Scalone dokumenty (27)

Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z jaj, mleka i jego

przetworów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Elżbieta Flizikowska Beata Kozińska Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z jaj, mleka i jego przetworów 321[11].Z2.06 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr inż. Magdalena Człapka-Matyasik mgr inż. Magdalena Krystowska Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Ewa Superczyńska Konsultacja: dr hab. inż. Henryk Budzeń Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[11].Z2.06 „Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z jaj, mleka i jego przetworów” zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu dietetyk. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z mleka i jego przetworów 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 13 4.1.3. Ćwiczenia 14 4.1.4. Sprawdzian postępów 17

4.2. Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z jaj 18 4.2.1. Materiał nauczania 18 4.2.2. Pytania sprawdzające 23 4.2.3. Ćwiczenia 23 4.2.4. Sprawdzian postępów 27

5. Sprawdzian osiągnięć 28 6. Literatura 32


1. WPROWADZENIE

Poradnik, który otrzymujesz będzie Ci pomocny w zdobyciu niezbędnych umiejętności związanych ze sporządzaniem i ekspedycją potraw z jaj, mleka i jego przetworów.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne, czyli spis umiejętności i wiadomości niezbędnych do rozpoczęcia

realizacji programu jednostki modułowej, − cele kształcenia, które poinformują Cię szczegółowo, jakie wiadomości i umiejętności

jakie będziesz posiadał po zrealizowaniu programu jednostki modułowej, − materiał nauczania, który umożliwi Ci samodzielną pracę i przygotowanie się do

wykonywania ćwiczeń oraz uzyskanie zadowalających wyników sprawdzianów. Materiał nauczania obejmuje w szczególności treści dotyczące składu chemicznego

i wartości odżywczej jaj, mleka i jego przetworów oraz możliwości wykorzystania jaj, mleka i jego przetworów w żywieniu osób zdrowych i chorych.

Niezbędne będzie jednak, abyś poszerzał swoje wiadomości w oparciu o literaturę oraz inne źródła informacji, np. Internet, − pytania sprawdzające wiedzę, która jest niezbędna do wykonania ćwiczeń, − ćwiczenia, z których każde obejmuje:

− polecenie, − kolejne czynności jakie należy wykonać, aby ćwiczenie zrealizować, − wykaz materiałów i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia.

− sprawdzian postępów z pytaniami, na które odpowiadasz tylko twierdząco lub przecząco i którego wynik pozwoli Ci stwierdzić, czy opanowałeś treści danego działu,

− przykładowy sprawdzian osiągnięć, zawierający zestaw zadań testowych, którego rozwiązanie pozwoli Ci stwierdzić, czy w sposób zadowalający opanowałeś wiadomości i umiejętności z zakresu jednostki modułowej.

Jeżeli będziesz miał trudności w zrozumieniu niektórych tematów lub w wykonaniu ćwiczenia, to poproś nauczyciela o wyjaśnienie trudniejszych zagadnień lub sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną pracę. Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznałeś już podczas trwania nauki i należy je bezwzględnie stosować.


Schemat układu jednostek modułowych

312[11].Z2 Produkcja i ekspedycja potraw

dietetycznych

321[11].Z2.01 Zapewnianie jakości zdrowotnej

żywności i żywienia

321[11].Z2.02 Prowadzenie gospodarki

produktami żywnościowymi

321[11].Z2.03 Organizowanie procesów

technologicznych

321[11].Z2.04 Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z owoców i warzyw

321[11].Z2.05 Sporządzanie i ekspedycja zup

oraz sosów

321[11].Z2.06 Sporządzanie i ekspedycja potraw z jaj, mleka i jego przetworów

321[11].Z2.07 Sporządzanie i ekspedycja

potraw z kasz oraz mąki


potraw z mięsa zwierząt rzeźnych


potraw z drobiu oraz ryb

321[11].Z2.10 Sporządzanie i ekspedycja napojów,

deserów oraz dietetycznych wyrobów ciastkarskich i kulinarnych z ciast

321[11].Z2.11 Wykorzystanie żywności specjalnego

przeznaczenia


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − zabezpieczać żywność przed zakażeniem mikrobiologicznym, − określać zasady przechowywania żywności, − organizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, − utrzymywać czystość i porządek na stanowisku pracy, − dokonywać oceny organoleptycznej surowców i potraw, − stosować zasady zabezpieczania odpadów pokonsumpcyjnych i poprodukcyjnych, − stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, sanitarno-epidemiologiczne, ochrony

przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska, − korzystać z różnych źródeł informacji, − klasyfikować produkty spożywcze według pochodzenia i wartości odżywczej, − dokonywać oceny jakości surowców, półproduktów oraz innych wyrobów kulinarnych, − określać właściwości przypraw oraz ich zastosowanie w procesie produkcji potraw

dietetycznych, − charakteryzować zmiany zachodzące w produktach spożywczych podczas ich

przechowywania, − dobierać warunki przechowywania surowców, półproduktów i gotowych wyrobów, − charakteryzować etapy procesu technologicznego, − sporządzać zapotrzebowanie na surowce spożywcze, − przygotowywać surowce i półprodukty do prowadzenia procesów technologicznych

zgodnie z recepturą, − dobierać maszyny, urządzenia i narzędzia do rodzaju i wielkości produkcji, − obsługiwać podstawowe maszyny i urządzenia stosowane w gastronomii, − przeprowadzać obróbkę wstępną i termiczną surowców oraz półproduktów, − określać wpływ procesu technologicznego na wartość odżywczą i organoleptyczną

produktów, − charakteryzować zmiany fizykochemiczne podstawowych składników pokarmowych

podczas obróbki cieplnej surowców, − dobierać tłuszcze do metody obróbki cieplnej i rodzaju surowców.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − określić skład chemiczny i wartość odżywczą jaj, mleka i jego przetworów, − scharakteryzować mikroflorę mleka i określić jej wpływ na organizm człowieka, − scharakteryzować mikroflorę jaj, − scharakteryzować cechy organoleptyczne jaj, mleka i jego przetworów, − określić zastosowanie mleka i jego przetworów w codziennej diecie, − wyjaśnić znaczenie żywności probiotycznej, − określić warunki i zastosować zasady przechowywania jaj, mleka i jego przetworów, − wyjaśnić zmiany fizykochemiczne zachodzące w jajach i mleku w czasie obróbki

cieplnej, − rozróżnić asortyment potraw z jaj, mleka i jego przetworów, − zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, − zaplanować przebieg procesu technologicznego, − sporządzić zapotrzebowanie na surowce i półprodukty do produkcji wyrobów kulinarnych

z jaj i mleka, − dobrać surowce i sprzęt do sporządzania potraw z jaj, mleka i przetworów mlecznych, − obsłużyć i dokonać bieżącej konserwacji maszyn oraz urządzeń do sporządzania potraw, − posłużyć się sprzętem kuchennym, − zastosować zasady higieny w procesie produkcyjnym, − ocenić świeżość jaj, − przeprowadzić wstępną obróbkę jaj, − rozróżnić napoje fermentowane, − przeprowadzić proces fermentacji mleka, − dokonać klasyfikacji serów w zależności od rodzaju zastosowanego mleka, rodzaju

skrzepu mleka i zawartości tłuszczu, − sporządzić podstawowe potrawy z jaj, mleka i jego przetworów, − zastosować techniki porcjowania i podawania potraw z jaj, mleka i jego przetworów, − sporządzić podstawowy asortyment zakąsek z jaj, − dokonać oceny organoleptycznej sporządzonych potraw, − zastosować właściwości spulchniające, wiążące, zagęszczające i emulgujące jaj podczas

sporządzania potraw, − zastosować śmietankę, śmietanę i masło do sporządzania potraw dietetycznych, − zastosować potrawy z jaj, mleka i przetworów mlecznych w żywieniu dietetycznym, − zastosować przepisy sanitarno-epidemiologiczne, bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska, − skorzystać z różnych źródeł informacji.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z mleka i jego

przetworów

4.1.1. Materiał nauczania Mleko jest wydzieliną gruczołu mlecznego samic ssaków. W obrocie towarowym

i mowie potocznej przez mleko rozumie się wyłącznie mleko krowie. Występuje ono w następującym asortymencie: mleko pasteryzowane o zawartości 0%, 0,5%, 1,5%, 2%, 3,2% tłuszczu, mleko w proszku, mleko zagęszczone słodzone i niesłodzone.

Wartość odżywcza mleka. Ze względu na zawartość wszystkich koniecznych do życia składników odżywczych i dużą ich przyswajalność mleko jest zaliczane do najwartościowszych artykułów spożywczych.

Skład chemiczny mleka zależy od rasy i indywidualnych cech zwierzęcia, pory roku, okresu laktacji, klimatu, rodzaju paszy, sposobu i czasu dojenia. Mleko zwiera średnio 3,2% białek, reprezentowanych przez kazeinę (2,5%) i białka serwatkowe (0,7%): laktoalbuminę oraz laktoglobulinę. Tłuszcz występuje w mleku średnio w ilości 3,4%, rozproszony w postaci drobnych kuleczek. Oprócz glicerydów w mleku występują fosfolipidy (lecytyna), cholesterol oraz barwniki. Typowym dla mleka jest dwucukier – laktoza (4,8%), z której podczas fermentacji powstaje kwas mlekowy. Składniki mineralne znajdujące się w mleku to przede wszystkim dobrze przyswajalny wapń (ok. 120 mg%), fosfor (ok. 90 mg%) oraz potas, sód, magnez, chlor, siarka i w bardzo małych ilościach żelazo, miedź, kobalt, mangan i inne. Występujące w mleku witaminy to przede wszystkim witamina A i karoten, których zawartość zależy od ilości tłuszczu w mleku oraz sposobu żywienia krów (np. podawanie zielonej paszy zwiększa zawartość witamin). Z witamin rozpuszczalnych w tłuszczach znajdują się również w niewielkich ilościach witaminy D, E i K, a z witamin grupy B w większych ilościach występuje tylko witamina B2. W bardzo małej ilości występuje w mleku witamina C.

O dużej wartości odżywczej mleka współdecyduje zawartość pełnowartościowego białka, łatwo przyswajalnego wapnia, tłuszczu, laktozy, witaminy A i B2. Ze względów fizjologicznych duże znaczenie ma zasadotwórcze działanie mleka na organizm. Wartość odżywczą mleka i jego przetworów ogranicza niska zawartość żelaza i kwasu askorbinowego oraz właściwości alergizujące, których źródłem może być cukier mlekowy: laktoza, białka: kazeina i beta-laktoglobulina oraz pleśnie występujące w serach pleśniowych. Jakość mleka spożywczego i przetworów mlecznych uwarunkowana jest jakością mleka surowego. Na ocenę jakości mleka składa się badanie organoleptyczne mleka, ocena stopnia czystości, stopnia świeżości oraz gęstości mleka. Sprawdza się również zawartość tłuszczu i białka.

Mleko spożywcze ⇒ mleko pasteryzowane lub sterylizowane o różnej zawartości

tłuszczu, przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji

Mikroflora mleka Mleko surowe może zawierać liczne drobnoustroje, które dostają się do niego

z organizmu zwierzęcia lub z otoczenia. Mikroflorę mleka można podzielić na trzy grupy:


mikroflora pożyteczna bakterie kwasu mlekowego, niektóre pleśnie, niektóre drożdże

wykorzystywane przy produkcji napojów mlecznych fermentowanych, serów

mikroflora szkodliwa dla produktu i człowieka

bakterie saprofityczne, pleśnie, drożdże

działają niekorzystnie na produkt powodując zmianę smaku, konsystencji i zapachu

mikroflora niebezpieczna dla człowieka

bakterie grupy coli, wirusy, bakterie chorobotwórcze

są źródłem chorób typu gruźlica, tyfus, pryszczyca, biegunki, czerwonka

Aby zapobiec zakażeniom mleko w zakładzie mleczarskim poddaje się specjalnym

zabiegom: pasteryzacji, najczęściej w temperaturze 72–75°C w czasie 15–20 sekund lub sterylizacji w temperaturze 130–150°C w czasie 2–10 sekund. Mleko poddane sterylizacji oznacza się symbolem UHT (z języka angielskiego ultra-high-temperature) Proces pasteryzacji niszczy wszystkie formy wegetatywne drobnoustrojów chorobotwórczych oraz mikroflorę saprofityczną, a proces sterylizacji dodatkowo wszystkie formy przetrwalnikowe drobnoustrojów.

Mleczne napoje fermentowane produkuje się z mleka znormalizowanego lub odtłuszczonego, pasteryzowanego, poddanego fermentacji mlekowej wywołanej przez swoiste drobnoustroje, z dodatkami smakowymi lub bez. Bakterie do produkcji napojów fermentowanych są przygotowywane w postaci tzw. szczepionek czystych kultur, złożonych najczęściej z mieszaniny kilku gatunków bakterii.

Zmiany fizykochemiczne zachodzące w mleku podczas fermentacji mlekowej Fermentacja mlekowa jest procesem, w którym pod wpływem bakterii kwasu mlekowego

zachodzi proces przemiany cukru mlekowego – laktozy w kwas mlekowy:

C6H12O6 → 2CH3CH(OH)COOH cukier prosty + bakterie mlekowe ⇒ kwas mlekowy + energia

Mleko zmienia smak, zapach i konsystencję, a powstały kwas mlekowy pełni

jednocześnie funkcję czynnika utrwalającego. Napoje fermentowane z dodatkiem bakterii rodzaju: Bifidobacterium

Lactobacillus acidophilus

⇓ probiotyki

⇒

mają w nazwie przedrostek bio- (bio-jogurt, bio-kefir); bakterie te stanowią naturalną mikroflorę przewodu pokarmowego człowieka; podwyższają naturalną odporność organizmu, hamują rozwój bakterii gnilnych i gazujących

Najczęściej spotykane na polskim rynku mleczne napoje fermentowane to:

jogurty: - naturalne - smakowe

⇒ napój uzyskany w wyniku fermentacji mleka znormalizowanego pasteryzowanego i zagęszczanego; mogą zawierać dodatki smakowe: dżemy, pulpy owocowe, aromaty

mleko jogurtowe ⇒ produkuje się podobnie jak jogurty, jednak bez zagęszczania; ma konsystencję płynną

biojogurt ⇒ inaczej jogurt zreformowany, jest produkowany z dodatkiem pałeczek Lactobacillus acidophilus, jest łagodniejszy w smaku niż jogurt


mleko acidofilne ⇒ wytwarzane jest z mleka ukwaszonego przy udziale pałeczki Lactobacillus acidophilus może zawierać dodatki smakowe

kefir ⇒ otrzymywany jest z mleka znormalizowanego lub odtłuszczonego, pasteryzowanego poddanego fermentacji alkoholowo-kwasowej przez dodanie zakwasu z grzybków kefirowych

maślanka ⇒ otrzymywana jest przy wyrobie masła ze śmietany pasteryzowanej, ukwaszonej zakwasem z czystych kultur maślarskich

Znaczenie żywności probiotycznej Nazwa probiotyki (według definicji WHO/FAO) oznacza drobnoustroje, które podane

w odpowiedniej ilości wywierają korzystny wpływ na zdrowie gospodarza. Jednak bakterie lub produkty zawierające je mogą być uznane za probiotyki dopiero wtedy, gdy zostanie udowodnione, że w momencie użycia zachowały one żywotność w wystarczającej ilości, by wywrzeć określone korzyści zdrowotne. Należą do nich gramododatnie ziarniaki i pałeczki z rodzaju Lactobacillus, Lactococcus, Streptococcus, Leuconostoc, Oenococcus, Pediococcus, Carnobacterium, Enterococcus, Tetragenoccocus, Vagoccocus, Weissella. Ostatnio zalicza się również do nich bakterie należące do rodzaju Bifidobacterium. Specyficzną cechą bakterii probiotycznych jest ich zdolność przedostawania się w stanie żywym do jelita grubego, osiedlania się w nim i rozmnażania. Oddziałują one korzystnie na stan zdrowotny przewodu pokarmowego, a w konsekwencji na stan naszego zdrowia. Ich ważną funkcją jest tworzenie przeciwwagi dla bakterii szkodliwych lub potencjalnie szkodliwych, stanowiących nieodłączną część mikroflory jelitowej.

Korzyści wynikające ze spożywania probiotyków: − produkcja ważnych enzymów trawiennych (β-galaktozydazy), co powoduje zmniejszenie

nietolerancji laktozy, − produkcja substancji antybakteryjnych, − ochrona lub rekonstrukcja mikroflory pożytecznej w organizmie człowieka, − obniżenie poziomu cholesterolu w organizmie człowieka, − zapobieganie zaparciom przez zwiększenie perystaltyki jelita grubego, − zwiększenie odporności na organizmy chorobotwórcze, − ochrona przez nowotworami jelita grubego.

Doskonałym źródłem bakterii probiotycznych są fermentowane napoje mleczne nowej generacji. Otrzymuje się je zwykle przez wprowadzenie do tradycyjnych napojów fermentowanych bakterii dodatkowych, które wykazują cechy probiotyczne. Są to określone szczepy różnych gatunków bakterii z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium. Dla łatwego rozróżnienia napojów tradycyjnych od napojów zawierających dodatkowe bakterie probiotyczne zaleca się, aby te ostatnie miały w nazwie przedrostek „bio”. Tak, więc jogurt produkowany z dodatkiem bakterii probiotycznych nosi nazwę „biojogurt”, kefir zaś „biokefir”. Pewnym odstępstwem od tej reguły jest wykorzystywanie nazwy „mleko ukwaszone – acidofilne” w odniesieniu do napoju zawierającego probiotyczny szczep Lactobacillus acidophilus. Skład mikroflory probiotycznej powinien być wyszczególniony na opakowaniach jednostkowych.

Niefermentowane napoje mleczne są produkowane z mleka nieodtłuszczonego, pasteryzowanego z dodatkiem cukru oraz z dodatkami smakowymi i zapachowymi, np.: kawy, kakao, syropów i esencji owocowych. Popularne są również różnorodne desery mleczne:


desery mleczne nieubijane ⇒ pudding, jogurtowe galaretki mleczne, desery twarożkowe

desery mleczne ubijane ⇒ musy, koktajle, lody, kremy owocowe

ubijane kremy mrożone ⇒ z różnymi dodatkami smakowymi

Większość napojów mlecznych powinna być przechowywana w pomieszczeniach

chłodniczych, ladach chłodniczych, chłodziarkach, w temperaturze 5–10°C. Nie dotyczy to wyrobów sterylizowanych, które mogą być przechowywane w temperaturze pokojowej.

Koncentraty mleka to produkty mleczne odwodnione. W zależności od stopnia usunięcia wody otrzymuje się mleko zagęszczone (słodzone, niesłodzone) lub mleko w proszku. Śmietanka w proszku, np. śmietanka do kawy, jest przykładem suszonego produktu mlecznego typu instant (łatwo rozpuszczalny).

Śmietanka to produkt o zwiększonej zawartości tłuszczu uzyskany w wyniku wirowania mleka, poddany następnie homogenizacji i pasteryzacji. Wytwarzane są następujące rodzaje śmietanki: niskotłuszczowa zawierająca 9% i 12% tłuszczu, tłusta zawierająca 18% i 20% tłuszczu, kremowa zawierająca 30% tłuszczu i tortowa zawierająca 36% tłuszczu.

Śmietana to produkt uzyskany w wyniku ukwaszenia śmietanki czystymi kulturami maślarskimi. Rozróżnia się następujące rodzaje śmietany: niskotłuszczowa o zawartości 9% i 12% tłuszczu oraz tłusta o zawartości 18% i 20% tłuszczu. Śmietanę i śmietankę w produkcji kulinarnej stosuje się jako dodatek do wielu potraw, w tym zup, sosów, past, surówek, sałatek i ciast. Są składnikami koktajli. Śmietanka jest dodatkiem do kawy i herbaty. Przez ubicie śmietanki kremowej i tortowej otrzymuje się bitą śmietankę, na bazie której sporządza się desery i masy do tortów.

Masło to produkt tłuszczowy otrzymany z mleka lub składników mleka w wyniku zmaślania odpowiednio przygotowanej śmietany. Pod względem fizycznym jest to mieszanina trzech głównych faz: tłuszczowej, wodnej i gazowej. Powinno być przechowywane w temperaturze 0–4 °C, zabezpieczone przed światłem.

Sery to produkty otrzymywane z mleka lub śmietanki wskutek wydzielenia z nich białek i tłuszczów w wyniku naturalnego kwaśnienia lub działania enzymem podpuszczką (sery podpuszczkowe). Charakteryzuje je wysoka zawartość białka pełnowartościowego i składników mineralnych, zwłaszcza wapnia i fosforu. Pod względem zawartości wapnia istnieje duża różnica między serem twarogowym i podpuszczkowym. Podczas wyrobu serów twarogowych wapń częściowo przechodzi do serwatki, a podczas wyrobu serów podpuszczkowych niemal całkowicie pozostaje w serze (w tzw. skrzepie). Zawartość tłuszczu w serach jest bardzo zróżnicowana i waha się w granicach 10–50% w suchej masie. Zawartość witaminy A zależy od stopnia ich tłustości.

Sery podpuszczkowe muszą być przechowywane w czystych, suchych magazynach, w temperaturze około 2°C. Sery twarogowe charakteryzują się krótkim okresem przydatności do spożycia: 24 godziny w temperaturze 1–8°C i do około 5 dni w temperaturze 2°C. Sery miękkie z porostem pleśni należy przechowywać w temperaturze 1–6°C do 10 dni.


Tabela 1. Podział serów ze względu na rodzaj mleka i skrzepu oraz zawartość tłuszczu [8, cz. 2, s. 228]

Rodzaj użytego mleka Rodzaj skrzepu Zawartość tłuszczu

w suchej masie − z mleka

krowiego − z mleka

owczego − z mleka

koziego

KWASOWE − twarogowe − twarogowe dojrzewające (np. herceński i kwargle) − twarogowe smażone po uprzednim zgliwieniu PODPUSZCZKOWE − twarde i półtwarde dojrzewające (np. ementalski, cheddar,

salami, gouda, edamski) − miękkie

− dojrzewające (np. limburski, romadur, bryndza i munster)

− dojrzewające z porostem i przerostem pleśniowym (np. camembert, brie, rokpol, gorgonzola oraz stilton, francuskie sery tzw. błękitne - Bleu

− niedojrzewające solankowe (np. typu Feta) KWASOWO-PODPUSZCZKOWE − homogenizowane z dodatkami lub bez − ziarniste typu „cottage cheese”

− śmietankowe – 50% − pełnotłuste – 45% − tłuste – 40% − półtłuste – 20% − chude – 10%

Sery twarde i półtwarde dojrzewają w warunkach beztlenowych, głównie pod wpływem enzymów bakterii kwasu mlekowego. Zawierają ok. 40-45% wody. Sery miękkie dojrzewają przy dostępie tlenu, proces dojrzewania przebiega od powierzchni do środka, głównie pod wpływem odpowiednich pleśni i bakterii. Zawierają ok. 55% wody. W trakcie dojrzewania zachodzi rozkład laktozy, białek i tłuszczów, co prowadzi do powstania charakterystycznej dla danego sera konsystencji, smaku, zapachu i oczek.

Sery topione są produkowane z serów podpuszczkowych, w których stwierdzono

uszkodzenia mechaniczne lub małe wady. W pierwszym etapie sery te są dokładnie myte, rozdrabniane, następnie dodaje się do nich topniki, stapia, wylewa do foremek wyłożonych folią aluminiowa i schładza. Ich wartość odżywcza odpowiada wartości odżywczej serów, z których zostały wyprodukowane. Dodatkowo mogą być one uzupełniane różnymi składnikami smakowymi takimi, jak: papryka, pieczarki, orzechy włoskie.

Rys. 1. prezentuje przykładowe rodzaje serów.

a) ser z porostem

pleśniowym (Cammebrt)

b) ser z przerostem

pleśniowym(francuski Bleu d`Auvergne Saucy)

c) ser twardy (Gouda )


d) ser świeży (twarogowy Le Roule

z pieprzem)

e) ser z płukaną skórką (Munster lisbeth)

Rys. 1. Rodzaje serów [17] Mleko, mleczne napoje fermentowane oraz sery mogą być podawane na śniadanie, obiad,

kolację, podczas bankietów i uroczystych przyjęć. Przez połączenie z innymi produktami (najczęściej z warzywami, owocami i produktami zbożowymi) uzyskuje się atrakcyjne, wartościowe żywieniowo produkty lub potrawy.

Podczas przeprowadzania obróbki cieplnej mleko należy gotować w garnkach, najlepiej wyposażonych w płaszcz wodny, który zapobiega przypalaniu i natychmiast je schłodzić. Mleko UHT podgrzewać tylko wtedy, kiedy wymaga tego proces technologiczny. Nie przechowywać mleka w przezroczystych naczyniach (światło niszczy witaminę B2).

Zmiany fizykochemiczne zachodzące w mleku podczas obróbki cieplnej zależą od wysokości działającej temperatury i czasu jej działania. Powyżej 50°C w całej jego objętości tworzą się jednocześnie pęcherzyki pary wodnej, które dążą ku górze, tworząc pianę. Przy intensywnym grzaniu ilość tworzących się pęcherzyków piany jest większa, niż ilość tych, które pękają wskutek stopniowego spływania cieczy ze ścianek ku dołowi i zmniejszaniu grubości tych ścianek. Mleko powiększa swoją objętość i kipi. Na powierzchni mleka tworzy się tzw. kożuch w skład, którego wchodzi: woda, tłuszcz, białko (kazeina), laktoza, składniki mineralne. Na ściankach naczynia tworzy się „przywarka” składająca się ze ściętych białek mleka. Przy ogrzaniu mleka lekko ukwaszonego zachodzi tzw. „warzenie się” mleka, czyli koagulacja kazeiny. Przy zbyt długim ogrzewaniu zachodzą niekorzystne zmiany barwy, smaku i zapachu mleka.

Tabela 2. Asortyment i zastosowanie mleka i jego przetworów w żywieniu osób zdrowych i chorych

[opracowanie własne] Produkt Zastosowanie w żywieniu osób zdrowych Zastosowanie w żywieniu osób

chorych mleko spożywcze (słodkie)

− do sporządzania napojów zimnych i gorących (mleko, kakao, kawa, koktajle słodkie i słone),

− do sporządzania deserów: kisiele, galaretki, − do sporządzania zup zimnych i gorących

− do sporządzania napojów zimnych i gorących (mleko, kawa, koktajle słodkie i słone),

− do sporządzania deserów: kisiele, galaretki,

− do sporządzania zup zimnych i gorących

napoje mleczne fermentowane

− do sporządzania zup typu chłodniki (warzywne i owocowe),

− do sporządzania deserów (galaretki), − do sporządzania koktajli słodkich

i słonych, − jako składnik sosów zimnych

− do sporządzania zup typu chłodniki ( głównie owocowe),

− do sporządzania deserów (galaretki),

− do sporządzania koktajli słodkich i słonych,

− jako składnik sosów zimnych, szczególnie o obniżonej kaloryczności


sery twarogowe − do sporządzania past, − jako składnik farszów, − jako składnik ciast (np. serniki), − jako składnik pierogów (leniwe, gotowane,

smażone, pieczone), − jako składnik deserów

− do sporządzania past, − jako składnik farszów, − jako składnik ciast (np. serniki), − jako składnik pierogów (leniwe,

gotowane, smażone, pieczone), − jako składnik deserów

sery podpuszczkowe − do sporządzania zakąsek (sałatki, koreczki, pasty, półmiski serów, kanapki na zimno i gorąco)

− jako składnik zup

− w dietetyce mają ograniczone zastosowanie

śmietanka − do sporządzania deserów, − jako składnik sosów i zup zimnych

i gorących, − jako dodatek do napojów zimnych

i gorących, − do sporządzania koktajli, słodkich

i słonych

− do sporządzania deserów, − jako składnik sosów i zup

zimnych i gorących, − jako dodatek do napojów

zimnych i gorących, − do sporządzania koktajli,

słodkich i słonych śmietana

− do sporządzania deserów, − jako składnik sosów i zup zimnych

i gorących, − jako dodatek do napojów zimnych

i gorących, − do sporządzania koktajli

− w dietetyce ma ograniczone zastosowanie

masło − jako składnik ciast − do smażenia jaj − do smarowania pieczywa − jako składnik wielu potraw w celu

podniesienia ich walorów organoleptycznych

− do smarowania pieczywa − jako składnik wielu potraw

W żywieniu dietetycznym szczególna uwagę należy zwracać na świeżość wszystkich

surowców stosowanych do sporządzania potraw z mleka i jego przetworów. Ekspedycja potraw z mleka. Potrawy z mleka mogą być podawane wielo- lub

jednoporcjowo. Potrawy gorące podaje się zawsze w wygrzanych naczyniach (półmiski, talerze, wazy), aby nie pogarszać ich cech organoleptycznych. W przypadku serwowania mleka gorącego lub zup mlecznych gorących mleko należy podgrzewać partiami, aby nie powodować przypalenia. Dodatki skrobiowe do zup (makaron, kluski, zacierki, płatki) są najczęściej podawane w oddzielnych naczyniach.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest wartość odżywcza mleka? 2. Jakie są przetwory z mleka? 3. Jakie rodzaje mikroflory mogą występować w mleku? 4. Jaka jest różnica między jogurtem, a biojogurtem? 5. Jakie przetwory z mleka nazywamy probiotykami? 6. Jaka jest różnica między śmietaną a śmietanką? 7. Jak dzieli się sery ze względu na rodzaj skrzepu? 8. Jak dzieli się sery ze względu na zawartość tłuszczu w suchej masie?


9. Jak przebiega dojrzewanie serów miękkich, twardych i półtwardych? 10. W jakich warunkach powinny być przechowywane sery? 11. Jakie jest zastosowanie mleka i jego przetworów w kuchni dietetycznej? 12. W jakich naczyniach najlepiej ogrzewać mleko? 13. Jakie zmiany zachodzą w mleku podczas jego ogrzewania? 14. Jakie jest zastosowanie mleka i jego przetworów w żywieniu?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź wykaz potraw dietetycznych z mleka i jego przetworów. Wybierz potrawę gotowaną z mleka z dodatkiem (według receptur wybranych z literatury), wybór uzasadnij i wykonaj ją. Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzyskaniu akceptacji wyboru przez nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sporządzić wykaz potraw dietetycznych z mleka i jego przetworów, 2) wybrać odpowiednią recepturę potrawy wraz z dodatkiem, 3) zorganizować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce, 6) przeprowadzić obróbkę wstępną surowców, 7) przeprowadzić obróbkę cieplną półproduktów, 8) przygotować dodatek do potrawy, 9) zaproponować sposób podania potrawy, 10) uporządkować stanowisko pracy, 11) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potrawy, 12) zaprezentować potrawę i wyniki oceny organoleptycznej na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− poradnik dla ucznia, − materiały piśmiennicze, − receptury potraw z mleka, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia, sprzęt i urządzenia do sporządzania potrawy gotowanej z mleka, − zastawa stołowa do podawania potrawy, − karty oceny organoleptycznej. Ćwiczenie 2

Sporządź koktajl na bazie napoju mlecznego fermentowanego otrzymanego samodzielnie (według receptur wybranych z literatury). Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzyskaniu akceptacji wyboru przez nauczyciela.


1) przeczytać materiał nauczania dotyczący zasad prowadzenia fermentacji mlekowej oraz receptur na koktajle mleczne,


2) wybrać odpowiednie receptury produkcji napojów mlecznych fermentowanych w warunkach domowych i receptury koktajli mlecznych,

3) przygotować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce, 6) dodać do mleka pasteryzowanego niewielką ilość śmietany, 7) umieścić naczynie z tak przygotowanym mlekiem w pomieszczeniu o temperaturze 20 –

25 °C na jedną dobę, 8) ocenić po 24 godzinach jakość otrzymanego skrzepu mleka oraz jego zapach i smak, 9) sporządzić koktajl mleczny na podstawie wybranej receptury, 10) zaproponować sposób podania potrawy, 11) uporządkować stanowisko pracy i zagospodarować odpady, 12) przeprowadzić ocenę organoleptyczną napoju, 13) na forum grupy zaprezentować koktajl, uzasadnić dobór dodatków oraz przedstawić

wyniki oceny organoleptycznej. Wyposażenie stanowiska pracy:

− poradnik dla ucznia, − receptury potraw i napojów dietetycznych, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia, sprzęt i urządzenia do prowadzenia fermentacji mlekowej i sporządzania

koktajli mlecznych, − zastawa szklana do podania napoju, − karty oceny organoleptycznej. Ćwiczenie 3

Sporządź ser twarogowy z mleka ukwaszonego (według receptur wybranych z literatury), wybór uzasadnij. Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzyskaniu akceptacji przez nauczyciela.


1) zapoznać się z recepturą produkcji sera twarogowego, 2) wybrać odpowiednie receptury dietetycznej potrawy z sera twarogowego i dodatków, 3) przygotować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce, 6) przeprowadzić proces łagodnego ogrzewania mleka zsiadłego do momentu uzyskania

skrzepu, 7) odcedzić skrzep na sicie wyłożonym gazą, 8) zaproponować sposób podania otrzymanego sera twarogowego, 9) uporządkować stanowisko pracy i zagospodarować odpady, 10) przeprowadzić ocenę organoleptyczną sera twarogowego, 11) na forum grupy zaprezentować potrawę, uzasadnić sposób podania oraz przedstawić

wyniki oceny organoleptycznej potrawy.


Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − receptury potraw dietetycznych, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia, sprzęt i urządzenia do sporządzania potraw dietetycznych, − zastawa stołowa do podawania potrawy, − karty oceny jakości potrawy, − karty oceny organoleptycznej. Ćwiczenie 4

Sporządź dietetyczną potrawę z sera twarogowego, zaplanuj dodatki (według receptur wybranych z literatury), zaproponuj sposób dekoracji i podania. Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzasadnieniu wyboru i uzyskaniu akceptacji przez nauczyciela.


1) przeczytać materiał nauczania dotyczący sposobów podawania potraw oraz zapoznać się z recepturami potraw dietetycznych z sera twarogowego,

2) wybrać odpowiednie receptury dietetycznej potrawy z sera twarogowego i dodatków, 3) przygotować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce, 6) zabezpieczyć surowce łatwo psujące się umieszczając w odpowiednich warunkach, 7) przeprowadzić ocenę towaroznawczą oraz ocenę jakości sera twarogowego, 8) przeprowadzić obróbkę wstępną surowców, 9) sporządzić dietetyczną potrawę z sera twarogowego i dodatki według receptur, 10) zaproponować sposób podania potrawy, 11) uporządkować stanowisko pracy i zagospodarować odpady, 12) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potrawy, 13) na forum grupy zaprezentować potrawę, uzasadnić dobór dodatków oraz przedstawić

wyniki oceny organoleptycznej potrawy. Wyposażenie stanowiska pracy:

− poradnik dla ucznia, − receptury potraw dietetycznych, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia, sprzęt i urządzenia do sporządzania potraw dietetycznych, − zastawa stołowa do podawania potrawy, − karty oceny jakości potrawy, − karty oceny organoleptycznej.


Ćwiczenie 5 Sporządź dietetyczną potrawę gotowaną z sera twarogowego, zaplanuj dodatki (według

receptur wybranych z literatury), wybór uzasadnij. Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzasadnieniu wyboru i uzyskaniu akceptacji wyboru przez nauczyciela.


1) przeczytać materiał nauczania dotyczący sposobów podawania potraw oraz zapoznać się z recepturami potraw dietetycznych gotowanych z sera twarogowego,

2) wybrać odpowiednią recepturę dietetycznej gotowanej potrawy z sera twarogowego wraz z dodatkiem,

3) przygotować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce, 6) przeprowadzić obróbkę wstępną surowców, 7) przeprowadzić obróbkę cieplną półproduktów, 8) przygotować dodatek do potrawy, 9) zaproponować sposób podania potrawy, 10) uporządkować stanowisko pracy i zagospodarować odpady, 11) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potrawy, 12) na forum grupy zaprezentować potrawę, uzasadnić dobór dodatków oraz przedstawić

wyniki oceny organoleptycznej potrawy. Wyposażenie stanowiska pracy:

− poradnik dla ucznia, − receptury potraw z sera twarogowego, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia, sprzęt i urządzenia do sporządzania potrawy dietetycznej z sera twarogowego, − zastawa stołowa do podawania potrawy, − karty oceny jakości potrawy, − karty oceny organoleptycznej. 4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie 1) dokonać oceny wartości odżywczej mleka i jego przetworów? ¨ ¨ 2) scharakteryzować mikroflorę mleka i jej wpływ na organizm? ¨ ¨ 3) dokonać klasyfikacji serów w zależności od różnych kryteriów? ¨ ¨ 4) scharakteryzować zastosowanie mleka i jego przetworów w żywieniu

ludzi zdrowych i w dietetyce? ¨ ¨ 5) wyjaśnić znaczenie żywności probiotycznej? ¨ ¨ 6) przeprowadzić proces fermentacji mleka i otrzymywania sera

twarogowego? ¨ ¨ 7) dobrać surowce i sprzęt do sporządzania potraw z mleka? ¨ ¨ 8) rozróżnić asortyment potraw z mleka i jego przetworów? ¨ ¨ 9) sporządzić potrawy dietetyczne z mleka i jego przetworów? ¨ ¨ 10) dokonać oceny organoleptycznej potraw z mleka i jego przetworów? ¨ ¨


4.2. Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z jaj

4.2.1. Materiał nauczania

Wartość odżywcza jaj Jajo jest komórką rozrodczą ptaków. Zwiera wszystkie składniki odżywcze potrzebne do

rozwoju młodego organizmu.

Rys. 2. Budowa jaja [opracowanie własne]

Jaja zawierają prawie wszystkie niezbędne dla człowieka składniki i posiadają białko

o najwyższej wartości biologicznej. Białka jaja (albuminy, globuliny) są prawie całkowicie przyswajalne przez organizm ludzki i stanowią 12,5% części jadalnych jaja. Drugim składnikiem jaja jest tłuszcz, który występuje w żółtku w ilości 28,2%. Jest on łatwostrawny ze względu na wysoki stopień zemulgowania, jednak zawiera dużą ilość cholesterolu. W samym żółtku 1026 mg, a w pozostałych jest go ok. 360 mg. W diecie osób zdrowych ilość cholesterolu nie powinna przekraczać 300 mg dziennie, a w diecie osób z chorobami układu krążenia i o podwyższonym poziomie cholesterolu 200 mg. Jednocześnie tłuszcz jaj zawiera lecytynę, która bierze udział w metabolizmie tłuszczów i cholesterolu hamując jego odkładanie w ściankach tętnic. W jajach występują witaminy rozpuszczalne w tłuszczach: A, D, E, K oraz witaminy z grupy B, głównie ryboflawina, natomiast brakuje w nich witaminy C. Zawartość witamin w jajach zależy przede wszystkim od pory roku i składu paszy kur. Jaja dostarczają także składników mineralnych takich jak: fosfor, siarka, chlor, dobrze przyswajalne żelazo, potas, wapń, magnez, miedź, cynk, mangan, kobalt, jod. Żółtko jest pełnowartościową częścią jaja.

Jaja mogą powodować u niektórych osób reakcje alergiczne. Czynnikiem alergizującym jest białko jaja o nazwie owomukoid. W takich wypadkach należy wykluczyć z diety potrawy zawierające białko jaj.

W obrocie handlowym znajdują się głównie jaja kurze, a w niewielkim stopniu przepiórcze, perlicze i kacze. Coraz częściej pojawiają się jaja strusie.

tarczka zarodkowa

komora powietrzna chalaza

żółtko

białko

chalaza

skorupka

błona


Klasyfikacja i znakowanie jaj Jaja klasy A, czyli przeznaczone do handlu detalicznego, muszą być oznaczone na

skorupie numerami wyróżniającymi. Numer składa się z: 1. Kodu systemu hodowli

0 – jaja z produkcji ekologicznej, 1 – jaja z chowu na wolnym wybiegu, 2 – jaja z chowu ściółkowego, 3 – jaja z chowu klatkowego.

2. Kodu państwa członkowskiego Unii Europejskiej (PL – Polska), w którym zarejestrowany jest zakład.

3. Oznaczenia zakładu, na który składają się: kod województwa (dwie cyfry), kod powiatu (dwie cyfry), kod zakresu działalności (dwie cyfry), kod firmy w danym powiecie (dwie cyfry),

a) przykład oznakowania jaj b) sposób znakowania jaj

Rys. 3. Znakowanie jaj [18]

Przykładowy kod: 3-PL-12345678 oznacza jajo polskie z chowu klatkowego. Klasyfikacja według masy jaja Jaja klasy A klasyfikowane są według masy (oznaczenie znajduje się zazwyczaj na

opakowaniu) w następujący sposób: XL – bardzo duże: powyżej 73g, L – duże: od 63g do 73g, M – średnie: od 53g do 63g, S – małe: poniżej 53g. Przechowywanie jaj W obrocie handlowym występują jedynie jaja świeże, które cechy świeżości zachowują

przez 2–3 tygodnie, składowane w temperaturze 13°C i wilgotności 65–80%, w chłodniach lub pomieszczeniach czystych i suchych, pozbawionych obcych zapachów. Jaja chłodnicze, przechowywane przez 6–8 miesięcy, w specjalnych komorach chłodniczych, w temperaturze 0°C i wilgotności 80–85%, są obecnie stosowane jedynie do celów przemysłowych.

Świeżość jaj w skorupie ocenia się przez: − prześwietlenie w owoskopie – umożliwia wykrycie jaj starych, z dużą komorą

powietrzną, − próbę wodną – jaja włożone do szklanego naczynia z zimną wodą świeże leżą na dnie,

stare z dużą komorą powietrzną unoszą się przy powierzchni.


Świeżość jaj można ocenić również po ich wybiciu – jaja świeże mają wypukłe żółtko, wyraźne dwie fazy białka gęstego i rzadkiego. Jaja nieświeże jest rozrzedzone, spłaszczone, z zanikającymi chalazami.

Jaja konserwuje się, przetwarzając je na masy jajowe (mrożone i proszek jajeczny), stosowane w przemyśle spożywczym do produkcji lodów, majonezów, kremów i w cukiernictwie.

Mikroflora jaj

Jajo bezpośrednio po zniesieniu jest jałowe. Mogą zdarzyć się przypadki, że jajo już w ciele nioski może zakazić się Salmonellą bądź Mycobacterium tuberculosis avium (prątek gruźlicy ptasiej). Za psucie jaj odpowiedzialne najczęściej są: Penicillium, Cladosporium, Escherichia coli, Pseudomonas fluorescens. Zakażenie treści jaj tymi drobnoustrojami powoduje zmianę barwy treści oraz zmianę zapachu. Czynnikami sprzyjającymi zakażeniu jaj są: − wysoka temperatura, − wilgotność, − niedostateczna higiena opakowania i pomieszczeń przechowalniczych jaj, − stłuczki skorupy, − nieodpowiedni stan higieny w kurniku (możliwość zakażenia się jaj ze ściółki), − stan zdrowotny personelu, który zajmuje się oceną i pakowaniem jaj. Obróbka wstępna

W zakładach gastronomicznych obowiązuje naświetlanie jaj promieniami UV, które niszczą bakterie. Najpierw jednak jaja powinny być dokładnie umyte.

Innym sposobem dezynfekcji jaj jest stosowanie substancji chemicznych. Należą do nich takie środki jak: − Virkon – preparat w postaci proszku do przygotowywania wodnych roztworów; działa

bakteriobójczo, grzybobójczo, wirusobójczo, jest przy tym bardzo mało toksyczny (toksyczność porównywalna do toksyczności soli kuchennej),

− Ftaloxid – preparat dezynfekcyjny oparty na substancjach utleniających o szerokim spektrum aktywności przeciwdrobnoustrojowej, obejmującej bakterie, grzyby, pleśnie oraz wirusy; charakteryzuje się natychmiastowym efektem bakteriobójczym wobec bakterii Gram-dodatnich, Gram-ujemnych, pleśni, grzybów oraz wirusów,

− Anthium Dioxide – 5% wodny roztwór dwutlenku chloru; preparat ten zabija prawie wszystkie bakterie, wirusy, grzyby, pleśnie i zarodniki; jest od 4 do 7 razy bardziej skuteczny niż chlor, wykazuje przedłużony efekt bakteriobójczy, jest nietoksyczny i bezpieczny dla ludzi, zwierząt i roślin oraz bardzo prosty i bezpieczny w użyciu, całkowicie biodegradowalny.

Przeprowadzając proces dezynfekcji jaj należy pamiętać, że ich skorupki trzeba myć bezpośrednio przed wykorzystaniem do przygotowywania potraw, a po każdym kontakcie rąk ze skorupką należy je dokładnie umyć i osuszyć. Sposobem dezynfekcji jaj jest też ich wyparzanie przez zanurzenie na 10 sekund we wrzącej wodzie.


Obróbka termiczna Ze względu na zagrożenie zakażeniem jaj salmonellą, zaleca się spożywanie jaj po

obróbce termicznej. Jaja można gotować w skorupce lub bez.

jaja po wiedeńsku

gotuje się 3 minuty, wstawiając do wrzącej wody szklankę z wybitym do niej jajem lub gotując jajo na miękko i po delikatnym obraniu wkładając do szklanki; białko powinno być lekko ścięte, żółtko płynne; podaje się na śniadania w wygrzanej szklance wstawionej do miseczki z gorąca wodą ustawionej na talerzyku z łyżeczką z dodatkiem masła

jaja na miękko

gotuje się w skorupce 4–5 minut, wkładając do wrzątku; białko powinno być ścięte, żółtko płynne; podaje się na śniadania w jajecznikach na talerzyku z łyżeczką

jaja mollét

gotuje się w skorupce 5,5–6,5 minut, wkładając do wrzątku; białko powinno być ścięte, żółtko półpłynne; podaje się na śniadania, jako II danie, jako zakąski, jako dodatek do zup i sałatek

jaja na twardo

gotuje się w skorupce 8-10 minut, wkładając do zimnej wody; białko i żółtko powinny być ścięte; podaje się na śniadania, jako II danie, jako zakąski z ostrymi sosami

jaja poszetowe (w koszulkach)

gotuje się bez skorupki, wkładając do wrzącej wody z dodatkiem octu i soli; białko powinno być ścięte, żółtko płynne; podaje się jako zakąski, na śniadanie i II danie

Jaja smaży się najczęściej na maśle, gdyż nadaje ono potrawie przyjemny smak i aromat oraz podnosi ich wartość odżywczą. Należy starać się, aby smażenie przebiegało w temperaturze do 80°C, ponieważ wyższa temperatura powoduje niekorzystne zmiany w maśle. Jaja można smażyć również na innych tłuszczach, a pod koniec obróbki dodać masło.

Do potraw smażonych z jaj należą jajecznica z dodatkami (np. wędliny, cebula, szczypiorek, pomidory, grzyby) lub bez dodatków, omlety – naturalne i biszkoptowe, z dodatkami słonymi (szparagi, groszek konserwowy, pieczarki) lub słodkimi (z dżemem, konfiturami, owocami), kotleciki z jaj, jaja faszerowane w skorupkach. Potrawy najlepiej smażyć na patelni do smażenia beztłuszczowego (teflonowej, groszkowej).

Zmiany fizykochemiczne zachodzące w jajach podczas obróbki cieplnej: − zmiana konsystencji i barwy, − koagulacja białka, galaretowacenie a następnie zestalenie (dla białka zaczyna się

w temperaturze 50–55°C, a dla żółtka w temperaturze 65–70°C, − parowanie wody i zrumienienie (wskutek reakcji białek z cukrowcami) – podczas

smażenia, − zbyt długie ogrzewanie powoduje niekorzystne zmiany zapachu i wyglądu jaja; jaja stają

się twarde, mają nieprzyjemny zapach siarkowodoru oraz sinozielony nalot i są trudno strawne. Na szerokie zastosowanie jaj w technologii gastronomicznej, a także cukierniczej ma

wpływ zarówno ich wartość odżywcza jak i właściwości fizykochemiczne tj.: zagęszczające, wiążące, spulchniające oraz emulgujące. Sporządza się wiele potraw, w których są głównymi składnikami, np. omlety, suflety czy ciasta. Stanowią również samodzielne dania, zwłaszcza jaja gotowane i smażone, np. jajecznica, jajo sadzone.


Tabela 3. Wykorzystanie właściwości jaja kurzego do sporządzania potraw [opracowanie własne]

Właściwości jaja Zastosowanie do sporządzania potraw

Spulchniające: wykorzystuje się ubite białka, całe jaja, żółtka utarte z cukrem. Czynnikiem spulchniającym jest ubita piana białek lub jaj. Drobno rozproszone pęcherzyki powietrza są otoczone koloidową błoną białka, która pozwala na utrzymanie w niej powietrza i zachowanie spulchnionej potrawy. Czynnikami utrwalającymi pianę jest cukier, syrop cukrowy, kwas cytrynowy.

Potrawy słodkie: musy, kremy, budynie, suflety, ciasta, kluski francuskie i półfrancuskie, naleśniki biszkoptowe Potrawy słone: omlety, słone budynie, masy mielone, nadzienia do potraw

Emulgujące: wykorzystuje się głównie żółtko, emulsja, to mieszanina dwóch cieczy nierozpuszczalnych w sobie, z których jedna jest fazą rozproszoną, a druga rozpraszającą. Majonez produkowany na bazie żółtka stanowi emulsję typu olej w wodzie. Znajdujący się w nim tłuszcz zostaje rozbity na maleńkie kuleczki oddzielone od siebie otoczkami białkowymi.

produkcja majonezu

Wiążące: wykorzystuje się zdolność białek do sklejania cząstek i ścinania się pod wpływem ogrzewania

produkcja mas mielonych przeznaczonych na kotlety, pasztety, zapiekanki, nadzienia, budynie

Zagęszczające: wykorzystuje się zdolność białek jaj do koagulacji i przechodzenia zolu w żel białko chłonie wodę z otoczenia i ścinając się zamyka wchłoniętą ciecz powodując zagęszczanie potrawy.

Potrawy słodkie: mleczka Potrawy słone: zupy kremy, sosy (zagęszczanie)

Zakąski z jaj

Asortyment zakąsek z jaj jest szeroki ze względu na możliwość łączenia ich z różnymi dodatkami, np. wędlinami, rybami itd. Zakąski z jaj można podzielić na: − jaja w sosach zimnych – obrane w całości lub przekrojone na pół, zalane sosem

majonezowym, tatarskim, ravigotte, remoulade, chrzanowym, śmietanowym, − jaja garnirowane na sałatce – obrane w całości lub pokrojone na połówki układa się na

porcjach sałatki, najczęściej włoskiej, − jaja garnirowane na warzywach, np. plastrach pomidora lub ogórka, − jaja nadziewane masą z dodatkami, np. szynki, pieczarek, ryby wędzonej itp., − jaja poszetowe garnirowane na grzankach, − omlety, np. z zielonym groszkiem, szynką lub szparagami, − sałatki jajeczne.

Zakąski z jaj można podawać wieloporcjowo na półmiskach lub jednoporcjowo na talerzach zakąskowych, z dodatkiem pieczywa i masła.

W dietetyce mają zastosowanie głównie jaja podawane na miękko, jaja poszetowe, jajecznica sporządzana na parze, omlet na maśle przygotowywany na parze, budynie, suflety. Szczególnie te dwie ostatnie grupy potraw mają szerokie zastosowanie, ponieważ są lekkostrawne i mogą być stosowane w szerokim asortymencie, jako potrawy słone i słodkie. Właściwości wiążące jaj wykorzystuje się w dietetyce przy sporządzaniu pasztetów gotowanych i pieczonych w folii lub pergaminie, w produkcji potraw gotowanych z mielonej masy mięsnej, rybnej lub warzywnej.


Ekspedycja potraw z jaj. Potrawy z jaj mogą być podawane wielo- lub jednoporcjowo. Należy je serwować świeże, tuż po sporządzeniu, gdyż w trakcie dłuższego przechowywania zmieniają niekorzystnie cechy organoleptyczne. Potrawy gorące z jaj sporządzane są na zamówienie i serwowane natychmiast po sporządzeniu, na wygrzanych talerzach lub półmiskach. Zakąski z jaj zabezpiecza się przed wysychaniem pokrywając je cienka warstwą galarety lub sosami zimnymi.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaka jest wartość odżywcza jaj? 2. Jak przechowuje się jaja świeże? 3. Jak przechowuje się jaja chłodnicze? 4. W jaki sposób określa się świeżość jaj? 5. Jaki jest asortyment potraw z jaj gotowanych? 6. Jak gotuje się jaja mollét? 7. Jak gotuje się jaja poszetowe? 8. Jakiego tłuszczu używa się do smażenia jaj? 9. Jakie jest zastosowanie jaj w produkcji gastronomicznej? 10. Jakie właściwości jaj wykorzystuje się do sporządzania potraw? 11. Które potrawy z jaj znalazły najszersze zastosowanie w dietetyce?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź potrawy gotowane z jaj (na miękko, mollét, poszetowe, na twardo, po wiedeńsku) z dodatkami (według receptur wybranych z literatury), wybór uzasadnij. Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzyskaniu akceptacji wyboru przez nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z recepturami potraw z jaj, 2) wybrać odpowiednie receptury potraw wraz z dodatkami, 3) przygotować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce, 6) przeprowadzić obróbkę wstępną jaj, ocenić ich świeżość, 7) przeprowadzić obróbkę cieplną jaj, 8) przygotować dodatki do potraw, 9) zaproponować sposób podania potraw, 10) uporządkować stanowisko pracy, 11) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potraw, 12) zaprezentować na forum grupy potrawy i wyniki oceny organoleptycznej.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − receptury potraw dietetycznych z jaj, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia, sprzęt i urządzenia do sporządzania potraw gotowanych z jaj, − zastawa stołowa do podawania potraw, − karty oceny organoleptycznej.


Ćwiczenie 2 Zbadaj właściwości spulchniające białka jaja oraz wpływ substancji dodawanych na

trwałość piany. Następnie wykonaj potrawy dietetyczne z jaj z wykorzystaniem ich właściwości spulchniających(według receptury wybranej z literatury), wybór uzasadnij. Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzyskaniu akceptacji przez nauczyciela.


1) przygotować stanowisko pracy, 2) przygotować odpowiedni sprzęt kuchenny, 3) przygotować wagowo równe (po 50g) porcje białka jaja i dodatki postępując według

schematu:

białko 50g białko 50g białko 50g białko 50g białko 50g + 6 kropli

ubijać w połowie czasu

żółtka

dodać 5g cukru

dodać 5g soku

cytryny

dodać 5g cukru

i ubijać dalej nad łaźnią

wodną

ubić próbki do momentu uzyskania sztywnej piany i zanotować czas potrzebny do ubicia poszczególnych próbek

ubitą pianę przenieść na szklane lejki i w czasie 1,5 godziny kontrolować co 10 minut

wyciekanie półpłynnego białka do cylindrów; zmierzyć jego objętość 4) wyniki dotyczące trwałości piany z poszczególnych próbek przedstawić graficznie,

odkładając czas na osi odciętych, a ilość wyciekającego białka w cm3 – na osi rzędnych, 5) na wykresie zaznaczyć również czas w minutach konieczny do ubicia poszczególnych

próbek białka, 6) sformułować wnioski dotyczące trwałości i przydatności technologicznej badanych

próbek piany oraz wpływu substancji dodawanych na trwałość, 7) zaprezentować wnioski na forum grupy, 8) wybrać odpowiednie receptury z literatury, 9) przygotować stanowisko pracy do wykonania odpowiednich potraw, 10) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 11) dobrać i odważyć surowce, 12) przeprowadzić obróbkę wstępną jaj i pozostałych surowców, 13) sporządzić potrawy według receptur, 14) zaproponować sposób podania, 15) uporządkować stanowisko pracy i zagospodarować odpady, 16) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potraw, 17) zaprezentować na forum grupy potrawy i wyniki oceny organoleptycznej.


Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − surowce (białko 250 g, żółtko – 6 kropli, cukier 10 g, sok z cytryny 5 g), − mikser elektryczny, − łaźnia wodna, − szklane lejki (5 szt.), − cylindry (5 szt.), − materiały piśmiennicze(kartki papieru format A4 i A1, pisaki), − komputer z oprogramowaniem (arkusz kalkulacyjny) i drukarka, − rzutnik multimedialny lub rzutnik pisma i folie, − receptury potraw dietetycznych z jaj, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia i sprzęt niezbędne do wykonania potraw z wykorzystaniem właściwości

spulchniających jaj, − narzędzia, sprzęt i urządzenia niezbędne do sporządzenia potrawy, − zastawa stołowa do podania potraw, − karty oceny organoleptycznej. Ćwiczenie 3

Sporządź zapotrzebowanie na surowce niezbędne do wykonania omletu naturalnego i omletu biszkoptowego z dodatkami dla 2 osób (według receptur wybranych z literatury), wybór uzasadnij. Usmaż jedną porcję omletu na patelni, a drugą sporządź na parze. Porównaj cechy organoleptyczne sporządzonych omletów. Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzyskaniu akceptacji wyboru przez nauczyciela.


1) wybrać odpowiednie receptury potraw wraz z dodatkami, 2) sporządzić zapotrzebowanie na surowce niezbędne do wykonania 2 porcji omletu

naturalnego i 2 porcji omletu biszkoptowego, 3) przygotować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce zgodnie ze sporządzonym zapotrzebowaniem, 6) przeprowadzić obróbkę wstępną jaj i pozostałych surowców, 7) sporządzić omlety, 8) przygotować dodatki do potraw, 9) zaproponować sposób podania potraw, 10) uporządkować stanowisko pracy i zagospodarować odpady, 11) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potraw, 12) zaprezentować na forum grupy potrawy i wyniki oceny organoleptycznej.


− poradnik dla ucznia, − receptury potraw z jaj, − receptury potraw dietetycznych z jaj, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia, sprzęt i urządzenia do sporządzania omletów, − zastawa stołowa do podawania omletów, − karty oceny organoleptycznej.


Ćwiczenie 4 Sporządź wykaz potraw dietetycznych z jaj. Wybierz potrawy, w których wykorzystano

właściwości zagęszczające i wiążące jaj (według receptur wybranych z literatury), wybór uzasadnij i wykonaj je. Dokonaj ich oceny organoleptycznej. Do wykonania ćwiczenia przystąp po uzyskaniu akceptacji wyboru przez nauczyciela.


1) zapoznać się z recepturami potraw dietetycznych z jaj, 2) wybrać odpowiednie receptury potraw z dodatkami, 3) przygotować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce, 6) przeprowadzić obróbkę wstępną jaj i pozostałych surowców, 7) sporządzić potrawy według wybranych receptur, 8) przygotować dodatki do potraw, 9) zaproponować sposób podania potraw, 10) uporządkować stanowisko pracy i zagospodarować odpady, 11) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potraw, 12) zaprezentować na forum grupy potrawy i wyniki oceny organoleptycznej.


− poradnik dla ucznia, − receptury potraw z jaj, − receptury potraw dietetycznych z jaj, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia, sprzęt i urządzenia do sporządzania omletów, − zastawa stołowa do podawania omletów, − karty oceny organoleptycznej.

Ćwiczenie 5

Sporządź po dwie porcje zakąsek z jaj (jaja faszerowane, jaja w sosie zimnym, sałatka z jaj) z dodatkami (według receptur wybranych z literatury), wybór uzasadnij. Sporządź również wykaz narzędzi i sprzętu kuchennego niezbędnych do wykonania wybranych przez ciebie potraw. Do wykonania ćwiczeń przystąp po uzyskaniu akceptacji przez nauczyciela.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać odpowiednie receptury potraw z dodatkami, 2) sporządzić na papierze wykaz sprzętu i narzędzi niezbędnych do wykonania potraw, 3) przygotować stanowisko pracy, 4) przygotować odpowiednie narzędzia i sprzęt kuchenny, 5) dobrać i odważyć surowce, 6) przeprowadzić obróbkę wstępną jaj i pozostałych surowców, 7) sporządzić wybrane zakąski z jaj, 8) przygotować dodatki do tych zakąsek, 9) zaproponować sposób podania potraw, 10) uporządkować stanowisko pracy i zagospodarować odpady, 11) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potraw, 12) zaprezentować na forum grupy potrawy i wyniki oceny organoleptycznej.


Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − receptury zakąsek z jaj, − surowce zgodnie z recepturami, − narzędzia i sprzęt kuchenny do sporządzenia wybranych zakąsek, − zastawa stołowa do podania zakąsek, − karty oceny organoleptycznej, − materiały piśmiennicze. 4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie 1) dokonać oceny towaroznawczej jaj? ¨ ¨ 2) wymienić potrawy smażone i gotowane z jaj? ¨ ¨ 3) przeprowadzić obróbkę wstępną jaj? ¨ ¨ 4) dobrać narzędzia i sprzęt do sporządzania potraw z jaj różnymi

metodami obróbki cieplnej? ¨ ¨ 5) wykazać różnice we właściwościach spulchniających całych jaj,

białka i żółtka? ¨ ¨ 6) wykazać wpływ dodawanych substancji i warunków ubijania na

trwałość piany? ¨ ¨ 7) zaplanować i wykonać dodatki do potraw z jaj? ¨ ¨ 8) wymienić zakąski z jaj? ¨ ¨ 9) przeprowadzić ocenę organoleptyczną potraw z jaj? ¨ ¨ 10) scharakteryzować mikroflorę jaj? ¨ ¨


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań dotyczących sporządzania oraz ekspedycji potraw z jaj, mleka

i jego przetworów. Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej Karcie odpowiedzi. 6. Zaznacz prawidłową odpowiedź X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź

zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową). 7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 9. Na rozwiązanie testu masz 30 minut.

Powodzenia! ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Najważniejszym cukrem występującym w mleku jest

a) glukoza. b) laktoza. c) maltoza. d) galaktoza.

2. Do mikroflory pożytecznej w mleku należą a) bakterie saprofityczne. b) wirusy. c) riketsje. d) bakterie kwasu mlekowego.

3. Jaja można poddać procesowi a) gotowania i duszenia. b) gotowania i smażenia. c) smażenia i pieczenia. d) duszenia i pieczenia.

4. Podczas gotowania mleka na ściankach naczynia tworzy się a) przewarka. b) kożuch. c) przywarka. d) pasterka.


5. Czas gotowania jaj na twardo wynosi a) 4–5 minut od momentu zagotowania. b) 6–8 minut od momentu włożenia do wody. c) 8–10 minut od momentu zagotowania. d) 8–10 minut od momentu włożenia do wody.

6. Suflet to potrawa a) smażona. b) gotowana. c) pieczona. d) duszona.

7. Do mikroorganizmów niebezpiecznych dla człowieka w jajach zalicza się a) drożdże. b) Salmonellę. c) Lactobacillus. d) E. Coli.

8. Do produkcji potraw z jaj należy używać jaj oznaczonych w klasyfikacji literą a) A. b) B. c) C. d) D.

9. Koagulacja białka jaj rozpoczyna się w temperaturze a) 25–30˚C. b) 50–55˚C. c) 70–85˚C. d) powyżej 90˚C.

10. Mleko i przetwory mleczne dostarczają a) łatwoprzyswajalnego tłuszczu i witaminy C. b) ciężkostrawnego tłuszczu i witaminy A. c) białka pełnowartościowego i wapnia. d) białka niepełnowartościowego i żelaza.

11. Napoje mleczne należy przechowywać w temperaturze

a) 1–5°C. b) 5–10°C. c) 10–15°C. d) 15–20°C.

12. W żywieniu dietetycznym można zastosować a) jaja gotowane na miękko. b) jaja gotowane na twardo. c) jajecznicę na bekonie. d) jaja sadzone.


13. Jaja poszetowe, to jaja a) gotowane w szklance. b) gotowane na twardo. c) sadzone. d) gotowane bez skorupki, w lekko zakwaszonej i osolonej wodzie.

14. Prawidłowo sporządzone jaja po wiedeńsku powinny mieć a) białko lekko ścięte, żółtko płynne. b) białko ścięte, żółtko płynne. c) białko lekko ścięte, żółtko półpłynne. d) białko ścięte, żółtko ścięte.

15. Przy sporządzaniu omletu biszkoptowego wykorzystywane są właściwości jaj a) wiążące. b) emulgujące. c) zagęszczające. d) spulchniające.

16. Do mikroorganizmów mleka wpływających korzystnie na organizm należą a) Lactobacillus acidophilus. b) Escherichia coli. c) Streptococcus aureus. d) Aspergillus flavus.

17. Probiotyki

a) podwyższają naturalna odporność organizmu. b) obniżają odporność organizmu. c) są dla organizmu obojętne. d) pogarszają cechy organoleptyczne mleka.

18. Sery podpuszczkowe najlepiej przechowywać w temperaturze a) 0˚C. b) ok. 2˚C. c) ok. 15˚C. d) ok. 20˚C.

19. Mleko przeznaczone na zsiadłe powinno być umieszczone w temperaturze a) 10–15˚C. b) 0–15˚C. c) 5–20˚C. d) 0–30˚C.

20. Jajo świeże podczas próby wodnej a) unosi się na powierzchni. b) unosi się ostrym końcem do góry. c) leży płasko na dnie. d) wydziela pęcherzyki powietrza.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ……..............................……………………………………………….. Sporządzanie oraz ekspedycja potraw z jaj, mleka i jego przetworów. Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Arens – Azêvedo U., Grimpe E. i inni: Technologia gastronomiczna. Część 1–2. Rea,

Warszawa 2002 2. Bailey A., Lambert Ortiz E., Radecka H.: Wielka księga ingrediencji. Wiedza i Życie,

Warszawa 1992 3. Biller E. i inni: Kucharz & Gastronom: vademecum. Rea, Warszawa 2001 4. Burbianka M., Pliszka A., Murzyńska H.: Mikrobiologia żywności. PZWL,

Warszawa 2004 5. Flis K., Procner A.: Technologia gastronomiczna z towaroznawstwem. Część 2 i 3.

WSiP, Warszawa 2003 6. Gawęcki J., Hryniewiecki L. (red.): Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu.

PWN, Warszawa 1998 7. Gawęcki J., Libudzin Z.: Mikroorganizmy w żywności i żywieniu. Wyd. AR,

Poznań 2006 8. Górecka D., Limanówka H., Superczyńska E., Żylińska-Kaczmarek M.: Technologia

gastronomiczna z obsługą konsumenta cz.2 i 3. Format AB, Warszawa 2006 9. Gromadzka – Ostrowska J.: Higiena i ochrona zdrowia. Format – AB, Warszawa 2001 10. Jargoń R.: Obsługa konsumenta. Część 1 i 2. WSiP, Warszawa 2000 11. Kołożyn-Krajewska D., Sikora T.: Towaroznawstwo żywności. WSiP, Warszawa 2004 12. Kunachowicz H., Nadolna I.: Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych

i typowych potraw. PZWL, Warszawa 2001 13. Procner A.: Technologia gastronomiczna z towaroznawstwem. Część 1. WSiP,

Warszawa 2003 14. Superczyńska E., Żylińska – Kaczmarek M.: Zasady żywienia. Rea, Warszawa 2004 15. Szewczyński J., Skrodzka Z.: Higiena żywienia. PZWL, Warszawa 2004 16. Włodarek D.: Dietetyka. Format-AB, Warszawa 2005 17. www.swiat-serow.pl 18. www.znakowanie.welin.pl

http://www.swiat-serow.pl

http://www.znakowanie.welin.pl

Scalone dokumenty (27)

Education

Transcript of Scalone dokumenty (27)