Felicjan Sławoj Składkowski - Strzępy meldunków - 1988 (zorg)

8/14/2019 Felicjan Sawoj Skadkowski - Strzpy meldunkw - 1988 (zorg)

1/184


2/184

Strzpy meldunkwFelicjan SawojSkadkowski


3/184

Przedmowa

Nazywaem g - pisa w wyanej w 1941 rku Historii PolskiStanisaw Cat-Mackiewicz -

Kmenanta Pisuskieg wachmistrzem Srk. Kt wie, me gyby zacneg Srk zrbin

kanclerzem Rzeczypsplitej, take by zwariwa. Jak pisarz, Skakwski pzstanie w literaturze

polskiej - jego pyszna prza wjskwa przypmina jrnci- i wietn plszczyzn styl Jana

Chryzstma na Gsawicach Paska. Skakwski mia rzmach, ynamicznd, ujawnia j zwaszcza

w sprawach, ktrych rs, a wic przee wszystkim w sprawach klzetw i urzzeo

sanitarnych. Jeg refrmy w tej ziezinie byy tak arbitralne i tak energicznie przeprwazane w

caej Plsce, e nazwaem g Piotrem Wielkim w klozetowej skali. Za czasw jeg premierstwa

przywiezin Plski zwki krla i wielkieg ksicia Stanisawa Augusta. Skakwski wiaczy, e

nie me teg krla pchwad na Wawelu, b t by zy krl, i w ncy p kryjmu kaza g

zamurwad w zakrystii w Wczynie, b. rzinnym majtku Pniatwskich na Plasiu. Pisaem mu

wtey d wyranie: zbaczymy jeszcze, na jaki pgrzeb pan zasuysz. Isttnie, gy caa Eurpa

buwaa schrny, Skakwski wierci ziury w ptach, magajc si, by caa Plska miaa pty z

rutu lub eby chpi bielili swe chaty. Nawet w tragicznym wrcie z Plski sam premier spisywaprtky za niechlujnie utrzymane mietniki. Tragizmem narw swiaoskich s rzy paostw

ane bkaocm; lejce rzbieganej czwrki czy kierwnica samchu w rkach bkaoca nie s

wikiem tak tragicznym jak bkane waztw na wielkim paostwem i ywym narem. Pawe I,

bkany rycerz, wizjner reniwiecza na trnie Rsji, Rasputin, u nas Skakwski. By t zreszt

bry czwiek, bry nierz, bry Plak. Zwichnli mu umys, pzbawili pczucia uczciwci

nierskiej ci, c zrbili g premierem, wyrzzajc mu tym najwiksz sbist krzyw1.

Cat mia pwy, by nie lubid statnieg premiera II Rzeczypsplitej, b na jeg t wanie

plecenie znalaz si, na krtk zreszt, w: Berezie Kartuskiej. Pamitajmy te, e cytwany fragment

pisany by w kilkanacie miesicy p klsce wrzeniwej.

W miar upywu czasu histrigrafia emigracyjna agniaa w cenach generaa Felicjana Sawoja

Skakwskieg. Waysaw Pbg-Malinwski stwierzajc, i pwanie gabinetu Skakwskieg

by rezultatem kmprmisu pmizy Mcickim i Ryzem-migym, wskazywa, e w tej sytuacji

premier musia zrezygnwad ze swich knstytucyjnych praw i bwizkw, bwiem kay z

ministrw mia swe parcie alb u Prezyenta, alb u migeg, i st zalend ich premiera

bya umiarkwana i wzglna. W rezultacie graniczny w rli premiera, mg Skakwski tym

wicej czasu i energii pwicid sprawmwewntrznym, zrbi te barz u w zakresie

usprawnienia administracji i podniesienia stanu sanitarnego kraju; ponadto - zarzzenia jego o

nwieniu mw, przkwaniu rg, burzeniu ptw; wprwazaniu siatkwych grzeo,zakaaniu trawnikw, sazeniu rzew zmieniay wygl przemied, zielnic, ulic w caej niemal

Plsce, away przy tym mnd rywczeg zatrunienia 120 tys. luzi, a wic i waneg

cienia prblemu bezrbcia2.

Aam Krzyanwski, wybitny eknmista i czwiek brze zorientowany w personaliach obozu

sanacyjneg, pisa, e Sawj Skakwski by czwiekiem szczliwym. Zacign si Leginw.

Czu si stale nierzem, pwanym li tylk wyknywania rzkazw, wyawanych przez

1Stanisaw Mackiewicz (Cat): Histria Plski 11 listpaa 1918 r. 17 wrzenia 1939 r., Londyn 1941, s.

278-279.2Waysaw Pbg-Malinowski: Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945. Tm rugi, czd pierwsza,

Londyn 1956, s. 645-646.


4/184

przenych, ktrzy za nieg myleli i kierwali jeg pstpwaniem. Nie ara g ambicja

wpywania na tk wypakw. Wystarczy mu byd psusznym kmenantwi Leginw, a p jeg

mierci - nastpcy3.

Pbnie pisze Sawju Skakwskim Pawe Zaremba stwierzajc, e jeg sba i ziaalnd

byy i wwczas, i pniej ulubinym przemitem rnych anegt i ykteryjek, p czciprawziwych, a p czci tylk wcipnych. Skakwski si wcale na nie nie burza, a bc sam -

jak wiemy chciaby z jeg twrczci literackiej - czwiekiembarz wcipnym, z uym zapaem

t atmsfer wk swjej sby psyca. Sprawieliwd wymaga przyznania mu wielu zasug

ziki jeg pracwitci i zapbiegliwci, lecz raczej jak ministra, spraw wewntrznych, a nie

premiera rzu. Sam mwi sbiez humrem, e jest premierem faute de mieux - z braku kg

lepszeg, lub inaczej, e kay inny premier kmu by przeszkaza. Przyznawa te, e zawsze

wyknywa rzkazy Pisuskieg, jak wjskwy. W rzeczywistci by wjskwym lekarzem. P

mierci Pisuskieg bjpremierstw, gy teg sbie yczy nastpca Pisuskieg - to znaczy

migy-Rydz jako najstarszy oficer4.

Histrigrafia krajwa nie zajmwaa si tychczas pstaci Sawja Skakwskieg. W syntezach

ziejw II Rzeczypsplitej temunajuej urzujcemu premierwi pwica si w najlepszym

razie par zao5. W wiamci specznej utrwali si raczej steretyp z Domku z kartEmila

Zegawicza, gzie Sawj Skakwski przestawiny jest w karykaturalnym uprszczeniu.

Koresponduje z tym charakterystyka, ktr aje Rmeyk: Sama ju sylwetka teg ma stanu

wyawaa mi si zawsze ziwna. Nie umiaem wyzbyd si wraenia, e bserwuj takiego sobie

peneg ywtnci pospolitakawcigniteg w munur numer za uy, wbiteg w kmine

buty, ktremu jeszcze prze ani i fryzjerem przyczepian strgi, akselbanty i rery. Wulgarny w

zachwaniu si i w mwie, wiecznie si spieszy; ruchy jeg byy szrstkie, niepanwane, wzrk

rzbiegany, ktreg nie ptrafi zatrzymad na jenym miejscu czy sbie. Wizia i sysza jeynie t,

3Adam Krzyanwski: Dzieje Polski, Pary 1913, s. 195-196.

4Pawe Zaremba: Historia dwudziestolecia (1918-1939).Tm II ruku przygtwa Marek atyoski, Pary

1981, s. 231.5W bszernym, czterczciwym, tmie IV Historii Polskiprzygotowanym przez Instytut Historii PAN o

Sawju Skakwskim czytamy: Nwy premier, lekarz, genera, pprzeni parkrtny minister, anycakwicie Pisuskiemu, uzlniny publicysta i bysktliwy mwca by przee wszystkim wyknawc ipowolnym narzziem w rkach Ryza-migeg, nie psiaa wystarczajcych kwalifikacji na ten wyski urz,jak plityk by inywiualnci mniej ni przecitn (s. 225-226). Henryk Zielioski pisze Skakwskim, enie mia n pwaniejszych aspiracji plitycznych, by typem wyknawcy o raczej ograniczonych horyzontach

mylwych, subicie psuszneg zarwn prezyentwi, jak i generalnemu inspektrwi (Historia Polski1914-1939, Wrcaw 1983, s. 247).Skakwski - stwierdza Andrzej Ajnenkiel - zasyn swymi nagymi, przeprwazanymi w rnych prach niai ncy, inspekcjami. Chcia w ten spsb usprawnid aministracj. mieszan jeg usiwania pniesieniastanu sanitarneg kraju, w malwanie ptw i sawjki. Sta si te gny jak inicjatr brutalnychpsunid pacyfikacyjnych, autr pamitnych sw plicja strzelaa i strzelad bzie, zwlennik gneg iowszem, ajceg placet pstulwanemu przez prawic eknmicznemu bjktwi yw. n te przyczynisi znacznie pnwneg zapenienia winiami Berezy. Jakpremier granicza si przee wszystkim kierwania resrtem spraw wewntrznych. Prby krynwania ziaalnci innych ministerstw naptykayprzeszky z teg przee wszystkim pwu, e kay z ministrw mia parcie b u prezyenta, b uRydza i z tej przyczyny w niewielkim stpniu liczy si z nminalnym szefem rzu (Polska po przewrociemajwym. Zarys ziejw plitycznych Plski 1926-1939. Warszawa 1980, s. 518).

Pitr Stawecki, wietny znawca prblematyki wjskwej II RP, unika ceny Sawja Skakwskieg (NastpcyKmenanta. Wjsk a plityka wewntrzna Drugiej Rzeczypsplitej w latach 1935-1939. Warszawa 1969, s.

39).


5/184

c uprzeni zamierza zbaczyd czy usyszed; zachystywa si szybkieg mwienia. Umys jeg

nie plega wli skupienia, zastanwienia si, przemylenia. Wynisy, zarzumiay, arbitralny i

arogancki w stsunku pwanych i mniej znanych - bcych, brat ata w stosunku do braci

legionowej...6. Pamitad jenak naley, e Rmeyk pisze, i nie me myled Sawju bez razy.

W kaym razie ten steretyp tpeg zupaka, maniaka sawjek i rasneg bycz jestpwszechnie funkcjnuje. Na pewn nie by Sawj intelektualist, na pewn zstajc premierem

znacznie przekrczy prg niekmpetencji, ale mim wszystk i cena Cata-Mackiewicza, i

charakterystyka Romeyki wyaj si krzywzce. Czas juchyba napisad naukw bigrafi i tej

pstaci. A materiau, i t rnrneg, jest barz wiele.

Pki c naley przestawid w encyklpeycznym skrcie kleje ycia autra Strzpw melunkw.

Urzi si 9 czerwca 1885 r w zabrze rsyjskim, w Gbinie, w pwiecie gstyoskim Jeg jciec,

Wincenty, by szi. Gimnazjum ukoczy Sawj w Kielcach, ktrych przenieli si rzice, i w

1904 rku zapisa si na Wyzia Lekarski Uniwersytetu Warszawskieg. Stuiwa zalewie kilka

tygni, gy za uzia w manifestacji na placu Grzybwskim, w niu 13 listpaa, zsta aresztwany isazny na Pawiaku. By wwczas cznkiem Spjni, rganizacji znajujcej si p wpywem

Plskiej Partii Scjalistycznej. St prwazia ju prsta rga PPS. P krtkim pbycie na

Pawiaku Skakwski esany zsta p nazr plicyjny Kielc. Tu w grcych miesicach

rewlucji ziaa w PPS, czst, jak wspmina, wyjeajc pbliskieg Zagbia. Stuia meyczne

ukoczy w 1911 rku w Uniwersytecie Jagielloskim i tame zsta asystentem u znaneg anatma,

profesora Kazimierza Kostaneckiego.

Me by i zsta Sawj zwykym lekarzem, gyby nie wielka wjna. W sierpniu 1914 rku wstpuje

Leginw i suy jak lekarz najpierw w V batalinie, a pniej w 1, 7 i 5 puku piechty. pisa t

w wutmwych wspmnieniach zatytuwanych Moja suba w Brygazie. W lipcu 1917 roku, pokryzysie przysigwym, jak pany rsyjski sazny zsta w bzie ficerskim w Beniaminwie.

Wspmnienia z teg kresu ukazay si w tmie zatytuwanym Beniaminw.

Gy wybucha nieplegd, bj kmen twrzceg si w Zagbiu Wjska Plskieg. Wwczas

t wanie zy pierwszy w Nieplegej melunek Kmenantwi. Bro, ebrana Austriakm i

Niemcom - pisze w Strzpach melunkw - staa si czciw w rce lunci cywilnej. Skrzystali

z teg kmunici i stwrzyli ziay czerwnej gwarii, zapatrzne w karabiny rczne i maszynwe,

dwiczce si na licznych punktach zbrnych i wartwniach. nierz, ktry mia stawid cz tej

lokalnej czerwnej gwarii, by my, iewy, ale niestatecznie wyszklny, a w wielu wypakach

spkrewniny z kmunistami. Trun by ad, by strzela z zimn krwi swych krewnych spczerwneg sztanaru.

pierwszych ni nieplegci mia wic Sawj czynienia z zaaniami raczej plicyjnymi ni

wjskwymi. Przez kilka miesicy, kwietnia 1919 rku by ficerem plitycznym w wztwie

krgu Wjskweg w Bzinie. Szybk awanswa. Pierwszy melunek skaa u Pisuskieg

jeszcze jako kapitan. Nminacj na pukwnika trzyma ze starszeostwem 1 czerwca 1919 rku.

By klejn szefem sanitarnym ywizji, grupy peracyjnej, armii. W latach 1921-1923 by inspektrem

ziaw Sanitarnych WP. W 1924 rku skierwany zsta na kurs w cle Suprieure de Guerre we

Francji. W pinii nim pisa pk Trussn, yrektr wyszklenia Francuskiej Misji Wjskwej: jeg

6Marian Romeyko: Przed i po maju, t. 2. Warszawa 1976, s. 274.


6/184

umys by przyzwyczajny rzstrzygnid bezwzglnych i nie plegajcych yskusji. Jeg szrstki i

niewtpliwie esptyczny charakter zawa si miknd i naginad naszych rzumwao... P

szrstk skrup ukrywa si u nieg wielka uczciwd7.

Przewrt majwy zasta Skakwskieg, ju jak generaa brygay, na stanwisku szefa

Departamentu Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wojskowych. Nie mia czywicie anychwtpliwci, p ktrej pwiezied si strnie. By pisuczykiem, chd jak pisa p latach, nie

grywa wr pisuczykw wybitnej rli. W rugim niu przewrtu, 13 maja 1926 rku, genera

reszer mianwa Skakwskieg kmisarzem rzu na m. st. Warszaw, c pwiaa

stanwisku wjewy. Mia za zaanie utrzymad przek i spkj w Warszawie raz zapewnid

lunci wyywienie p nrmalnych cenach.

Kiey tylk umilky strzay uliczne - wspmina Feliks Mynarski - zaraz zgsi si Banku Plskieg

gen. Felicjan Sawj Skakwski, mianwany kmisarzem na miast Warszaw. Buoczucznie

zakmunikwa, e Pisuski nakazuje utrzymanie stabilizacji zteg. Zapytaem g, czy i ile milinw

larw przynsi, aby zrealizwad taki rozkaz, pniewa chyba rientuje si, e stabilizacja bziewymagad bfitych rkw ewizwych. Zetnwany wycfa si z nakazu, a tylk prsi

rane przeciwziaanie panice giewej, gyby si zrzia8.

Ale mim wszystk awa sbie Sawj Skakwski niele ra na nwym stanwisku. Gy wic

jesieni 1926 rku nastpi pierwsze p przewrcie majwym przesilenie gabinetwe i genera

Kazimierz Mzianwski pucid musia Ministerstw Spraw Wewntrznych, Pisuski wezwa

Skakwskieg Belweeru i wiaczy mu: N wic zstaniecie ministrem spraw

wewntrznych, b Mzianwski nie chce ju uej pracwad z tym... Sejmem, a gy zaskczny

Sawj pwiezia,e nigy z plityk nie mia czynienia, Pisuski, zakoczy auiencj:

Nieptrzebna tu plityka. Wszyscy krzycz, e jestecie aministratr, wic lateg bziecieministrem Zamelujecie si u pana Bartla. N wizenia!

Te trzy krpki prze swem Sejm znaczaj sw nieparlamentarne. Pisuski czst sw takich

uywa, a autr Strzpw melunkwzastpwa je krpkami, c czasami pwuje, e wypwiezi

Pisuskieg s niezbyt zrzumiae.

Niezwyka t bya frma ministerialnej nminacji. Zacytujmy kmentarz, jakim patrzy ten fragment

Wacaw Jrzejewicz: Trzeba tu wyjanid specyficzny stsunek Pisuskieg Sawja

Skakwskieg, ktreg brze zna z Leginw i barz lubi. Nie traktwa g jenak jak partnera

rzmw, lecz jak aneg mu czwieka, gtweg psusznie wyknad wszelkie plecenia,cile weug trzymanych instrukcji. St zwykle suchy tn Pisuskieg i krtkie plecenia. (...)

Natomiast - stwierza alej W. Jrzejewicz - nie naley z ntatek Skakwskieg wycigad zbyt

alek icych wniskw nnie charakterystyki sameg Pisuskieg. Mia n wiele postaci i

blicz i ptrafi w rzmwach byd barz rnym. Jeeli chzi mawiane przesilenie gabinetwe,

t mna sbie wybrazid, e zaprszenie rzu takich sbistci, jak Aleksaner Meysztwicz

lub Karl Niezabytwski, by zupenie inne. Pisuski ptrafi byd w pbnych rzmwach

7

Centralne Archiwum Wjskwe, sygn. 2150. zikuj c.r. hab. Pitrwi Staweckiemu za ustpnienie mitej opinii.8Feliks Mynarski: Wspomnienia, Warszawa 1971, s. 281.


7/184

niesychanie finezyjnym w brze argumentw, uwanym w wypwiaaniu swich myli, a take w

uyciu sbisteg czaru w stsunku luzi, c wielu wspczesnych pkrela9.

Sawjwi Skakwskiemu, jak wynika ze Strzpw melunkwi innych jeg wspmnieo, nigy nie

by ane wej finezji wiaczyd. Jeg stsunek Kmenanta by bezkrytycznie bawchwalczy,

co -jak si wyaje - czasami Pisuskieg enerwwa. Sam Sawj Skakwski zwyk mawiad, ejest kniem ujeanym przez Marszaka Pisuskieg i gy na yczenie Marszaka ustpwa z

jakiegklwiek stanwiska, twierzi, e Jak bry gier, z lekka ppierujc chzi stajni10.

Ministrem spraw wewntrznych by pna trzy lata, b 2 paziernika 1926 do 7 grudnia 1929

rku. Nastpnie pwrci na sieem miesicy wjska, jak zastpca szefa aministracji armii, by 3

czerwca 1930 rku pnwnie bjd resrt spraw wewntrznych. n t wanie przeprwazi

aresztwania przywcw Centrlewu. wjska pwrci w czerwcu 1931 rku na stanwisk II

wiceministra spraw wjskwych i szefa aministracji armii. Jak ju wspmnielimy, 15 maja 1936

roku, awanswany wa miesice wczeniej na generaa ywizji, zsta szefem rzu.

P klsce wrzeniwej zsta internwany w Rumunii. W czerwcu 1940 rku, wypsany przez

ambasa plsk w Bukareszcie w faszywy paszprt, wyjecha przez Bugari Turcji. P

prcznym pbycie w Turcji, w styczniu 1941 rku przetransprtwany zsta Palestyny. Tu

przyjt g armii, pwierzajc inspekcj jenstek i instytucji Armii Plskiej na terenie Palestyny

p wzglem sanitarnym. Ju jenak p czterech miesicach przeniesiny zsta tzw. II grupy,

czyli sta si ficerem bez przyziau. W 1947 rku przenis si Wielkiej Brytanii i zamieszka w

Lnynie, gzie zmar 31 sierpnia 1962 rku.

Na emigracji spr pisa. Mizy innymi publikwa bszern relacj pracach i czynnciach rzu

plskieg we wrzeniu 1939 rku. Rzprszne p rnych emigracyjnych pismach teksty zebranezstay w wch ksikach 11

Sawj Skakwski mia zwyczaj czienneg ntwania swych czynnci w specjalnych zeszytach.

Przez ugie trzynacie lat pracy w rzzie 1926-1939 roku - wspmina - nazbiera si

jeenacie tych zeszytw, bgatych w tred i tajemnice paostwwe. Na szczcie zapeniane byy ne

mym ma czytelnym pismem, tak e nieatwe szybkieg czytania, ale na pewn d

przejrzyste przy pwlnym cyfrwywaniu i przy uyciu szka pwikszajceg. Pstanwiem

zabrad t walizk ze sb Bukaresztu, a w razie ucieczki stamt, alb ulkwad j u zaufanych

luzi, alb raczej zniszczyd jej zawartd, by nie wpaa w rce niemieckie lub blszewickie12.

Niestety zeszyty te zniszczy. Cztery razem z Jakubem Krzemieoskimutpili w jezirze, pzstaepracwicie mczy w htelwej umywalce, by zamaza si kpiwy wek, ktrym byy pisane, i

nastpnie wyrzuca. W ten spsb jen z ciekawszych re pmajwych ziejw II

Rzeczypsplitej zsta unicestwine.

9Wacaw Jrzejewicz: Krnika ycia Jzefa Pisuskieg 1867-1935. Tom drugi. Londyn 1977, s. 250.

10Henryk Gruber; Wspomnienia i uwagi. Londyn b.r.w., s. 302.

11

Kwiatuszki administracyjne i inne. Londyn 1959; Nie statnie sw skarneg. Wspmnienia i artykuy.Londyn 1964.12

Nie statnie sw skarneg..., s. 384, 399-400.


8/184

Zeszyty te niewtpliwie wykrzysta przy pisaniu Strzpw melunkw. Pierwsze wyanie ukaza si

z at 1936 rku, ale egzemplarze gtwe byy ju w kocu 1935, a wic w kilka zalewie miesicy p

mierci Pisuskieg.

Pjawienie si tej ksiki by sensacj plityczn. Ukazywaa na bwiem Pisuskieg nie znaneg

szerszej pinii, ukazywaa spsb pejmwania ecyzji plitycznych, ujawniaa wiele sprawtychczas tcznych tajemnic. I bya t ksika - czywicie wbrew zamierzenim autra -

demaskatorska. Mieczysaw Nieziakwski, wybitny ziaacz scjalistyczny, pisa: Ciekawe s

pane w ksice fakty. Ciekawa - niesychanie mentalnd autra, ktry piszc z niewtpliw

szczerci, niezaje sbie sprawy, e krelc wizerunek lat ubiegych zbuwa, jeli mowa o postaci

marszaka Pisuskieg - krzywe zwiercia; - gy izie tzw. tczenie marszaka Pisuskieg

zwiercia najkaniejsze. Ja sbicie, gym przeczyta Strzpy melunkw, pwieziaem sbie:

a jenak nie przypuszczaem, e t by... a tak... z tym tczeniem13.

Pisuczycy rzeczywicie znaleli si w elikatnej sytuacji. Tym barziej, e Strzpy melunkw

ukazay si w kresie -jak nazwa t Bgusaw Miezioski - ekmpzycji bzu rzzceg. Pmierci Kmenanta rzpcza si bwiem stra walka na szczytach bzu sanacyjneg. Bya t

walka kncepcj sprawwania wazy, a tym samym wpyw na pejmwane ecyzje. Nie

wnikajc w szczegy stwierzid mna, i mierd Pisuskieg spwwaa estabilizacj w

pisuczykwskiej elicie wazy. bjcie Generalneg Inspektratu Si Zbrjnych przez suniteg

tej pry ziaalnci plitycznej Ryza-migeg znacza isttn zmian w utrwalanej

koca lat wuziestych hierarchii grupy kierwniczej. Rwnczenie uaktywni si rwnie

tychczas sunite ecyzji plitycznych rwisk zwizane z prezyentem Mcickim. Klska

plityczna bzu sanacyjneg w wybrach jesieni 1935 rku stanwia atkwy cis la

tychczaswej grupy kierujcej bzem.

Nic wic ziwneg, e Strzpy melunkwprzyjte zstay przez pisuczykw z d wyranym

zakptaniem. Sia teg mna znaled w pswiu autra wyania emigracyjneg i w zmianach,

ktrych kna w tym wyaniu14.

Publiczne wypwiezi byy jenak naer pzytywne. Juliusz Kaen-Banrwski pisa w Gazecie

Plskiej, e chciaby psprzeczad si z kleg Skakwskim skrmnd tytuu: Tak, tak z kleg!

B jeli na myl takim kleeostwie je si na munurze generaa wietliste piruny generalskie, a

gwiazy knierza ze swych rbit wyskakuj, t jenak musz Skakwskieg pczytywad za kleg i

za jakieg kleg? Ale t pisarz wybrny i raswy pamitnikarz ka scen pamitajcyyw,

umiejcy kae zarzenie najprstszymi swami pprwazid, a szczegami nie zaciemnid, a

13Prosto z mostu 1936, nr 6.

14 ...pczas gy jeni przyczytaniu ksiki pakali, inni, nie bejmujc caci, wymiewali zawarte w niejszczegy lub burzali si z pwu ich ujawnienia, czasem niektrzy me nawet ze wzglwsubiektywnych. I alej piszc, e w pwjennej Plsce ksiki jeg s zakazane, aje: Tak si jenak ziwnieskaa, e i tu, na wygnaniu, c za ziwna zbiend, s jenstki chcce przemilczed mj ziaalnd, nawetpisarsk, i nie uznaj teg, e lat 28, gzie tylk mg i jak tylk umiem najlepiej, pnsz znaczenie ladziejw Plski pstaci Marszaka Pisuskieg. Niestety np. w brszurze W dwierdwiecze zgnu nie ma aniswa mich kilku ksikach, licznych brszurach i artykuach Kmenancie. C skni cznkw SekcjiWyawniczej Kmitetu teg Wiele mwiceg przemilczenia - nie wiem. Sawj Skakwski: Strzpy

melunkw. Londyn 1965, s. 181-182.becne wyanie zsta parte na eycji Strzpw melunkwz 1936 rku, III naka, i nie uwzglnia zmiandokonanych na emigracji.


9/184

uwagami nie przytczyd, a zapamitad najrbniejsze klicznci, rzeczy tylk ptrzebne

uwzglnid. (...) la nas zwykych czytelnikw, zwykych bywateli paostwa nie s t strzpy, lecz

wprwazenie najwspanialszej pracwni, w ktrej razem z wzami, wzw za uczniw majc

pracwa i twrzy nasze zieje jeen z najmcniejszych i najwiatlejszych luzi epki15.

Stsunek autra Marszaka Pisuskieg - pisa inny recenzent - przypmina, a raczej pkrywa sicakwicie z kultem nierzy napleoskich la Wielkieg Cesarza. Bezwzglne, bezgraniczne

psuszeostw, najszczersze przywizanie i anie, nie tkliwa, lecz przesiknita ca istt arliwa

mid, gtwd najwikszych fiar i pwiceo, kay najbarziej nawet bezwzglny rzkaz

zstanie wyknany, kae yczenie zstanie spenine bezzwcznie, bez najsabszeg ruchu

sprzeciwu, bez zastanwienia si, bez szukania pwiezi na pytanie - p c czy na c? Umrzed, jeli

teg zaa Kmenant, przyjd tek ministra lub zejd nagle w na stanwisk nisze i tam z

takim samym aniem, z tak sam arliwci i zacitci realizwad myl, ktra brzemieniem

rzkazu spaa na usz. Uwielbiam i nie staram si rzumied - t w kilku swach ujta pstawa

teg stsunku16.

Od pierwszego wydania Strzpw melunkw min pna p wieku. yjemy w paostwie innym

systemie plitycznym, innych granicach, innej strukturze narwciwej i specznej. Ta ksika

jest ksik czasu minineg, wiaectwem epki, ktr zamkn rk 1939. Ale wanie lateg wart

j przeczytad. By lepiej zrzumied w czas mininy.

ANDRZEJ GARLICKI

15Gazeta Plska 1935, nr 356.

16Waysaw Pbg-Malinwski w: Nwa Ksika 1936, z. 7, s. 378. Kazimiera Iakwiczwna, ktra w 1939 r.

publikuje hagigraficzn ciek bk rgi, pisujc jej kntakty z Pisuskim, zgsia Strzpy melunkw nagry literackiej Wiamci Literackich. W gswaniu czytelnikw trzymay 48 gsw (na glnliczb 1013 gsw). Recz ciekawa, e Wiamci Literackie nie zamieciy recenzji ze Strzpw melunkw.


10/184

STRZPY - TYLKO MELDUNKW

Du rzeczy mwinych przez Kmenanta ad nie ptrafi, mim e zapisywaem je

swnie w czasie melwania si.

Du rzeczy pisad jeszcze nie wolno - stanwi tajemnic Paostwa.

W Plsce Nieplegej wiziaem Marszaka Jzefa Pisuskieg przesz 150 razy.

Spisaem wszystk, tak jak by, by nie psz w niepamid.

Dpki jak ywa sti w czach pstad Pana Marszaka.

Pki wicz wuszach swa Kmenanta.


11/184

PIERWSZY MELDUNEK W POLSCE NIEPODLEGEJ

Cik mi by w Zagbiu, w kocu listpaa 1918 rku, jak kmenantwi twrzceg si tam

Wojska Polskiego.

Bro, ebrana Austriakm i Niemcm, staa si czciw w rce lunci cywilnej. Skorzystali z

teg kmunici i stwrzyli ziay czerwnej gwarii17, zapatrzne w karabiny rczne i maszynwe,

dwiczce si na licznych punktach zbornych i wartowniach.

nierz, ktry mia stawid cz tej lkalnej czerwnej gwarii, by my, ideowy, ale

niestatecznie wyszklny, a w wielu wypakach spkrewniny z kmunistami. Trun by ad,

by strzela z zimn krwi swych krewnych sp czerwneg sztanaru.

By wprawzie batalin kapitana Mta Fijakwskieg brze wyszklnych nierzy, ale trun

by bsazid nim cae Zagbie.

Jeeli amy kniecznd baczneg strzeenia granicy, czst naruszanej przez Niemcw, t stanie

si jasne, e penie naszych ziaw wjskwych w Zagbiu najatwiejsze nie by.

Wbec teg wybraem si Warszawy bywatela Kmenanta, by zamelwad Mu swje trski

i wtpliwci raz prsid psusznie rzkazy.

Kleje chziy ju syd regulaminie, wr pziwu i zawlenia prnych, zwyczajnych

ruszania si z miejsca w cigu trwania okupacji.

Warszawa ttnia wzmnym yciem wigajcej si z upaku stlicy, przy czym nie mna by

zrientwad si, gzie zaczyna i koczy si wjsk, gy wszzie na ulicach by pen cywilw z

karabinami.

Nawet przed Belwederem posterunki Legii Akaemickiej peniy sub wartwnicz w cywilnych

paltotach18

.

W paacu zastaem pen elegacyj, interesantw i stjnikw, czekujcych na sw klej stania

si Kmenanta.

Caa Plska spieszya teg miejsca pracy, gzie wykuwa si Jej nweycie, by zaczerpnd tuchy

i wskazao alszych pczynao. T sam, czywista, chciaem zrbid i j w mych skrmnych

mliwciach.

Mian wielkieg zatczenia salnw belweerskich, ziki pmcy rtmistrza Kazimierza

Stamirowskiego, adiutanta Komendanta, ua mi si zamelwad u Nieg gzinie 5 p puniu.

17Czerwona Gwardia - rewlucyjna frmacja zbrjna, pwana 8 listpaa 1918 r. przez Ra elegatw

Rbtniczych w brwie Grniczej, ziaaa na terenie Zagbia brwskieg. Rzbrjna w gruniu 1918 r. 18Legia Akademicka - chtnicza jenstka Wjska Plskieg, utwrzna przez stuentw wyszych uczelni

Warszawy 11 listopada 1918 r. 3 grunia 1918 r. przeksztacna w 36 Puk Piechty Legii Akaemickiej.


12/184

Wszeem uej sali jasn wietlnej.

Kmenant sta w swjej kurtce strzeleckiej bez znak, bk stu. Za Nim - pklista wnka z

zawiesznym jakim uym brazem. Biae alabastrwe urny z umieszcznemi wewntrz lampami

elektrycznymi wietlaj alsze czci salnu.

Chc jak pwitad blaeg i zmczneg, wychueg Kmenanta, chc pwiezied c mej

raci, e G znw wiz, ale bywatel Kmenant paje szybk rk i krtk rzuca: N, c?

Wic meluj psusznie, e mam trunci z Niemcami na granicy i kmunistami w Zagbiu, ale

Kmenant przerywa mje bialenie i mwi krtk:

Chc ad waz w Plsce Sejmwi. Wybry musz byd si w spkju, mim e spziewam si

bojkotowania ich przez kmunistw. Niewykluczne s strejki. Musicie wic przygtwad zapas

wgla na szed tygni i utrzymad przek w Zagbiu.

Chciaem spytad, czy mam w tym celu bsazid kpalnie wjskiem i ad przymuswych zarzcwspr ficerw, ale Kmenant wycign rk i pwiezia: T wszystk.

Ju wic musz wyjd z pkju, by ad miejsce nastpnym interesantm.

ciskam z wzicznci rtmistrza Stamirwskieg i wychz na zieziniec Belweeru, rzucajceg

jasne wiat w ciemn nc listpaw.

Wiem ju, c mam rbid, b wiziaem i mwiem przecie z bywatelem Kmenantem.

Wszystkieg mi nie pwiezia, ale mam wraenie, e wiem ju wszystk! Teraz trunci w Zagbiu

wyaj si atwe i prste.

Wiziaem Kmenanta!!!

OFICER POLITYCZNY

W styczniu 1919 rku zstaem mianwany, jak znajcy stsunki w Zagbiu brwskim, ficerem

plitycznym przy pukwniku Tarnawskim, kmenancie krgu Wjskweg Bzin. Urz mjnsi wiele mwicy tytu, szefa sztabu.

t pewneg nia styczniweg przysze fngram z Warszawy, e na rugi zieo mam

zamelwad si u bywatela Kmenanta w Belweerze.

Be, c za rad!

Wic ju nie ja staram si stad Kmenanta, ale n sam wzywa mi siebie. Wiczne jest

wic, e czeg jeszcze mi ptrzebuje.

Wied wyjezie mim Warszawy biega szybk cay wjskwy Bzin. Wrn mi wielkiestjeostwa, ktrymi barzny b niezawnie na specjalnej auiencji w Warszawie.


13/184

Tte na wrzec stawia si ua ild klegw ficerw, by egnad wyrnineg przez

Kmenanta szefa sztabu krgu Wjskweg Bzin, ktry jutr me zstad kim jeszcze

wyszym.

Zrbi si p prstu jubel, i t na cay Bzin.

Przyznaj si, e i ja trch wierzyem, e t wezwanie Belweeru musi przecie znaczad c

niezwykeg.

Teg zania by rwnie mj przeny pukwnik Tarnawski.

Pierwszy t raz byem wezwany przez sameg Kmenanta i nie mgem zupenie zrientwad si,

po co i w jakim celu.

Wyznaj ze skruch, e i pniej, na wyszych stanwiskach, ani razu, swnie ani razu, nie ua

mi si przewizied, p c jestem wezwany Kmenanta. Zawsze bywatel Kmenant mia mi

rzkazania c inneg, ni ja przypuszczaem.

Nie wiezieli rwnie, p c s wezwani przez Kmenanta - klezy, ktrych p przybyciu do

Warszawy sptkaem w aiutanturze Belweeru.

Weszlimy razem znanej mi sali przyjd z wnk pklist i urnami z alabastru.

Kmenant wygla ju lepiej ni p pwrcie z Mageburga, chcia wiad na Nim zmczenie, gy

w poczekalniach Belweeru tak sam pen, jak miesic temu.

bywatel Kmenant przemwi nas krtk, stawiajc, jak ficerm plitycznym, nastpujce

rozkazy:

1) brze i gruntwnie pznad swj teren.2) Byd ljalnym wbec swych przenych, rwnczenie infrmujc ich ci le o nastrojach

plitycznych w terenie i spsbach cych ich panwania.

3) Wpynd, wszystkimi rzprzzanymi siami, na wytwrzenie takieg stsunku mizyficerem i nierzem,jaki by w Leginach, czyli przed g na brym przykazie i zaufaniu.

4) Urbid w speczeostwie przeknanie wanci wybrw Sejmu, jak ra wazy wPaostwie.

prawa trwaa nie uej ni kwarans, a wyszlimy z niej bgaci w wytyczne dla naszej pracy w

terenie i pokrzepieni na duchu, jak po kaym wizeniu Kmenanta.

Teg wieczra wyjechaem Bzina, gzie nikt nie spziewa si tak szybk meg przyjazu.

Pukwnik Tarnawski, gy zamelwaem mu (przy referwaniu prawy belweerskiej) sbistym

rozkazie Komendanta - bezwzglnej ljalnci wbec nieg, pukwnika, jak bezprenieg meg

przeneg, etchn z ulg, zaczerwieni si z zawlenia i ucisn mcn mj rk.

Reszta za t klegw patrzya na mnie z wicznym rzczarwaniem, gy p melwaniu si w

Belweerze u Kmenanta wrciem awnejmjej pracy w krgu Wjskwym Bzin.


14/184

ZDOBYCIE MISKA

W grcy zieo letni 1919 rku wzieraa si ruga ywizja Leginw brnineg przez

blszewikw Mioska19.

punia trway jeszcze walki na ulicach z ustpujcym pwli nieprzyjacielem.

Lewiemy rztaswali kwater wztwa ywizji w jenym z lepszych hteli miasta, gy rzesza

si wied, e przyjecha Kmenant.

Wyglamy przez kn, rzeczywicie prze htelem sti ue aut, zakurzne z dalekiej drogi.

Wybiegamy z pokoju na korytarz i spotykamy na schodach Komendanta, zakurzonego i zmczneg,

ale weseg i zawlneg ze zbycia Mioska.

Z krytarza Kmenant izie w twarzystwie generaa Ri i szefa sztabu ywizji Piskra uej sali,

w ktrej ma byd si prawa ze sztabem naszej ywizji.

Przechzc bk minie, Kmenant pajemi rk, mwic: C sychad, ktrze?

Naturalnie jest t tylk pytanie yczliwe, ktre ma zstad bez pwiezi, gy cay czas Kmenant

zajty jest spraw zrganizwania pcigu za blszewikami.

W chwil p Kmenancie przyjea na praw genera Knarzewski, wca ywizji

Pznaoskiej, ktra wesza razem z nami Mioska.

czywista, wbec Kmenanta przestawiciele kaej z ywizyj, a wic naszej - legionowej i

pznaoskiej, twierz, e pierwsza wesza Mioska ich ywizja.

Kmenant mieje si z teg lkalneg patrityzmu i szybk wyaje krtkie rzkazy, majce na celu

cicie wrtu blszewikm, cfajcym si wzu wch linij klejwych, biegncych z Mioska w

kierunku Borysowa i Bobrujska.

Odprawa trwa zalewie p gziny, po czym Komendant, odprowadzany przez nas do samochodu,

jea z Mioska na inny cinek frntu.

By t jeyne mje sptkanie z Kmenantem na frncie.

Utkwi mi n w pamici na cae ycie ze wzglu na wyraz twarzy Kmenanta.

Nigy pniej, w czasie najwikszych tryumfw plitycznych, nie wiziaem tyle gnia, raci i

satysfakcji w czach Kmenanta, jak wtey w Miosku, w chwili mntwania pcigu, majceg

zniszczyd nieprzyjaciela, cfajceg si ze zbyteg przez nas miasta.

ywiem Kmenanta bya wjna, a wcem jej - Zwycistw.

19Wjska plskie zajy Miosk 8 sierpnia 1919 r.


15/184

NIEUDANY MELDUNEK W BELWEDERZE

W gruniu 1919 rku peniem kilku miesicy sub szefa sanitarneg Grupy peracyjnej

Generaa eligwskieg z siezib wztwa w Miosku.

Pracy biurowej by tam ma. Za t cinek frntu - uy i urzmaicny.

Tte, mim zimy, jezi si czst na alekie inspekcje, celem zrientwania si w stanie

zrwtnym naszych ziaw.

W czasie jenej z takich inspekcyj, wr zawianych niegiem lasw, wezwan mi telefnicznie

sztabu Grupy i tu wieziaem si, e zstaj przeniesiny Warszawy, epartamentu

Sanitarneg Ministerstwa Spraw Wjskwych, gzie mam niezwcznie si zamelwad.

Nie by ray, trzeba by jechad.

W Warszawie wieziaem si, e zstaem mianwany szefem Wyziau rganizacyjneg Suby

Sanitarnej.

a mi t br szk. Praca przy pkatych biurkach w ciasnych, ciemnych pkjach paacu

Mstwskich wyaa mi si tak krpna, e p wielu szamtaniach si psychicznych i bezskutecznych

prbach zaatwienia sprawy legalnie zecywaem si na krk bhaterski: raprt u Kmenanta z

prb wysanie mnie z powrotem na front.

Oczywista - by t, wyznaj ze skruch, raprt bez zachwania rgi subwej, a nawet w

tajemnicy prze ministrem spraw wjskwych generaem Ssnkwskim.

Nie mgc uzyskad sprawieliwci w ministerstwie, skierwaem swe krki Belweeru.

W Belweerze nie by ju takieg natku, jak prze rkiem, ale praca Kmenanta bya grmna z

pwu przecigajcej si wjny i sytuacji plitycznej w kraju.

lateg te aiutant, ktremu wyuszczyemmj spraw, wzbrania si w gle melwad mi u

Komendanta.

Wreszcie, uprszny przeze mnie i przeknany, e przecie chzi wypuszczenie mi z kraju na

front, c przecieznw takieg natku pao nie ma, wsze, wahajc si, gabinetu, gzie

pracwa bywatel Kmenant.

czekiwaem z bijcym sercem, czy ua mi si stad Kmenanta i zamelwad sw prb, gy

szybk wrci aiutant z twarz zmieszan, nie wrc nic breg, p czym usz chwil milcza,

jakby way, c mi pwiezied.

N c? spytaem, czujc c niebreg, czycie melwali mj prb?

Melwaem... i Kmenant pwiezia tylk tyle: Pwiezcie mu, niech n mi tu nie

przychozi! - wiaczy mi aiutant, ktry te wicznie c usysza z mego powodu.

Zrzumiaem, e nic nie wskram i na frnt si nie stan.


16/184

Pstaem, pczekaem, pmylaem i... wrciem smutny meg biurka w pnurym paacu

Mostowskich.

Dobrym szefem wyziau, zaje si, nie byem.

Grube akta kaem na n szufla biurka, a cienkie zaatwiaem rki. Nie mgem jak nabradserca tej wjny z papierami.

Wreszcie w lecie 1920 rku ua mi si, tym razem ju na pstawie raprtu, z zachwaniem rogi

subwej, pucid mrczne krytarze paacu Mstwskich i wrcid na frnt, na stanwisk szefa

sanitarnego Grupy Operacyjnej Jazdy.

UWAGI O SUBIE SANITARNEJ

P zwyciskim zakoczeniu wjny z blszewikami bywatel Kmenant czasu czasu wzywa do

Belweeru przestawicieli brni i sub celem mwienia atnich i ujemnych cech, wykazanych w

trakcie ziaao wjennych.

W czasie tych praw krytyka przeszci bya punktem wyjcia wytycznych na przyszd,

majcych zapbiec pwtrzeniu awnych bw i niecignid.

My z epartamentu sanitarneg ug nie bylimy wzywani, tak e zwtpilimy ju w t, by

Kmenant sbicie zechcia mwid wraenia z ziaalnci naszej suby w czasie wjny i uzielid

nam wskazwek na przyszd.

W tym czasie, tj. w 1921 rku, walczylimy jeszcze uprczywie prawa suby zrwia i lekarzy w

Wjsku Plskim. bawialimy si, zreszt nie bez pewnej zy susznci, e prawa suby zrwia,

nabyte w Leginach i w kresie wjny Nieplegd, b uszczuplane stpniowo w czasie

nachzceg pkju.

Chzi - mizy innymi - rzstrzygnicie zasaniczeg pytania, czy lekarz wjskwy ma byd

ficerem, czy te urznikiem wjskwym.

Zania byy mocno podzielone.

Tte gy trzymalimy wezwanie Belweeru, szef epartamentu pleci mi pracwad referat w

sprawie uprawnieo lekarzy wjskwych, ktre byyby, naszym zaniem, pane w Wjsku Plskim.

Elabrat mj sumiennie zaczem suby sanitarnej z czasw... Egipcjan.

Pkreliem w nim, e lekarze-kapani w wjsku egipskim mieli uy wpyw nie tylk na leczenie

rannych wjwnikw, ale na caksztat ycia wjska, ziki uym wiamcim z zakresu higieny

wojskowej.


17/184

Rzpatrujc alej prawa lekarzy wjskwych w szeregu wiekw i wpyw tych praw na wyajnd i

pytek pracy suby sanitarnej, chziem wnisku - kniecznci naania lekarzm praw

oficerskich.

W niu wyznacznym melwalimy si z reniem serc w uym salnie Belweeru.

Przy Panu Marszaku by becny w czasie prawy pukwnik lekarz Piestrzyoski, c awa nam

nieco otuchy.

Mwi: przy Panu Marszaku, gy p trzymaniu przez bywatela Kmenanta buawy

marszakwskiej, w arze zwyciskich wjsk, tytuwalimy g ju zawsze: Panie Marszaku.

Kmenant, p przywitaniu si, pzwli nam siaad, a pniej pwiezia mniej wicej, c nastpuje:

Prsz panw, ja nie mg nie zwrcid uwagi panw na specjaln cech waszej suby, ktr

bserwwaem w czasie becnie zakocznej wjny.

Pczas gy lekarze ziawi pracwali brze, t szpitale wasze rzak kiey zay, by w pr

zapatrzyd rannych i wywied ich na tyy.

Ja nie mg brnid si teg wraenia, e szpitale wasze stale byy w rze i wicej ni spziy

w marszu ni przy waciwym penieniu suby. Nie wiem, czemu t przypisad, ale tak by.

Przyznam si, emy zrtwieli z wraenia p wpywem tej surwej krytyki Pana Marszaka,

skierwanej p aresem ziaalnci naszej suby z czasu statniej wjny.

Chcc brnid suby sanitarnej, zamelwaem, e braki naszej ruchliwci pchziy st, i

mielimy kiepskie knie, a rzkazw nie trzymywalimy w pr, chdby na skutek braku telefnww szpitalach polowych.

St, nim ewakuwalimy rannych i zwinlimy szpital - ziay walczce zyy ju sund si

daleko od nas.

Pan Marszaek przerwa mi, mwic: Ha, ha, panie, t sknale, t pan ju wjnie zapmnia, t

chcielibyciemied bre knie i byd na par ni naprz przez telefn pwiamieni zamierzeniach

wjsk, ktre pwinny czekad na szpitale, a nie pzid zbyt szybk naprz. t wiezcie, e w

przyszej wjnie ja b jeszcze szybciej maszerwa ni w mininej. Musicie mi gnid i bez

telefnw!... a, miejc si, Kmenant.

Zapanwa milczenie, ktre wykrzystujc, spytaem Pana Marszaka, czy mgbymzamelwad, jak

sbie przestawiamy stanwisk lekarza w Wjsku Plskim, niezbne - naszym zdaniem - do

naleyteg wypenienia zaao suby sanitarnej.

Pan Marszaek skin gw, mwic: brze, ale tylk krtk!

chrzknem wic i, nie umiejc przegrupwad meg referatu w becnci Kmenanta,

zaczynam: Egipcjanie w swym wjsku...

Pan Marszaek pchyli si w ftelu, jakby wtpi, czy brze sysza, a ptem, uerzajc rk w

prcz ftela, mwi: Czy t ma byd krtk?!


18/184

Bzie krtk, Pan Marszaku, pwieziaem wizc z rzpacz, e za chwil mg stracid

gs.

Jak ua mi si przeskczyd d szybk przez tryumfy lekarzy wjskwych w starytnym Egipcie

i napitnwad nieuctw cyrulikw reniwiecza, przy piece ktrych gin w wjskach wicej

wjwnikw chrb zakanych ni walk.

Pkreliem alej nieulnd przesiknitych martw rutyn urznikw zrwia czasw

wielkieg ksicia Knstanteg i, gy zaczem mwid atniej ziaalnci w Pwstaniu

Listopadowym genera-sztabslekarza Kaczkwskieg, bywatel Kmenant przerwa mi, mwic:

Lekarz wjskwy musi byd ficerem, gy pracuje i styka si z nierzem na plu walki i jej

bezprenich tyach. Bez praw ficerskich nie mgby wypeniad tam swych czynnci.

Suchalimy, lnieni tym rzstrzygniciem Pana Marszaka, ktre przysz tym barziej

niespziewanie p surwej krytyce naszej suby, wyranej na pcztku prawy, gy n ju wsta,

mwic: zikuj panm!

Wychzilimy z Belweeru jak zmyci, lecz szczliwi z pwu ecyzji Kmenanta.

Walka prawa suby zrwia i jej persnelu w Wjsku Plskim - zstaa rzstrzygnita la nas w

spsb atni i hnrwy.

WYGNANIE W SULEJWKU

W czasie kilkuletnieg, brwlneg, wygnania Kmenanta w Sulejwku przechzilimy my, Jeg

uczniwie i pkmenni, cikie chwile20.

Tte kae wazenie Kmenanta, kae zetknicie si z Nim by la nas wielkim niezapmnianym

witem i pkrzepieniem ucha.

Niestety, kazje zbaczenia Kmenanta byy rzakie i nieregularne.

Wied nich rzchzia si zwykle wr nas na krtk prze terminem, tak e niewielu tylk

wybranych mg nasycid swje czy wikiem Wza.

Mglimy, mielimy mnd wizied Kmenanta w czasie Jeg czytw wjskwych, pczas

zjazw leginwych, na nieczst zwywanych, zamknitych zebraniach plitycznych i wreszcie na

wrcu Wileoskim, przy rzakich zreszt, ale jeynych - wyjazdach do Wilna.

20Latem 1923 r. Pisuski zrzek si zajmwanych stanwisk: szefa Sztabu Generalnego oraz

przewniczceg cisej Ray Wjennej, i przewrtu majweg mieszka w Sulejwku jak sba

prywatna.


19/184

Zarwn w czasie czytw wjskwych Kmenanta, jak i przy zjawianiu si Jeg na zjazach

legionowych - wybucha taki ywiwy entuzjazm klegw, e prawy sama tred przemwienia

chzia na plan alszy.

Sam fakt glania Wza, patrzenia w Jeg mre, bre czy, suchanie Jeg gsu, stwierzenie,

e przecie yje wbrew chcim wrgw, e wygla niele - wszystk t stwarza la nasniezapmnian, jeyn w yciu atmsfer umy i szczcia, przypminajc mzieocze czasy

Pierwszej Brygady.

Nie wiezielimy wcale, kiey skoczy si wygnanie Kmenanta i w jakich warunkach zechce wrcid

wazy w Plsce, ale t by nam nieptrzebne, gy ufalimy Mu i wiezielimy, e gy naejzie

czas - wyda nam rozkazy.

Rzkazy te, czasu czasu, awa Kmenant w nielicznym grnie klegw, pczas z rzaka

zwywanych zebrao plitycznych. byway si one zwykle albo w mieszkaniu obywatela

witalskieg, alb Krzemieoskieg.

Na zebraniach tych bywa nieraz czterziestu sb.

Czasami czekalimy na przybycie Kmenanta p par gzin, gy nie zawsze zan wybyd la

Niego dobre auto celem przyjazdu z Sulejwka Warszawy.

W czasie tych zebrao nie by anej yskusji. Paay jeynie cise, rzeczwe plecenia i rzkazy

Kmenanta, ktrych suchalimy jak wyrczni.

Smtna bylimy, e musimy t, w wlnej, wywalcznej Plsce, kryd si z naszym psuszeostwem i

wiernci wbec Kmenanta, tym barziej e nie mielimy pytad, kiey wreszcie nastanie kres tejkonspiracji.

Wyjazy Pana Marszaka Wilna byway si w kresie sulejwkwskim c par miesicy, zwykle

w gzinach rannych, z wrca Wileoskieg, na ktry Kmenant przyjea z Sulejwka

samchem. Zbieralimy si wtey, na ug prze ejciem pcigu, wielk grma na wrcu,

czekujc przyjazu Kmenanta.

Pan Marszaek a chwili jazu rzmawia z nami, artwa i wcipkwa, tak jakby wyjea w

pr nie z wygnania, ale p awnemu, z Belweeru. Zawsze bwiem w pry Kmenant jest w

dobrym humorze.

W rku 1925, w czasie jeneg z wyjazw Wilna, zamelwaem si Kmenantwi na wrcu z

moim dwunastoletnim synem.

Komendant py swj kchan rk na gwie chpca.

MELDUNEK W SULEJWKU


20/184

Czy chcesz wied Kmenantwi lekarstwa? spyta mi pukwnik lekarz Hubicki pewneg

jesienneg nia 1923 rku. Ucieszyem si niezmiernie.

Ju paru lat siezia Kmenant na brwlnym wygnaniu w Sulejwku i mglimy wiywad G

tylk barz rzak, b jeynie przy kazji zjazw leginwych, przejazw przez Warszaw

Wilna i czytw wjskwych, ktre zreszt nie byy czste.

lateg mnd zbaczenia Kmenanta w Sulejwku, gzie nigy jeszcze nie byem,

zelektryzwaa mi i napenia bgim czekiwaniem.

Ua mi si wic nie tylk wizied ziaka, ale me pmwid z Nim plityce, Jeg i naszej

przyszci, wreszcie o tym, c ma byd alej w Plsce.

Chwyciem wic skwapliwie rczn mi przez kleg Hubickieg paczk z lekarstwami, zawinit w

szary papier, i teg nia zmrku jechaem tramwajem na wrzec Wschni. By n mi sknale

znany z trzymiesicznych cziennych wyjazw na kurs Rembertwa.

Teraz jechaem Sulejwka, zalewie kilka kilmetrw alej, ale w jake miennym nastrju ni

na czienne wykay wjskwe.

Bya ju ciemna nc listpawa, zimny wiatr i zacina eszczem, gy wysiaem z pcigu na

stacyjce z napisem Sulejwek, umieszcznym na rewnianym buyneczku, przypminajcym ni t

barak, ni t jak weran, twartej strnie zwrcnej trw klejwych.

W myl wskazwek yczliwych klejarzy przeszeem przez try klejwe i piaszczyst rg

psuwaem si pwli wr ptkw, taczajcych jakie, lewie wiczne w ciemnci,

domostwa.

Tak, stpniw, znalazem m bywatela premiera Mraczewskieg, a wkrtce ptem twieraem

furtk w grzeniu willi Kmenanta.

Pwita mi szalone ujaanie psw - i pficer anarmerii, ktry wieziawszy si, kt jestem i

w jakim celu przybywam, wprwazi mi na ganek i psze melwad. Za chwil wysze z

znajmieniem, e bywatel Kmenant prsi.

Rzebraem si z mkreg paszcza w ciemnawym przepkju i wszeem jasn wietlneg

gabinetu Pana Marszaka, trzymajc w rku paczk z lekarstwami.

Kmenant zrw, brze wyglajcy i umiechnity sta przy biurku i patrzy na mnie szarymi

oczami spod swych wielkich brwi.

lepiny nagym wiatem, p wyszukiwaniu rgi w ciemnciach, zbaczyem szary munur

Kmenanta pier p chwili, perwaem si na bacznd i zamelwaem, e przyw

lekarstwa.

Kmenant a si za bki zapa na skutek meg gneg melunku i, pajc mi rk, zawa

przerzeniajc mj gs: Skakwski, meluj - hu, hu i hu! zawsze tacy zstalicie!!

Lekarstwa Pan Marszaek py na biurku, przy ktrym sielimy, i zacz ze mn rzmw, gwniej stsunkach panujcych w wjsku. Na wiele rzeczy, melwanych przeze mnie, Kmenant zyma


21/184

si, ale raczej sucha teg, c mwiem, ni mwi. Par razy krci mi, by zapytad wprst:

bywatelu Kmenancie, kiey t wszystk wreszcie si skoczy i kiey Kmenant wrci nas?!

Jenak milczenie Pana Marszaka, przerywane z Jeg strny tylk krtkimi pytaniami, na ktre nie

zawsze umiaem trafnie i wyczerpujc pwiezied, raz jaki niemy nakaz w czach Kmenanta

kazay mi milczed.

P pewnym czasie wesza gabinetu Pani Marszakwa i pprsia nas na klacj.

Przetem prsiem J sprawzenie, czy przywizem pwienie lekarstwa, gy Kmenant

wcale si nimi nie intereswa i nawet na nie nie spjrza.

Leki kazay si takie, jakie mia przepisane Pan Marszaek, wbec czeg pszlimy na klacj.

Wyznaj, e t zaprszenie Kmenantwej przyjem z cikim sercem. Wiam by mizy nami,

e na skutek nieprzyjmwani a przez Pana Marszaka nalenych mu pbrw21, w Sulejwku nie

przelewa si.

W stwym pkju sieziay ju przy stle wie creczki Paostwa Pisuskich: Wanzia i Jagka.

Pani Marszakwa barz gcinnie zapraszaa jezenia.

Serce ciska si, gy wiziaem, w jakich warunkach musi yd Kmenant i Jeg rzina.

P klacji siezielimy jeszcze jaki czas przy stle, gy Pan Marszaek zacz ziewad.

Ziuk jest zmczny? zapytaa trskliwie Komendantowa.

Zaczem si egnad. Kmenant rzeczywicie jak przygas p chwilwym ywieniu.

W grzie znw prwaza mi furtki anarm i ujaanie psw.

Na wrcu wy wiatr i rzuca la miany mkrym niegiem...

Nazajutrz, rasny, musiaem pwiaad klegm, jak wiziaem Kmenanta w Sulejwku.

KINDA MAROKASKI

W maju 1924 rku wysany zstaem Marka, by stuiwad tam ltnictw sanitarne.

Na prn przez kilka ni czekaem na transprty rannych. Pwstaocy markaoscy22w grach Atlasu

jakby zwiezieli si mym przybyciu, nie atakwali wysunitych psterunkw francuskich, tak e

rannych nie by nawet na lekarstw.

21Pisuski nie krzysta z przyznaneg mu przez Sejm ywtnieg upsaenia, ktre przeznacza na cele

speczne i charytatywne. Utrzymywa si z pracy pisarskiej i czytw. 22Powstanie w grach Rif (pncne Mark) skierwane by przeciwk Hiszpanii i Francji, sprawujcym

prtektrat na Markiem. Trwa 1921 1926 r.


22/184

Spzaem wic wlny czas, w ucieczce prze filetw-biaymi prmieniami ptneg soca, na

skalistym wybrzeu ceanu, w Rabacie.

Tutaj, w cieniu ruin twierzy mauretaoskich piratw, pwziem mia myl napisania krytki do

Kmenanta, ktry przebywa wtey w Sulejwku.

Wieziaem, e listu na pewn nie przeczyta, najwyej Mu g zreferuj, a kartk, byd me, bejrzy

chd przeltnie.

Dlatego pwziem mia myl napisania krytki z Rabatu Sulejwka.

W kartce napisaem, e wysyam j z najalszeg miejsca Plski, jakieg t w yciu

tarem, czym psusznie meluj.

W Meknes, awnej stlicy sutanw Marka, wzu wskich strmych uliczek pieni si gwarne ycie

niezlicznych sklepw i sklepikw.

Gwar krzykliwych gsw luzkich wisi w pwietrzu mlaym palcych, rzarznych biaci,

prmieni soca.

W jenym ze sklepw zbaczyem stary kina, nieulnej rcznej rbty, w miezianej pchwie.

Rkjed z czarneg rzewa nabijana bya rwnie miezi.

Na zakrcnej w pksiyc pchwie jakie trjkty i kwaraty, ryte w miezi, twrzyy pierwtn

rnamentacj.

Signem rk p kina.

Kupiec, siezcy na ziemi, wpr sweg twaru, sennym ruchem a mi g rki.

Nastpi nieuchrnny targ, w czasie ktreg sprzeajcy wyj z pchwy kina, zakrzywinej,

peszej rz klinze i, wskazujc na jaki napis, pwiezia: stara rbta, t napis.

C znaczy ten napis? zapytaem.

Kupiec spjrza mi w czy, ptem wzruszy raminami i pwiezia tylk: stary napis...

Zapaciem, p czym kupiec pyta mi laknicznie: Francuz?!

Nie.

Sign leniwie leceg bk stsu jakich pstrych sznurkw, wybra zruziay sznur w czerwne i

niebieskie ctki i przywiza g pchwy kinau.

Patrzc mi w czy, -wyj jeszcze raz kina, spjrza na napis i pwiezia:

Przywizad mcn sia!

Niech kina ten nigy nie wpanie w rce twichwrgw!

Ju kina, zawinity w papier, trzymaem w rkach, a kupiec zaj si natychmiast innymkupujcym.


23/184

Zrzumiaem, e by t wicznie zwyky brzek, zwyke yczenie, twarzyszce sprzeay

kinau.

Pniej kilka razy, ju w Paryu, usiwaem wiezied si, c znacza napis na klinze kinau, ale

na prn.

Napis by stary, zatarty i nakrelny nieulnie - niewprawn rk.

W pcztku 1925 rku, w Warszawie, trzymalimy wezwanie na tajn praw. Kmenant

przyjea z Sulejwka i mia przemwid nas w mieszkaniu majra witalskiego.

Wziem mj kina, winity w papier, i schwaem g p munurem na piersiach, by po

prawie fiarwad g bywatelwi Kmenantwi.

P przemwieniu Kmenanta, ktreg wysuchalimy jak Ewangelii, bywatel witalski wprwazimi bczneg pkju, gzie Kmenant ubiera si ju jazu.

Wyjem mj kina i fiarwaem g Kmenantwi, wyjaniajc, e jecy markaoscy maj

jeszcze zisiaj takie kinay, przywizane na sznurku p prawej skrnie sia, i uywaj ich waki

wrcz z knia.

Kmenant bejrza kina, spjrza na napis na klinze i way g w rku.

Krzystajc z chwili, spytaem, czy Kmenant trzyma mj kart z Rabatu.

Zaje si - trzymaem, pwiezia.

Chciaem ad, eplamki na karcie pchziy krpel fali przypywu ceanu, ale wizc, e

Kmenant szykuje si wyjcia - szybk pwieziaem:

bywatelu Kmenancie, meluj psusznie, e kina ten zsta sprzeany z yczeniem, by nigy

nie wpa w rce wrgw teg, ktry g psiaa!

renice Kmenanta na chwil rzszerzyy si zziwieniem, p chwili jenak wrczy kina

bywatelwi witalski emu, mwic artbliwie: W takim razie przechwajcie g la mnie.

Rzemielimy si wszyscy i za chwil Kmenant wsze samchu.

W kaika lat pniej, p melunku u Pana Marszaka, w twarzystwie majra Buslera zwiezaem mae

muzeum, skaajce si z arw fiarwanych Kmenantwi, na pitrze w Belweerze. Wr

zawiesznej na cianie brni pznaem fiarwany przeze mnie kina, ale bez stareg sznurka,

ktry przywiza kupiec markaoski.

Jaka rka, miujca przek i nwe rzeczy, niewiama teg, c czyni, usuna sznur, ktry mia

przecie sprawiad, by kina nie sta si nigy rk wrgw teg, ktremuby fiarwany.


24/184

ODMOWA LECZENIA SZPITALNEGO

W kocu zimy 1925 rku zgsi si mnie, biura szefa epartamentu Sanitarneg, pukwnik

Wieniawa-ugszwski, wiaczajc, e Kmenant jest w Warszawie, w mieszkaniu paostwa

profesorostwa Sujkowskich, gzie ley chry, w grczce.

Prawpbnie bzie t grypa, na ktr Kmenant chruje kaej zimy.

Chzi t, by namwid Kmenanta przeniesienia si szpitala tu w Warszawie, gy przejaz

samchem Sulejwka w stanie grczkwym me byd niebezpieczny, zwaszcza wbec

panujceg zimna.

Urazilimy wbec teg przewied Kmenanta Szpitala Mktwskieg, ktreg szef-

ppukwnik lekarz Raniewski, chcia nie leginista, pzsta wierny i przywizany Wygnaoca z

Sulejwka.

Zamwiem telefnicznie bszerny pkj w szpitalu i uaem si razem z pukwnikiem Wieniaw

mieszkania paostwa Sujkwskich.

Kmenanta zastalimy leceg w ubraniu na ku. Cik ycha, czy mia byszczce,

wicznie mia grczk.

Mwy nie by, naszym zaniem, by mg w tym stanie jechad samchem Sulejwka w zimn i

niepg.

W tym tez uchu zaczlimy prsid Pana Marszalka, by pa si leczeniu w szpitalu. Przestawienia

nasze z pcztku nie nsiy aneg skutku, p pewnym jenak czasie Kmenant, acz niechtnie,

a sw zg na przewiezienie G Szpitala Mktwskieg.

Ucieszeni tym sukcesem, wybieglimy z Wieniaw na ulic pilnwad urzzenia pkju w szpitalu i

pczynid pewne zakupy la Kmenanta. By k gziny pitej p puniu,urazilimy wic

przewied chreg szpitala na gzin sim wieczrem.

W szpitalu zastaem pkj przygtwany, uprztnity i upikszny kwiatami na przyjcie

Kmenanta. Umwilimy si z ppukwnikiem lekarzem Raniewskim na gzin sim

wieczorem, p czym wrciem i mieszkania paostwa Sujkwskich.

Kmenant na p rzema, lec na ku, wrcny ciany. Kiey zamelwaem, e pkj w

szpitalu jest gtwy, e za p gziny przewieziemy Kmenanta, nagle usyszaem stanwcz i

niewalnecyzj, e Kmenant szpitala nie pjezie, natmiast autem, ktre ma sprwazid

Wieniawa, jezie jeszcze zisiaj Sulejwka.

Na prn przestawiaem ryzyk pbneg pstpwania. Kmenant nie ustpwa, mim

wszystkich mych prb, bagao i perswazyj.

Bjc si zrwie i ycie Kmenanta i chcc wyprsid Jeg zg na leczenie si w szpitalu,

pcawaem G w rk.


25/184

Kmenant wyrwa rk, wajc: Wanie nie pj, c t, zmuszad mi ju chcecie, c za

wiostw!!

Umilkem, wizc, e niczegju nie sign, aujc, e tylk na prn zirytwaem Kmenanta.

Za chwil wsze Wieniawa, ale i jemu nie ua si przeknad Kmenanta, by zechcia uad si szpitala.

signlimy naszymi prbami tylk tyle, e Kmenant zgzi si zstad na nc u paostwa

Sujkowskich - i wyjechad Sulejwka pier nazajutrz ran.

Wobec tej zgody rzebralimy Kmenanta i uylimy G ka, p czym pjechalimy z

Wieniaw szpitala z minami mcn niewyranymi.

Ppukwnik lekarz Raniewski wybieg na schy, by melwad si Kmenantwi, tte zmartwi

si, gymy mu zakmunikwali mw Kmenanta na przybycie szpitala.

Balimy si, teraz we trzech, meytujc, jak Kmenant, majc grczk, zniesie nazajutrz rg

Sulejwka, ale bylimy zupenie bezradni.

MINISTER SPRAW WEWNTRZNYCH

P przewrcie majwym 1926 rku peniem bwizki kmisarza rzu na miast steczne

Warszaw23.

Minister spraw wewntrznych Mzianwski arzy mi cakwitym swym zaufaniem i gy pawa

si ymisji, w kocumiesica wrzenia, wezwa mi siebie.

wiaczy mi krtk, e zamierza pad si ymisji wskutek rzwikw z wikszci Sejmu i

chce przestawid mi Kmenantwi jak kanyata na ministra p swym ustpieniu24.

Nie przypuszczaem, by z teg wysz c realneg, gy niespzianie, nia 1 paziernika, wezwany

zstaem w gzinach ppuniwych Belweeru.

Kmenanta nie wiziaem ju syd awn, tte byem brze wzruszny, gy stary wielkisamch Kmisariatu Rzu wtczy si ze mn z chrzstem na wysypany wirem zieziniec

Belwederu.

Pan Marszaek przyj mi w narnym salniku, lecym strny tarasu za uym salnem, ktry

znaem z awnych melwao si u Kmenanta.

23Kmisarz rzu na miast steczne Warszaw - urznik aministracji paostwwej bcy pwienikiem

wojewody (st czasami by tytuwany wjew).24Kazimierz Mzianwski pa si ymisji p uzieleniu mu przez Sejm 24 wrzenia 1926 r. wtum

nieufnci, ale jeg ustpienie z rzu wynika prawpbnie z jeg wasnej ecyzji.


26/184

Wygl Pana Marszaka przestawia si brze. Ubrany by Kmenant w kurtk strzeleck bez

znak i siezia za walnym stem w rgu pkju, stawiajc pasjansa.

Pierwszy t raz czasw brygawych wiziaem Kmenanta w zwykych warunkach bytwania,

bez ficjalneg tczenia, tte w teg zaufania rzrzewnia mi raz, wyznaj, nawet mi

pchlebi.

Pan Marszaek pa mi rk na stem, wskaza rk krzes i pwiezia bez wstpw: N wic,

zstaniecie ministrem spraw wewntrznych, b Mzianwski nie chce ju uej pracwad z tym ...

Sejmem.

Sieziaem cich, czekajc, c Kmenant pwie alej, gy jenak milcza, patrzc mi baawcz w

czy, zwrciem psusznie uwag, e z plityk tychczas si nie stykaem, e s inni klezy,

znajcy j lepiej.

Na t Pan Marszaek, miejc si i jakby przyznajc mi racj, pwiezia: Nie ptrzebna tu plityka.

Wszyscy krzycz, e jestecie aministratr, wic lateg bziecie ministrem. Zamelujecie si u

pana Bartla. N, wizenia!

Tu Kmenant, jakby znuzny t rzmw, puci gw i zacz stawiad pasjansa, nie pajc mi

rki na pegnanie.

Wymelwaem si i wyszeem z Belweeru, zziwiny i tym, e zstaem ministrem, ale rwnie i

frm, w jakiej t si by.

Przyznam si, e gym awniej czytywa w gazetach, e kt zsta ministrem, t przestawiaem t

sbie zupenie inaczej.

Kmenant zaprpnwa mi psa w ten spsb, jakby uleg tylk namwm i krzykm

innych, a sam by z gry przeknany, e ja na takie stanwisk si nie naaj.

C prawa, t w gbi uszy mylaem t sam i ja.

Zamelwaem si, w myl rzkazu, u premiera Bartla i na rugi zieo, 2 paziernika, trzymaem

krtkie pism, zapatrzne ppisem Pana Prezyenta Rzeczypsplitej i Kmenanta, jak Prezesa

Ray Ministrw, treci nastpujcej:

Mianuj Pana Ministrem Spraw Wewntrznych. nia 3 paziernika zyem w rce Pana

Prezyenta przepisan przysig.

Tak t zstaem ministrem.

Wszyscy winszuj mi teg wu zaufania Kmenanta... j, j!!

PIERWSZA RADA MINISTRW Z KOMENDANTEM


27/184

W listpazie 1926 rku wezwany zstaem na Ra Ministrw, jak zwykle, gzinie pitej minut

trzyzieci.

Mim i gzina wyznaczna ju mina, premier Bartel nie rzpczyna psiezenia, ani nawet nie

pkaza si na sali bra.

Bya t sensacja nie laa, gy prfesr Bartel znacza si w swych pracach niezwyk

punktualnci.

P p gziny czekiwania rzesza si wiamd, e ma przyjechad Ray Ministrw Kmenant

i e premier Bartel czekuje G prze gmachem.

Wiamd ta sprawzia si niebawem.

Komendant w towarzystwie premiera Bartla wsze na sal w sknaym humrze, ubrany w

niebieski munur marszakwski z znaczeniami bjwymi i, nie witajc si z nikim, zaj miejsce

przy stle bra, p prawej strnie prezesa gabinetu, czyli tu bk meg miejsca. Szybk sunemswj ftel, nie mic siezied bk Kmenanta, ale Pan Marszaek przytrzyma mi za rkaw,

mwic: Sie-e pan!

P chwili, miejc si i rbic grn min, Kmenant spyta mi str: A laczeg t nie macie

szabli?!

Szabl zstawiem w przepkju, nie poczuwajc si wic winy, zerwaem si z ftela i

pwieziaem wes: Panie Marszaku, meluj psusznie, nie byby rwnych szans w yskusji,

gybym tylk ja jeen by uzbrjny!

Kmenant mia si serecznie i patrzy na mnie tak brym, rasnym wzrkiem, e starczy mi t

za wszystkie zapewnienia i wy zaufania.

Nagle biegy mi wszelkie bawy, e Kmenant niechtnie wyznaczy mi na stanwisk ministra

spraw wewntrznych.

Pan Marszaek siezia sameg koca bra Ray Ministrw, p czym ua si gabinetu

premiera Bartla celem zaatwienia szeregu spraw paostwwych.

RADA NAUKOWA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

nia 16 luteg 1927 rku zstaem zaprszny na gzin 12 Ministerstwa Spraw Wjskwych na

pierwsze inauguracyjne posiedzenie stworznej wl Kmenanta Ray Naukwej Wychwania

Fizycznego.

Zebranie by si w piknie urzznej sali knferencyjnej Ministerstwa Spraw Wjskwych.

W chwili wejcia sali zastaem tam szereg sb majcych ficjalny lub nieficjalny zwizek zwychowaniem fizycznym naru. Byli wic: minister wiaty brucki, szef Departamentu Zdrowia


28/184

Min. Spraw Wjskwych pukwnik Ruppert raz pukwnicy: smlski, Pieracki, Bbkwski i

Ulrych, pracujcy w sprawie wychwania fizyczneg b w wjsku, b wr mziey i

stwarzyszeo sprtwych.

Z waz cywilnych byli: yrektr suby zrwia Wrczyoski, prfesr uniwersytetu Ciechanwski,

kilka pao lekarek, wreszcie prpagatr taternictwa i mrza - genera Zaruski.

Punktualnie gzinie wunastej wsze wietlonej jasno promieniami soca sali - marszaek

Pisuski i p przywitaniu si i zajciu przez wszystkich miejsc za wielkim stem twrzy pierwsze

posiedzenie stworzonej przez siebie Rady Naukowej Wychowania Fizycznego.

Przy otwarciu posiedzenia Komendant wypwiezia mw, w ktrej wezwa Ra, jak grn

specjalistw, wsppracy z rzem. Praca wsplna pzielna zstaje w ten spsb, e rzecz

specjalistw jest pracwad najwaniejsze ziay wychwania fizyczneg, rzecz za rzu jest, w

myl sw Kmenanta, regulacja wysikw luzkich, zrganizwanie ich, ile ne s sbie

sprzeczne, gy t si najczciej zarza.

Wychwanie fizyczne naru chce Pan Marszaek zaczd zieci, ktre w usznej atmsferze

szklnej musz z kniecznci wyprstwywad swe biene nki.

W kocu sweg przemwienia Pan Marszaek wzywa cznkw Ray wykazania samzielnci

mylenia i inicjatywy ziaania.

P mwie Kmenanta bya si krtka yskusja, w czasie ktrej Pan Marszaek zachwa swj

dobry humor, co zdarza si rzak.

Wicznie prblem wychwania fizyczneg naru zajmuje G barz i chce mied wietlne tzaganienie przez specjalistw kanie i ze wszystkich strn. lateg nie niecierpliwi si, suchajc

dyskusji.

Wieczrem by si przyjcie w sali Htelu Eurpejskieg, na ktrym mgem rzmawiad z

Komendantem.

Tak zesze szczliwie cay ten zieo wychwania fizyczneg.

OTWARCIE SEJMU 1928 ROKU

Wybry Sejmu 1928 rku ay la strnnictwa rzweg wyniki barz skrmne25.

W anym wypakuwynik tych wybrw nie pwiaa wielkiej ppularnci Marszaka

Pisuskieg w Plsce.

25W wyborach do Sejmu 8 marca 1928 r. Bezpartyjny Blk Wsppracy z Rzem i inne ugrupwania

prrzwe uzyskay razem 25,1% gsw i 29,3% manatw.


29/184

C grsze, szereg strnnictw pzycyjnych nauywa najpopularniejszego w Polsce imienia

Kmenanta gswania na ich listy26. Twierzili przy tym, e wanie ni najlepiej rzumiej ie

Kmenanta, a nie rz i blk bezpartyjny. Mim t, a me wanie lateg, pisma pzycyjne ju

prze twarciem Sejmu gsiy ppeninych nauyciach wybrczych ze strny waz

aministracyjnych, skarajc nie rz.

Samo otwarcie Sejmu w tych warunkach nie zapwiaa si spkjnie, wbec czeg Pan Marszaek,

jak premier rzu, pj si knad g sbicie.

Na par ni prze pcztkiem bra sejmwych wezwany zstaem Pana Marszaka, ktry

wiaczy mi, c nastpuje: twarcia nweg Sejmu knam sbicie, w imieniu Pana

Prezydenta.

Maj tylk zyd przysig i wybrad przewniczceg, wicej nic. (P chwili namysu). Jeeli b

mi chcieli przeszkazad, t wprwaz sejmu plicj ... C t jest! ...

I to mi bardz pwiaa, e pan nsisz munur. B pan mi pwiaasz sbicie za przek w

sejmie. Za wa ni zamelujecie mi, czy jestecie gtwi. N, mecie ejd!!

pwieziaem jak zwykle: Rzkaz, Panie Marszaku! p czym zaprpnwaem, by me la

utrzymania przku w sejmie uyd stray marszakwskiej, ktr bzie yspnwa pse Bjk,

jak chwilwy przewniczcy27.

Pan Marszaek machn rk i pwiezia: Nie chc znad waszej stray marszakwskiej!

Tu Pan Marszaek wrci si swich papierw, nie pajc mi rki na pegnanie.

Teraz, w tajemnicy, zaczem mntwad plan uycia plicji w sali sejmwej, na wypaek pru

psw przeciwk zarzzenim Pana Marszaka.

Trunci rsy, jak p gruzie.

Przee wszystkim nie znaem nweg gmachu, wktrym mia zebrad si Sejm28, jeg rzkau,

przejd, pczeo i rzmieszczenia w nim psw.

Wybraem si wic sejmu celem zbaania warunkw bezpieczeostwa.

W wielkiej pklistej sali koczn jeszcze prace na ustawieniem fteli pselskich. Wszzie

czyniono ostatnie przygotowania przed otwarciem sesji.

bszeem sal, krytarze i jcia awneg sejmu, becnie senatu, bufetu i htelu pselskieg.

Kazaem zbaad i zabezpieczyd specjalnie pium, na ktrym zasiaa prezyium Sejmu, a z ktreg

Pan Marszaek mia twierad Sejm.

26Jak ugrupwanie pisuczykwskie eklarwa si - wbrew wli Pisuskieg - Strnnictw Chpskie.

Rwnie Plska Partia Scjalistyczna i Plskie Strnnictw Luwe Wyzwlenie unikay wystpwaniaprzeciwk Pisuskiemu.27

Jakub Bjk, ziaacz chpski wybrany z listy BBWR, twiera psiezenie jak marszaek-senir, mim e w

Sejmie zasiaa wu psw starszych nieg wiekiem.28twarcie Sejmu rugiej kaencji by inauguracj nweg gmachu sejmweg. Pprzenie sejmy zbieray si

w ssienim buynku byej rsyjskiej szky eoskiej.


30/184

C bsazenia galerii, t niestety, najmniej pwa biletw rzana ju zstaa przez kancelari

sejmw, zupenie nie wiam kmu.

Plicj, ptrzebn mi na sali, umieciem w jenym z mw przy ulicy Wiejskiej. Byli t dobrani

luzie bez karabinw, tylk z pistletami przy pasach. W razie gyby pierwszy ziesitek plicjantw

nie a sbie ray przy rbieniu przku w sali sejmu, mia mu naejd z pmc rugi, zbrjny juw karabiny.

Pza tym na ulicy Wiejskiej pleciem ad wzmcnin bsa plicji, jak zwykle w niach twarcia

Sejmu.

Gy zamelwaem si u Pana Marszaka w sprawie mych przygtwao, nie chcia wchzid w

szczegy, pwiezia tylk krtk: Wszystk ma byd zrbine prznie, przez plicj munurw,

a nie ...

W niu 27 marca 1928 rku przyjechaem sejmu wczenie, na gzin prze jeg twarciem.

Na ulicy Wiejskiej przed gmachem sejmu - nrmalne ywienie ze strny publicznci i plicji.

W sejmie rzejrzaem si jeszcze raz, sprawzajc, gzie na sali ma siezied jakie strnnictw.

Mim wczesnej gziny, na galeriach i w ly la yplmacji jest ju wiele miejsc zajtych.

Na sali, w ftelach pselskich, na razie panuj pustki.

Nikt ze wie wybranych psw nie chce pkazad, e mu piln ftela.

Pwli zaczynaj zjead si ministrwie i psekretarze stanu.

K gziny pitej przyjecha sejmu Kmenant i przesze pkju la rzu, pneg tu

bk aw rzwych w sali bra.

Pprsiem Pana Marszaka psa Bjk, z ktrym Kmenant rzmawia z ywieniem kilka

minut.

Kmenant ubrany jest w swj bkitny munur marszakwski z bjwymi znaczeniami, przy

szabli na ugich rapciach. W biae rkawiczki przybrane rce trzymaj niebiesk maciejwk.

Prucznik Zadwilichwski, sekretarz Prezesa Ray Ministrw, trzyma akt Prezyenta Rzeczypsplitej

- otwarcia nowo obranego Sejmu.

P ejciu psa Bjki Pan Marszaek przywa mi siebie i spyta: Jestecie gtwi?

Tak jest, Panie Marszaku! pwieziaem zuchwat.

T brze, bziecie zisiaj cay wieczr przy mnie, ptrzebuj was. Macie wyknad natychmiast

wszystk, c wam ka.

Co tu u gaad, byem napraw szczliwy z pwu kazywaneg mi zaufania Kmenanta.


31/184

Wsze pkju prucznik Zadwilichwski, melujc, e sala sejmwa jest ju zapenina. Wszyscy

ministrwie rwnie zajli ju swe miejsca na awach rzwych. Bya wtey gzina pita minut 35

p puniu.

Pan Marszaek bierze z rk prucznika Zadwilichwskieg zwinity w trbk akt twarcia Sejmu i

wychodzi sali sejmwej. Kieruje si w strn ftela przewniczceg i wr grbwej ciszyzaczyna rzwijad rzie Prezyenta Rzeczypsplitej. Prucznik Zadwilichwski i ja stimy tu za

Panem Marszakiem. Cay Sejm zastyg w czekiwaniu ...

Nagle, na lewej strnie Sejmu, mizy pierwszymi a rugimi rzwiami, wicymi na krytarz, w

tylnych rzach, niewielka grupa psw zaczyna krzyczed: Precz z faszystwskim rzem

Pisuskieg!!, pniej, za chwil, znw - cisza.

Pan Marszaek przerywa rzwijanie papieru i mwi w kierunku krzyczcych kmunistw: Panwie

bziecie wyrzuceni z sali!

Nie wiem, czy mgli usyszed te swa, pwieziane p wsem, ale krzyki ich wzmgy si z tym

wiksz si.

Wyrzucid ich! pwiezia Pan Marszaek, wracajc si mnie i wskazujc rk kmunistw.

Wybiegem hallu gwneg i krzyknem w kierunku stjceg przy szatni kmisarza rzu

Jarszewicza: Pierwszy rzut!! -ju!

Jarszewicz wybieg prze sejm.

Zapanwaa znw w krytarzach sejmu cisza, przerwana na chwil mym krzykiem. Stra

marszakwska staa na swych miejscach.

Z sali psiezeo Sejmu nie chziy mi rwnie ane krzyki.

Za chwil, ktra wyaa mi si d uga, wpa hallu biegiem ziesitek plicjantw bez

karabinw, prwazny przez Jarszewicza i komisarza policji.

Spjrzaem, gy biegli jeszcze krytarzem przy garerbie, jak zachwa si stra marszakwska.

Stranicy patrzyli na plicjantw z zimn bjtnci...

brze, s wic neutralni.

Wzniesieniem rki zatrzymaem biegncych i krzyknem: Chpcy, ci s... syni kmunici

przeszkazaj mwid Kmenantwi. Wyrzucimy ich, za mn!

Teraz biegem krytarzem, a za mn stukali kutymi bcasami plicjanci.

Byle tylk nie mylid si c rzwi - mylaem.

Oto drugie drzwi szklane, otwieram je szybk i wbiegam sali, a za mn wjewa Jarszewicz z -

policjantami.

Wiz pblaych kmunistw i wskazuj ich plicjantm.


32/184

W tej chwili jenak Sejm zaczyna krzyczed i ruszad si z miejsc.

Pswie z PPS ruszaj tumem ku mnie, wajc: C pan rbi?!

Jeen z nich wyciga z kieszeni pistlet, ale na szczcie chwa z pwrtem kieszeni.

Mi plicjanci chwytaj krzyczcych kmunistw, by ich wyprwazid z sali, ale pswie

scjalistyczni i chpscy pali ju statnich rzw fteli i uczepilisi kmunistw, nie ajc ich

wyprwazid. Gr przy tym plicjantm i rzucaj si na nich.

Chpcy, wyprwazid ich, wypenid bwizek! ryczaem przez ten czas, grazajc psw

plicjantw.

Winszuj panu paoskiej funkcji, panie generale! krzyczy za mn genera-pse Rja. Nie mam,

niestety, czasu mu pwiezied.

Rbi si zakrkwanie. Mi plicjanci nie mg wycignd w ciasnym przejciu sali kmunistw,trzymanych przez szereg psw. Nawet kay plicjant jest misiernie sazny na miejscu przez

paru wpitych w jeg munur suwerenw.

Sia zeg na jeneg. Jestemy blepieni i zablkwani przez psw.

Na szczcie Jarszewicz wprwaza w tej chwali rugi ziesitek plicjantw.

Zjawienie si luzi z karabinami, ktrymi suwaj nacierajcych psw, pzwala nam wytargad z

sali kmunistw i, pza nimi, psa Sm, ktreg ani rusz nie a si czepid gsienicy psw

i plicjantw, wypezajcej, a waciwie wyciganej przez plicjantw ustawinych w krytarzu, przez

drzwi sali psiezeo Sejmu.

Wychzc z sali, glam si na Kmenanta. Sti n spkjnie wsparty na szabli, samtny i

zrwnwany w tym chasie brykania si i walki.

Kmunistw ka prwazid kmisariatu plicjantm z karabinami, a pierwszy rzut z

pistoletami ka mied, na wszelki wypaek, jeszcze w pgtwiu.

Policja opuszcza sejm.

Gy wszeem na sal psiezeo, Pan Marszaek czyta ju rzie Pana Prezyenta, wbec spkju i

ciszy na sali.

Staj bk Kmenanta i prucznika Zadwilichwskieg.

Po odczytaniu aktu twarcia Sejmu Pan Marszaek staje z bku, a ftela prezyialneg zblia si

pse Bjk, esygnwany przez Pana Prezyenta Rzeczypsplitej, jak najstarszy wiekiem,

przewodniczenia na pierwszym posiedzeniu Sejmu.

Na sekretarzy pwuje n najmszych psw: Pitra Ksib i Waysawa Prag. Przy czytaniu

teg rugieg nazwiska pse Bjk ma trunci wzrkwe, wbec czeg Kmenant szybk zblia

si meg i pmaga czytad nazwisk psa.


33/184

Zaczyna si skaanie lubwania przez psw, w czasie ktreg Pan Marszaek przechzi

pkju ministrw.

Spstrzegam, e Kmenant jest barz zmczny. ycha szybk, jest blay i spcny.

Wicznie t wprwazenie plicji sejmu ksztwa G wicej zrwia ni tych psw,ryczcych wlnciach parlamentarnych.

Prpnuj Panu Marszakwi, by si py na kanap, ale mawia i za chwil jea

Belweeru, kac tam pwiamid si przebiegu wybru przewniczceg Sejmu.

prwazilimy G samchu, p czym wrcilimy na sal bra.

P ukoczeniu lubwania i przerwie byy si wybry na marszaka Sejmu, ktrym wybrany zsta

pse aszyoski.

Aresztwani kmunici wrcili z pzwlenia Kmenanta sejmu i zyli lubwanie przy krzykachtryumfalnych lewicy.

P ukoczeniu pierwszeg psiezenia Sejmu zwlniem plicj i uaem si zamelwad przebiegu

posiedzenia.

Wyszy nazwyczajne atki pism zajciach w sejmie Pisma pzycyjne, a nawet niektre nasze

uwaay, e phaobiem gnd ministra, wyrzucajc sbicie z plicj kmunistw z sali.

Nie wiezieli ni, e Kmenant, gy jeen z Jeg pkmennych wzbrania si wyknania

pewneg, mniej przyjemneg rzkazu, pwiezia: Paniczyk, a nie aska g ... a wzid la Plski, gy

bzie trzeba!!

Tak, ycie Paostwa, jak ycie czwieka skaa si nie z samych tylk funkcyj pnisych.

A minister, t przecie minister Paostwa.

No, a minister to - wiadomo - znaczy po prostu - suga!

RADA GABINETOWA NA ZAMKU

Na urzzie ministra spraw wewntrznych wiywaem Kmenanta syd rzak.

Nawet w czasie wyjazw Pana Marszaka Wilna nie zawsze ua mi si byd na wrcu, gy

pre Kmenanta trzymane byy w cakwitej tajemnicy. Ja sam nie pchaem si, nie chcc byd

psznym natrctw.

Pracwaem w swim resrcie jak umiaem, nie wiezc zupenie, czy praca mja pba si

Kmenantwi, czy nie. Kntakt tygniwy ptrzymywaem z premierem Bartlem, ktry

krynwa prac ministrw, b w charakterze premiera, lub wicepremiera, gy premierem bysam Pan Marszaek.


34/184

Na posiedzeniach Ray Ministrw i w gmachu Prezyium Kmenant bywa barz rzak. Za t

premier Bartel bywa syd czst w Belweerze celem trzymania Kmenanta glnych

wytycznych plityki paostwwej.

W tych warunkach naesz lat 1928 rku i wikszd ministrw szykwaa si wyjazu na urlp,

gy gruchna wied, e w niu 25 czerwca 1928 rku bzie si Raa Gabinetwa na Zamku, awic w becnci Pana Prezyenta.

Zrzumielimy razu, e wbec teg bzie becny take i Kmenant.

Jak gy zebralimy si ju na Zamku, w sali czcejaiutantur z gabinetem Pana Prezyenta,

sygna trbki, chzcy z ziezioca zamkweg, znajmi wystpienie warty p bro prze

Kmenantem, a w chwil ptem wsze sali Pan Marszaek.

Ubrany by, jak zwykle przy pbycie na Zamku, w bkitny munur marszaka z znaczeniami

bojowymi.

W lewej rce nis Kmenant szabl (na ugich rapciach), czapk-maciejwk i biae rkawiczki. P

przywitaniu si z nami Pan Marszaek wsze gabinetu Pana Prezyenta.

W kilka minut pniej aiutant twrzy rzwi i przez gabinet weszlimy uej narnej sali z

klumnami, gzie by ustawiny ugi st, nakryty suknem.

P przywitaniu si z Panem Prezyentem bsielimy st i Kmenant pprsi gs, p czym

zy, jak szef gabinetu, ymisj na rce Pana Prezyenta w imieniu wszystkich becnych

ministrw.

Sprawieliwd wymaga zaznaczyd, e nikt z nas, ministrw, nie wiezia zupenie zamiarze Pana

Marszaka pania si ymisji, ale, czywista, milczelimy z gnci.

Jak mtywy ymisji pa Pan Marszaek swje zrwie, nie pzwalajce Mu zajmwad si

jenczenie caksztatem spraw rzu i przygtwywaniem brny Paostwa.

Znacznie waniejsz jenak przyczyn ymisji Kmenanta, jak szefa rzu, jest becna knstytucja

plska i zwizany z ni tryb i zasig pracy prezesa Ray Ministrw.

Zdaniem Komendanta - szef gabinetu ministrw, w myl naszych traycyj, musi pracwad ze

wszystkimi i czst ma prac przucan przez innych ministrw, czyli musi niaoczyd cuze zieci.

Nawet przestawiciele bcych paostw zwracaj si z szeregiem rzeczy premiera, czyli cay wiat

aje mu przutki.

ile zwrcid na t uwag nnych ministrw - paj si ni ymisji i trzeba ich uspkajad.

Czyli, zaniem caeg wiata, prezes ministrw jest mniptens, a mniptens t jest t sam, c

rienptens29.

29mniptens (ac.) - wszechmgcy; rienptens - nic nie mgcy,wyraz stwrzny przez Pisuskiego z fr. rien

- nic i ac. ptens - mcny, majcy waz.


35/184

Ten stay nacisk najwaniejszych spraw na szefa rzu, ktry przecie jest sb przejciw,

pchzi ze zbyt maych prergatyw Pana Prezyenta Rzeczypsplitej, bceg czynnikiem staym

w yciu Paostwa.

A przecie wiksza jeszcze ild przutkw ni Pana Marszaka sza na pana Bartla. St zrwie

bywch jest ju zepsute.

Musi byd w paostwie czynnik, musi byd kt, c me pzwlid alb nie pzwlid.

Lekarze zabronili Kmenantwi yd alej w prtecie z samym sb, c jest zwizane z

codziennym pozwalaniem i niepozwalaniem na szereg spraw.

Kmenant nie me patrzed spkjnie na nieuregulwanie sprawy urzniczej, ktrej nie ua

mu si zaatwid...

Protestuje przeciwk temu, e nie zaatwi tej sprawy, i t jeynie z pwu chrny jej przez

ministrw. By t przecie atwe...

Kmenant wpaa w pasj, gy tym myli. ruga rzecz, ktra nie uaa si Panu Marszakwi, t

stanwcze zerwanie z paskuztwami przeszci... Gzie niky pienize, gzie krali...

System pprawy izie naprz, zaniem Kmenanta, ale nie syd szybk i raykalnie. w t, e

nawet mniptens - nie me.

statnim mtywem (pania si Kmenanta ymisji jest Sejm, jeg pracai zachwanie si raz

stsunek rzu i premiera Sejmu.

Nie jestem w stanie... si ug i znsid szubrawstwa sejmwe, t la mnie fizycznie niemliwarzecz!

Jak przyka me suyd statnie uchwalenie buetu przez Sejm. Na caym wiecie w pracy

parlamentarnej jest tu wa aut: alb buet przeny przez rz jest przyjty przez Sejm, alb

nie jest przyjty.

Na te wa aut jenak w Plsce znalezin trzecie - cakwita zmiana buwy buetu, czyli -

rzmikczenie mzgu.

Kmenant nie me tegrbid.

Cieszy si, e by chry w czasie uchwalania buetu przez Sejm, inaczej gnaty byyby pamane...

Musi byd szef gabinetu, ktry atwiej si... Nie chce z nimi gaad.

Skakwski te... si, a nie bi p mrzie.

M...30, prawnik kauzyperda, prezes scjalistw, ni me chc straszyd mnie prawniczymi

kreleniami!!

Pan Prezyent wizi, e ja szalej, a mnie nie wln szaled.

30Marelc.


36/184


37/184

Tak, jak ja staraem si rbid przy Sejmie suwerennym: ni mi przestawiali kanyatw, a ja ich

wyrzucaem przez rzwi...

Prezes gabinetu musi rbid take wszystkie rbty gwne, a ministrwie s wbec Sejmu mikcy.

Przecie ja mg wskazad panw, ktrzy pawali si ymisji.

Czy to jest omnipotencja prezesa gabinetu?!

A pao ma - do sufitu!...

Do Druskiennik przyjechaa jena kbieta a ze Stanisawwa i mwi: przyjechaem tu, b pan bez

roboty!!

Tu Marszaek zamilk, wyczerpany ugim i gwatwnym mwieniem.

Pan Prezydent, zabierajc gs, wyrazi zawlenie, e Kmenant zgaza si na pczynek,

leczenie i ppraw sweg zrwia. Pan Prezyent ma naziej, e p pwrcie zrwia PanMarszaek wrci znw ecyujcej pracy la Paostwa.

Obecnie Pan Prezydent wzywa ministrw pwstania z miejsc celem uczczenia zasug Kmenanta

jako premiera.

Pan Marszaek zwraca si z ulg Pana Prezyenta, mwic ju pprywatnie: Rzecz przechzi

ciebie...

Zmiana gabinetu ma nastpid w cigu siemiu ziesiciu ni, przy czym Kmenant mwi z

westchnieniem:

Mnie kran lat.

Lekarze wysyaj Kmenanta na punie, ale tym lekarzm t tak atw brezid. lateg, ile

Pani Marszakwa nie bzie mga wyjechad z pwu zwichnicia ngi, t Kmenant sbicie

odwiezie dzieci nad morze.

egnamy si z Panem Prezyentem i Kmenantem.

Zstaje tylk minister Mraczewski, ktreg zatrzymuje Pan Marszaek.

puszczamy Zamek p silnym wraeniem sw. Kmenanta. By t pierwsze strzeenie ze strny

Pana Marszaka, e kiey bzie musia ciyd si w grmie pracy paostwwej.

Na rugi zieo, 27 czerwca 1928 rku, gabinet Kmenanta trzyma ymisj Prezyenta

Rzeczypospolitej.

LEDZTWO W SPRAWIE KORYZMY


38/184

Wieczrem nia 8 grunia 1928 rku wezwany zstaem Belweeru, Pana Marszaka, w

sprawie zabjstwa anarma Kryzmy, stjceg na psterunku na tarasie paacu belweerskieg31.

Zreferwaem spraw, - tak jak j znaem z melunkw waz bezpieczeostwa, nie mgem jenak,

niestety, pchwalid si knkretnymi rezultatami chzeo.

Pan Marszaek kaza prwazid alsze leztw z ca energi, p czym pegna si z nami.

W czasie melunku by becny pukwnik Prystr.

Kmenant wygla brze. Melwaem si w narnym salniku Belweeru.

P wyjciu Pana Marszaka uszy czas narazalimy si, w myl Jeg wytycznych, z pukwnikiem

Prystrem celem uzgnienia chzeo waz cywilnych i wjskwych.

POCHWAA KOMENDANTA

nia 5 stycznia 1929 rku wezwany zstaem Belweeru na gzin wunast w punie.

Pan Marszaek przyj mi, jak zwykle, w gabinecie narnym, pnym za uym salnem, siezc

za pkrgym stem.

Gy siaem naprzeciw, Kmenant spyta mi sytuacj w Sejmie.

pwieziaem w krtkci wuniwej yskusji na plenum Sejmu, buecie i funduszu

yspzycyjnym Ministerstwa Spraw Wewntrznych.

Pan Marszaek wysucha mi cierpliwie, nie przerywajc, p czym pchwali mj mw w Sejmie -

za jej miad i twarte przestawienie sprawy funuszu yspzycyjneg32.

Pniewa Pan Marszaek przesta mwid, wic pegnaem si uszczliwiny z pchway

Komendanta.

Aiutanci pwiezieli mi, w pczekalni przy wyjciu, e Pan Marszaek, czytajc mj mw w

gazecie, pwiezia: Gyby wszyscy tak przemawiali w Sejmie, t ja bym nie by chry.

Oczywista,jestem sknny uwaad t za praw niezwykle la mnie pchlebn, chcia przy

chwaleniu meg przemwienia wbec mnie Kmenant by znacznie pwcigliwszy.

N, ale nawet i pwcigliw pchwa Kmenanta syszy si nie c zieo.

31Weug W. Jrzejewicza (Krnika ycia Jzefa Pisuskieg 1867-1935, t. II, Lnyn 1977) mierd Kryzmy

bya wynikiem intrygi wymierznej w anarmeri przez urz leczy plicji. Agent plicji strzela w strnBelweeru, aby wykazad, e chrna gmachu jest niewystarczajca, i przypakiem zabi anarma. 32

Skakwski wygsi mw na plenum Sejmu nia 4 luteg (nie stycznia !) 1929 r. Atakwa ecyzj kmisji

buetwej Sejmu, ktraskrelia z buetu funusz yspzycyjny ministra spraw wewntrznych,i eklarwa:niepraw jest, abym uywa funuszw yspzycyjnych na ppieranie takiej czy innej akcji partyjnej wrspeczeostwa plskieg.


39/184

RADA MINISTRW W OBECNOCI KOMENDANTA

nia 22 stycznia 1929 rku wezwany zstaem na Ra Ministrw na gzin pierwsz p puniu.

Premier Bartel rzpcz j z pewnem pnieniem, gy niespziewanie na psiezenie ministrw

przyjecha Kmenant. bray trway wie i p gziny, z czeg k wuziestu minut przemawia

sam Komendant.

Jak zwykle - zanie Jeg by stateczn i bezapelacyjn ecyzj w sprawie pruszanej na Razie. Nikt

z becnych nie mia przeciwstawid si, p jakimklwiek wzglem, pinii i wytycznym

wypowiezianym przez Pana Marszaka.

Ua mi si zabrad na pamitk arkusz papieru, na ktrym w czasie bra Kmenant rbi swenotatki i rysunki.

P Razie Ministrw, jak zwykle, Pan Marszaek ua si gabinetu premiera Bartla.

MELDUNEK W INSPEKTORACIE

Dnia 3 kwietnia 1929 rku zstaem wezwany na gzin trzynast Inspektratu, gzie PanMarszaek przebywa becnie, gy ma u rbty z inspektrami armij.

yurny anarm, siezcy w klatce schwej, wysanej bia-czerwonym chodnikiem,

zatelefnwa aiutantury mym przybyciu i wskaza mi rg p schach na pitr.

rzwi pczekalni twrzy majr puku szwleerw Busler i psze melwad Kmenanta. W

pczekalni nie ma nic prcz wieszaa, stu, kanapy i paru krzese. Umeblwanie barz skromne.

Za chwil majr wysze, mwic, e Pan Marszaek prsi. Przeszeem wielki, wyski, nieprzytulny

pkj, umeblwanie ktreg stanwi wielki st, nakryty zielnym suknem, i k stjce za stem,

z aleka ciany.

Cad sprawia wraenie nieprzytulnej tymczaswci.

rugi gabinet, strny ziezioca, jest barziej ciepy i przytulny. Sti tu rwnie wielki st, cay

zarzucny aktami i mapami, za ktrym w ftelu siezi Kmenant w rzpitej kurtce strzeleckiej i

pantflach, palc papiersa. Niealek Kmenanta na pliku papierw ley, jak przycisk, uy,

czarny, oksydowany pistolet Browning.

Na rzkaz Pana Marszaka siaam p przeciwnej strnie stu, p czym Kmenant wiacza mi, i

wezwa mi, w zastpstwie chreg premiera Bartla, gwnie wtym celu, abym zanis premierwiplecenie zbesztania ministrw za brak pracy, plitykmani i chzenia Sejmu.


40/184

Tu Pan Marszaek y papiersa i tak mwi alej: Jest trzech luzi, gzie jest r wazy w

Polsce: Pan Prezydent, ja i pan Bartel. Nieche wic ministrwie szukaj wazy u teg ra, a nie w

Sejmie, ktry b teraz traktwa jak Sejm pana Rataja.

alej a mi Kmenant kilka pufnych zleceo premiera Bartla i kaza g prsid, by nie wychzi z

sypialni biura, gy jest jeszcze chry, sabiny i by spcny, gy Pan Marszaek by u nieg praz ostatni.

Nazajutrz Kmenant ma zamiar wiezid premiera Bartla w Prezyium Ray Ministrw, prsi wic

bre napalenie w piecach, gy w pkjach Prezyium panuje zawsze zimno, a Komendant nie

chce wstpwad w lay pana Bartla i przezibid si teraz, gy wisna za pasem.

Niestety pga jest fatalna, zmienna i mim kwietnia, jak mwi zieci: sasanek nie chce wyjd!

Kmenant mia si serecznie z tej charakterystyki pgy, przekazanej Mu przez zieci i, patrzc

w zachmurzne nagle nieb za knami, pwtrzy smtnie par razy: Tak, sasanek nie chce wyjd, t

i ja czekam te lepszeg czasu. Wbec teg nie jest pewne, czy nazajutrz Pan Marszaek wybierze si

do Prezydium Ray Ministrw. Wszystk bzie zaleed pgy.

Kmenant wygla brze i ma kaszle, szka wic byby, gyby si zazibi.

Pegnaem si i pjechaem premiera Bartla, by mu pwtrzyd plecenia Pana Marszaka.

MIANOWANIE WICEMINISTRA PIERACKIEGO

nia 8 kwietnia 1929 r., w pnieziaek, wezwany zstaem telefnicznie przez ktra

Wyczyoskieg na gzin wunast w punie Inspektratu.

Pana Marszaka zastaem w rugim, barziej snecznym, gabinecie, chzceg p pkju w

brunatnym swetrze.

Wygl Kmenanta bry, kaszel przychzi tylk z rzaka.

P mim zamelwaniu si Pan Marszaek usia w ftelu za wielkim stem, kaza mi usid

naprzeciw i zacz mwid w spsb nastpujcy:

Wezwaem was, b chc z wami pmwid waszym resrcie. Wiecie, e k czwartku rzstrzyga

si sprawa rzu. Premierem b alb ja, alb witalski.

Chciabym becnie pprwazid rz, ale ma t swje ujemne strny.

Pan Prezyent przestawia mi, bym szanwa mje zrwie, b bc premierem, zzieram si

bardzo, gy musz panwywad swe nerwy. (Machnwszy rk). Cae ycie musiaem panwywad

swe nerwy, a t jest barz cik. (Zapalajc si nagle i stukajc rk w st).


41/184

A jak strac panwanie, jestem zupenie wytrcny z rwnwagi, t ka pwiesid alb rzstrzelad

stu lub wustu tych ajakw, zziei, rani... wtey bzie spkj i przek w Plsce. (Uspkajajc

si, z umiechem). Tak, e byd la mnie premierem teraz t za cik.

Pza tym pga jest zupenie za, czas taki, e nie wiam, c t znaczytakieg, ja nie mg

wychzid z mu, wic jak premier zwyciy witalski. (P chwili milczenia). t, waszymresrcie... Na miejsce waszeg zastpcy, ja chc wam ad Pierackieg, czy si zgazacie?! Rzkaz,

Pan Marszaku! Tu Kmenant umiechn si i mwi alej: Wizicie, wy u jezicie i t

brze, e u jezicie, ale przez ten czas, gy wyjeacie, nikt nie me wykrzystywad waszej

niebecnci i ziaad, jak chce, kazji kazji. lateg tam u was musi byd pewny czwiek.

Widcznie na twarzy mjej bi si wielkie zziwienie z teg nageg przyziau pukwnika

Pierackieg, b Kmenant zatrzyma si chwil, ppatrzy na mnie i a: Nie jestem austriack

wini, eby was pejd, tylk tak trzeba!

Nie mwcie tym jeszczetam... w wjsku, b ni zaraz zaczn rbid plany, a tak ja t zaatwielikatnie...

Teraz Pan Marszaek przesze spraw Krpusu chrny Pgranicza i pwiezia: Bziecie mieli

jak wc KP-u - Tessar. n jest czwiek mcny, twary i n tu siw centrali nie zepsuje.

pwieziaem znw: Rzkaz, Panie Marszaku. Tak Kmenant przkwa mj resrt, a ja

czywista, nie miaem tu nic gaania, tylk pat

Felicjan Sławoj Składkowski - Strzępy meldunków - 1988 (zorg)

Documents

Transcript of Felicjan Sławoj Składkowski - Strzępy meldunków - 1988 (zorg)