnika są tradycyjne przetwory mleczne (np. odtłuszczone mleko w proszku) lub koncentraty i izolaty białkowe, o zawartości białka powyżej 60%. Najczęściej jednak są stosowane koncentraty białek serwatkowych UF, koncentraty wszystkich białek mleka oraz izolaty sojowe. Odżywki wysokobiałkowe o zawartości 50–90% białka, są zalecane do spożycia w okresie przygotowawczym, przy budowie masy mięśniowej, w sportach siłowych. Ta grupa odżywek stosowana jest także do szybkiego uzupełnienia strat białka w okresie odnowy biologicznej. Dawkowanie powinno być ustalane indywidualnie, tak jak w przypadku innych specjalnych preparatów odżywczych. Przykładem krajowych odżywek białkowych, bazujących na surowcach białkowych o dużej wartości, o nazwach firmowych: Olimp 80, Anabolic Amino 2300, itp.

Odżywki węglowodanowe zawierają w odpowiednich proporcjach węglowodany z dodatkiem witamin i składników mineralnych. Odżywki te stosowane są przez zawodników wszystkich dyscyplin sportowych, w celu szybkiej odnowy glikogenu mięśniowego. Są one odżywkami wspomagającymi, w czasie długotrwałych, wyczerpujących zawodów, w celu utrzymania odpowiedniego poziomu cukru we krwi oraz osiągnięcia równowagi wodno-elektrolitowej. Zalecane przeciętne dawkowanie wynosi 25-100g preparatu rozpuszczonego w płynie. Stosowane są roztwory o różnym stężeniu w zależności od uprawianej dyscypliny i temperatury otoczenia, lecz stężenie nie powinno przekraczać 30%.

Odżywki mineralno-witaminowe zawierają makro- i mikroskładniki, są stosowane w postaci kapsułek lub roztworów, często z dodatkiem węglowodanów. Odżywki mineralno -witaminowe powinny być stosowane jedynie w uzasadnionych fizjologicznie przypadkach niedoborów i stwierdzonego większego zapotrzebowania na te składniki.

Trzecią grupę stanowią preparaty kompleksowe, opracowane na podstawie najnowszych badań z zakresu fizjologii i żywienia sportowców. Oprócz podstawowych składników odżywczych zawierają substancje, które potencjalnie mogą ułatwiać metabolizm białek, węglowodanów i tłuszczów, aktywizując procesy energetyczne. Są to związki jak, np.; kreatyna, lecytyna, glutamina, tauryna. Niektóre z nich występują w postaci odżywek jednoskładnikowych. Preparaty odżywcze są ponadto uzupełniane witaminami i składnikami mineralnymi. Oprócz podstawowych składników mineralnych coraz częściej do odżywek dodaje się chrom, który bierze udział w metabolizmie glukozy i selenu, o udowodnionym działaniu przeciwutleniającym. Odżywki te, ze względu na wielokierunkowość ich działania na organizm sportowca, powinny być stosowane pod kontrolą, jako składniki tzw. zbilansowanych diet nowej generacji.

Innym przykładem specjalnych odżywek są preparaty białkowe, przeznaczone do regeneracji tkanki chrzęstno-stawowej i ścięgien. Zawierają białka kolagenowe – żelatynę i hydrolizaty kolagenowe z dodatkiem odpowiednich składników mineralnych (wapń, magnez) oraz witamin. Preparaty te mogą być stosowane w profilaktyce schorzeń związanych ze zmianami tkanki łącznej oraz przy znacznym obciążeniu stawów, szczególnie dla sportowców takich dyscyplin, jak: kolarstwo, tenis, biegi, itp.


Napoje dla sportowców zajmują specjalne miejsce w grupie żywności specjalnego przeznaczenia. Przeznaczone są zarówno dla sportowców, jak i innych osób o znacznie zwiększonej ogólnej aktywności fizycznej. W czasie wysiłku fizycznego dochodzi do zwiększenia ciepłoty ciała i wzmożonego wydzielania potu. Utrata wody w dużej ilości i składników mineralnych może doprowadzić do wielu niebezpiecznych następstw, takich jak znaczne odwodnienie, obniżenie ciśnienia krwi, przyspieszenie akcji serca, a w przypadkach ekstremalnego odwodnienia – do zapaści.

Intensywność pocenia zwiększa się wraz z nasileniem wysiłku fizycznego, zwłaszcza gdy jest duża wilgotność otoczenia i wysoka temperatura; wówczas ilość potu może wynosić do 2 l/h. W takich warunkach konieczne jest systematyczne uzupełnianie płynów. Głównym celem przyjmowania napojów w czasie intensywnego wysiłku fizycznego jest maksymalnie szybkie wyrównywanie ubytku wody w organizmie. Dzięki zawartości węglowodanów napoje te, przyjmowane podczas wysiłku, przyczyniają się do prawidłowego poziomu glukozy, ułatwiając utrzymanie wysokiej wydolności fizycznej. Najważniejszą cechą płynów mogących służyć utrzymaniu dużej zdolności wysiłkowej podczas aktywności o najwyższym nasileniu jest wynikająca z ich składu szybka przyswajalność, nie obciążająca przewodu pokarmowego. Napoje dla sportowców są wzbogacane dodatkami większości elektrolitów obecnych w wydzielinie gruczołów potowych. Ważna jest także częstotliwość i objętość spożywanych płynów. Podczas intensywnego wysiłku, 200–250 ml specjalnych napojów, przyjmowane co 20–30 minut, to wartości optymalne.

Trening wytrzymałościowy zwiększa maksymalną zdolność przyswajania tlenu, prowadzi do wytrenowania sprawności oksydatywnych procesów komórkowej przemiany materii. Poprzez wpływ na pracę serca oraz układ krążenia przyczynia się do wzrostu zapotrzebowania mięśni w tlen. W warunkach spoczynkowych mięśnie wykorzystują jako źródło energii prawie wyłącznie kwasy tłuszczowe, zaś podczas wysiłku energia dla mięśni uzyskiwana jest głównie w wyniku spalania węglowodanów oraz wolnych kwasów tłuszczowych. Podczas umiarkowanego wysiłku zużycie glukozy przez mięśnie wzrasta 20–35 krotnie ponad poziom wyjściowy i stanowi 30–50% całkowitego metabolizmu przebiegającego w mięśniach. Stanom zmęczenia długotrwałym wysiłkiem towarzyszy hipoglikemia – obniżenie poziomu glukozy we krwi. W miarę wyczerpywania się rezerw glikogenowych następuje przejście z węglowodanowych na lipidowe źródła energetyczne. Udział wolnych kwasów tłuszczowych progresywnie rośnie podczas wysiłku i może stanowić około 50-60% ogólnego kosztu energetycznego. Pełna jednak utylizacja tłuszczów zachodzi w obecności cukrów. Podsumowując w długotrwałych wysiłkach przez dłuższy czas (powyżej 60 minut) pożywienie sportowca należy wzbogacać w węglowodany. Stosunek wagowy cukrów prostych do wielocukrów w diecie powinien wynosić 36:64. Zwiększone spożycie węglowodanów powinno wiązać się z większą podażą witamin B1, B2, PP i C.

Trening siłowy ma na celu zwiększenie siły mięśniowej. Zależy ona od przekroju fizjologicznego mięśnia, zdolności naprężenia, liczby jednostek ruchowych pobudzonych do pracy w tym samym czasie oraz prędkości ich skracania. W przypadku treningu siłowego dieta powinna być wzbogacona przede wszystkim w białko. Wzrost masy mięśni jest warunkiem wyrobienia siły. Stosunek białka pełnowartościowego i niepełnowartościowego powinien wynosić 3:2.

W przypadku żywienia sportowców w okresie treningu kształtującego szybkość, zalecana dieta powinna być bogata zarówno w białko, jak i składniki mineralne (zwłaszcza fosfor). Wysiłek szybkościowy wykonywany jest kosztem energetycznych reakcji anaerobowych.


4.4.3. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1 Co to są odżywki dla sportowców? 2 Jakie jest zastosowanie odżywek dla sportowców? 3. Jak zmienia się zapotrzebowanie energetyczne u człowieka? 4. Jakie wyróżniamy środki spożywcze dla sportowców? 5. Jakie substancje wspomagające wprowadza się do odżywek dla sportowców? 6. Na jakie grupy można podzielić odżywki dla sportowców? 7. W jaki sposób wybiera się formę podawania odżywek dla sportowców? 8. Czym charakteryzują się odżywki białkowe? 9. Czym charakteryzują się odżywki węglowodanowe? 10. Czym charakteryzują się odżywki mineralno-witaminowe? 11. Czym charakteryzują się napoje dla sportowców? 12. Z czego wynika intensywność pocenia się? 13. Jaki podział można zastosować dla odżywek, biorąc pod uwagę ich skład? 14. Co może powodować niedobory żywieniowe? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaplanuj jednodniowy jadłospis dla osoby uprawiającej sport wytrzymałościowy. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady żywienia osób uprawiających sport wytrzymałościowy, 2) wypisać produkty i potrawy wskazane w diecie dla sportowców dyscyplin

wytrzymałościowych, 3) wypisać produkty i potrawy niewskazane w diecie dla sportowców dyscyplin

wytrzymałościowych, 4) zaplanować posiłki na jeden dzień.


Określ rodzaje odżywek dla sportowców oraz opisz ich zastosowanie.


1) scharakteryzować odżywki dla sportowców, 2) wypisać rodzaje odżywek dla sportowców, 3) wypisać zastosowanie zaproponowanych odżywek.



Dobierz środki spożywcze dla osób intensywnie uprawiających sport dyscyplin siłowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady żywienia osób uprawiających sport dyscyplin siłowych, 2) wypisać środki spożywcze dla osób intensywnie uprawiających sport dyscyplin siłowych.


Ćwiczenie 4

Oblicz podstawową przemianę materii z zastosowaniem wzoru Harrisa-Benedicta. Obliczenie przeprowadź dla mężczyzny 25-letniego o masie ciała 75 kg i wzroście 180 cm oraz kobiety w wieku 25 lat, ważącej 55 kg i mającej 155 cm wzrostu. Wzór Harrisa-Benedicta:

− mężczyźni: PPM = 66 + (13,7 × masa ciała w kg) + (5 × wzrost w cm) – (6,8 × wiek w latach)

− kobiety: PPM = 655 + (9,6 × masa ciała w kg) + (1,8 × wzrost w cm) – (4,7 × wiek w latach)


1) scharakteryzować podstawową przemianę materii, 2) wypisać dane potrzebne do obliczenia, 3) podstawić dane do podanych wzorów, 4) zapisać wyniki.




Tak

Nie 1) zdefiniować pojęcie odżywek dla sportowców? 2) opisać zastosowanie odżywek dla sportowców? 3) opisać zmiany zapotrzebowania energetycznego u człowieka? 4) wymienić środki spożywcze dla sportowców? 5) wymienić substancje wspomagające wprowadzane do odżywek dla

sportowców?

6) wymienić podział na grupy odżywek dla sportowców? 7) opisać formy podawania odżywek dla sportowców? 8) scharakteryzować odżywki białkowe? 9) scharakteryzować odżywki węglowodanowe? 10) scharakteryzować odżywki mineralno-witaminowe? 12) scharakteryzować napoje dla sportowców? 13) określić skutki intensywnego pocenia się? 14) określić podział odżywek, biorąc pod uwagę ich skład? 15) określić przyczyny niedoborów żywieniowych?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Środki specjalnego przeznaczenia dla niemowląt odznaczają się

a) dużą ilością tauryny. b) ciężkostrawnością. c) wysoką wartością odżywczą. d) niską wartością odżywczą.

2. W produkcji środków specjalnego przeznaczenia ogranicza się stosowanie a) substancji dodatkowych. b) witamin. c) związków nieorganicznych. d) aminokwasów.

3. Produktami dozwolonymi w diecie bezglutenowej są a) kasza manna, mąka pszenna. b) mąka ziemniaczana, skrobia kukurydziana. c) mąka żytnia, kasza gryczana. d) skrobia kukurydziana, owies.

4. Dzienna racja pokarmowa pieczywa bezglutenowego dla chłopców w wieku 13–15 lat wynosi a) 390 g. b) 35 g. c) 300 g. d) 160 g.


5. W żywieniu sztucznym niemowlęcia 7-miesięcznego podaje się m.in. a) bułki. b) 2×200 ml kaszki na mleku modyfikowanym. c) jedynie mleko początkowe. d) 1×180 ml kaszki na mleku modyfikowanym (mleko następne z dodatkiem kaszki

zbożowej glutenowej).

6. Średnie dobowe zapotrzebowanie energetyczne zdrowego, donoszonego niemowlęcia w pierwszym miesiącu życia wynosi a) 90 kcal/kg. b) 110 kcal/kg. c) 544 kJ/kg. d) 377 kJ/kg.

7. W żywieniu sztucznym niemowlęcia 3-miesięcznego podaje się

a) jedynie mleko początkowe. b) sok z owoców. c) tarte jabłko. d) mieszanki mleczne.

8. Produktami dozwolonymi w diecie z ograniczeniem łatwo przyswajalnych

węglowodanów są a) śmietana, mleko pełne. b) białko jaja, oliwa. c) smalec, miód. d) kiełbasa szynkowa, słonina.

9. Zasadą stosowania diety w cukrzycy nie jest

a) posiłki powinny być częste ale nieobfite. b) posiłki powinny być częste i obfite. c) pora posiłków powinna być stała. d) należy ograniczyć spożycie tłuszczu i alkoholu.

10. Wartość odżywcza białka w kleikach ryżowych wynosi

a) 12 g/100 g. b) 290 g/100 g. c) 7,5 g/100 g. d) 0,5 g/100 g.

11. Produktami przeciwwskazanymi w diecie z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów są a) żółtko jaja, śmietana. b) smalec, białko jaja. c) wędliny chude, ser żółty. d) miód, oliwa.

12. Węglowodany wolno wchłaniające się to m.in.

a) grube kasze, soki owocowe. b) słodycze, jogurty. c) mleko, niełuskany ryż. d) warzywa, grube kasze.


13. Wartość energetyczna kleiku owsianego wynosi a) 1588 kj/100 g. b) 381 kcal/100 g. c) 600 kcal/100 g. d) 404 kcal/100 g.

14. Węglowodany nieprzyswajalne to a) cukier buraczany. b) skrobia. c) błonnik pokarmowy. d) fruktoza.

15. W diecie dla cukrzyków proporcja poszczególnych składników pokarmowych wynosi

a) 45–50% energii z węglowodanów, 15–25% energii z białek oraz 30–35% energii z tłuszczów.

b) 80–90% energii z węglowodanów, 20–30% energii z białek oraz 50–60% energii z tłuszczów.

c) 55–60% energii z węglowodanów, 80–90% energii z białek oraz 15–20% energii z tłuszczów.

d) 15–20% energii z węglowodanów, 12–15% energii z białek oraz 70–80% energii z tłuszczów.

16. Sztucznym środkiem słodzącym nie jest

a) sorbitol. b) glukoza. c) aspartam. d) acesulfam K.

17. Środki spożywcze niskosodowe i bezsodowe przeznaczone są dla osób chorujących na

a) cukrzycę. b) bulimię. c) miażdżycę. d) celiakię.

18. Środki spożywcze bezglutenowe przeznaczone są dla osób chorujących na

a) miażdżycę. b) celiakię. c) cukrzycę. d) niewydolność krążenia.

19. Produktem nie zawierającym glutenu jest

a) masło. b) guma do żucia. c) jogurt smakowy. d) marcepan.

20. Celem terapii dojelitowej jest m.in. a) zwiększenie ruchu robaczkowego jelit. b) wzrost obciążenia antygenami. c) uzyskanie przewagi procesów asymilacyjnych nad dysymilacyjnych. d) zmniejszenie ruchu robaczkowego jelit.


KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.......................................................................................... Wykorzystanie żywności specjalnego przeznaczenia

Zaznacz poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Banas A., Januszkiewicz – Grabias A.: Próba ustalenia czynników prognostycznych

w anorexia nervosa na podstawie badań katamnestycznych. Psychiatria Polska 26, 483-489, 1992

2. Cybulska B., Łukaszewska T.: Dietetyka. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995

3. Gawęcki J., Hryniewiecki L. (red.): Żywienie człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006

4. Gawęcki J., Mossor-Pietraszewska T. (red): Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004

5. Hasik J., Gawęcki J. (red.): Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2000

6. Hasik J., Hryniewiecki L., Grzymisławski M.: Dietetyka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999

7. Hasik J., Hryniewiecki L., Grzymisławski M.: Dietetyka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1993

8. Keller J.: Podstawy fizjologii żywienia człowieka. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2000

9. Szewczyński J., Skrodzka Z.: Higiena Żywienia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999

10. Świderski F (red): Żywność wygodna i żywność funkcjonalna. Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa 2000

11. Wieczorek-Chełmińska Z.: Zasady żywienia i dietetyka stosowana. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1975

12. Włodarczyk D.: Wydawnictwo Format FB, Warszawa 2007 13. www.programosy.pl 14. www.chirurgia.pl 15. www.szpital.chojnice.pl

http://www.programosy.pl

http://www.chirurgia.pl

http://www.szpital.chojnice.pl

Scalone dokumenty (32)

Education

Transcript of Scalone dokumenty (32)