Wiera Inber - Oblężone miasto – 1953 (zorg)

8/14/2019 Wiera Inber - Oblężone miasto – 1953 (zorg)

http://slidepdf.com/reader/full/wiera-inber-oblezone-miasto-1953-zorg 1/196



Oblężone miasto Wiera Inber



WIERY INBER - DROGA DO LENINGRADU

Był t w czasie Rewlucji Paźziernikwe j, p ewakuacji białgwarzistów. W wielkim, kieyś

brze urząznym mieszkaniu, pzstała kbieta z kilkuletnią córeczką. Zajmwały jeen pkój,

który grzewan tym, c był p ręką. Utrzymywały się ze sprzeaży różnych wartściwych rzeczy.

Kobieta pisała liryczne wiersze i nic nie rzumiała z wielkieg ramatu, który rzgrywał się za knami

jej dobrze urzązneg niegyś mieszkania.

Pewneg nia zjawił się wóch marynarzy z nakazem zarekwirwania wlnych pki. Pani mu

wprwaziła ich salnu szybach pkrytych grubą warstwą szrnu; stał tam frtepian. W

gabinecie szafa bibliteczna była twarta i „półka Szekspira ziała bezkrwawą, lecz śmiertelną raną”.

Jeen z marynarzy, czach jasnniebieskich i spkjnych „jak spirytus w barmetrze, który

wskazuje burzę” przyjrzawszy się szafie zrzumiał razu, c chzi.

- Książki palicie? - spytał. - Palicie książki? Rzgrabiacie narwe mienie? Jakieg t pisarza

spaliliście?

- Szekspira - parła - Wiliama. Żył w XVI wieku.

- Tak. - Schylił głwę, z bku czytując tytuły na grzbietach książek. - Aleksanra Puszkina nie palid.

Mikłaja Ggla nie palid. Michała Lermntwa także nie palid. Zrzumian? - spytał wracając się

od niej szerokimi, sukiennymi plecami.

- Zrozumiano - pwieziała.

Na odchodnym marynarz wypisał swój rzkaz na kartce papieru, ając jeszcze, aby frtepian

stjący w zimnym salonie przykryd kłrą lub ywanem. „alej był pwieziane, że frtepian t

mienie narwe i że za każą pękniętą strunę pwiaam prze republiką, pbnie jak za cały

mój majątek”.

Tę scenę pisała Wiera Inber w swjej autbigrafii zatytułwanej „Miejsce p słocem”.

Zarówn sptkanie z marynarzem, jak i tytuł książki mają symbliczne znaczenie. O chwili bwiem

teg sptkania, zięki któremu inteligencka petka zetknęła się p raz pierwszy z przestawicielem

Rewlucji, zaczęł się jej pszukiwanie miejsca w nieznanym tą świecie.

Już w zakoczeniu wymienineg utwru autrka ecyuje się, na zlecenie reakcji jenej z

razieckich gazet, wyruszyd w próż p kraju, aby pisad krespnencje nwym życiu nwych

ludzi.

Twórczśd Wiery Inber brze znał raziecki czytelnik w kresie mięzywjennym. Najbarziej

pciągającą cechą tych wierszy i pwiaao była serecznśd, z jaką nsiła się autrka swych

bhaterów i taczającej ją rzeczywistści. Pewien krytyk wyraził się, że Wiera Inber całym swim

ziełem stara się ad światu więcej ciepła.

Lecz mim t autrka, której talent rzwijał się prze rewlucją w cieplarnianej, pkjwej

atmsferze, której pełne liryzmu spjrzenie na rzeczy małe zstał zmącne wtargnięciem w jej życie



nwej, rewlucyjnej epki, we własnym- czuciu była wciąż pza głównym nurtem spraw rzących

się kła. Czuła się tu trchę jak gśd, który nie wniósł nic wspólneg zieła.

Stą z jej mięzywjennych utwrów przebija tn „pczucia niższści” w stsunku pisywanych

ludzi proletariatu. Radziecki krytyk, Helena Usijewicz, w swoim stuium Wierze Inber („Knigi i żyzo”,

Sowietskij Pisatiel, 1949) kreśla ten stsunek jak spjrzenie „z łu ku górze”. Takie spjrzenie,słusznie pkreśla krytyk, jest równie niewłaściwe jak traktwanie tematu z wyska.

W mięzywjennych utwrach Wiera Inber nie ptrafiła ad całej skmplikwanej prawy nowego

człwieka. Jej prletariaccy bhaterwie są przeważnie z jenej bryły, nie przeżywają ani rzterek,

ani załamao, są nieluzcy, b jenstrnnie ptraktwani. Prletariusz Wiery Inber jest - jak to

kreśla Helena Usijewicz - „brym wujaszkiem”, który nie tylk ptrafi urzązid swje życie, ale bez

truu rzwiązuje wszystkie pwikłania, w jakich znaleźli się p Rewlucji „bezrani i ziecinnie naiwni

rsyjscy inteligenci”.

Helena Usijewicz cytuje, nieceniny jej zaniem przez krytykę raziecką, wiersz Wiery Inbernapisany w latach trzyziestych, w związku z rcznicą Rewlucji. Utwór nsi tytuł „Półgłsem”.

Autrka w barz prsty i trchę naiwny spsób wyraża żal, że w Rewlucji nie brała uziału, że

pczas gy inni walczyli z brnią w ręku, na pisała pezje „lirycznie tkliwym piórem”.

Barz sbisty tn teg wiersza, jeg ielgiczny sens i świamśd nie wypełnineg bwiązku,

nie pzwalająca autrce mówid pełnym głsem Rewlucji, jak t czynił Majakwski - rzuca jasne

światł na bywatelską i twórczą ziałalnśd pisarki w kresie ostatniej wojny.

Pczas blężenia Leningrau Wiera Inber napisała pemat „Płunik Pułkw” raz pamiętnik

nszący tytuł „Prawie trzy lata”.

Wraz z nwą tematyką wtargnął twórczści autrki zupełnie nwy tn. Fakt, że przeżycia luzi

radzieckich stały się w czasie wjny jej bezpśrenimi przeżyciami, że ich walka była równcześnie jej

najbarziej sbistą walką, ał pisarce niejak „pełne prawa bywatelskie” w rewlucyjnej

literaturze.

Wiera Inber przybyła Leningrau z kocem sierpnia 1941, a więc w mmencie, gy już nie ulegał

wątpliwści, że miast i jeg mieszkaocy stją w bliczu wielkiej próby. Krk petki był krkiem

świamym, zecywała się na trune świaczenia, chciaż mgła byd ewakuwana na wschó,

w miejsce zupełnie bezpieczne.

O tych ni zaczyna się hericzny kres w jej życiu, pisany na przestrzeni prawie trzech lat. Piór

Wiery Inber stracił tu swją tkliwśd, kreśli n braz miasta w czasie głu,

kilkuziesięcistpniweg mrzu, nieustająceg bmbarwania i strzału artyleryjskieg,

nieustępliwej walki rężnej.

jrzała w walce raziecka autrka zrywa teraz z całą świamścią więź łączącą ją z awnym,

pełnym cieplarnianej ury życiem. Przykła: Na jezirze Łaga, które zimą 1941/42 był jeynym

pmstem łączącym blężne miast z Wielką Ziemią - ruszyły ly. Leningra zstał teraz całkwicie

cięty świata - t twara, wjenna rzeczywistśd. „Jakże abstrakcyjnie - pisze autrka p atą

9 kwietnia 1942 roku - brzmiały słwa: «ló ruszył na Łaze» w płwie maja zeszłeg rku, kieywychziliśmy z jasneg, ciepłeg, pełneg muzyki teatru, gzie czarwała nas pwiewna Ułanwa w



„Rme i Julii” i triumfwała Bałabina w „n Kichcie”! Wychząc z teatru, pijani muzyką,

rzgrzani ciepłym wziękiem ruchów, zaczynaliśmy marznąd w czekiwaniu tramwaju, tulaliśmy się

płaszczami i ustawiali plecami wiatru. kła wszyscy mówili: «Ló ruszył na Łaze. lateg tak

zimn». W naszej wybraźni pjawiał się jakiś wytwrny, baletwy ló, cały w srebrze i klrwych

błysktkach. Ló ten płynął kłysząc się i ginął w niebieskich falach. A teraz...”

Wjenny ls tak całkwicie wchłnął autrkę, że gy pczas blkay przybywa na krótk

Mskwy i ma mżnśd nawiązania kntaktu ze swim przewjennym życiem, ntuje w pamiętniku

Leningrazie: „pier tu pczułam, jak jest mi rgi i bliski... Chcę w nim mieszkad, zielid z nim

jeg lsy, ad mu wszystkie siły”.

W blężnym mieście istniały - nazwijmy to - wa kręgi rzeczywistści. Pierwszy krąg - t głó i mróz.

Piór Wiery Inber ptrafi z wielką plastyką i prawą ad bhaterskie i trune życie tych wielkich

dni Leningradu.

„C zieo przywżą tu na sankach siem - ziesięd trupów i kłaą na śniegu. Craz mniej trumien: nie ma ich z czeg rbid. Trupy - w prześcierałach, brusach, w zszytych z gałganków lub bajwych

kcach, a czasami nawet w prtierach. Pewneg razu wiziałam niewielkie, wicznie barz lekkie

zwłki ziecka, winięte w papier pakwania i przewiązane szpagatem.”

W innym miejscu: „Na ulicach wiuje się alb twarze błyszczące o nienaturalnie napiętej skórze (t

brzęki), alb zielnkawe i guzwate. P skórą nie ma ani rbiny tłuszczu. Mróz gryza te

wyschnięte szkielety. Piszę te słwa i słyszę, jak kł mych nóg, w kszu na papiery, któreg

wyrzucaliśmy przetem kruchy chleba, szpera szalała z głu mysz...”

A t rugi krąg życia - rzeczywistśd zwycięstwa: „Siaam pisania wierszy la „Prawy

Leningradzkiej” partyzanckim tabrze kłchzwym, który przebił się nas przez wszystkie

niemieckie ekspeycje karne. Przyszł pna wieście wzów z żywnścią. Wszystk t ptajemnie

przestawał się przez linię frntu „ W czasie swich wyjazów autrskich na pierwsze linie brny

- Wiera Inber szkicu je sylwetki bhaterskich kierwców, którzy p gniem niemieckich bmb

przewżą p lzie Łagi żywnśd la głująceg miasta; ntuje wiamśd fryzjerze, który,

przyzielny glenia sztabwców, nie wytrzymał i „uciekł na frnt”, aby wziąd uział w boju; a oto

słwa asa ltnictwa: „Owaga... bhaterstw... nigy tym nie myślę. Latam, żeby bid Niemców.

Ot, czym myślę. I biję ich.

Jakże się różnią ci razieccy luzie z pamiętnika leningrazkieg „brych wujaszków” z

mięzywjennych utwrów petki. W pewnym miejscu pamiętnika czytamy kbiecie-pilocie, z

którą leciała autrka. Pilt na pżegnanie nie przyjął papiersów ani wina, lecz gy Wiera Inber

fiarwała mu nie napczętą krekę ust, „ ... mój pilt nie mógł się przed i wziął krekę,

uśmiechając się z zażenwaniem.”

Hericzna rzeczywistśd Leningrau pierała się nie tylk na luziach walczących z brnią w ręku; w

pamiętniku sptykamy naukwców i artystów, zieci, stuentów, z których każy na swój spsób

przebija się zwycięstwa. Prfesr żanelize przeprwaza pkazwą perację. Gy niemieckie

bmby zaczynają paad zbyt blisk i wśró zaniepkjnych stuentów rbi się zamieszanie,

prfesr przywłuje ich prząku słwami: „Operacja jeszcze się nie skoczyła”. Młzi naukowcy

robią ktraty w schrnach. Stuenci zają egzaminy. Pewien prfesr skarżył się na nich: „Trzeba



nsid rzew na pał, a ni zajmują się analizą ilściwą.” Filharmnia leningrazka jest czynna przez

cały czas blkay, w blężnym mieście Szstakwicz kmpnuje leningrazka symfnię, późniejszy

laureat Nagrody Stalinowskiej, Wiszniewski, pisze wraz z klegami kmeię muzyczną. Kilkuletni

chłpczyk, płacząc z przerażenia, własnręcznie gasi bmbę zapalającą.

Ci luzie z ich sprawami stają się nam w czasie lektury książki barz bliscy. I t wśró nich wyrastapstad autrki pamiętnika. Nastąpił zrównanie pmięzy nią a tczeniem. Pisząc swich luziach

pisała sbie, i na wrót. Jej pstad, czytana w pamiętniku, nie jest mnlitem, jest to żywy,

prawziwy człwiek, przeżywa jacy lęki, upaki, ale nszący statecznie zwycięstw na sbą

samym, na swim awnym lsem, na swją twórczścią.

Charakterystyczna jest pierwsza próba gniwa, której paje się autorka na terenie Leningradu:

„Kilka ni temu sieziałam na stłku na śrku sali szpitalnej i czytałam pwiaanie Gorkiego. Nagle

zawyły syreny i zenitówki pkryły pciskami całe nieb. Wybuchła bmba, zaźwięczały szyby.

Sieziałam na stłku bez parcia: nie miałam nawet czeg przylgnąd. Ze wszystkich strn kna,okna... Ranni, luzie bezrani, mim wli patrzą na mnie, zrweg człwieka: c bęę rbid.

Wytężyłam całą swją wlę; zaczekałam, aż ucichnie łskt i czytałam w alszym ciągu, pilnując się

tylk, żeby głs mi nie rgnął.”

W ciągu trzech lat petka wyjeżża wiele razy na pierwsze linie frntu, przemawia na wiecach, czyta

wiersze zagrzewające żłnierzy walki, naraża się na wiele niebezpieczeostw: staje się p

huraganwy gieo, w czasie przejazdu przez Łagę mał nie zamarza, ratując się śmierci

ciepłem mtru samchweg. W kpach, w zakłaach pracy nawiązuje bliski kntakt z luźmi

walczącymi, jej przemówieo raiwych słucha cały Związek Raziecki. W niach głu i wściekłych

strzałów - pisze reprtaże la zagranicy, zaznajamiając świat z herizmem miasta, pisze wiersze,pracuje na pematem, pragnie, by „Płunik Pułkw” przemówił luzi prawą i prsttą.

Ogrzna prze laty rzeczywisteg nurtu życia - w dniach walki Wiera Inber notuje wypadki na

frncie na równi ze swimi barz sbistymi sprawami, antyfaszystwski frnt stał się linią i sensem

jej pracy. Zwycięstw armii staje się jej zwycięstwem.

Autrka głębk czuwa tę prawę: w dniach stalingradzkiej ofensywy pisze p atą 17 grudnia

1942 r.: „zisiaj wracając ze Związku Pisarzy spytałam I. ., czy myśli, że mgę już teraz starad się

przyjęcie partii.”

P atą zaś 29 grunia następneg rku - autrka, która w tym niu zstała rzeczywistym człnkiem

partii, zantwała: „W rze pwrtnej z kmitetu zielnicweg zaawałam sbie pytania: jak

naprawę upłynął rk meg stażu kanyackieg? Jakie zmiany zaszły we mnie w ciągu teg

kresu?... Nie tak łatw t sfrmułwad, ale różnica jest. Przetem był tak: napiszę, przypuśdmy,

uatną rzecz - cieszę się z teg. Niepwzenia przysparzały mi wiele gryczy. Były t jenak mje

sbiste smutki i wyłącznie mje raści. Obecnie natmiast zastanawiam się na tym, w jakim

stpniu t, c piszę, jest pżyteczne dla sprawy literatury razieckiej, która z klei jest cząstką

wielkiej sprawy - rzkwitu meg paostwa, pierwszeg scjalistyczneg paostwa na świecie. Każy

utwór literacki, rzumując lgicznie, pwinien, a przynajmniej mże, przeistczyd się w czyn. Staram

się baad rzumw linię prwazącą utwru czynu, ganąd, co się zieje za skrajem

urwiska na kocu strnicy, tam gzie zaczyna się życie. Jak ziaływają teraz na czytelników mje



wiersze? Jak pracwał mje piór - mój ręż, w blężnym Leningrazie? Czy ptrafiłam w

jakimklwiek stpniu byd ptrzebna miastu? Opwiaam za t. Pruczyła mi t partia. T mje

zaanie partyjne.”

Na statnich strnicach autrka, wkraczając wraz z miastem w życie pkjwe, pisze leningrazkich

zegarach: ich wskazówki zatrzymały się w pczątkach blkay, wisną zaś 1944 rku przy jenym zzegarów stanął człwiek na rabinie, pwli naprawia mechanizm. „Wskazówki niezecywanie,

jakby uczyły się na nw chzid, ruszają z miejsca. Ią, ią, ią... Czas pwraca. Już pwrócił.”

We wzruszającym pisie uwlnineg miasta autrka zaczyna myśled kategriami pkjwymi, jej

liryczne piór (ale jakże nwy jest ziś ten liryzm!) pwraca o szczegółów nia pwszenieg,

pisu malwania ławek w parku i wstawiania szyb w kna. Lecz ziś za tymi pzrnie małymi

sprawami kryje się wielka, humanistyczna jrzałśd pisarza.

Jej wjenne utwry przemówiły czytelnika pełnym głsem.

Człwy stachanwiec jeneg z leningrazkich zakłaów p wysłuchaniu wierszy Wiery Inber

powiedział: „Przecież t nie wiersze. T prawa...”

„Twarzyszk Inber - pisał pewien ficer raziecki - przeczytałem właśnie Wasz pamiętnik w

„Znamia”. Tak, wiele przeżyliśmy w Leningrazie i my, i Wy. I jak pięknie i prst pisaliście t

wszystko! Dzięki Wam za t. Przyjaę i za „Płunik” pziękuję sbiście. Tę książkę my,

leningrazcy ficerwie, czcimy i czytamy.”

I tu mim wli przychzi na myśl sptkanie Wiery Inber z rewlucyjnym marynarzem sprze wielu

lat. List oficera jest jakby zakoczeniem tamtej sceny.

ALEKSANDER JACKIEWICZ



22 sierpnia 1941 roku

Rozjazd Nr 1

wie wyrwy p bmbach, które utwrzyły razem jeen lbrzymi lej, rozwalona cysterna, ziemia

brunatna nafty, spalna lkmtywa p nasypem. Obk przewjenna tablica: „Palenie

wzbronione p pwiezialnścią sąwą!” Zwrtniczy - zapłakana kbieta w ciąży, wygląająca,

jakby miała rzid za chwilę - pnur trzyma chrągiewkę...

Znwu stimy. Zamaskwane brzzwymi gałęziami platfrmy twarwe, wyławane maszynami i

częściami maszyn, ią w przeciwnym kierunku: t ewakuacja fabryk leningrazkich. P świeżści

gałęzi mżna kreślid, jak ług pciągi znajują się w rze.

Kła zamachwe, brabiarki, uże i małe kła zębate, jakieś płaszczyzny, trójkąty. Części maszyn są

wysmarwane tłuszczem i opakowane w papier impregnowany. Za platformami - „ciepłuszki”, w

których jaą rziny rbtnicze. W jenej z „ciepłuszek” - zieci na pryczach. Główki ziecięce,przytulne mcn siebie, wygląają przez kn. Ani jeneg uśmiechu.

W Moskwie opowiaan mi, że pczas pspiesznej ewakuacji jeneg ze żłbków ziecięcych na

rączce każeg ziecka wypisan chemicznym łówkiem jeg imię i nazwisk. Jenakże p przybyciu

na miejsce, w czasie kąpieli nazwiska zmyły się. Trzeba był wezwad z Mskwy matki, żeby rzpznały

swoje dzieci.

Jen zieck nie zstał jenak rzpznane.

O! Mskw!... Nie pzstawiasz mnie samej, pążasz za mną i ranisz serce. Ciągle sti mi prze

czami mój półrczny wnuczek Miszeoka, w chwili gy wnszn g pciągu, w płóciennym

kapturku, nazbyt wielkim na jeg główkę, w kszulinie i bluzeczce.

Leżał spkjnie w wagnie la zieci, przypatrując się wszystkim błyszczącymi czętami i trzymając

się ręką za własną nóżkę.

Zabrakł mi sił, by raz jeszcze wejśd wagnu i spjrzed na nieg. Tak jechał...

Nasz pciąg ruszył nareszcie. Twarwy - również. My - do Leningradu, tamten - z Leningrau. ług

prwazaliśmy się nawzajem wzrkiem.


Nieznana stacja

Zatrzymaliśmy się świcie. Stimy. Stacja nieznana, do dworca daleko. Ani jednego samolotu w

pwietrzu, ani jeneg wystrzału na ziemi. Niechby już lepiej grzmiał i huczał, zawsze byłby lżej.

Nasz wagn jest prawie pusty i małmówny. W jenym z przeziałów już awna grają zawzięcie wpreferansa, gra tczy się jakby cichaczem. Generał-lejtnant, pgwizując w zamyśleniu, głasza atu.



Inżynier wjskwy c chwila wystukuje fajkę brzeg stlika - cichy stuk przypmina kucie zięciła.

ymek z fajki wypływa na krytarz, ukłaa się w warstwy, wyłuża się i zawisa w promieniu

słnecznym. Niekiey nastaje taka cisza, jak gyby pciąg sunął p mchu.

Przez cały ten czas tylk w Włchwie przeleciały na nami wa „jastrząbki” i przemaszerwał bk

nieuży ział piechty mrskiej - w słocu błysnęły złte ktwiczki... To wszystko.

Po obu stronach toru - leje pełne wy, która szybk się nich przesącza. Wzłuż słupów

telegraficznych także wiad leje - niec mniejsze. Niemcy zrzucili tu bmby szczęnie, p swjemu,

ciężkich bmb kruszących używali tylk niszczenia trów, na linie przewów telegraficznych

przeznaczyli mniejsze bombki.

Wymarły las, smalny wybuchami. W jenym miejscu wszystkie rzewa wyrwane z krzeniami. Na

skraju lasu - brzózka. Kra jej, pkryta krpkami, nawiasami, kreskami i przecinkami, przypomina

stengram. T histria życia brzózki, histria, która urwała się w pół słwa: wszystk jest zwęglne,

zdruzgotane, martwe...

Prze chwilą wieziałam się nazwy stacji. Mga. Prze wjną przecież w góle nie znaliśmy tej

rgi, jeźziliśmy stale Paźziernikwą Linią Klejwą. Teraz mięzy Błgje i Tsn są już Niemcy.

Jakie tu leśne, pachnące żywicą nazwy: Mga, Bugszcz, Chwjna...


Leningrad

Pierwszą rzeczą, którą ujrzeliśmy w Leningrazie, jeszcze na placu prze wrcem - była rzklejna

na ścianach mów i skąpana w prannym słocu ezwa, ppisana przez Żanwa, Wrszyłwa i

Ppkwa: „Twarzysze leningraczycy, rzy przyjaciele!...”

Odezwa ukazała się 21 sierpnia, a Ilia awywicz wyjechał p mnie Mskwy 13. W ciągu tych ni

sytuacja Leningrau znacznie się pgrszyła. Mim t mąż mój pstąpił słusznie. Zawsze mówił: „Jeśli

wybuchnie wjna, musimy byd razem.” I t jesteśmy razem.


Nasze mieszkanie na Piescznej, na piątym piętrze - wysokie, jasne, na wpół puste.

Tylk półek na książki i talerzy na ścianach jest tu p statkiem. Nie więnące róże z czasów

Elżbiety i Katarzyny, nikłajewski - niebieski ze złtą bwóką - rnament. Szarawbiały fajans.

Kruche gsparstw. Na cóż się teraz przya?



Okna sypialni i balkn wychzą na Ogró Btaniczny. Mim że jest jeszcze ciepł, niektóre rzewa

przygtwują się już jesieni: wystriły się całe w złt i purpurę. A cóż pier bęzie we

wrześniu!

Z balknu wiad brze lbrzymią ranżerię palmwą - cała ze szkła. Zielne gazny, aleje... Luzi w

grzie mał. Nie byłam tam jeszcze ani razu. Pójziemy w niezielę.

W mu, w którym mieszkamy, mieści się Instytut Farmaceutyczny. Obk nas za ścianą - bursa dla

stuentek. Całkiem blisk, tuż za rzeczką Karpwką, znajuje się Pierwszy Instytut Meyczny wraz ze

swą kliniczną „bazą” - byłym szpitalem Pietrpawłwskim, becnie szpitalem im. Erismana.

Erisman - był t człwiek wielkieg serca i światłeg umysłu. Uczny-higienista, który wiele zziałał

dla Rosji.

Szpital jego imienia i Pierwszy Instytut Medyczny - t całe miasteczk: mnóstw użych i małych

buynków wśró pięknych starych rzew, które pamiętają jeszcze czasy „gaju archirejskieg”.

Niegyś był tu „archirejskie pwrje”1), a jeszcze wcześniej - w kresie zakłaania Petersburga -

rezydencja letnia Teofana Prokopowicza. Miejsca bogate we wspomnienia.

Prze wjną I. . miał w Instytucie jeną z kater, becnie zstał mianwany jeg yrektrem.


Sekretarz pwiezialny tutejszeg Związku Pisarzy - Kietlioska, zbaczywszy mnie ucieszyła się i

natychmiast zatelefnwała raia. Pszłam tam wprst ze Związku i umówiłam się, że bęę

przemawiała nazajutrz.

Auycja nazywała się: „Mskwa przemawia Leningrau”.

Zaczęłam tymi słwami:

„Twarzysze! Mieszkaocy Leningrau! Obywatele miasta Lenina! Przemawiając ziś was, chcę

przekazad wam pzrwienie Mskwy, meg miasta, które w tych grźnych niach jest równie

mężne i niezłmne jak Leningra. Równie brze zaje sbie sprawę z niebezpieczeostwa, którezawisł na krajem, i tak sam wierzy, że niebezpieczeostw bęzie przezwyciężne, a wróg - rozbity.

Moskwa i Leningrad, jak sistra i brat, pają sbie ręce i mówią: „Nasze bęzie zwycięstw”.

Zacytwałam Hercena:

„Opwiaania pżarze Mskwy, bitwie p Brin, Berezynie, zbyciu Paryża były mją

kłysanką, mimi bajkami lat ziecinnych, mją Iliaą i Oyseją” - pisze Hercen. „A teraz myślimy

tym, la ilu następnych pkleo zisiejsze nce mskiewskie staną się epsem bhaterskim, rsyjską

Iliaą i Oyseją”.

1Archirejskieje podworje – psiałśd należąca zamiejscweg biskupa, w której zatrzymywał się chwilw;

stała sieziba jeg zastępców (przyp. tłum.).



Zakoczyłam tak:

„Hitleryzm zstanie zmiażżny, starty z pwierzchni ziemi. A ty, Mskw ukchana, wielka stolico,

serce jczyzny i klebk bhaterów, i ty, Leningrazie, miast nszące imię Lenina, chlub i um

kraju - bęziecie trwad niewzruszenie, jak trwałyście tychczas przez wieki.”

Tej mjej auycji słuchał wielu luzi. Ola Cz. usłyszała ją stjąc w kolejce przed sklepem.

wieziała się w ten spsób, że jestem w Leningrazie.


zisiaj L . sptkał znajmeg lekarza z pewneg szpitala wjskweg, który tyzieo temu miał się

ewakuwad z Leningrau.

W ciągu teg czasu szpital, rzmieszczny w wagnach, stał bezczynnie na trach p miastem i nie

mógł wyjechad. Teraz pwrócił.

Niemcy przecięli rgę przez Mgę - naszą statnią linię klejwą. Stacja Mga zstała zajęta niemal

nazajutrz p naszym przyjeźzie.

1 września 1941 roku

Częste alarmy ltnicze: ziesięd, piętnaście razy ziennie. A właściwie - jeen wielki alarm z krótkimi

przerwami. Mim t w tej chwili panuje cisza, nie słychad nawet zenitówek. Wszystk bywa się

gzieś alek, za hryzntem. Wicznie Junkersy krążą na przeplach Leningrau i nie mgą się

przerzed miasta. Mże jenak naejśd taki zieo, że przerą się, tak jak t był w Mskwie.

A mskiewskie wieczry były wówczas, jak na złśd, wyjątkw piękne. Purpurwa kula słoca

zwlna paała ku zachwi i w miarę teg, jak zbliżała się hryzntu, wznsiły się ku górze

balny zaprwe, tak jakby jeen mechanizm kierwał tymi ruchami.

Pamiętam, jak pewneg razu wzeszeł lbrzymi, nienaturalnie różwy, jakby ulepiny z wsku

księżyc i wypełnił sbą całe kn. Wklęsłści na pwierzchni księżyca przypminały ciski palców;

wyawał się, że ktś trzymał g prze chwilą w grących łniach.

Wzięłam maszynę pisania i zaczęłam schzid schrnu. Ię p schach, a przee mną

błąkana staruszka. Mąż jej umarł, a na myśli, że zstał w mieszkaniu. Izie i płacze:

- Cały czas byliśmy razem i nagle pzstał sam. I teg włżyłam jeg palt. Jak n sbie teraz

poradzi bez palta?



Zeszłam na ół. Jakaś nieznajma kbieta z inneg mu szuka rzpaczliwie sweg kilkumiesięczneg

ziecka i rzpytuje wszystkich, czy g kt nie wiział. A zieck, zawinięte w chustę, spczywa w jej

ramionach.

Pczas naltów nie zamykałam sweg mskiewskieg mieszkania na wypaek pżaru bmb

zapalających: mieszkałam na statnim piętrze. Pza tym yżurni MPWO2 przychodzili czasami do

mnie, aby napid się wy.

Pewneg razu wróciłam siebie na górę nie czekając na włanie alarmu. Przy twartym knie

stali waj mieszkaocy naszeg mu i rzmawiali półgłsem. Gwiazy, niezwykle jasne prze świtem

i jakby pkryte rsą błyszczały na murami Kremla. W ali nieb był purpurwe pżarów.

Peszłam nich; ług staliśmy we trójkę przy knie i patrzyliśmy na aleką łunę.


Byłam właśnie w reakcji gazety wojskowej, gdy kierownik redakcji, dwaj pisarze moskiewscy i szofer

wrócili z pierwszej linii kpów.

Wchzą pkju. Wszyscy w płaszczach wjskwych, z granatami za pasem. Szfer, iący z tyłu,

ma ich aż cztery. W ręku niesie ręczny karabin maszynwy, stawia g w kącie mięzy kanapą i szafą.

Maszynistka, która przyszła p kalkę, z łsktem przewraca erkaem. Całe szczęście, że był

zabezpieczony!

Przybyli kłaą granaty na stół, wyjmują mapę i pgrążają się w stuiwaniu jej. Nastrój pnury.

Wyprawa była nieuana, nasi zstali epchnięci. Niemcy bmbarwali sztab armii. Na miar

złeg wszyscy są głni.

Nagle zwni telefn: jena z naszych baterii przeciwltniczych zestrzeliła piętnaście

nieprzyjacielskich samltów. Niebywała liczba!

Wszyscy, zapminając głzie, chwytają granaty, zabierają karabin maszynwy i rzucają się

rzwi: jaą baterii.


Wzmianka w „Prawzie Leningrazkiej” tym, jak pracują becnie spółzielnie pracy. Kierwnik

techniczny jenej z nich zjawił się w centrali i płżył na stle nwiutkie żelazk elektryczne, a bk

niego jeszcze jakiś przemit. „Wszyscy szanujemy t żelazk - pwieział. - T zieł naszych rąk.

Ojczyzna jenak ptrzebuje teraz innych fabrykatów. lateg chcemy skoczyd z żelazkiem - lunśd

2MPWO - Miejscowa Obrona Przeciwltnicza (przyp. tłum.).



chwilw a sbie jakś bez nieg raę - i zająd się tą właśnie „sztuczką”. Wszystkśmy już mówili i

rzważyli, pzwólcie nam tylk przystąpid pracy. Otrzymali pzwlenie i teraz spółzielnia

prukuje „sztuczkę” - niepzrną częśd karabinu, bez której bro jest martwa: nie strzela


Kiey rzpczyna się alarm, na naszą klatkę schwą wychzi yżurny stuent-farmaceuta i

puszcza w ruch mwą syrenę, która przypmina młynek kawy z ługą krbą...

Linia buwy kpów przebiega w pbliżu Peterhfu3.

Niemcy, rzecz jasna, bęą walid w fntanny.

Wiziałam w rękach młziutkieg czerwnarmisty zbyty na Niemcach krelas.


Zaziwiająca, niezwykła jesieo. eszcze nie paają. W suchym i łagnym cieple rzewa żółkną

całkwicie, nie tracąc liści. Stją nietknięte - purpurowe, bursztynowe, cytrynowo-żółte.

I. . cały zieo spęza w Instytucie. Jestem sama w naszych wyskich, aż nazbyt jasnych pkjach. W

czasie alarmu wychzę na balkn. Ulica Piesczna, która i tak jest barz spkjna, wylunia się

wówczas całkwicie. Tylk yżurni MPWO stją w hełmach prze bramami i patrzą w nieb. Czasami

przez ulicę przebiegnie uczeo ze szkły rzemieślniczej. Bursa ich znajuje się w jenym z buynków

na terenie Ogrodu Botanicznego.

brze pwieziała nich knuktrka w tramwaju:

- Nszą się jak gsparze. Wisi t na stpniach, pcha się na platfrmach, ale już ich nie ruszam.

Przecież nieług póją na frnt, rwy kpad.

W pasie umcnieo brnnych, przy których buwie pracują stuentki meycyny, zleciał na

spachrnie wprst na ręce ziewcząt lekk ranny nasz ltnik. Walka powietrzna była się na ich

głwami.

3Peterhof - miejscwśd w pbliżu Leningrau. Pałac barkwy z XVIII wieku; park na Zatką Fioską, w którym

znajuje się słynna aleja fntann (przyp. tłum.).




Wczraj był pierwszy wielki nalt na Leningra.

W zieo jak zwykle był kilka alarmów, ale mim t pstanwiliśmy wszyscy pójśd „Muzkmeii” -na „Zemstę nietperza”. Oprócz nas byli jeszcze Nikłaj Iwanwicz Ozierecki z żną Alną i Fieia P.,

który jest la mnie zawsze tym samym Fieia P., mim piąteg krzyżyka i tytułu racy prawneg

jeneg z narkmatów4. Fieia nie chciał wyjechad i pzstał w Leningrazie. Trzyma g tu wygne

mieszkanie, któreg się barz przyzwyczaił, ywany i książki.

Nikłaj Iwanwicz jest zastępcą I. . w Instytucie, psychiatra, mąry chłp. Ma niesłychanie zabawną

wymwę.

W przerwie mięzy pierwszym a rugim aktem zaczął się klejny alarm. W fyer zjawił się

aministratr i takim samym tnem, jakim zapewne zawiaamiał publicznśd zmianie w bsazie

ról z pwu chrby jeneg z aktrów, pwieział wyraźnie: „Uprasza się bywateli, aby zechcieli

stanąd jak najbliżej ścian, pnieważ w tym miejscu, (wskazał ręką na grmny twór przeltwy w

suficie) nie ma wiązao achwych.44

Psłusznie stanęliśmy p ścianami i staliśmy tak ze czterzieści minut. Gzieś alek strzelały

zenitówki. P właniu alarmu przestawienie bywał się w alszym ciągu, c prawa - w

przyśpiesznym tempie: pminięt rugrzęne arie i uety.

Gy wyszliśmy z teatru, nc jeszcze nie zapała. Niebieskie światł wieczrne zlewał się z

czerwnawymi blaskami. Na placu taoczyły jasnpurpurwe refleksy gnia. Nie zrzumieliśmy

nawet na razie, c się stał.

Wtem widzimy - szfer Kwrw macha nas ręką, a przecież samchu nie zamawialiśmy.

Kwrw mówi:

- Pstanwiłem zajechad p was, lepiej jak najpręzej byd w mu.

„ Twarz ma zmieniną i blaą w blaskach luny. Gy samchó minął plac, ujrzeliśmy nagle czarne,

kłębiące się góry ymu, rzświetlne u łu płmieniami. Wszystk t piętrzył się w grę, pęczniał,

ukłaał się w buzące grzę zwje i ngi. Kwrw wrócił się nas i pwieział zławinym

głsem:

- Niemiec zrzucił bmby i ppalił skłay żywnściwe.

W czasie jazy złapał nas jeszcze jeen alarm. W mu ług staliśmy na balknie i patrzyliśmy na

płnące skłay.-O jeenastej pszliśmy spad. Jednak o drugiej w nocy trzeba był (p raz pierwszy w

Leningrazie) zejśd schrnu. Zbyt, grźnie huczały niemieckie samlty wprst na naszymi

głwami. Zenitówki waliły bez przerwy. O czasu czasu rzlegał się huk, znany nam już z Mskwy.

4Narkomaty - kmisariaty luwe, przekształcne 15. III. 1946 r. w ministerstwa (przyp. tłum.).



Schrn jest ługi, wzłuż ścian - ławki. Na ścianie, na półce – głśnik raiwy. Tuż bk - apteczka

mwa. Na ławkach sieziały rzemiąc kbiety i zieci. Rzmawian tylk półgłsem i szeptem przy

rzwiach, gzie stał psterunek MPWO.

Wtem jakieś zieck, chłpczyk, wstaje i na tłuściutkich nóżkach przechzi mięzy ławkami przez

całą piwnicę. Wszyscy przygaają mu się w milczeniu. Bierze stłeczek, stawia p ścianą, gzie jestrai, włazi na stłeczek -- wszystko to robi niczyjej pomocy - zejmuje z półki głśnik i przyciskając

go do ucha przysłuchuje się ze wszystkich sił, stara się wniknąd głębi, czy nie rzlegną się tam

upragnine słwa „alarm włany”.


Spalne skłay Baajewskie - to największe spiżarnie Leningrau, jeg „serce żywnściwe”.

Złwieszczy ym, tłusty, ciężki i ukłaający się w warstwy, był płnącym cukrem, masłem, mąką …

O wóch ni ncujemy w Instytucie. Przewczrajsza ciepła, księżycwa nc była tak jasna, że na

pewno całe miast wiad był z niemieckich samltów jak na łni.

Pielęgniarkm zabrnin przebiegad przez pwórze w białych fartuchach. Budynki szpitalne są tak

białe, jakby również były w fartuchach. Nie mżna ich jenak ukryd p narzucną na plecy chustką.

Wybuchy pcisków przeciwlotniczych rbią wrażenie bezbarwnych w blasku księżyca. Reflektory

próżnują. „Junkersy” nachzą falami. Przelecą, na jakiś czas rbi się cich, a potem - znowu.

Wczraj I. . chciał sprawzid, jak bywa się przenoszenie chorych do schrnu. Pszłam z nim.

Wyszliśmy właśnie z kliniki płżniczej, a tu nagle - gwizd bomby. Przestraszyłam się, pobiegliśmy

prze siebie, ale wybuch nastąpił, zanim zążyliśmy biec rzwi frntwych główneg buynku

szpitalneg. Zgięłam się we dwoje w oczekiwaniu, podmuchu. Podmuchu jednak nie był, a mże

pszeł w innym kierunku.

W naszym sztabie pwiezian mi ptem, że jena bmba upała kł ZOO. Pbn słnica zstała

przysypana ziemią. Następnej ncy – znowu bomby. Wybuchy – znów w tych samych miejscach.

Niemcy celują w zakłay chemiczne, a trafiają w ZOO. Opwiaają, ze małpy zstały zabite, szalały

ze strachu sból biega p ulicach.

A jak nieznśnie wyją pczas naltów psy świaczalne w-Instytucie! Biedactwa - i bez naltów

ciężk im żyd na świecie z „pawłwwskimi” przetkami5.


5Przetoka – tu: wytwrzny w celach świaczalnych wąski kanalik, łączący pwierzchnię ciała z głębiej

leżącymi tkankami lub rganami (przyp. tłum.).



Wiszniewski, Tarasienkw i Braun zążyli jeszcze wziąd uział w wyaniu statnieg numeru gazety w

niu, w którym Niemcy wkraczali już Tallinnu.

Otczna Flta Bałtycka z truem złała się przebid. Niemieckie bmbwce nurkujące

prześlawały nieustannie nasze kręty: były tam transprtwce wjskwe, trpewce, ścigacze,

parwce... Bmbarwanie trwał zieo i nc bez przerwy. Luzi, którzy złali się uratwad, bmbysięgały na drugim, a czasami nawet na trzecim statku (Braun).

Jak t brze, że Wsiewł Wiszniewski jest tutaj!


Wczraj, kł ziesiątej wieczrem jaąc samchem, ugrzęźliśmy w klumnie ciężarówekwojskowych niedaleko Ogrodu Botanicznego.

Księżyc jeszcze nie wzeszeł. Nc była parna, ciemna i pchmurna. Samchó przyjechał p nas, aby

zawieźd częśd naszych rzeczy Instytutu: mieszkamy tam przecież jeną ngą.

Zanim wyruszyliśmy w rgę, zapały egipskie ciemnści. Ciężarówki w niesamwitym niełazie

zataraswały całą ulicę. Stały wzłuż, wszerz, na uks, na chnikach, na jezni... wóca klumny

gzieś zniknął.

Nasz szfer spróbwał na chwilę zapalid reflektry, lecz natychmiast jakiś wściekły głs wrzasnął:

- Tylko twojej latarni brakwał! Migiem gaś!

Szfer pwieział nieśmiał:

- Wiem, że nie brakwał, ale przecież nic nie wiad.

W atku, jak t zwykle bywa w takich wypakach, rzpczął się alarm. W ciemnściach zawyły i

zajęczały syreny. Jencześnie w niskich chmurach rzległ się złwieszczy warkt. Nie ma ką

uciekad: z bku i z tyłu pchają się na nas ptężne ciężarówki, słychad tylk trzask kła. Wreszcie na

przodzie cś pruszył się, zahuczał i ciężarówki ruszyły z miejsca. P wóch czy trzech metrach -

„stój!” Prst na nas pakuje się chłnicą jakiś inny samchó sbwy. Zaczęliśmy się cfad,

zaczepiliśmy cś. W kocu jenak - pjechaliśmy.

Skręciliśmy na lew nabrzeżem Karpwki. Szfer mówi: - Nie wizę mstu przez rzeczkę. Żeby tylk

nie wpaśd wy! Teg jeszcze brakwał...

Znwu skręciliśmy, tym razem na ślep i trafiliśmy wprst na mstek (w tym miejscu, gzie Karpwka

wpaa Newki). Jaąc ulicą Lwa Tłstja znwu na chwilę zapaliliśmy reflektry. Patrl żąa nas

przepustki. Opwiaamy: „Jest”. Papiery samchu są rzeczywiście w prząku, tylk ja nie mam

przepustki ncnej, a jest już p ziesiątej. Teraz nie patrzą na t przez palce.

Pjechaliśmy alej: nie mżemy znaleźd naszej bramy. Znwu zapalamy reflektry. A tu milicjant:



- Jeszcze raz zapalicie - bęę strzelad! Wiad, że nie żartuje.

Pwrót mu trwał prawie gzinę. Szfer był lewie żywy.

Mówi:

- Aż mi się kszula przylepiła grzbietu - taka ciężka jaza.

Cś barz grźneg i niepkjąceg był w tym bezłanym nagrmazeniu samchów w śrku

miasta.

Kmunikat był ziś niepmyślny: aliśmy Czernihów.

Pciski artyleryjskie spaają bez przerwy na miast. Wczraj w ncy trzy upały na Wieriejskiej, kł

kanału. T grsze bmbarwania. Bez uprzezenia, bez alarmu. O razu śmierd lub rany.


Zrbił mi się jakś ziwnie, gy usłyszałam mły kbiecy głs: „Telefn zstaje wyłączny koca

wjny...” Próbwałam cś pwiezied, prtestwad, ale szybk szłam wnisku, że t

bezcelowe. Po kilku minutach telefon zabrzęczał i zamilkł... koca wjny.

Mieszkanie razu zamarł, stał się chłne i bce, zamknęł się w sbie. Wszystkie telefny w

mieście zstały wyłączne tej samej gzinie. Tylk nieliczne są naal czynne: w urzęach (szczególnie ważnych), w klinikach i szpitalach.

17 w rześnia 1941 roku

Przyszła mnie krewna Puszkina (jej babka byłą sistrą citeczną Aleksanra Siergiejewicza).

Pbna jak wie krple wy przków Puszkina p kązieli: czarne, kęzierzawe włsy,

murzyoskie oczy, grube wargi, które ukłaają się w jakiś niezwykły uśmiech. Jaka żywtna krew!

Wiera Kaetanowna nigdzie się jeszcze nie urząziła. Urzą, w którym pracwała, ewakuwał się, a

na nie wiam laczeg zstała w Leningrazie. Córka jej uciekła z Puszkina6przed Niemcami.

Chory syn, artysta-malarz, jest przykuty łóżka.

Krewna Puszkina, która uciekła z Puszkina prze Niemcami…

Nawet barz świaczny pwieścipisarz nie mógłby teg wszystkieg tak łatw wymyślid.

Zstaliśmy statecznie „skszarwani” w Instytucie.

6Puszkin - miejscwśd p Leningraem (przyp. tłum.).



Nasz nwy pkój jest barz mały: biurk przy knie, wa żelazne łóżka, etażerka, ftel i wa krzesła.

Jeśli chcemy się umyd, musimy przynsid mienicę i stłek.

Na ścianach – prtrety ucznych: Claue Bernar, Bichat, Pasteur, Virchw, Kch i sztych: „Lekarz

angielski Jenner knuje p raz pierwszy szczepienia spy śmiletniemu Jameswi Phippswi”.

W pkju sti także krągły piecyk żelazny, w którym c ran pali Eufrsinja Iwanwna. Za knem

ptężne tple. Wmawiamy sbie, że uchrnią nas prze łamkami. Nasz pkój jest zresztą dobrze

ulokowany – w głębi litery „U”, miezy wma skrzyłami buynku..

Pkój ten nabiera szczególneg urku o zmierzchu, gdy ciemnści zalegają miast i szpital, -Człwiek

idzie i nie chce nu się wierzyd, że w góle istnieje światł. Pierwotny mrok wyrasta przed nim jak

ściana. Nce są teraz ciemne pjawia się rąbek umierająceg księżyca.

Iąc mieszkania, trzeba przejśd przez pwórze i zimny kamienny przesinek główneg gmachu.

W przesinku pali się niebieska lampka, yżurna siezi na książką. Gzieś alek wali artyleria. Na

horyzoncie niebo bucha gniem: tczą się tam walki pwietrzne. Na pwórze przywiezin właśnie

rannych. Wczraj nieśli jeneg na nszach p schach. Z nszy spływała krew - ze stopnia na

stpieo. Pstawili na chwilę nsze, pnieśli - zstała kałuża krwi. Ranny - mły chłpak, blay jak

ściana - prst z frntu. Przywieźli - i razu na stół peracyjny. Amputwali mu ngę.

P przejściu pełneg rannych pwórza, chłnej klatki schwej i ciemneg krytarza wchzę

naszeg pkju, gzie jest jasn i spkjnie. Okn szczelnie zasłnięte. Na biurku pali się mała

lampka elektryczna, którą przywizłam ze sbą z Mskwy; ten krąg światła wyaje mi się cichą

przystanią, rajem. Pkój jest mim schrnieniem i stją.

Złuzenie, czywiście. Ale jen z takich złuzeo, które pmagają człwiekwi żyd.

Wczraj późnym wieczrem jeszcze pczas naltu weszliśmy izby przyjęd, ką przywiezin

właśnie fiary bmbarwania.

Młziutka rbtnica z fabryki knserw czekała na perację. Siómy miesiąc ciąży. Sieziała w

metalwym ftelu winięta w prześcierał. Twarz rzpalna grączką, płużne niebieskie czy na

wpół przymknięte, błyszczące i jakby wilgtne, włsy w; lkach spaają na ramina. Fałwana

koszula szpitalna nieco rozchylona na piersiach.

Pcisk wpał rewnianej hali fabrycznej i zabił siemnastu luzi z wuziestu becnych. Przy życiu

pzstała tylk na i jeszcze jena rbtnica. Ranną płżn na stół. rżała. an jej narkzę.

Ołamek utkwił głębk w nze, w klicy pięty. Na zjęciu rentgenwskim wiad g był wyraźnie.

Rzpczęła się peracja. Rzcięt stpę i przystąpin wyciągania łamka szczypcami;

pczątkw szukan g także za pmcą igieł, a znalazłszy, wyciągnięt piero po pewnym czasie:

truny był uchwycenia. W przerwach mięzy wybuchami pcisków przeciwltniczych słychad był,

jak szczypce zgrzytają metal.

Operacji knała Zinaia Wasiliewna Ogłblina, jeen z najstarszych tutejszych lekarzy.



Uczyła się tutaj jeszcze w tych czasach, gy Pierwszy Instytut Meyczny był jeynym w Rsji Żeoskim

Instytutem Meycznym. ziś jest na niestruznym chirurgiem. Całymi tygniami nie puszcza

szpitala, nieraz p kilka ni z rzęu nie chzi stłu peracyjneg.

Wyszliśmy prze kocem peracji, jenak lekarz naczelny - Brys Jakwlewicz Szapir przyniósł mi

ptem łamek; prsiłam g t. Był t maleoki kawałek metalu, w śrku stalwy, na zewnątrzmiedziany.

Nasza zielnica Pietrgrazka uważana jest za najbezpieczniejszą: ewakuuje się tu luzi z innych

zielnic. Ewakuwani przyjeżżają tramwajem, z tbłami, kłyskami, wanienkami, garnkami,

kwiatami w niczkach, książkami.

Śrkwa Rgatka - przejeżżałam tamtęy nieawn samchem „Izwiestii”. przy czym tarliśmy

niemal sameg Pułkwa - t becnie nasze pzycje człwe. Niemcy znajują się tuż bk.


Pszliśmy wczraj bursy stuenckiej. Był ciemn. Na hryzncie - wie łuny. Bursa mieści się w

byłych Kszarach Grenaierskich. Mieszkał tu niegyś Aleksaner Błk, jczym jeg był wjskwym.

Spkjna ulica na brzegiem Newki, bk Mst Grenaierski. Buynki na przeciwległym brzegu

(zwłaszcza jeen, spazistym achu), ich różwe i szare bicia w wzie, zatpina barka - to

wszystko ma w sbie cś hlenerskieg. Przypmina mi t jeszcze ten kącik w prcie kpenhaskim,gzie stją stare spichrze zbżwe, a lśniące, ciężałe głębie zibią rzsypane ziarn.

Na lew kszar, wzłuż Newki - wciąż ten sam Ogró Btaniczny.

Koszary - to potężny buynek niezwykle mcnych murach. Piwnice kszarwe (sptkaliśmy tam

wówczas tylk zziczałeg czarneg kta) są jak gyby specjalnie przygtwane na wypaek

bombardowania.

Jena myśl, jen pytanie: czy Leningra wytrzyma?

19 września - 1941 roku

Nc była przerażając spkjna. Wyawał się, że miast nie ycha: leży w ciemnściach i czeka.

Rankiem zaczęł się.

Słuchałam przez rai felietnu Erenburga frncie zachnim. I felietn bry, i sprawy tam brze

stją. Au nas!...



Erenburg pięknie pwieział: „Zwycięstw przestawiają jak uskrzylną pstad; ma n jenak

ciężkie stpy i chzi p ziemi we krwi i błcie. Zbywa się je z wysiłkiem”. Tak t brzmiał mniej

więcej.

W mim mózgu pwstały jakby „pla minwe”, których nie wln się zbliżad, Żanna i Miszeoka -

t „ple”. rewniany m w Pierieiełkin, wśró brzóz i ssen, również jest „plem”. Mimwszystk nie chciałabym tam teraz byd... Wlałabym byd na frncie. Ale tam, gzie zwyciężamy.

U nas w szpitalu każeg wieczru ciężk ranni prszą: „Zanieście nas schrnu”. enerwują się

barziej niż ci, którzy nigy nie byli na frncie.

Na wrze wciąż ta sama złta jesieo. Żółte liście paają ze starych rzew na różki szpitalne. zisiaj

przensi się nas jeszcze jeen szpital: mrski.

Wczraj ktś nazwał naszą zielnicę Pietrgrazka „głębkimi tyłami”. Gybyśmy byli nawet „tyłami”

la artylerii, t w żanym wypaku nie la ltnictwa: wem teg jest dzisiejszy poranek.

Męstw jest tak sam zaraźliwe jak tchórzstw.


Wczraj był barz ciężki zieo. Wiele fiar i zniszczeo. Zewszą słychad był huk i łskt.

Pjechaliśmy samchem Lli, która mieszka na Rzjazwej, w pół gziny p tym, jak upałytam wie bmby: jena na jeznię Wielkiej Mskiewskiej, druga - w pwórzu. m, w którym

mieszka Lla, ucierpiał bywu bmb. kła wszystk leżał w gruzach, wynszn rannych i

zabitych.

Pwórze zasypane szkłem i cegłami. W samym mieszkaniu, na płze tynk, błt, wapn, jak

podczas remontu. W pokoju sąsiaującym z pkjem matki Lli - iny Osipwny, runął piec.

Mieszkanie- wygląa krpnie.

Lla również pchzi z Oessy. Znamy się od wczesneg zieciostwa. Pamiętam, jaka piękna,

wesła i elegancka była jesienią 1913 rku w Paryżu. Wybraliśmy się całym towarzystwem na spacer: jeźziliśmy na karuzeli, przygrywała muzyka. Ptem usieliśmy rzęem na murku, jeliśmy kasztany

patrząc na Paryż w paających liściach; zapalały się pierwsze światła wieczrne.

Teraz Lla ma córkę Innę - piękną, pważną ziewczynę, która pragnie zstad szturmanem żeglugi

dalekomorskiej.

Kiey przyjechaliśmy na Rzjazwą, Lla była przy pracy. ina Osipwna brnąc p gruzach, wyszła

na nasze spotkanie.

Wiziałam ziś pewneg majra, który przyleciał z Mskwy i jeszcze zisiaj latuje z powrotem.

Opwiaał wszystkim i zakoczał tymi słwy: „Leningra pzstanie nasz, nie pbna, żeby mielig ad”. Wytłumaczył laczeg. I chciaż były t rzeczy znane, wielkrtnie przeyskutwane i



przemyślane, t jenak ptwierził je człwiek, który był p Jelnią. Jakie t pkrzepiające,

niezbęne w naszym życiu, niezwykle ważne!

Wczraj bmb zapalających wybuchły pżary w szpitalach: Kujbyszewskim, Aleksanrwskim i w

wóch wjskwych.

Ze -szpitala wojskowego na Radzieckim Prospekcie buchał taki ym jak gyby paliła się nafta.

Wczraj spały bmby w Nwej ieriewni na rynku. Przywiezin stamtą piędziesięciu luzi.

Ranna siemiletnia ziewczynka skarżyła się ciągle, że sprawia jej ból przepaska gumwa zaciskająca

ngę. Pcieszn ją, że ból nieług przejzie, ptem uśpin i amputwan ngę. Gy buziła się,

pwieziała: „Teraz brze, wcale nie bli”. ziewczynka nie wieziała, że jest już kaleką.


Oaliśmy Kijów. Ciężk na uszy.

W ciągu wczrajszeg nia był kilka alarmów. Pjechaliśmy miasta - alarm. Pstanwiliśmy

przeczekad g u Oziereckich i wstąpiliśmy nich. Mieszkają w awnym pałacu Kiriłła

Razumowskiego. Wysokie, olbrzymie j zimne pokoje. Wszystko tchnie minionym XVIII wiekiem. A nad

pałacem lata wiek XX w pstaci „Junkersa”, bławaneg bmbami ltniczymi.

Pjechaliśmy zisiaj miasta, reakcji gazety Flty Bałtyckiej, gzie pracuje T. Zalewie

weszliśmy na górę - alarm. Wchzi marynarz i mówi: „Wszyscy muszą zejśd schrnu”. Wyszliśmy

na krytarz. W tej samej chwili m zarżał: bmba upała tuż bk.

W schronie - T. rzesłał w kącie płaszcz wjskwy. Usieliśmy. T. wyjął z kieszeni plik listów żny i

zaczął mi je czytad. Był t ziwne i wprst nieprawpbne - wśró łsktu i wybuchów pcisków

słuchałam tkliwych i kchających słów.

Pjechaliśmy mu nie mgąc się czekad koca alarmu. Zajeżżamy prze Instytut, a przy

wejściu mówią nam, że wazieścia minut temu bmba trafiła w bursę stuencką. Jeziemy tam

natychmiast.

Zbliżając się wypatrujemy z aleka, czy buynek jeszcze sti. Sti. Nawet nie ze wszystkich kien

wyleciały szyby. Bmba (przypuszczalnie niewielka, piędziesięcikilwa) spała na pwórze. Lej był

już pełen wody i błta. Ale nawet tej niewielkiej bmby gmach zaryswał się. uże kawały tynku

pspaały na łóżka stuentów. Gyby ktś leżał na nich pczas naltu, zginąłby na miejscu.

Wielkie wrażenie zrbił na mnie fakt, że w takich czasach, w blężnym mieście, p graem bmb

Szstakwicz pisze symfnię. C najważniejsze - „Prawa Leningrazka” nsi tym mięzy

kmunikatami z frntu płuniweg, mięzy epizami „sępach faszystwskich” i butelkach z

płynem zapalającym. A więc sztuka nie zginęła, żyje jeszcze i grzewa nam serca.



C najziwniejsze, nie czułam niemal uerzenia. W pierwszej chwili wyał mi się, że gzieś alek

zatrzasnęły się ciężkie rzwi. Buynek zarżał, ale nie tak mcn. Mówią, że w innych budynkach

wstrząs był silniejszy.

Lla z Inną i iną Osipwna, przeprwaziły się ze sweg zbmbarwaneg mieszkania nas, na

Piesczną. Teraz bęę się z nimi częst wiywad.

Co zieo chzę rannych na „rugą chirurgię” i czytam im na głs. Mam dwie sale. Czytam

Grkieg, Niekraswa i Twaina. Barz pbają się pwiaania Marka Twaina i Niekraswa „Kmu

na Rusi brze się żyje”.

Niekiey wielu ciężk rannych śpi lub myśli swich sprawach. A jenak jest im przyjemnie, że ktś

przychodzi i rozmawia z nimi.

Z gryczą mówią niemieckiej technice, tym, że mamy za mał samltów i człgów. Jeen z nich

mówi z wysiłkiem. Pwtarza bez przerwy grączkwym szeptem:

- Żebyśmy mieli trchę więcej człgów, jeszcze trszeczkę! Inny, ficer bez ngi, ranny pod Kingisepp,

pwieział:

- Gzę się na nwe rany, żeby tylk wojna brze się skoczyła.

Trzeci, też ranny w ngę, z mealem „Za wagę”, wzruszając przypiętym agrafką ncnej kszuli,

mówił:

- Żeby tylk tę szaraoczę przepęzid! - to o niemieckich samolotach.

Czwarty pwieział schrnach i kpach:

- Nie ają ziemi spkju.


Pczas alarmów ranni są spkjni, chciaż jencześnie psępnieją. Przytłacza ich świamśd

własnej bezranści i niemcy. Przecież większśd z nich nie jest w stanie zrbid ani jeneg krku.

Kilka ni temu sieziałam na stłku pśrku sali szpitalnej i czytałam pwiaanie Grkieg. Nagle

zawyły syreny i zenitówki pkryły pciskami całe nieb. Wybuchła bmba, zaźwięczały szyby.

Sieziałam na stłku bez parcia: nie miałam nawet czeg przylgnąd. Ze wszystkich strn kna,

kna... Ranni, luzie bezrani, mim wli patrzą na mnie - zrweg człwieka: c bęę rbid.

Wytężyłam całą swją wlę; zaczekałam, aż ucichnie łskt; i czytałam w alszym ciągu pilnując się

tylk, żeby głs mi nie rgnął.

Jenakże p pwrcie mu, p przeżytym strachu siły puściły mnie razu tak, że musiałam się

nawet na pół gzinki płżyd.



Żłnierze wiezą bmbie, ale prawie wcale nie rzmawiają na ten temat. Czy wiezą, że tychczas

leży w ziemi, że nie wybuchła?


Bmba wciąż leży w ziemi. Saperzy gnią resztkami sił, a na, jak zaklęty skarb, nie aje się wziąd

rąk i craz barziej zagłębia się w ziemię. C zrbią, przez zieo, izie na marne w ncy.

Ziemia w naszym grzie cała jest rzkpana. „Nie ają ziemi spkju”.


Obył się zisiaj wiec kbiet leningrazkich. Przez całą nc sieziałyśmy z Wasiliewą, reaktrką

„Zmiany”, u niej w mu i pisałyśmy ezwę. Pczas klejneg ncneg naltu sąsiezi z górnych

pięter zeszli mieszkania Wasiliewej, które znajuje się na le. Siezieli żałśnie z ziedmi w

przepkju p wieszakiem: schrnu jakś nie pszli.

W bcym mu nalt jest alek straszniejszy niż we własnym.


Bmba wciąż leży. Zapmnieliśmy już prawie p niej, chciaż jeszcze jest grźna.

4 października 1941 roku

Trzeba był wykpad chnik pziemny, jak w prawziwej kpalni, wbid rewniane kliny i w ten

spsób zatrzymad bmbę na kreślnej głębkści.

zisiaj nareszcie pzwln nam ją bejrzed.

Pszliśmy z I. . wyzielnej części gru, gzie przez cały czas nie puszczan nikg.

Ciężka bmba krusząca leżała w całej swej kazałści: lbrzymia, pmalwana na niebiesk w żółte

plamy, z zastrznym ryjem i płaskim tyłem. Zapalnik był wykręcny i saperzy za pmcą ługiej



łpatki, zamcznej w wzie, wystawali z głębi bmby zielnkawą glinę, wygląającą niewinnie.

Był t materiał wybuchwy - trotyl.

Teraz bmbę wiezin muzeum wjskweg. Schwałam na pamiątkę kawałek ltki.


Nie przestaję myśled bmbie. Zaczęłam niej pisad tym samym metrum c „Pamiętnik z próży”.

Otrzymałam list z Czystopola, z 13 sierpnia. Żanna pisze o synku:

„Schuł barz, ale wyrósł. Je już kaszę i kisiel”. C za szczęście, że są tam!


Oaliśmy Orzeł.

Na cinku Wiaźmy i Briaoska sytuacja wciąż jest grźna. Niemcy znów atakują.

Ziemia p Mskwą jest płaska: ani gór, ani lin, ani mrza. Jak na takiej równinie zatrzymad lawinę

niemieckich człgów?

Serce zamiera na myśl, że mgą przerwad się i zaczną tratwad mskiewskie ulice.


Zażarte walki p Oessą. Tak awn wyjechałam stamtą! Wyawał mi się, że jest takim samym

miastem jak inne, że przestała byd już miastem rzinnym. A teraz czuję, że jest mi tak sam rga i

bliska jak dawniej..

Napisałam wiersz „Wezwanie Oessy”. Przypuszczalnie bęą g jutr naawad przez rai, żeby

usłyszan mnie także w Oessie.




Nie zążyłam przeczytad wiersza przez rai. W Oessie są już Niemcy.


Byliśmy w Filharmnii. Kamieoski grał kncert frtepianwy Czajkwskiego. Na bis - walca „Prater”.

Sala kncertwa nie jest już tak wytwrna jak awniej. Ogrzewanie nie ziała. Trzeba siezied w

paltach.

Barz uż wjskwych.

5 listopada 1941 roku

Ciężk przychzi mi czytanie pisów walk pmskiewskich.

Niemcy są p samą Mskwą. ziś w „Prawzie Leningrazkiej” czytałam krespnencję: „Bitwa na

szsie Mżajskiej”.

Ileż razy jeźziliśmy p tej szsie samchem? Teraz są tam niemieckie człgi i piechta.

W kmunikatach pjawił się „małjarsławiecki cinek frntu”.. Miast N. t chyba Nara: szły tampciągi pmiejskie, które zatrzymywały się w Pierieiełkin.

Niemcy nie weją Mskwy. T niemżliwe.

O Mskw!. Niersyjskim miastem byd nie mżesz!

Jak bez echu nie mże człwiek żyd!


Wczraj p raz pierwszy w życiu zrzumiałam, c znacza wyrażenie „ugięły się ngi”.

Byłam sama na użych, barz akustycznych schach, p lbrzymim knem, gy nagle bmba

upała zupełnie blisk. Oróżniłam pierwszy ptężny -łskt pbny uderzenia piorunu od

późniejszych, atkwych grzmtów. Ziemia zarżała i zaktłwała się jak wa. m nasz zachwiał

się.

Nie wieząc, c się ze mną zieje, wbiegłam schrnu, gzie już byli wszyscy nasi. Ngi były jak z

waty. Ptem mi przeszł.



Był t najsilniejszy wybuch pczątku wjny. W licznych buynkach szpitalnych wyleciały szyby z

kien. W naszym mu również, z wyjątkiem pkju, w którym mieszkamy. Znajuje się n

naprawę w sknałym punkcie.

Schrn, w którym mieści się psterunek chrny wojskowej Instytutu i szpitala - t maleoki pkik, a

ściślej rzecz birąc, częśd użeg schrnu, zielna reszty przegróką z esek. Pśrku stół,przy którym luzie czytają, szyją i ślezą na mapach Inie frntów. W kącie - piecyk, a p ścianą -

dwie kanapy Jest także telefon, z któreg krzystają I. . i Brys Jakwlewicz la rzmów z

ziałami szpitalnymi.

latują tu przytłumine wybuchy bmb. Jeśli słychad tylk jen tępe uerzenie, znacza t, że

bmba nie wybuchła razu. Człwiek siezi i liczy sekundy.

Mja przyjaciółka Marietta, Maria Ignatiewna Palczewska, pczas naltów rbi bukieciki z

jewabnych supełków. Gy bmba paa i wszyscy czekują wybuchu - supełek zawisa w pwietrzu.

Po wybuchu - praca znów tczy się głak.

Marietta jest farmaklgiem. Jej labratrium na naszym piętrze zachwał p ziś zieo zapach

królików i mrskich świnek. Na krytarzu stją jeszcze klatki, lecz nie ma w nich ani królików, ani

świnek.

Na wrze, prze rzwiami schrnu, leży zwykle, rżąc na całym ciele i tuląc się ściany, pies

należący żłnierzy bsługujących ział przeciwltnicze, wczarek inka. Pies rzumie wszystk i

wpaa schrnu przy pierwszym głsie syreny.

wóztw baterii zenitówek znajuje się tuż bk, za następną przegróką. wóca baterii,

utrzymujący łącznśd telefniczną z punktem bserwacyjnym na achu uniwersyteckiegprsektrium i ze wszystkimi pzstałymi punktami bserwacyjnymi w naszej zielnicy, trzymuje

zewszą melunki zbliżaniu się niemieckich samltów i kierunku, w którym lecą. wóca

kieruje gniem, a my rzmawiamy szeptem, żeby mu nie przeszkazad.

Mim wszystk, mim niebezpieczeostwa grżąceg c zieo, c gzina, mim że nie wiem, czy

zbaczę Żannę i wnuczka, mim złeg stanu zrwia, awna już nie czułam takieg przypływu sił

uchwych, takiej żązy pracy. Mgę teraz wiele zziaład. I zziałam, jeśli tylko bomba nie upadnie

niec bliżej niż wczraj.

Jeśli pzstanę przy życiu, uczynię wszystk, aby strzec rgcenneg pla pracy i nie rzpraszad sięna rbiazgi i głupstwa. Oby zachwad tylk jasny umysł, żeby mżna był pisad koca. T

wszystk, czeg pragnę la siebie.


Wczraj wieczrem słuchaliśmy przemówienia Stalina z Mskwy. Zimny jak ló pkój pstanwiliśmy

grzad na tę gzinę. Okazał się, że jest t niemżliwe. Siezieliśmy w paltach. A jenak garstkawęgli w piecyku jarzyła się, prmieniwała żarem i blaskiem. Nie mgliśmy erwad wzrku gnia.



Za knami była czarna, nieprzeniknina nc, wyły syreny, salwami biły zenitówki, samoloty z rykiem

przelatywały na naszymi głwami.

Przez rai wa razy głaszan alarm, jenak niezwłcznie pwracan transmitwania

przemówienia Stalina. Słwa płynęły pna alarmem, pna ciemnścią, pna ncą. Były silniejsze

ponad wszystko.

Słuchaliśmy zapatrzeni w gieo. Wszystk t był la nas jeną wielką, prmienną pciechą.


Byliśmy wczraj w Filharmnii na IX Symfnii Beethvena. Więcej już chyba nie pójziemy na

kncert. Staje się t nazbyt skmplikowane i niebezpieczne.

Gy wracaliśmy mu, nc była tak czarna, ciemnśd tak nieprzeniknina, jak w zamkniętym

pkju bez światła.

Nie mieliśmy latarki. Jakimś cuem szliśmy przystanku tramwajweg. Na przystanku mały

włs nie wpaliśmy p ciężarówki. Pczułam nagle, że mój pliczek tarł się zimny i mkry bk

samochodu.

Filharmnia staje się craz barziej pnura. Na sali panuje pbiegunwy chłó.

P raz rugi zmniejszn rację chleba.


Obk prsektrium upała wczraj uża bmba krusząca. ruga wybuchła w Ogrzie Btanicznym.

W ranżerii wyleciały razu wszystkie szyby i warł się tam zimne pwietrze. Palmy zmarzły

rana.

Kiey upała ruga bmba, rzwi w naszych schrnie zatrzasły się tak gwałtwnie, jak gyby targnął

nimi szalały ze strachu człwiek. Zerwałam się i chciałam je twrzyd: nie mgłam uwierzyd, że t

pmuch. Otwrzyłam rzwi - nie ma nikg. Tylk wczarek inka leży na płze i rży. Kbiety

na ławach siezą nieruchm, tuląc siebie zieci.




Alarm. uż rakiet świetlnych. Cały teren szpitala zalany jest w ncy światłem.


Wczraj, gy wracaliśmy z miasta, złapały nas p rze wa ługie alarmy ltnicze. Siezieliśmy w

wóch schrnach i staliśmy w wóch bramach. W przerwach rbiliśmy „skki”.

Skr trchę ucichnie - w rgę. Znów zaczynają się przelty na naszą głwą i wiad błyski

wybuchów - wyczekujemy w bramie.

Barz grźnie wygląają wśró mrku stre, czerwne gwiazy pcisków przeciwlotniczych.

Ołamki ich są niebezpieczne. Pierwszy alarm złapał nas prze gmachem gieły. Biaława, śnieżna

mgła, prześwietlna blaskiem księżyca, ziwacznie zniekształcne przez śnieg kntury; rstralne7

kolumny zaledwie widoczne. Nad tym wszystkim unosi się jęk syreny i huk wybuchającej pal

bomby.

Zeszliśmy piwnicy p giełą, p ptężne, stare sklepienia.

Sieziały tam z nami knuktrka i mtrnicza. Ucieszyliśmy się wszyscy - tramwaj nie odjedzie bez

nas.

rugi schrn na Wielkim Prspekcie miał zupełnie inny charakter.

Schwali się tam luzie, którzy stali w klejce p mlek sjwe prze sklepem w tym samym mu. Itak się ziwnie złżył, że sptkali się tam była rbtnica i były majster z fabryki cukrów, „którzy

pracowali w niej Jeszcze przed rewlucją.

Zaczęły się wspmnienia. Były szef pwiaał „czeklawej ewengelii”, którą fabryka

przygtwała na wystawę Paryża i za którą fabrykant trzymał nagrę w wyskści 25 000 rubli;

rbtnikm przypały z teg marne grsze. C najciekawsze, paryska komisja (tak przynajmniej

twierził szef) uznała, że „ewangelia” była zrbina na maśle śmietankwym, pczas gy „prawę

pwieziawszy, była na margarynie.

Ot w pełnym teg słwa znaczeniu „słkie” wspmnienia. Cały schrn słuchał jak urzeczny, niezwracając uwagi na grźne huki chzące z zewnątrz.

Na placu Lwa Tłstja nie szliśmy już, lecz biegliśmy p nieprzerwanym gniem zaprwym. Nagle

kł piekarni na rgu, na blznym chniku usłyszeliśmy rżące błaganie:

- Kchani, rzy, pmóżcie!

Staruszka. Upała p ciemku. W niebie, na jej głwą warczą samlty, błyska gieo, a na ziemi - ani

żywej uszy, tylk my. Pnieśliśmy ją i chcieliśmy już biec alej. Staruszka w krzyk:

7 Rstralne ( łacioskieg słwa „rstrum”) – ziób krętu. W Rzymie używan teg mtywu jak rnamentu

kolumn. Takie zbne klumny upiększają gmachy Leningrau (przyp. tłum.).



- Kchani! Swje kartki na chleb zgubiłam. C teraz pcznę? Pmóżcie, drodzy moi! - i szuka w

ciemnściach swych stugramwych kartek la człnków rziny.

Mówię, całkwicie tępiała ze strachu i zmęczenia:

- Szukajcie sami. My nie mżemy.

I. D. nic nie pwieział, puścił mją rękę, schylił się, pszukał i znalazł zgubine kartki.

Oprwaziliśmy ptem staruszkę na Pietrpawłwską ulicę i pbiegliśmy alej.


Wczraj, pczas pwójneg strzału z ziemi i pwietrza, Brys Jakwlewicz, lekarz naczelnyszpitala, brnił w schrnie swej rzprawy ktrskiej.

ktrant przyszeł schrnu w watwanej kurtce prst z ktłwni, gzie już szeregu ni

usiłuje wspólnie z palaczem uruchmid pralnię, uszkzną przez pcisk.

W schronie nie był elektrycznści. Raa naukwa zasiaała przy lampie naftwej.

Pczas biau wypiliśmy rzcieoczneg spirytusu za zrwie nweg ktra nauk meycznych.

Staruszka mli się przerwanie blężenia:

„Bże, przebij rgę naszym żłnierzm!”


Ewakuacja mieszkaoców Leningrau rgą pwietrzną trwa w alszym ciągu.

Oleciał wielu naszych pisarzy. Z instytutu - prfesrwie Z. i K. T nie jest takie prste: użą rlę

grywa tu strach prze niem jutrzejszym, przywiązanie miasta (jakże je puścid w takiej chwili!)

i wiamśd, że jeśli człwieka wywżą, t jest n ptrzebny jczyźnie. I jak tu nie lecied, jeśli

prpnują?

Przyszłśd Leningrau niepki mnie. Spalne skłay Baajewskie - t nie żarty. Tłusty i ciężki ym -

t były węglwany i tłuszcze, niezbęne życia. Białka, tzn. mięsa - również prawie nie gląamy.

Nieawn prfesr Z. pwieział mi:

- Mja córka spęziła wczraj cały zieo na strychu, szukała kota.

Chciałam się rzczulid z pwu tak wielkiej miłści któw, gy Z. ał:



- My jemy koty.

Kiey inziej tenże Z., namiętny myśliwy, pwieział:

- Życie mje zakoczy się w tym niu, kiey zabiję meg statnieg cietrzewia. Zaje mi się, że już g

zabiłem.

W listopazie wukrtnie bniżn już rację chleba - wa niechybne stpnie w ół.


V Symfnia Beethvena w Filharmnii zstała włana z pwu silneg strzału artyleryjskieg.

1 grudnia 1941 roku

Dzisiaj na ulicy Wulfowej luzie wizieli, jak przewżn trupa na saneczkach, bez trumny,

winięteg białym całunem, p którym wyraźnie uwyatniały się klana. Pierś mcn skrępwana.

Biblijny, egipski spsób.

Wiad zarysy pstaci luzkiej, nie mżna jenak różnid, czy t mężczyzna, czy kbieta. T już„ciał”, które należy ziemi.

6 grudnia 1941 roku

Żanna pisze:

„Chłpczyk zrbił się teraz taki łany, prawziwe cu. Zaraz p przyjeźzie na nwe miejsce, gytylk trchę etchniemy pstaram się g sftgrafwad i przysład Ci zjęcie”.

7 grudnia 1941 roku

V Symfnia Beethvena i uwertura Czajkwskieg „Rk 1812”. Filharmnia craz barziej pnura.

Piekielny ziąb. Żyranle lew się żarzą. Człnkwie rkiestry - jedni w watowanych kurtkach, inni w

kżuszkach. Skrzypkwie muszą mied nieskrępwane i lekkie ręce - stą watwane kurtki.



Wilnczeliści i kntrabasiści mgą nsid kżuszki: ruchy ich rąk skierwane są ku łwi. Grającym

na bębnie jest najcieplej - rzgrzewają się uerzeniami. „Pierwsze skrzypce” były krpnie nie

glne: zapewne nie mżna był zagrzad wy lub nie był światła.

Wczraj rai pał ważną wiamśd: Anglia wypwieziała wjnę Węgrm, Rumunii i Finlanii.

8 grudnia 1941 roku

Japnia napała na Amerykę bez wypwiezenia wjny.

9 grudnia 1941 roku

Oychamy. Oychamy niec lżej. Obiliśmy Tichwin. Mże stą naejzie calenie Leningrau.

13 grudnia 1941 roku

P Mskwą jest brze. Opęzn Niemców, ale sytuacja Leningrau wciąż jeszcze grźna.

Pciski paały ziś na Kirwskim Prspekcie.

Zbliżając się mu staliśmy się p strzał. Pcisk wybuchł prze bramą, kł buki, w której

mieści się biur przepustek, akurat w chwili, gy zatrzymaliśmy się prze rzwiami frntwymi i

wychziliśmy z samchu.

Całą ulicę zasnuł jakimś kwaśnym, prchwym ymem. Uszkzna zstała instalacja wciągwa

i kanalizacyjna. Zstaliśmy pzbawieni wy.

Kł buki prze bramą - uży blzny lej. Jeznia pkryła się lem, języki lu ciągną się alek.


Sukcesy wjenne p Włchowem.




Pstanwiliśmy wczraj wiezid Eugenię Osipwnę R., żeby zbaczyd, czy żyje i czy mąż jej żyje

również. T mi wielcy przyjaciele.

Eugenia ma katerę peaggiki w Instytucie im. Hercena. Obecnie pracuje w pbliskim szpitalu jako

pielęgniarka. Praca jest ciężką. Eugenia zżółkła, czy przygasły, siwizna włsów zlewa się z klrem

futra starej czapeczki.

Tramwaje kursują teraz nieregularnie, z przerwami. Wiele linii zstał uszkznych. Pstanwiliśmy

jenak przejechad chd kawałek rgi. szliśmy Wielkim Prspektem Wwieienskiej i wsieliśmy

w 12-kę. Nie był t c prawa pwieni tramwaj, lecz mógł nas przewieźd przez mst, a t

właśnie chził.

Zalewie ruszyliśmy, rzpczął się strzał. Pciski paały z prawej i z lewej strony. Nasza 12-ka

jechała huczącą ulicą, jak p nie wąwzu. Wszyscy pasażerwie milczeli.

jeżżaliśmy strefy gnia. Najstraszniejsze był t, że luzie biegli p chnikach właśnie

stamtą, ką zbliżaliśmy się z każą chwilą. Mtrnicza pwieziała nagle:

- alej nie jaę. Bję się.

- Nie zatrzymujcie tramwaju! - zaczęli krzyczed pasażerwie. - Jeźcie naprzó. Jakś przeskczymy.

Mtrnicza pczątkw usłuchała i jak huragan przelecieliśmy jeen przystanek. Jenakże na rugim

przystanku (akurat na Sitnym Rynku) pcisk upał tak blisk, że mtrnicza rzuciła krbę. Wagn

stanął.

Nie pamiętam już, w jaki spsób wyskczyliśmy z tramwaju, przebiegli ulicę i wpali piekarni na

rgu. W tej samej chwili, kieyśmy przekraczali próg, pcisk trafił w nasz tramwaj.

Przesiezieliśmy w schrnie przylegającym piekarni chyba z gzinę - już nie pamiętam. Jak t ze

mną częst bywa w chwilach niebezpieczeostwa lub bezpśreni p nim - garnęła mnie krpna

sennśd.

Schrn był wilgtny, z góry kapała wa. Luzie wciąż zmieniali miejsca w pszukiwaniu sucheg

kąta. Płakał zieck. Chciał mi się strasznie spad: ałabym rk życia za puszkę.

Kiey się uciszył, wyszliśmy na ulicę. Nasz rzwalny tramwaj wygląał strasznie. Jakiś człwiek

machnął ręką w strnę tramwaju i pwieział:

- Tam pełn trupów.

A więc wszyscy, którzy nie wysieli, zginęli.

P pwrcie mu wiezieliśmy się, że Niemcy specjalnie strzeliwali skncentrwanym

ogniem Sitny Rynek. Na rynku znajwał się uż luzi - był t zieo świąteczny. naszeg szpitala

przywieziono 72 rannych.




W ciągu ncy z wczrajszych rannych zmarł ziesięciu.


ziś ran, kiey Eufrsinja Iwanwna przynisła rzew na pał, pznałam p jej twarzy, że

wyarzył się cś niezwykłeg. Opwieziała mi, że gy pszła jeszcze p ciemku, „skr świt”,

piekarni, sptkała na placu Lwa Tłstja nieznajmeg człwieka, który iąc płakał, śmiał się i

chwytał za głwę.

- Psti trchę, psti i alej się wlecze, jakby nie wieział, c z sbą rbid. Pmyślałam sbie: alb

ppity (ale jakim cuem zbył wókę?), alb na rzum mu się rzucił.

pier w piekarni Eufrsinja Iwanwna zrzumiała, c chzi: zwiększn rację chleba. Człwiek

ten był jenym z pierwszych, którzy się tym wiezieli. Rai nie ziała z pwu braku prąu,

gazeta zjawia się na ścianach mów pier na rugi lub trzeci zieo. Tteż zwiększeniu racji

chleba luzie wiaywali się bezpśreni przy lazie. Tak był z nieznajmym. Tak był również z

Eufrosinja Iwanowna.

Wszyscy chzą rzprmienieni. Zewszą rzlega się tylk jen słw:

- Zwiększyli!

Rbtnicy trzymują teraz 250-300 gramów. Urzęnicy - 250. My z I. . bęziemy mieli na wje 600

gramów ziennie.


Strach bierze człwieka, kiey wyjzie ran przez naszą tylną bramę i znajzie się p ścianą

prosektorium, nad brzegiem Karpowki. To - trupiarnia całej zielnicy, p głym niebem.

C zieo przywżą tu na sankach siem-ziesięd trupów i kłaą na śniegu. Coraz mniej trumien: nie

ma ich z czeg rbid.

Trupy - w prześcierałach, brusach, w zszytych z gałganków lub bajwych kcach, a czasami nawet

w prtierach. Pewneg razu wiziałam niewielkie, wicznie barz lekkie zwłk ziecka, winięte wpapier do pakowania i przewiązane szpagatem.



Wszystk t złwieszcz pstrzy się na śniegu. Czasami wiad jakąś sterczącą rękę lub ngę. W tych

różnobarwnych szmatach kryją się jeszcze jakieś pzry życia, chd jencześnie czuje się w nich

bezwła śmierci. Wszystk t przypomina zarazem pobojowisko i dom noclegowy. Samo

prsektrium przepełnione. Nie starcza ciężarówek przewżenia trupów na cmentarze - nie tyle

nawet ciężarówek, c benzyny. A przee wszystkim żywi mają za mał sił, żeby móc grzebad

zmarłych.

Pwstał prblem rejestracji zmarłych. Pstanwin nie rejestrwad w ZAGS-ie8 każeg zmarłeg

osobno, jak dotychczas i w góle - uprścid frmalnści. Przestawiciel ZAGS-u b urzęwał na

miejscu, w prsektrium i prwaził p prstu re jestr ilściwy. Przecież tyle jest trupów

bezimiennych.


„Nieawn ktś chciał wymienid 27 prszków kwasu askorbinowego (witamina „C”) na żyweg psa

do jedzenia. Marietta pwieziała pważnie:

- N cóż, jeśli uży pies - to warto.

1 stycznia 1942 roku

Nowy Rok witaliśmy wczraj wukrtnie. Najpierw - piątej p płuniu w Związku Pisarzy, gzie

był się wieczór literacki, a później klacja na talny wycięte z naszych kartek żywnściwych.

Szliśmy Związku wymarłymi, zlwaciałymi ulicami, bk zajezni tramwajwej, z której nie

wyjeżża żaen wóz, bk piekarni mechanicznej, która starcza nam tak mał chleba, bk

przebiteg na wylt łamkami i tnąceg w zaspie śnieżnej autbusu. Szliśmy wzłuż wybrzeża,

gzie stją wa tragiczne, milczące kręty, których buwa nie zstała prwazna koca.

Przed nimi - lodowaty ogrom miasta, za nimi - pokryta lodem Newa.

Wieczór literacki Związku Pisarzy bywał się w „czerwnym salnie”. Na kminku paliły się cienkie

szczapki, a na stole - świeca. Był barz zimno.

Gy przyszła klej na mnie, usiałam bliżej świecy i zaczęłam czytad z rękpisu pierwszy rzział

pematu (nie ustaliłam jeszcze stateczneg tytułu). P raz pierwszy czytałam g publicznie. W tym

miejscu, gzie przeklinam Niemców, zabrakł mi tchu. Trzykrotnie musiałam przerywad i zaczynad

pczątku.

P „kolac ji” wracaliśmy mu tą samą rgą. Był niemal zupełne ciemn.

8ZAGS - Urzą Stanu Cywilnego (przyp. tłum.).



Wieczrem I. . pszeł piekarni. W rze pwrtnej złapał g alarm. Bmby znwu paały w

klicy. I. . schwał się z chlebem w jakiejś bramie, a ja w mu rżałam nieg.

O wunastej zeszliśmy na ół, gabinetu lekarza naczelnego statnią butelką skwaśniałeg Rislingu.

Naleliśmy kieliszków i wypiliśmy w milczeniu. Zamierzaliśmy psiezied łużej, lecz zazwnił

telefn. Lekarz yżurny z izby przyjęd zawiamił, że na krytarzach i w łazience leży czterzieścitrupów. Nie wie, c ma rbid. Lekarz naczelny uał się izby przyjęd, a my pszliśmy siebie na

górę i płżyliśmy się spad.


W szpitalu umiera uż luzi, przeważnie w ambulatrium, na cmentarzu wykpan ługie rwy,

których skłaa się trupy. Osbne grby grabarze kpią wyłącznie za chleb.

Na ulicach wizi się uż trumien. Wżą je na saneczkach. Jeśli trumna jest pusta, kłysze się na

wszystkie strny i częst zjeżża na chnik. Pewneg razu taka trumna uerzyła mnie w ngę.

Trumnę z niebszczykiem wizą zazwyczaj wie kbiety. Sznury głębk wpijają się im w ramina,

nie lateg jenak, że niebszczyk jest ciężki, lecz lateg że kbiety są wycieoczne.

Nieawn wiziałam, jak wiezin trupa bez trumny; na jeg piersi, winiętej całunem, leżały -

wicznie la przyzwitści - wióry. Znad był w tym wszystkim rękę człwieka świaczneg, a

nie jakiegś tam partacza. Najstraszniejsza była właśnie ta techniczna sprawnśd. Barz mżliwe, że

za t wszystk zapłacn chlebem.

Innym razem wie pary saneczek zaczepiły się płzami. Na jenych sankach wieka trumny były

starannie przywiązane: łpata i łm. Na rugich - leżały wiązki rzewa. Był t sptkanie Życia i

Śmierci.

Częst na saneczkach wizą również żywych. Kł Mstu Aniczkwskieg - ską awn już

wywiezin spiżwe knie Klta, aby uratwad je prze bmbami i pciskami - dwie kobiety z

wysiłkiem ciągnęły saneczki, na których sieziała trzecia z martwym zieckiem, zawiniętym w

kłerkę.

Wiziałam również, jak wycieoczna mła kbieta z truem awała sbie raę z saneczkami, na

których leżała uża bieliźniarka w stylu „mernę” ze sklepu kmisweg - przeznaczna na trumnę.

Pewnej niezieli wyszliśmy z naszej bramy w kierunku placu Lwa Tłstja. Na niewielkim cinku

wizieliśmy siem użych i małych trumien raz kilka trupów w prześcierałach. Sptkaliśmy także

wie kbiety, które prwaziły trzecią na pró naszeg szpitala. Płżnica żółtej twarzy z

nabiegłymi krwią szkrbutwymi wreczkami p czyma, z wypiętym brzuchem, szła, lewie

pwłócząc ngami. Chua była jak szkielet.

Innym znów razem wie kbiety - z wygląu nauczycielki, biblitekarki lub cś w tym rzaju - wizły

na saneczkach starszeg mężczyznę w palcie, futrzanej czapce i w kularach. Mężczyzna leżał w



niewygnej pzycji, bkiem na krótkich saneczkach, ppierając się jeną ręką. Ngi wlkły się p

ziemi. Na każym wybju jęczał:

- Ostrżniej! Nie mżecie strżniej!

Obie kbiety mim czterzieststpniweg mrzu były zlane ptem.

wie inne znwu kbiety prwazą p rękę „ystrfika” (pier w Leningrazie pznaliśmy t

słw), który stawia bute w walnki ngi sztywn, jak prtezy. Oczy wychzą mu z rbit, jak u

epileptyka. Skóra na twarzy - napięta. Usta na wpół twarte, tak że wiad zęby, które z głu jak

gyby się wyłużyły. Ns zastrzył się, stajał jak gyby, pkrył się cały rankami, a kniuszek zagiął się

nieco na bok. Wiem już, c znaczy wyrażenie „trawiny głem”.

Na ulicach wiuje się alb twarze błyszczące, nienaturalnie napiętej skórze (t brzęki), alb

zielnkawe i guzwate. P skórą nie ma ani rbiny tłuszczu. Mróz gryza te wyschnięte szkielety.

Piszę te słwa i słyszę, jak kł mych nóg, w kszu na papiery, któreg wrzucaliśmy przetem

kruchy chleba, szpera szalała z głu mysz - nazywamy ją „księżna Myszkwska”. Jest zbyt

słabina, by się cieszyd, że wszystkie kty zstały zjezne...

Nie mgę znieśd streg zapachu waru ssnweg, którym przesycne jest pwietrze na ulicach.

Zapach ten znacza, że alb nieawn przewiezin ciężarówką trupy blane tym płynem, alb

przejechała pusta ciężarówka (przeważnie gazgeneratr), która nieawn wziła trupy. W mrźnym

pwietrzu ciągle wisi ten zabójczy ór.

Wieczorem

ziś ran, gy schziliśmy na ół na śniaanie naszej lwatej stłówki, sptkaliśmy

sanitariuszy nisących człwieka. Był t znajmy Brysa Jakwlewicza, zaje się, również lekarz.

Przyszeł prsid, żeby jeg zagłzną żnę przyjęt szpitala. Prsząc t, stracił z głu

przytmnśd. Jeg t właśnie niesin ambulatrium.

Wczraj wieczrem, w kącie za rzwiami, p szafką kluczy gzie zwykle siezi yżurna,

zbaczyliśmy na krześle nieznajmeg człwieka. Sieział z pchylną głwą i puszcznymi,

zmartwiałymi rękami Wszystkie jeg mięśnie rzluźniły się. Jeen kalsz pniewierał się bk krzesła.

B. J. tknął jeg skrni w miejscu, gzie wyczuwa się puls i pwieział:

- Są jeszcze słabe znaki życia.

P wielkrtnym zwnieniu przyszli paający z sił sanitariusze i zanieśli g ambulatrium. Czy

żyje jeszcze - nie wiadomo.

Był t rbtnik z pbliskiej fabryki, który stał skierwanie szpitala. Wszeł główneg gmachu

wejściem frntwym, któreg teraz prawie wcale nie pilnują, wlókł się krzesła. P chwili



rzpczęła się już agnia. Umierał cich, jak umierają teraz tysiące „ystrfików”. Pgrążył się w

lwatej tchłani.


Wieczorem

Człwiek, któreg wizieliśmy wczraj na nszach na krytarzu, nie był lekarzem, lecz fizykiem.

Umarł w izbie przyjęd p upływie pół gziny. Człwiek, który sieział w kącie p kluczami, zmarł

również.

Nasze sprawy na frncie p Mskwą stją znakmicie. Leningra gni statkiem sił. T kraocwe

napięcie aje się wyczud wszęzie. Tramwajów nie ma. Wycieoczeni luzie rbią ziennie p kilka, aniekiey p kilkanaście kilmetrów. Tracą na t statnie kalrie.

W wielu zielnicach (w naszej również) aparaty raiwe stją I nieczynne; szczęza się prąu. Wa

- tylk na niższych piętrach alb w góle jej nie ma. C bęzie na wisnę, kiey stpnieje śnieg?

Dzisiaj powinni byli przywieźd miasta cysterny z benzyną. Nie przywieźli jenak, pnieważ nie był

węgla lkmtywy. Opwiaają (jest t zresztą prawą), że na wszystkich stacjach: - w Tichwinie,

w Włchwie, w Murmaosku, zwłaszcza w Murmaosku - stją transprty żywnści. Mówią tym z

zachwytem, z pżąliwścią i z rzczuleniem. Niektórzy milczą - brak im sił.

Utrzymują, że transprty zawierają słwnie wszystk, bananów włącznie. O bananach słyszałamp raz pierwszy w naszej stłówce, której ściany pkryte są grubą warstwą szrnu i w której zawsze

panuje temperatura pniżej zera. Banany?!

Milicjantów przynszą ambulatrium wprst z psterunku. Umierają, zanim się jeszcze zążą

rzgrzad. Pewneg razu łączniczka-stuentka pnisła na ulicy milicjanta, który zemlał z głu i

któremu ukrazin kartki na chleb. ziewczyna ta wlkła milicjanta na plecach piekarni i

kupiła mu chleba na jutrzejszy numerek swjej kartki A c pcznie sama nazajutrz?

Luzie zaczęli niebale zaciemniad kna. Mże lateg, że awn już nie był naltów, a mże sił już

zabrakł. Zasłny są spuszczne byle jak. Przecież prawie nigzie nie ma elektrycznści. Mrózpkrywa kna lwymi tarczami. Zresztą niesamwicie zielny, krutny księżyc i tak zadmiewa

swym blaskiem nasze kaganki.

Luzie cieszyli się teg nia, kiey nrma chleba zstała pniesina 75 gramów; był t jenak

awn. Teraz tym zapmnian. Człwiek, który ze szczęścia płakał i śmiał się na ulicy,

prawpbnie umarł już awn. Sama Eufrsinja lew żyje. Mąż jej, były kucharz, umiera.

Prześlaują g w malignie wizje przygtwywanych niegyś ao; pmmes saufflées, boeuf

Strogonoff, sosy - ich wyglą, armat, skwierczenie masła na patelni. Mówi tym głśn, ku uręce

własnej i tczenia. Eufrsin ja i płacze i narzeka:

- Zaręczył nas całkiem.



C bęzie, jeśli w najbliższym czasie nie wizą żywnści? A zima jeszcze ługa, straszna.

Nce są teraz niewypwiezianie ciche. Nie słychad gwizu pciągów ani zgrzytu tramwajów, ani

szczekania psów, ani miauczenia któw. Nie gra radio; miasto zasypia w ciemnych, lodowatych

mieszkaniach. Wielu zasypia snem wiecznym.

Barz awn nie miałam już listu naszych z Czystpla. W jaki spsób mgą się nas

przestad listy?


Wczraj w ncy wybuchł pżar w bursie stuenckiej: nieszczęśliwe miejsce - już wukrtnie zstał

zbombardowane.

Pczątkw przypuszczan, że pżar pwstał z pwu waliwie zainstalwaneg piecyka. Później

jenak wyjaśnił się, że zapałki, którą ktś rzucił na kupę śmieci w kącie.. Niechcący czy umyślnie...

któż mże wiezied? Mżliwe, że t rugie, pnieważ w rzgariaszu zaczęły ginąd rzeczy.

Jeen ze strażników spisał się wyjątkw brze, w ymie bez maski: nie był tlenu. Pstanwin

ad mu nagrę, a n, wieziawszy się, że gasił buynek, który ma cś wspólneg z meycyną,

pwieział:

- ajcie mi chciaż ze st gramów tranu la żny. Żanej innej nagry nie chcę.

Strażak trzymał ów rgcenny tłuszcz, najlepszą z witamin.

Nasza mysz (inaczej - „księżna Myszkwska”) ucichła, zapewne na zawsze. Szka. Ruszał się

przynajmniej cś żyweg. Teraz i teg nie ma.

Wyaje mi się, że jeśli w ciągu ziesięciu ni blkaa nie zstanie przerwana, miast nie wytrzyma.

Wjna niczeg nie szczęziła Leningrawi. Oby taki sam ls sptkał Niemców na frncie

leningradzkim.

ZSRR nazywają becnie wybawicielem luzkści: t prawa.

Napawa mnie umą t, że psiaam „purpurwą książeczkę”9, która jest teraz liwkwa i skrmna,

ale mimo to promieniuje.

O, gdyby wiedziano, jak cierpi Leningrad.

A zima jeszcze ługa. Mrzy trzaskają. zisiaj jest trchę cieplej, ale za t wieje silny wiatr, za

miastem na pewn zamied.

9 Aluzja znaneg wiersza Majakwskieg razieckim paszprcie. Razieckie paszprty zagraniczne mają

czerwną kłakę, paszprty krajwe liwkwą (przyp. tłum.).



Nie mżna bez wzruszenia patrzed, jak t głne, ciemne, marznące miast cieszy się z mrzów,

które są zabójcze la Niemców na naszym frncie.

Blkaę Leningrau nazywają zazwyczaj „pierścieniem gniwym”. Nie, t raczej pierścieo lwy.

- Dobrze im tak! - pwtarzają zsiniałymi wargami luzie stjący pczas strzału w bramach.

Zaczęłam rugi rzział pematu. Spróbuję pisad w nim jeną z leningradzkich nocy.


Ostrzał artyleryjski naszeg rejnu, a nawet terenu szpitalneg. Pciski wybuchały tak blisk, że

kazan nam wszystkim puścid frntwe pkje w głównym buynku.

Nieawn śnił mi się, że ja i jeszcze jacyś luzie, niewiczni w ciemnściach, stimy w bramie,

czekując, aż skoczy się strzał. Przelatują puste w śrku, świecące kule. Ktś krzyczy: „Strzeżcie

się prysków. T bąki iperytwe!” Obuziłam się ze ściśniętym sercem.

Opwiaają, że biliśmy Mgę. Któż jenak mógł t słyszed? Przecież rai nie ziała teraz niemal u

nikogo,


Byłam ziś p raz pierwszy w izbie przyjęd.

Przeszłam najpierw przez wie łazienki, w których stały wanny z czystą wą. Nikt jenak w nich się

nie kąpał.

W pierwszej łazience na płze leżał na szpitalnych nszach trup mężczyzny. Nawet szkielet nie

mże byd barziej chuy. Na nszach leżał cś takieg, c chyba nigy nie był ciałem, nie miał

mięśni i krwi. W głębkim łku p żebrami leżała, jak w filiżance, karteczka: imię i nazwiskzmarłeg. Nie przeczytałam jej.

Niebszczyk miał czy twarte, twarz pkrytą wym charakterystycznym „trupim zarstem”, z

którym nie mże się uprad żana brzytwa. Ns sterczał przeraźliwie.

W następnym pkju stał kilka par nszy, ustawinych w rzą: były t trupy kbiet i mężczyzn.

Jenakwa u wszystkich, nieluzka chuśd pzbawiła ich wieku, a nawet płci.

Uerzył mnie, że na nze pierwszeg trupa, pniżej klana, wiad był ślay krwi.

Prawpbnie upał alb czymś g ptrącn. Pmyślałam sbie:

„Jak t? A więc w tym ciele była jenak krew? Był życie?”



We wszystkich pzstałych pkjach i na krytarzach - na ławkach, nszach lub p prstu na

płze siezą lub leżą takie same właściwie trupy - tylko w ubraniach. Jedynie czy żyją w ich

twarzach. Siezą tak wielu gzin. Wśró nich chzą wie kbiety-lekarki, które same wygląają

jak trupy.

Tutaj nikg się nie leczy, tylk karmi. Wszyscy cierpią na t sam - na głó. Na jenej ławce leżyrbtnik. Żyje. Lewie prusza językiem i pwtarza wciąż t sam zanie:

- Sieemnaście lat... sieemnaście lat przy pracy...

Na rugiej ławce - stara kbieta. Mże nawet nie stara - pół trup. Tylk czy żyją. Wargi liliwe. Leży

na bku. Kł niej jakiś kij czy kostur i pusta torba: pewnie prst z „gnka”.

Wśró tych krpnści sptyka się także szustów i symulantów, również głnych, lecz nie

śmiertelnie. la talerza zupy wlką się na piechtę przez całe miast i bierają kąsek lub łyk

pkarmu tym... z łazienki.

Czy starczy sił na przetrwanie blkay? Ilu pzstanie przy życiu, by cieszyd się z teg, że żyją?


Wczraj przestały ziaład telefny miejskie w całym naszym skrzyle - nie wiem, jak jest w innych

budynkach. Prawdopodobnie - wszęzie. Na pierwszy gieo pszły mieszkania prywatne, a teraz

przyszła klej na urzęy. A jenak miast trzyma się: musi się trzymad.

Byłam na czycie prfesra Tuszyoskieg chrbie „głwej” - taka jest jej prawdziwa nazwa.

Ciał skłaa się z tłuszczu i mięśni. Tłuszcz, pkła tłuszczwy - t nasze futr. Mięśnie - fabryka

ciepła. Kiey znika „futr” i przestaje pracwad „fabryka”, następuje śmierd. Zjaamy wówczas nasze

mięśnie, naszą „żelazną prcję”. Spaek wagi bywa się skkami. Temperatura jest równmierna,

obniżna w ciągu całeg nia.

Wątrba - t skła żywnściwy. Wątrba nrmalneg człwieka waży 1500 gramów. Wątrba

głująceg - 700 g.

Zewnętrznymi bjawami chrby głwej są brzęki lub całkwite wyschnięcie. U chreg, który

puchnie, następuje rzrzezenie krwi. Puchnie nawet krew.

Skóra jest sucha, pzbawina ptu i wyzielin gruczłów łjwych. Apatia. Charakterystyczny wyraz

twarzy.

Cuwnie przywraca siły glukza w pstaci zastrzyków żylnych lub p prstu, jeśli się ją przełknie.

Nie na próżn artyści baletu p wyczerpującym numerze slwym zjaają 50 gramów glukzy.

Zauważn, że głujący gwałtwnie czuwają ptrzebę węglwanów, tzn. chleba. Już akaemikPawłow pwieział kieyś: „Nasz rganizm jest mąry. maga się teg, czeg ptrzebuje”.



wysłania reprtażu zaczęłam się przygtwywad prze parma niami. Przee wszystkim

przepisałam g tak, jak teg wymagają na pczcie: „Przesyłam pierwszy reprtaż p tytułem

cuzysłów tak żyjemy cuzysłów stp akapit istnieją wa leningrazkie frnty wukrpek wjskwy i

cywilny stp pierwszy myślnik na przeplach miasta gzie walczy nasza Armia Czerwona stop drugi

myślnik t sam miast stp”. I tak alej.

Wczraj znów zacerwałam I. . wełniane skarpetki i rękawice. Wyprałam szalik, żeby zrbił się

barziej puszysty i ciepły: mróz trzyma. Zstawiłam chleb la I. . na rgę: miał przed sbą ługą

pieszą węrówkę przez całe miast, główneg urzęu pcztweg. Tylk tam przyjmują

korespondencje telegraficzne- i t, kiey jest elektrycznśd. ałam mu na wszelki wypaek świecę la

telegrafistki.

I. . wstał świcie, wyszeł i pwrócił pier teraz. Największą przykrśd sprawia mi t, że nie ma

prąu i wieczrami nie mżna pracwad. Wieczór zaczyna się teraz czwartej, a nawet i we nie jest

ciemnaw, chciaż ni są mrźne i pgne. ziś także.

Wczoraj wieczrem, w przewiywaniu zisiejszej „wyprawy telegraficznej”, przy świetle

„nietperza”12 (resztki nafty) urząziliśmy z mjej inicjatywy luksuswą klację: płówka małej

surwej cebuli (rugą płwę zjemy zisiaj) rbn psiekana, bficie pslna i plana olejem

słnecznikwym. Psmarwałam tym chleb; wypał p trzy kanapki la każeg. Okruchy

zsypaliśmy na talerz. Gy nasiąknęły resztkami leju, pzieliliśmy je p płwie. Oprócz teg

wypiliśmy resztki wina: prtwejn „Ararat”, najlepszy gatunek. Ptem płżyliśmy się spad, niebywale

szczęśliwi. W ciemnściach zjawiła się natychmiast „księżna Myszkwska” (kazuje się, że jeszcze

żyje), biegała p stle i wyzibywała jak ptaszek kruchy. Później wpała z piskiem do pustego -

czywiście, że pusteg - zbanka mleka. Zapaliliśmy zapałkę, a „księżna” statkiem sił

wygramliła się z zbanka (ile ją t musiał ksztwad) i uciekła.

Światła nie bęzie. Prą bęą awad przez trzy-cztery gziny w ciągu by, najrzmaitszej prze;

mżliwe, że w ncy.


Około 2 po południu

Silny strzał artyleryjski. I. ., który siezi za ścianą w rugim pkju, przyszli stuenci i zają

kolokwia. Jestem spokojna...

Żann, ziewczynk mja! - Staram się nie myśled niej, ale nie ptrafię. Listy jej są la mnie

straszniejsze najstraszniejszeg strzału. Jakże się mita na wszystkie strny, bieactw! Oała

zieck żłbka, myślała, że tak bęzie lepiej. Teraz chce je ebrad, pnieważ stał tam

wietrznej spy. Żanna zapewnia, c prawa, że w lekkiej frmie, ale t przecież takie maleostw.

Żanna pisze:

12„Nietperz” – rzaj lampki naftwej (przyp. tłum.).



„Twarzyczkę ma barz łaną, wiad, że jest już uży, że nieług skoczy rczek, ale ciałk ma

chuziutkie i ząbki jeszcze się nie wyrzynają - wprst serce się kraje. Wszystkie kszulki i kaftaniki z

niemwlęcej wyprawki są jeszcze na nieg bre. Zrbiły się tylk za krótkie, ale na szerkśd - w

sam raz...”

Czytam i myślę:

„Leżał sbie w kapturku... laczeg się zgziłam, żeby g zabrali ze sbą? Cóż jenak mgłam

prazid?”

I. D. pociesza mnie. I zaczyna mi się wyawad, że gy tylk minie zima, razu bęzie lepiej.

Wszyscy zauważyli, że I. . barz schuł. Oaję mu w miarę mżnści swje prcje - mniej mi

przecież ptrzeba. Nie wystarcza mu t jenak, rzecz prsta.

Ukazała się nta Młtwa naszych sjuszników krucieostwach niemieckich na terenach

kupwanych. Nie czytałam jej jeszcze, a rai nie ziała. Prze chwilą wyał jakiś źwięk: kazałsię, że t była próba miejscweg raiwęzła.

Ostrzał zakoczył się.


Zmierzch. Nie ma światła. Muszę jenak natychmiast zapisad t, c słyszałam na własne uszy: gwizparwzu. Słaby, lecz źwięczny i wyraźny. Pierwszy gwiz pczątku blkay.

Wybiegliśmy wszyscy na pwórze, chcąc się przeknad, czy t prawa. Cisza. Mróz. kła śnieg.

Stimy i nasłuchujemy. Obk mnie ktr Pżarska. Przypmina mi mją zmarłą matkę - nie tyle

nawet z rysów twarzy, c z sylwetki. Przysłuchiwałyśmy się razem, a ptem spjrzałyśmy na siebie.

Tak, t był gwiz jaąceg parwzu.


4 po południu

Trzaskający mróz. Siezę w palcie i rękawicach. Czytam Timiriaziewa. Znałam t nazwisk,

szanwałam, czciłam: światwej sławy uczny, wspaniały ppularyzatr. W gruncie rzeczy jenak nie

miałam pjęcia, kim jest. Jeśli mam byd szczera, był n la mnie tylk nieuanym, mim zaniem,

pmnikiem kł Nikitskiej Bramy: szczupła czarna pstad, cisana z bków, w ługim płaszczu. Ręce

złżne grzecznie, jak u ucznia na egzaminie.



O niestrżnie rzpalneg gniska zajął się samchó-cysterna z benzyną. Najpierw jeen, ptem

rugi. W trzecim samchzie zapalił się mtr. Z narażeniem życia czepin nieg cysternę. Z

rugim samchem żłnierze nie mgli sbie prazid i zepchnęli g Karpwki. Spał przebijając

ló, a słup gnia, który trysnął przy upaku, wzniósł się pna czterziestmetrwy kmin naszej

ktłwni. Siła gnia - olbrzymia. W naszym pkju mżna był czytad...

Byłam barz zajęta w statnich czasach. ni są takie krótkie, a światła nie ma. Chciaż nie mgę

pwiezied, że prwazę m, t jenak c zieo trzeba cś uszyd czy zacerwad. Mania prząku

drogo mnie kosztuje. Z drugiej strny, teraz właśnie należy bad czystśd.

Mim t uał mi się wiele knad: wczraj napisałam 7 strf. 7 X 6 = 42. Jak na mnie, t uż.

lateg nie razu napisałam A.

A. - nasz znajmy z Mskwy. Pisze teraz ( ile zrzumiałam) „traktat filzficzny” - „uch Wjny”. W

związku z tym pstanwił , że musi bejrzed Leningra. Pza tym, ma tu krewnych żny, którzy, rzecz

prsta, głują.

Nie wiem, która z tych przyczyn jest ważniejsza, lecz jakklwiek by był, A. knał rzeczy prawie

niemżliwej: przyleciał samltem wjskwym, wizącym rery i banknty.

A. trzymał Kietlioskiej mój ares i zjawił się u mnie wieczrem. Zazwnin mnie przez

telefn wewnętrzny z gabinetu Brysa Jakwlewicza, że chce się ze mną zbaczyd „pisarz z Mskwy”.

Pisarz z Mskwy? O, Bże! Otuliwszy się chustką, zbiegłam na ół, w lwate ciemnści.

W świetle kaganka ujrzałam A. Twarz jeg była mi znana. Jenakże, jak t mi się częst zarza, nie

pamiętałam jeg nazwiska. Mim t, jakże rgi był mi ów prawie nieznajmy człwiek- Był tczłwiek stamtą. Uścisnęłam g. Nie psiaałam się z raści. Psaziłam g na kanapie.

- Prszę mówid, prszę mi wszystk pwiezied - pwtarzałam bez przerwy. A. patrzał na mnie z

tkliwym współczuciem. Zmieniłam się na pewn.

Podczas rozmwy A. wspmniał, jak gybym już tym wieziała, śmierci Afingenwa w Mskwie.

- T niemżliwe! - krzyknęłam przypminając sbie czy Afingenwa, wesły i figlarny łeczek na

pliczku. Tak lekk szeł przez życie, wszystk mu się uawał. - Zginął... Nieprawa! T niemżliwe!

- W tej samej chwili jenak pchyliłam głwę.

- Nie, to prawda. To na pewno prawda.

A. przyszeł mnie następneg nia. Obeszliśmy we wójkę pwórze szpitalne. Przygląał się

naszym budynkom, oblodzonym drzewom i twarzom ludzi. Nie mógł wybyd z siebie ani słwa. Był

szłminy.

Teraz leciał już Mskwy.




Pół gziny temu był krótki, lecz barz silny strzał artyleryjski. Kiey skoczył się wreszcie, I. .

pszeł na pcztę główną wysład pieniąze swjej rzinie i Żannie. zielnicwe urzęy pcztwe są

nieczynne: brak światła, a grzewaniu nie ma c mówid. W pewnym urzęzie, gzie pbn były

świece, nikt nie stawił się pracy - urzęnicy zachrwali lub zmarli. Z pwu braku światła

zamknięty jest również bank. Jeśli chzi mnie, nie mgę z tej racji trzymad hnrariów z raia.

Mówią, że bęą płacid w trzeciej ekazie stycznia.

bre nwiny z frntu. W rai pwiezian mi, że Fieiuninski rzpczął generalną fensywę.

Mówin także, że w rejnie jezira Ilmen tczą się walki, które, jak piszą sami Niemcy, przewyższają

swimi rzmiarami walki p Mskwą. Ale próby gniwe, których świacza teraz Leningra, są

mże najcięższe ze wszystkich, jakie były tychczas.

Na miar złeg - mrozy.

Lla P., którą umieściliśmy jak sistrę-intenentkę w szpitalu wjskwym, zachrwała na zapalenie

płuc i leży becnie u nas. Owiezam ją.


Ranek

Jestem teg stpnia zajęta swim pematem i gsparstwem, że p prstu nie starcza mi czasu

na czienne pisanie pamiętnika, jakbym teg chciała.

W ciągu statnich ni pprawiłam i przebuwałam pierwszy rzział. Miejsca, których sąziłam,

że są mcne, wypał przestawid, pnieważ nwe strfy przytłaczają je zupełnie. Ustęp

humanizmie napisałam na nw. Nigy jeszcze nie pracwałam z taką namiętnścią. Nawet w ncy

piszę, leżąc w łóżku, i nie mgę przerwad. Umieram ze zmęczenia, lecz mim t nie przestaję

rzmyślad i wszystk wyaje się takie ważne.

Cklwiek zbaczę, la wszystkieg znajuję miejsce, jak w przygtwanym gnieźzie. T pierwszaznaka, że świamśd jest całkwicie zaabsrbwana pracą i wszystk sbie przyswaja.

W niezielę - znów p strzałem - pszliśmy na Piesczną. Mieszkanie wygląa krpnie. Chas

lodowy. Temperatura - minus 5.

Marfusza - pracwnica Lli (kartka żywnściwa la nie pracujących) - zmarła trzynasteg.

W jadalnym pokoju - brune łóżka, śmiecie, puste butelki p leju, kaganek, siekiera, rzazgi. Na

ścianach, pkrytych kpciem, wiszą, jak awniej, talerze: prcelana i fajans.

W trzecim pkju, gzie pczas nieawneg bmbarwania wypały szyby, pniewierają sięzmiętszne, lwate i brune prześcierała. Wa, nalana wanny, zamarzła.



Bursę stuencką przeniesin na niższe piętr. Tam cieplej.

ina Osipwna i Inna wychzą w ncy na klatkę schwą i siezą tam, tuląc się ciepłych

kalryferów. Ogarnia je wtey, jak pwiaają, „rasny nastrój” i marzą przyszłści.

Od Żanny awn już nie mam wiamści. Ostatni list, wysłany jeszcze w listpazie, byłniepkjący. Chłpczyk śmiertelnie zachrwał. Żanna pisała:

„Nie rzbieraliśmy się z Jurą wcale i p klei awaliśmy Miszy tlen. Misza, jak ptaszek, twierał buzię,

kiey pawaliśmy mu rurkę. W góle przez cały czas był wielkim zuchem (jeśli mżna tak

pwiezied ziesięcimiesięcznym maleostwie), znsił cierpliwie baoki i plastry z grczycy, brał

lekarstwa”.

Pcieszam się tylk tym, że później wysłany zstał rugi list, nszący, że Misza czuje się lepiej.

Dzisiaj mamy 28 stopni mrozu.


Wieczorem

„Płunik” znakmicie psuwa się naprzó. Nawet w ncy nie aje mi spkju: żąa, bym g pisała.

Żeby tylk starczył zrwia i sił!...


Ważna nwina: ają więcej chleba. Rbtnikm 50 gramów, urzęnikm - o 100.

uże sukcesy na kalinioskim frncie: zbyliśmy Chłm. Mrzy bezlitsne - prawie 35 stopni.


Wczoraj, jak się kazał, był 40 stpni, a i zisiaj, zaje się, mróz nie zelżał. Pjutrze Miszeoka

koczy rk. Jeg pierwsza grzechtka (celuliwy bębenek z kuleczką w śrku) wisi na wstążeczce

u meg wezgłwia.

Czytałam wczraj chrym w naszej klinice cznej.



Siódma wieczór

Katastrfalna sytuacja. Prze chwilą tłum rzucił się na rewniany płt szpitalny i rzebrał g na pał.

Nie ma wy. A jeśli jutr przestanie pracwad piekarnia mechaniczna, chdby na jeen zieo - cowówczas? Nie był ziś zupy - tylko kasza. Ran ali nam kawę, ale żanych płynów już więcej nie

bęzie.

Cały nasz zapas wy t pół czajnika (trzymamy g w grącym piasku), pół zbanka - do mycia i

czwarta częśd karafki - na jutro. To wszystko.


P raz pierwszy zapłakałam ze złści i żalu: przewróciłam niechcący piecyka rnelek z kaszą.

Mim t I. . przełknął kilka łyżek kaszy z ppiłem.

Chleba nie ma tychczas. Napisałam za t trzy barz bre strfy: zakoczenie rzziału „Światł i

ciepł”.

Pisanie idzie mi jak nigy przetem, chciaż źle sypiam p ncach: wciąż rętwieją palce u rąk. Z

pczątku małe igiełki, ptem craz większe i craz rzasze. W kocu całkwite zrętwienie. Ręce

bumierają..


Piekarnia mechaniczna mimo wszystko nie przestała pracwad, czegśmy się tak bawiali. Kiey

wciąg już nie ziałał, 8 tysięcy kmsmlców - wyczerpanych głem i zziębniętych jak wszyscy -

utwrzył łaocuch Newy samej piekarni i pawał wę wiarami, z rąk rąk.

Kolejki przed sklepami z pieczywem były wczraj lbrzymie. Chleb przywiezin pier p wieczór.

W każym razie chleb był.

zisiaj (nawet kłanie tej właśnie gzinie, półncy) Miszeoka skoczył rk.




2 lutego 1942 roku

Czasami człwiek pragnie pisania jak pkarmu. W ncy, zamiast spad - pracuję. Gy tylk się płżę,

mam wrażenie, że mózg mój zywa się: „Teraz naeszła mja gzina. Zaczynajmy!” I zaczynamy

pracwad.

Śpię tak lekk, tali pwierzchwnie, że wystarcza, bym się tylk na wpół cknęła, a już najuję w

świamści wiersz lub strfę. Tak jak gyby wiersze stały w ncy prze rzwiami i czekały, żeby je

wpuścid. Jeśli się tylk utwrzy najmniejsza szparka - są już w pkju.

Natasza wiziała prze wejściem jakiejś kliniki wa bejmujące się trupy.

Wiam już na pewn, że Łapin i Charcewin zginęli w Kijwie.

3 lutego 1942 roku

Wieczorem

Nigy jeszcze nie był mi tak ciężk jak teraz. wa kaganki prwaziły mnie stanu stateczneg

wyczerpania. Pragnę światła, jak pragnie się chleba lub pwietrza. Na miar złeg przewróciłamznwu rnelek, tym razem z zupą, kiedy wyjmwałam g z piecyka. Miałam uż kłptu z zimną,

tłustą płgą (całe szczęście, że jest kamienna).

Tak mi ciężk na uszy, że prawie wcale nie mgę pisad. Mim t uał mi się ziś cklwiek zrbid.

Lla barz trafnie pwieziała, że gyby mgła tknąd psa lub kta - żywej i ciepłej istoty

(„zwierzaka”, jak się wyraziła), razu by jej ulżył. A nawet, gyby usłyszała szczekanie lub

miauczenie.

Czasami cisza prwaza mnie błęu. Chciażby teraz: ani jeneg źwięku, ani szelestu.

Za ścianą śpi w futrze Sfia Wasiliewna, labrantka I. . Nie myje się i nie rzbiera już chyba ze trzy

miesiące. Znajuje się na pgraniczu błęu z bawy prze zgubieniem kartek żywnściwych: I gubi

je rzeczywiście trzeci miesiąc z rzęu. Nie mam pjęcia, z czeg żyje. Przecież t śmierd głwa.

(Piszę, piszę... Żeby chciaż nasi wrócili pręzej z kmitetu zielnicweg!) Lwate, czarne

krytarze. Przychzą mi c chwila na myśl matka i córka - pstacie wzięte żywcem z

Dostojewskiego. Matka-emerytka i szesnastoletnia córka, Lula: nielewie zieck, w kapturku i z

mufką. Szerk twarte, zziwine czy. Jakaś szustka, której wpały w k w klejce, peszła

nich, zawarła znajmśd, zbyła zaufanie, zaczęła przychzid mu i wreszcie biecała znaleźd

dla Luli psaę pmywaczki w szpitalu wjskwym nr 21. Przynisła panie z wniskiemkmenanta szpitala zatrunienie (wszystk był sfałszwane). Nie wiam nawet, czy szpital taki



w góle istnieje. Na pczątku miesiąca (akurat kiey wyają kartki żywnściwe) „brziejka”

przyszła p matkę i córkę. O ósmej wieczrem, w ciemnściach, zaprwaziła je naszeg

główneg buynku szpitalneg, (pewnie sama tu pracuje jak sanitariuszka czy cś w tym rzaju).

Wzięła ziewczyny bie kartki, Luli i matki, na cały miesiąc, i czterzieści pięd rubli, które matka

pżyczyła kgś - rzekm w celu zakupienia pruktów. I natychmiast zniknęła w ciemnściach.

ziewczyna słyszała jej głs: „Tutaj jestem. Tutaj. Iźcie za mną”. Zupełnie jak w „Szczurłapie”

Grimma. I na tym się skoczył.

Nie mgę zapmnied tej matki i córki. Matka pwtarzała bez przerwy rzzierającym głsem:

- Lulu, Lulu, cś ty narbiła! Za życia wpęziłaś mnie grbu!

A Lula, przyciskając kurczw mufkę piersi, ze wzrkiem utkwinym nieruchmo w jeden punkt,

szeptała:

- Jaka noc nas czeka! Jaka noc!

Bała się wicznie, że matka zamęczy ją w ncy płaczem. O razu zaczęliśmy pisad niesienie

milicji. Cóż jenak znaczy zisiaj takie niesienie? I c mże zrbid milicja? Nie wiemy dotychczas, co

się z nimi biema stał.

5 lutego 1942 roku

Wszyscy nasi pjechali Smlneg. Znwu zaczął się jakiś ruch w związku z ewakuacją. Mżliwe, że i

my wyjeziemy. ką? Zaje się, że Irkucka.

9 lutego 1942 roku

Tyle najrozmaitszych spraw, a tu, jak na złśd, mam grmną chtę pisania. Byłam na narazie

pisarzy bałtyckich.

Zaprszenie przysłał mi Wiszniewski. Obray miały ptrwad wa ni na Wyspie Wasiliewskiej, alek

nas. Była t więc prawziwa wyprawa z nclegiem.

Przeyskutwałam całą sprawę z I. . i pstanwiliśmy, że trzeba bęzie pójśd. Znwu zaczęł się

wielkie cerwanie wełnianych poczch i rękawic raz zapatrywanie się w prwiant na rgę. W

głównej kuchni ali mi, w zamian za biay i śniaania, wa prawie świeże jajka i sełkę topionego

sera. I. . ze swej strny wyzielił mi dwierd tabliczki czeklay z „żelaznej prcji”. Byłam więc bficie

zaopatrzona.

Obray miały się rzpcząd gzinie 10 ran, punktualnie, jak na kręcie.



Wstaliśmy teg nia szóstej: sama rga miała trwad przynajmniej wie gziny, a chzimy teraz

powoli.

Ranek był niezwykle piękny. Im większy mróz, tym piękniejsze jest nieb - to znana rzecz.

Wyszliśmy z mu wschzie słoca..

Na Wielkim Prspekcie, gzie szyny tramwajwe są zagrzebane głębk w śniegu, palał się m.

Gaszn g wicznie przez całą nc. C nas najbarziej zziwił - była tam wa. Ciekła jeszcze z

hyrantu zalewając całą ulicę. Utwrzył się uże, różwiejące w zrzy plarnej jezir, na którym

unsiły się białe pary.

W czarnych knach wypalneg mu wiad był pprzecinane belkami, lbrzymie, purpurwe

słoce w różnych fazach: t jak sierp, t znów półksiężyc, t wreszcie jak gnistą pełnię.

Zapatrzyłam się na słoce i wpałam jeną ngą p klan w gęstą masę, mieszaninę wy, lu i

śniegu. Utwrzył się jak gyby lwy but, który uciskał mi ngę. Szłam tak przez całą rgę.

pier pczas bra zaczęły paad z wjłku kawałki lu. W kocu pierwszeg nia, p

referacie i dyskusji, poproszono mnie o przeczytanie pematu. Przeczytałam . „Światł i ciepł” - nie

koczny jeszcze rugi rzział.

Jak kbiety i gście, ncwałyśmy z Kietlioską w kmfrtwych warunkach: na łóżkach, w tym

samym pkju, w którym bywały się bray. W pkju był niebiesk ymu z papiersów i

fajek, ale za t ciepł luzkich echów i maleokieg piecyka.

Na ranem zbuził mnie tkliwy chłó; zrzumiałam, że piecyk zgasł. W tej samej niemal chwili

usłyszałam sczysty trzask, jak gyby ktś rzciął kawn. Jak się kazał, Z. prąbał siekierą krzesł,

na którym wczraj sieział. Wiziałam, jak wrzucił je piecyka. Nieszczęsne krzesła leningrazkie!

Znwu zrbił się ciepł. Zasnęłam.

Niektóre przemówienia pisarzy bałtyckich były interesujące. Zarzały się zania wyjątkw

precyzy jne. Zapisałam cś niecś.

»Wyjścia”, „wypay” i „wypełznięcia” na pzycje człwe. T statnie człgających się

zwiadowcach.

„Pezja” kłaneg wyknania regulaminu wjskweg.

„Galpująca sytuacja”.

„Okręty płynęły przee wszystkim na plityczn-moralnym stanie załgi, ktły bwiem już nie

pracwały”. „Spkjne życie w schrnach”.

„Wyprwaził luzi bez strat, z wyjątkiem sameg siebie”. „Łóź pwna lubi głębiny. Przy brzegu

- nie mże”. „Trawlery - racze mrza”. „Łóź pwna nie lubi białych ncy”.

Nasze ultki przerzucan kpów nieprzyjacielskich za pmcą łuku. wóch luzi napinał

cięciwę, a trzeci wypuszczał strzałę nazianą ultkami.

rugieg nia p wieczór wiezin mnie samchem mu.



12 lutego 1942 roku

Niepkję się I. . Barz źle wygląa. Schuł i ciągle jest mu zimn. Chzi pwli, ppierając się

laską. Najgrsza sprawa z rękami. Zaczerwieniły się w stawach i brzękły. Skóra stała się błyszcząca i

podobna do giemzy.

rugi rzział psuwa się naprzó pwli, ale jestem z nieg zawlna. O Żanny - żanych

wiamści. Pcieszam się, że list prawpbnie przyszeł, lecz leży w niepsegregwanej stercie

innych listów w naszym urzęzie pcztwym. Przyszeł na pewn, ale nie mżna się nieg stad.

A jednak inni otrzymują pcztę.

16 lutego 1942 roku

Pszłam wczraj na trpewiec, gzie zgnie z naszą umwą z Zninem miał się byd mój

wieczór autrski. trpewca - wie gziny rgi, t przeciwległy kraniec miasta. Szłam

pwlutku, szczęzając sił. Jenakże na śrku Mstu Kirwskieg, tam gzie wznsi się n ku

górze, pczułam, że laa chwila upanę.. Ngi zrbiły się miękkie i mówiły psłuszeostwa.

Zrzumiałam, że nie złam jśd na miejsce. Lew wlkłam się Kietlioskiej. Uprzeziłam ją i

Zonina, że nie póję. Pszli beze mnie, a ja pwlkłam się Oziereckich, żeby niec pcząd.

Zjałam cś niecś, pczęłam. Ptem usawili mnie w ftelu kł piecyka, a sami usieli wkł:

Nikłaj Iwanwicz, Alna i Kwrw - szfer. Przy wtórze gwałtwnej kanonady (poprzedniego dnia

pcisk trafił w sąsienie kn i mał nie zabił Alny) zaczęłam czytad ba rzziały p klei.

Wszyscy byli wzruszeni...

Barz jestem ciekawa, czy na wszystkich pemat bęzie ziaład w ten spsób? A mże wyłącznie na

tych, którzy przeżyją blężenie Leningrau?

17 lutego 1942 roku

Nowe - tym razem pważne - rzmwy ewakuacji Instytutu. Ustaln nawet atę - 15 marca, oraz

miasto - Archangielsk. A Leningra... jakże się z nim rzstad? Jesteśmy już tu sześd lat, jeśli liczyd

każy miesiąc za rk, jak pczas brny Sewastpla. Nie, Leningrau trzeba stswad większą

skalę.

Jeśli wyjeziemy, weźmiemy z sbą Llę i Inne. ina Osipwna jest umierająca.



18 lutego 1942 roku

Wczraj czytałam swje utwry w szpitalu, gzie leży T. Czuje się grzej. Jutr mam wieczór autrski

w szpitalu przy Instytucie im. Hercena. Pojutrze - la aktywu partyjneg. 21 jaę z elegacją naszeg

rejnu na frnt. Jaę!... Obawiam się tylk jeneg: zamarznięcia.

19 lutego 1942 roku

Prze chwilą trzymałam wysłany jeszcze w gruniu list Żanny. Nasz Miszeoka umarł - nie miał

jeszcze roczku.

20 lutego 1942 roku

Wczrajszy list Żanny zaczęłam łapczywie czytad i nagle, z rzpęu wpałam na te słowa:

Nie mżemy się w żaen spsób pgzid z naszym grmnym nieszczęściem - śmiercią Miszeoki.

Życie w Czystplu wyaje się nam teraz zupełnie puste i bezcelwe. Zniknęł t, c przywił nas

tutaj. Cisza zapanwała w naszym pkiku i kła... Wrócimy chyba do Moskwy zaraz po

uruchmieniu kmunikacji na rzece”.

Przeczytałam list koca. Ołżyłam na bk. Ptem wzięłam g nagle rąk, przeczytałam p raz

rugi z niekreślną nazieją, że mże mi się tylk zawał. Nie, t prawa.

21 lutego 1942 roku

Jaę jutr na frnt z elegacją naszeg rejnu. brze się stał, że jaę. Wyjaz pmże mi znieśd

ból, z którym serce nie mże sbie prazid.



23 lutego 1942 roku

Dzień Armii Czerwonej Gorochowiec

Śniegi, śniegi!... Piszę te słwa w Grchwcu, w Wyziale Plitycznym armii generała

Fieiuninskieg. Jest t zbuwany z klców sliny mek, któreg mieszkaocy żyli niegyś

statni: ftgrafie na ścianach, flakny perfum na kmzie. W krąglaku leżą teraz siła,

brezentowe plecaki, karabiny, walonki, narty, butelki z benzyną.

Na mkiem w bezennym, mrźnym niebie - słaby warkt mtru i błyszczący punkcik samltu.

Wytłumaczn mi, że t „Alf lata”. Ogłs zenitówek jest tu inny niż u nas w Leningrazie, wśró

wyskich mów.

Wczraj (czyżby zalewie wczraj?) I. . znwu prwaził mnie świcie naszeg

pietrgrazkieg kmitetu zielnicweg, w którym miał się byd zebranie elegatów. Szliśmy

pustymi pwórzami przechnimi. Gwiazy świeciły jak w ncy. Willa, w której mieści się kmitet

zielnicwy, była pusta i głsy rzbrzmiewały w niej zwielkrtninym echem. Palił się światł

elektryczne (tylk w kmitetach zielnicwych jest jeszcze prą), w czajniku gtwała się wa.

Wkrótce wszyscy elegaci zebrali się w kmplecie. Wsieliśmy małej ciężarówki z achem i

bcznymi ścianami z ykty, zamiast czwartej ściany był - jak gdyby wstawione - gwiaźziste nieb.

Gwiazy gasły stpniw p rze, tylk lśniąca Wenus twarzyszyła nam ług, póki i jej nie

zgasił prmienny świt.

Dopiero w chwili jazu wiezieliśmy się, ką naprawę jeziemy. Okazał się, że przezŁagę, pza pierścieo blkay, 200 kilmetrów Leningrau. I. . zmarktniał, lecz zielnie

machnął ręką na pżegnanie.

Ławeczki w ciężarówce były wąskie, niewygne, nie był się c przed. Czud był wstrętny zapach

benzyny. Akurat bk mnie stała lbrzymia butla prawie tej wyskści c ja. W butli pluskała i

ktłwała się benzyna. Jenak paliwa nam nie starczył.

Kł Smlneg staliśmy śd ług, czekając na elegacje z innych rejnów. Wreszcie zebrali się

wszyscy.

Wieźliśmy na frnt parunki: pięd ręcznie wyknanych autmatów (nie ma prąu) z napisem na

łżysku: „Najlepszemu tępicielwi niemieckich kupantów”, płaszcze chrnne, przybry glenia,

tyto, rękawice skórzane i na futrze, mapniki la wóców, chustki nsa, gitary i manliny.

Byłam przeknana, że te statnie nie ją w całści. Były źle pakwane, spaały na bk na

wybjach, płacząc i zawząc jak żywe. Ptrzymywaliśmy je rękami i plecami.

la sameg Fieiuninskieg wieźliśmy skórzaną szkatułkę na tyto. Każy rejn wiózł inne parki,

lecz wszystkie żąały teg sameg - przerwania blokady.

rga trwała 13 gzin. Byliśmy barz znużeni i zziębnięci nie teg jenak stpnia, żeby nie

mżna już był wytrzymad.



Łagę przecięliśmy w ciągu półtrej gziny. Ló jeszcze jest mcny, ale szfer pwieział, że w

gzinach płuniwych, kiey słoce przygrzewa, pięcitnwych ciężarówek już nie puszczają.

Przecież ló, nie birąc już p uwagę słoca, jest pziurawiny przez bmby. Przejechaliśmy

jenak spkjnie. P nierównej, rzbitej rze śnieżnej głaki ló jezira wyał mi się prawziwym

rajem. Nie trzęsł ani rzucał.

P przejechaniu jezira, w miejscwści, p której ług kręciliśmy się błagając benzynę, p raz

pierwszy wielu miesięcy zbaczyłem kzę, psa i żywe kury. Ze wszystkich samchów wygląali

luzie, żeby przyjrzed się tym ziwm. W tej samej miejscwści, za jezirem, p raz pierwszy

usłyszeliśmy pisenkę. Spjrzałam na twarzyszy próży - wszyscy byli wstrząśnięci.

W góle uerzająca jest różnica mięzy nami a tutejszymi luźmi. Oni mają rumieoce mrzu,

chzą szybk, ychają głębk, wypuszczając z ust gęsty błk pary. My jesteśmy blazi,

ychamy słab (lew strzegalnie), chodzimy powoli, rozmawiamy cicho.

W Życharewie wizieliśmy grźny pżar. Na trach klejwych płnęły, ppalne przez Niemców,cysterna z twtem, cysterna z naftą i wagny klejki wąsktrwej, załawane trfem. Wszystk

t zstał pier c przywiezine. Niemcy latali rankiem, wypatrzyli, a zachzie słoca

zbmbarwali, tak żeby parwóz nie mógł pjechad i ciągnąd pzstałych wagnów.

Takieg płmienia nigy jeszcze nie wiziałam. Ciężk rzlewał się w pwietrzu, purpurwy, gęsty jak

pierzyna, przetykany czarnym dymem.

Nie zążyliśmy jeszcze przytmnied, gy rzpczęł się bmbarwanie. Bmby paały zupełnie

blisk. Straszniejsze bmb były jenak serie z karabinów maszynwych, którymi Niemcy

zasypywali każy samchó, Naszych zenitówek był stanwcz za mał.

Wszyscy, nie wyłączając wjskwych, płżyli się w śniegu. Z naszeg samchu częśd pasażerów

wyszła, częśd zaś zstała: Syczew z fabryki, ja i jeszcze waj mężczyźni. Siezieliśmy w ciężarówce,

słnięci yktą (c za głupta), rżąc tylk i pchylając głwy, gy pwietrze i łamki gwizały na

nami.

Z jaką tkliwścią przypmniałam sbie wówczas nasz schrn na ulicy Lwa Tłstja! Ściany, sklepienia,

miłsierny kamieo, który przyjmwał na siebie uerzenia. A tu - niebo i pwietrze. Serie z karabinów

maszynowych.

Nasza głupta bróciła się jenak całkiem przypakw w strategiczny frtel. Jak nam ptemtłumaczn, Niemcy nie strzelali naszej ciężarówki chyba lateg, że nie przyszł im nawet

głwy, by mgli się tam znajwad luzie. Myśleli, że t przucny samchó.

Samltów był kł piętnastu czy wuziestu. Latały, krążyły na nieszczęsną stacją. P krótkiej

chwili wytchnienia znów rzległ się krzyk:

- Zaczyna się rugi nalt! Kłaśd się!

Tym razem i ja wygramliłam się z samchu i już chciałam się płżyd w rwie, gy pniósł się

stamtą jakiś wjskwy. Zrzumiałam, że niebezpieczeostw minęł.



Najwięcej ze wszystkich przestraszył się najbarziej zuchwaty z wygląu babsztyl... (Silny gieo

zenitówek. Wicznie „Alf” lata blisk).

Jeziemy teraz artylerzystów N-tej ywizji. Zabieramy ze sbą najnwszy numer gazety ywizyjnej

„ rzstrzygająceg bju!”, który zawiera rzkaz Stalina.

Cieszę się, że jestem tutaj: mniej bli serce. Szka tylk, że nie uał się nam zbaczyd generała

Fieiuninskieg. Wczraj późnym wieczrem przyszeł jeneg z mków, w których mieści się

jeg sztab, nie teg jenak, gzieśmy ncwali, lecz inneg. Mają szczęście ci, którzy urzązili

się tam na nc. Wszyscy wstali i Fieiuninski ług z nimi rzmawiał.

Generał był w brym humrze, przyszeł wprst z łaźni. Pwieział, że wymył się sknale, chciaż

w łaźni był chłnaw. Generał lubi ciepł. Jak ja g rzumiem! (Oezwała się nasza artyleria. m

zarżał.)

Samochody przyjechały p nas. Jeziemy alej.

24 lutego 1942 roku

N-ta dywizja. Rano

Obuziłam się w ncy: gzie jestem? P chwili przypmniałam sbie - w ziemiance. Obok mnie, na

pryczy przykrytej ssnwymi gałęziami śpi Maria Nikłajewna Włk z kmitetu zielnicwego, nieco

alej Syczew i inni. yżurny rzuca małe planka piecyka - smolisty dymek gryzie w oczy. Naglerzległ się grzmt armatni, nie wiem nawet z czyjej strny. Tutaj jenak, w pierwszej linii kpów, nie

wyaje mi się t wszystk takie straszna jak w Leningradzie.

O świcie yżurny przyniósł nam kaszę w menażkach, chleb i p użym kawałku masła. Wspaniała

rzecz! Następnym razem muszę kniecznie wziąd ze sbą łyżkę.

26 lutego 1942 roku

Leningrad

Leżą w łóżku u siebie w mu i nie mgę nasycid się ciepłem. Jestem w ciepłym szlafrku, przykryta

pikwaną kłrą i wełnianym kcem, na ngach mam ple i palt. C gzinę niemal staję cś

grąceg picia, a mim t nie mgę się rzgrzad.

Pczas próży na frnt nie miałam na sbie nic naprawę ciepłeg.

an mi c prawa na rgę watwane spnie i kurtkę p palt. Wszystk t był jenak stare i

przeszł przez ezynfekcję. Zbita, słabiutka wata. Na głwie miałam zawsze ten sam, zrbiny nadrutach kapturek. W rękach - mufka, ple i biała szyełkwa chustka, którą Kławia Iwanwna ała



mi p przysięgą, że bęę jej strzegła jak kartek na chleb. W całym tym strju przypminałam chyba

złuzenia gglwską Krbczkę13.

Wszystk t jeszcze był jak tak w prząku. Ale że I. ., świaczny wjak, uczestnik wóch

wjen, lekarz i trskliwy mąż, nie ał mi na rgę żaneg alkhlu - był ptrójnym błęem. Szka,

że nie wiział, jak w rze pwrtnej, p przejechaniu jezira, piłam z szferami spirytus, zagryzającsłniną z cukrem. Jestem przeknana, że tylk zięki temu żyję jeszcze.

Była taka chwila, kiey szfer - z litści psazn mnie w buce szfera - przyjrzał mi się uważnie i

pwieział:

- N, teraz musicie się tylk mlid, żeby w samchzie nic się nie ppsuł. Jeżeli mtr zgaśnie -

przyjdzie na was kryska.

Była t prawa - tylk ciepł mtru utrzymywał mnie przy życiu.

Łaga - t lbrzymia lwa równina. Śniegu - jak na biegunie. Wszystk jest ze śniegu: grzenia jenlite lub ułżne ze śniegwych blków, półkrągłe igl la bsługi ział przeciwltniczych,

funamenty p zenitówki. Wszystk niepkalanie czyste, tak białe, że aż przechzi w błękit,

trskliwie przykryte niebieskim sklepieniem. Każy nie-biały przemit jest wydarzeniem dla oka.

Purpurwa jak mak chrągiewka w ręku żłnierza kierująceg ruchem jest wiczna z ległści

kilometra.

la żłnierza śnieg - t najważniejsze. Żłnierz zakpuje się weo, pije g i myje się nim.

Mja alekwzrcznśd, która przy biurku na rękpisem lub książką jest mi przeszką, barz mi

się tu przyała. Wiziałam wszystk, niemal sameg hryzntu. Ot na przykła lwą rgąprzez jezir ciągną klrwe punkciki: t ciężarówki. Jeśli są różwe, znacza t, że wizą baranie

płcie. Jeśli czarne - węgiel, żółte - jakieś ksze z kry brzzwej, nie wiam c zawierające. Wrki

z mąką są iealnie białe i nie różniają się prawie tła. T nasz chleb pwszeni, nasze życie, które

wysłała la Leningrau Wielka Ziemia.

Praca szferów na Łaze - t święta praca. Wystarczy przyjrzed się rze, tej stratwanej,

zjeżżnej, nie znającej ani niem, ani ncą spkju rze. Pkrywający ją śnieg zamienił się w

piasek. Wszęzie - na wybjach, w wąłach, kleinach, łach, rwach, wyrwach i lejach - leżą

martwe samchy lub ich części.

A przecież szferzy, jeżżący przez Łagę p pciskami i bmbami, przebywają tę trasę

czterkrtnie w ciągu jeneg nia. nich skierwane są winiejące wszęzie, czerwne napisy na

transparentach: „Kierwc! Czy zrbiłeś zisiaj wa kursy?” I kierwcy rbią te dwa kursy.

sztabu armii w Grchwcu tarliśmy późnym wieczrem. Świecił jasny księżyc, tczny,

mrźnym mglistym pierścieniem. Wszystk wskazywał na t, że na księżycu mrzy są jeszcze

bardziej srogie niż u nas na ziemi.

13Koroboczka – pstad z „Martwych usz” Ggla (przyp. tłum.).



Gy tylk samchy zajechały prze sztab, natychmiast ciągnięt je lasku i zamaskwan.

Pwiezian nam, że przejeżżaliśmy przez barz niebezpieczną strefę i t przy księżycu, który mógł

zrazid naszą becnśd. Był jenak spkjnie; znacznie spkjniej niż na Newskim.

W rgę pwrtną z Grchawca Leningrau wyruszaliśmy jeszcze przy blasku gwiaz. Rakiety

nieprzyjacielskie stawały się craz blesze. Na lasem szarzał świt. Blazielnkawe nieb rumieniłsię z jenej strny jak jabłk. Wtey właśnie szfer pwieział mi, żebym się tylk mliła

pmyślną pracę mtru, jeśli nie chcę zamarznąd na śmierd. Na miar złeg zgubiłam ciepłą

chustkę, którą mi ała Kławia Iwanwna. T był najgrsze nieszczęście.

Zgubiłam ją wracając samchem ze sztabu ywizji sztabu armii. Jechaliśmy ług leśnymi

zaśnieżnymi rgami. Później trzeba był wyleźd i człgad się przez pkrytą śniegiem planę, w

którą Niemcy już się wstrzelali.

Biegnący razem ze mną, zziajany i pałający, niecierpliwścią żłnierz, któreg wysłan na nasze

sptkanie, spytał mnie szeptem:

- T wy jesteście artystką z brygay? Bęziecie u nas występwad, prawa?

Tak mi się wtey zrbił przykr, że nie jestem artystką, tak ciężk schylając się był biec p śniegu,

tak się przejęłam wszystkim, c mnie taczał, że kiey spała mi chustka - biała na biały śnieg -

nawet teg nie zauważyłam.

Leningrau wjechaliśmy strny Rżewki. Z tętniąceg życiem i walką frntu pwróciliśmy

martwej ciszy blężneg miasta.

27 lutego 1942 roku

„Za pierścieniem” byliśmy gółem trzy ni.

Nasi elegaci rzbili się na grupy i wiezili wszystkie rzaje brni. Naszą grupę skierwan

ywizjnu artyleryjskieg, znajująceg się 600 metrów nieprzyjaciela. Nie jest t jeszcze

najbarziej wysunięta placówka.

W każej z ukrytych w lesie baterii bywały się krótkie, barz krótkie wiece klicznściwe.

Wszyscy stali. Przemawiał ktś z elegacji, później pwiaał jakiś artylerzysta. Otaczały nas

śnieżne ssny, świerki i ziała bez pkrwców, w pełnej gtwści bjwej. Temat przemówieo

był jenakwy: przerwanie blkay. Oparcie nieprzyjaciela sp Leningrau.

Jeen z artylerzystów pwieział:

- Pzrówcie Leningra pierwszeg ziała naszej baterii. Pwiezcie, że rbimy wszystko, co w

naszej mcy, żeby znękane miast Lenina mgł nareszcie etchnąd.

Inny pwieział:



- Oepchnąd Niemca mżna, ale nie na tym plega zaanie. Trzeba g zniszczyd...

Ten sam żłnierz wyraził się mięzy innymi: „Żłnierz przesycny nienawiścią” i „Taka się w nim

wyrbiła chęd wetu”.

Jena z baterii uczciła nas wystrzałami armatnimi - p jenym na cześd każeg elegata. Grzmtarmatni głuszył nas.

Śnieg psypał się z rzew na ramina i głwy. P kilku minutach Niemcy pwiezieli, lecz pciski

ich upaały alek.

W ciągu tych trzech ni spęznych w armii wiezieliśmy się, że „Niemiec nie znsi skrzylania i

krążenia, nawet najmniejszeg” raz że „ma kłpty z rezerwami”.

Słyszeliśmy pwiaanie człwieku, który „uciekł” na pierwszą linię. Z zawu był fryzjerem. Z racji

jeg „wyskiej użytecznści” zstał przyzielny sztabu, ale g nie upilnwan. Teraz „gli fryców

z kaemu”. Z jeg fryzjerskieg zawu nie bęzie już w wjsku pżytku.

Opwiaan pewnej teściwej, która nie cierpiała sweg zięcia. Pewneg razu mówi (zięd stał w

wjsku urlp i przyjechał Leningrau): „Ciągle słyszę przez rai fieiuninczycy, fieiuninczycy.

Żeby chd jeneg zbaczyd”. A zięd: „Niech mama na mnie spjrzy, c t ług szukad”. Teściwa

nazwała g wówczas p raz pierwszy w życiu „synkiem”.

Wytłumaczn nam, że „wystarczy przenieśd wócę ciepłeg pkju i na miękkie łóżk - od

razu stanie grypy. wócy ptrzebny jest mróz, ziemianka, surwy klimat”.

Opwiaan tym, jak żłnierz zginął pcisku przy rzawaniu chleba. Pcisk rzerwał żłnierza

na strzępy, nie mżna g był nawet pchwad. Ocalał tylk kawałek chleba, przesiąknięty krwią.

Żłnierze pnieśli wówczas krmkę i pgrzebali jak człwieka.

Opwiaan, że gy zmęczeni żłnierze rwą się wreszcie gniska, każy z nich chciałby

przysunąd ngi jak najbliżej żarzących się węgli. yżur przy gnisku pwierza się wówczas

kmsmlcwi, który mim iż sam jest śmiertelnie śpiący, buzi żłnierzy leżących za blisk gnia.

Jeśli nie mże ad sbie ray z buzeniem, ciąga gnia ich ngi. „A śpiąca nga, jeśli przeszła w

ciągu nia ziesiątki kilmetrów - mżecie sbie wybrazid, ile waży!”

Spstrzeżenie majra: „Niemieccy narciarze z reguły nie używają nart. Bją się rsyjskieg śniegu czy

c?”

Rbtnik zza Uralu, były artylerzysta: „Jak krpnę w ten bunkier ziemny! Taką miałem przyjemnśd

jak nigy!”

Rzmawian ziałnwym, tzn. żłnierzu, który naaje kierunek lufie ziała, szybk przestawiając

jeg tylną częśd weług wskazówek celwniczeg. wóca pwieział: „Na wjnie ptrzebna jest

nie tylk siła, lecz i umiar. Niejeen silny chłp lekk mże pnieśd pół armaty. Ale ważne jest nie

t, żeby zwyczajnie pnieśd, ale żeby nieptrzebnie nie przesunąd zanat”.



Gospodarz klubu, z którym szliśmy na KP14, wyraził się z uznaniem mym niewyskim wzrście: mgę

chzid nie pchylając się. Niemieckie kule bliczne są na człwieka śrenieg wzrstu. Wiad t p

ślaach na rzewach.

Twarzyszący nam żłnierz zauważył z trską w głsie:

- rwalm ciężk bęzie p wjnie.

- Dlaczego?

- Luzie póją lasu piłwad. A w rzewach, p krą, łamki. Piły się płamią.

Wracając z baterii ujrzeliśmy grupę stjących żłnierzy. Pwójnym kłem taczali jeneg w śrku,

z papierem w ręku. Czerwne prmienie zachząceg słoca świetlały skupine twarze.

Zapytaliśmy, c chzi.

Objaśnin nam, że t wjskwy trybunał rewlucyjny.

- Za c sązą?

Opwiezian krótk i surw:

- Za tchórzstw.

W sztabie ywizji, prze wejściem jenej z ziemianek uprzedzono nas:

- Prszę iśd pwli, tu nie ma schów. uża pchyłśd.

Weszliśmy ziemianki.. W ciemnści, na płgą, zabłysnęły czerwn - zielone ogniki. Dwa, nieco

alej znów wa, a w głębi także wa. Były t czy kni. Jakaś klacz pruszyła się niespokojnie.

Koniuch-czerwnarmista pgłaził ją, tłumacząc:

- Jeszcze mła.

Przypmniałam sbie spiżwe knie w Leningrazie, które usunięt z Aniczkwskieg Mstu i

schowano przed bombami i pociskami. Na pewn stją również w jakiejś pziemnej stajni i cichutko

biją kpytem, a spiżwi młzieocy, trzymający knie za uzy, starają się je uspkid.

W ziemiance wócy ywizji, gzie jeliśmy bia, był tak ciepł, że w kilku miejscach kł piecykaprzebiły się przez całą grubśd usypanych z ziemi ścian kiełki brzzwe: łyżki i listki. Słabiutkie,

blae, ale żywe.

Na pczątku biau wznieśliśmy przee wszystkim tast za Stalina, na cześd jeg zisiejszeg

rzkazu, wzywająceg zwycięstwa. rugi tast był za wyzwlenie Leningrau. Kmisarz

powieział:

- Nie mżna tak stawiad sprawy - żyd alb nie żyd. Nasze życie należy Leningrau.

14KP (skrót „Kmannyj punkt”) - stanowisko wzenia (przyp. tłum.).



10 marca 1942 roku

Sprawy służbwe I. . niepkją mnie w alszym ciągu. Czym t się wszystk skoczy? Jednak

najsmutniejsze ze wszystkieg (i najcięższe) są listy Żanny. Otrzymuję je teraz częst; są la mnie

uręką.

Najstraszniejsze są te, które zstały wysłane jeszcze za życia Miszeoki. Pczta ziała teraz na pak:

listy naane wcześniej - przychzą później. Listu śmierci chłpca tychczas jeszcze nie

otrzymałam.

Miszeoka nie żyje, a ja nawet nie mam jeg ftgrafii. Pzstała tylk różwa grzechtka. Zjęłam ją

jenak zna łóżka i włżyłam szuflay w stliku.

12 marca 1942 roku

Wieczór

List Żanny zaareswany I. .

„P wieczór zaczął przewracad czkami i rzucad główkę tyłu. T był zapalenie pn

mózgwych - pierwsza pstawiłam iagnzę. Zetknęłam się już raz w życiu z tą chrbą i razu ją

rzpznałam.

Zrzumiałam natychmiast, że wszystk skoczne, i pragnęłam jeynie, żeby zieck ług się nie

męczył.

Nie bęę pisywad jeg statnich chwil - p prstu nie ptrafię.

awaliśmy ziecku tlen. Trzy balony w ciągu kilku gzin. Umarł wychając tlen, przypuszczalnie - już

nieprzytomny.

Chwaliśmy g p wiejsku. Przywiązaliśmy trumienkę saneczek i wieźliśmy na cmentarz. W ten

spsób spkrewniliśmy się z tym miastem, w którym znaleźliśmy przytułek”.

Ciężk mi. Z największym wysiłkiem czytam te słwa. Trzeba teraz szczególnie uż pracwad, żeby

wziąd się w karby.

22 marca 1942 roku

Wczoraj trzeciej p płuniu (punktualnie c minuty) rzpczął się strzał artyleryjski naszeg

szpitala. Tym razem nie słyszeliśmy już świstu, lecz razu uerzenie. Spał na nas sześd

sześcicalwych pcisków. wa z nich uszkziły jenpiętrwy buynek kuchni: przebiły ach i



wleciały piwnicy, gzie zstał zabity na miejscu chłpak - wciągwiec. rugiemu chłpcu,

synwi sanitariuszki, urwał bie ngi.

Pcisk przeszył gmach uniwersyteckieg prsektrium, rzbił auytrium (c za szczęście, że nikgo

tam nie był), rzwalił szafy bibliteczne i wyrzucił w pwietrze te same preparaty w spirytusie, które

chziłam kieyś gląad z I. ., ale nie bejrzałam ich koca.

Pamiętam, jak/spkój nie przygląałam się słjm z napisami: „Wątrba”, „Nerki”, „Serce”. Jenakże

prze naczyniem, na którym był napisane „Ns” i gzie w przeźrczystym płynie bezwłanie pływała

płwa twarzy jakiegś młzieoca nieskazitelnych rysach, zrbił mi się niebrze i z takim

impetem rzuciłam się ucieczki, że I. . lew pęził mnie na le.

Teraz ów martwy młzieniec zmarł p raz rugi.

wa pciski wybuchły p naszymi knami. W pkju pwiększyły się rysy na ścianie kł piecyka.

Wszystk zachwiał się. Stałyśmy z Mariettą ubrane, w futrach, nie wieząc, na c się zecywad:

czy wyjśd, czy zstad w mu?

Wskutek strzału (a mże niezależnie teg) - w głównej kuchni znwu uległ uszkzeniu

wciąg. I. . jest w rzpaczy.

W góle, nawet jeg niespżyty ptymizm zaryswał się, jak nasza ściana.

27 marca 1942 roku

Za parę ni przeniesiemy się użeg pkju trzech knach wychzących na wschó. Nie mgę

się teg czekad. Nareszcie bęzie mżna chzid nie wpaając c chwila na meble i nie ychad

sobie nawzajem w twarz. Ostatni zaczęłam nienawizid naszeg miniaturweg pkiku, który

wyawał mi się taki nazwyczajny zimą. (Zaje się, że strzelają zenitówki. Warkt samltów - to

chyba samlt wywiawczy. Czyżby znwu miały się zacząd nalty?)

Dzisiaj jest niedziela i bywa się gruzwywanie ulic. I. . pszeł również. Ja na przemian - to

prasuję, t piszę. Marietta zajmuje się czarziejskimi praktykami przy piecyku: gtuje świąteczny

bia. Zbgaciliśmy się cuwnym spsbem - trzymaliśmy paczki Związku Pisarzy z Moskwy.

Gy ujrzałam ich zawartśd, straciłam głwę. Złapałam w każą rękę p puszce sknenswaneg

mleka i nie mgłam się z nimi rzstad.

28 marca 1942 roku



Niemcy strzeliwują ulicę Rentgena, barz blisk nas. Sti tam, prze gmachem Instytutu

Rentgenlgiczneg, pmnik: spiżwa głwa Rentgena na wyskim stsie książek, które leżą tak,

jak gyby czyjaś niecierpliwa ręka szukała wśró nich prze chwilą potrzebnego tomu.

I. . pwieział mi, że czterzieści sieem lat temu (również w marcu) na głównej ulicy Würzburga

wystawin w księgarni ftgrafię przestawiającą ło, na której wyraźnie wiczne były tylk kścipalców i brączka na jenej z nich. Mięśnie, nerwy, naczynia krwinśne i skóra zniknęły, jak gyby

nigy nie istniały. Był t jen z pierwszych zjęd „rentgenwskich”.

Tego samego wieczru krpracje stuenckie przeefilwały, z pchniami i sztanarami, bk

wupiętrweg gmachu Instytutu Fizyki, w którym wykłaał prfesr Rentgen. Szli nie tylk

stuenci, lecz także urzęnicy, wjskwi i kupcy - cały Würzburg czcił sweg wielkieg raka.

A w marcu 1942 rku niemiecki pcisk wybuchł na ulicy Rentgena i uszkził pmnik. Pszłyśmy

tam z Mariettą: pmuch wyrwał częśd granitwych ksiąg. Głwa upała na bk, ale nie zleciała z

pstumentu. Leży teraz w tej pzycji, tuląc smutnie pliczek granitu.

Marcwy śnieżek paa i taje pkrywając wyskie czł zimnym ptem. Łzy spływają p pliczku i

chwają się w gęstej brzie.

Napisałam reprtaż la zagranicy: „Ulica Rentgena”.

29 marca 1942 roku

Niedziela

O szóstej ran buziły nas niezwykłej siły wybuchy: cztery, w użych p sbie stępach. Zarżała

ziemia i pwietrze. Czyżby t były aż tak ptężne pciski?

Wieczór

wiezieliśmy się prze chwilą, że t ziś ran na trach klejwych kł Rżewki eksplwały

pciągi z amunicją, które Niemcm uał się zapalid pczas bmbarwania.

Pracuję becnie mał i t mnie męczy. Pemat zstał zepchnięty w kąt. Zapziałam gzieś wszystk

i pgubiłam. Wiele zginęł na zawsze.

Na miar złeg piecyk kucza - mi bez przerwy. Zimn i ym. Nie wiam, czy ua nam się

znaleźd zuna i kminiarza. Był tu pbn jakiś stary zun, lecz ten umarł prze parma dniami.



Teraz, w tych niach, rzstrzygają się wisenne lsy miasta: wybuchnie epiemia czy nie? Bęzie

jakaś infekcja czy złamy jej uniknąd? Serce zamiera na myśl, że na Leningra mgą się zwalid tyfusy

i yzenterie. Kt bęzie miał śd sił, żeby znieśd t wszystk? Kt zapiekuje się chrymi?

Całe miast, wszyscy, kt tylk mże utrzymad łpatę lub łm w ręku, czyszczają ulice. Jest t mniej

więcej taka praca, jaką byłby prwazenie prząku zanieczyszczneg bieguna półncneg:góry lu, zwały śmieci, stalaktyty nieczystści. Zgłasza się spr chtników. „Prawa Leningrazka”

zamieszcza krótką rzmwę z jedenastoletnim Fimą Ozierkinem z ulicy Ligwskiej. Fima pwieział:

„Nikt nas nie prsił, żebyśmy sprzątnęli pwórze. Zabraliśmy się teg sami. Zauważyliście, że na

naszym pwórzu już nie ma wielkiej góry śniegu? T my z Tlą uprzątnęliśmy. Jutr znwu

bęziemy sprzątad.”

Na nabrzeżnych ulicach lub na mście mżna czasami zbaczyd kawałek już czyszczneg

chodnika. Jest to wzrusza jący wik. Oczyszczny chnik wyaje się tak piękny jak plana usiana

kwiatami.

A puchnięta kbieta żółtej twarzy, w wyświechtanej szubie, spgląa, pierając się na łmie, na

oczyszczony przez siebie skrawek asfaltu. A potem - znów pracy.

W mieście - nwe zjawisk: wszyscy nisą świerkwe i jłwe gałęzie. T witaminy. Pijemy war z

igliwia.

Wszystkie ęby, a zwłaszcza młe ębczaki, arte są z kry wyskści człwieka. Wywar z kry

pije się przy rzstrju żłąka, pnieważ. zawiera uż taniny. Jest t śrek ściągający. Oarte z

kry rzewa przypminają człwieka bez skóry z atlasu anatmiczneg.

Nieawn wiziałam na ulicy ptwrnie chueg knia. Pwinien jenak wyżyd, jeśli już przetrwał

zimę.

Jestem grmnie zmęczna. Czy bję się czegś? Jeśli nawet tak, t nie bmbarwao, nie pcisków,

nie głu, ale wyczerpania psychiczneg, kraocweg znużenia, kiey człwiek zaczyna nienawizid

rzeczy, źwięków i przemitów. Słusznie mówią, że zwycięża ten, kt ma silniejsze nerwy. Bję się

właśnie tego - słabinych nerwów, egraacji mralnej, staczania się. Najgrzej, że nie mgę pisad.

Ię spad. A alej - niech się zieje, c chce.

30 marca 1942 roku

Nc minęła spkjnie. Spałam jak zabita: ręczyły mnie tylk kszmarne sny. Mięzy innymi ziecko z

jenym lbrzymim, niebieskim kiem zajmującym całe czł. Matka ziecka mówi: „Spójrzcie, prszę,

wje czu zlał się w jen”.



Tak się przeinaczył we śnie braz niebieskkiej ziewczynki, Kirczki. Wczraj uż niej słyszałam,

a nawet wiziałam jej prześliczną marmurwą główkę, erwaną przez pmuch trsu. Taki ls

czekałby żywą Kirczkę w jej pkiku, gyby zstała w Leningrazie.

W naszym pkju barz zimn. Zun biecał, że przyjzie, ale nie przyszeł. Mim wszystk jakś

mi zisiaj lżej na sercu. Mże lateg, że za knem chwilw zniknął rażniący urk wisny.Zadymka.

31 marca 1942 roku

Najgrszy zieo, jaki sbie tylk mżna wybrazid. Jeen z najbarziej męczących ni, jakie przeżyłam

w Leningradzie.

Wczraj przeszliśmy nweg pkju, który pwitał mnie krpnie - bezsennścią. I t jeszcze

jaką!... Byłam barz zmęczna przenszeniem tylu rzeczy. Łóżka nie zążyliśmy już przenieśd, więc

płżyłam się na kanapie. Myśl tym, że na tej kanapie spała nieszczęsna, nie żyjąca już Sfia

Wasiliewna, ta właśnie myśl nie pzwalała mi usnąd. O pierwszej w ncy zaczęł się strzeliwanie

artyleryjskie (alekie) szrapnelami. Wyał mi się, że t bmby ltnicze i że z pwu braku raia nie

słyszeliśmy alarmu.

I w tym bcym pkju, wśró huku alekich wybuchów, garnął mnie taki strach, jakieg nigy

jeszcze w życiu nie znałam. Ani w Życharewie, ani na Simym Rynku nie świaczałam czegś

podobnego.

Przeszywały mnie reszcze, zaczynałam marznąd. I. . jak na złśd zasnął. Buzę g, a n:

- Głupstw, głupstw, mja rga...

Machnęłam na nieg ręką i pszłam na ół, sztabu. Był jenak nie wiam, laczeg zamknięty

na cztery spusty. Na dworze - księżyca i śniegu - jasn jak w zieo. Zawróciłam. Puszysty, wisenny

śnieg. rzewa wygląały jak kwitnące jabłnie.

P raz setny zabrałam się czytania francuskiej pwieści. Barz ziwna była ta lektura, jak sen

pczas snu: t życie, te miłści gzieś na Riwierze, w Nicei.

Przyszeł Mikłaj Iwanwicz i zawiamił nas, że częśd stuentów Instytutu (I i II rok) wyjedzie z

Leningradu. Termin ostateczny - 10 kwietnia, póki jeszcze na Łaze trzyma się ló. Stuenci III i IV

rku nie wyjaą. I. . zstanie również z nimi, a ja z nim.

Dziewiąta wieczór



W pkju ustalił się już jaki taki prząek, a nawet zrbił się wzglęnie przytulnie. Taki mnie jenak

garnia lęk i niepewnśd, że miejsca sbie znaleźd nie mgę. C z nami bęzie, c bęzie ze mną - nie

wiem.

Nic nie wiem. Ciężk mi i barz się bję. Piszę tym bez fałszyweg wstyu: bję się. Marietta

pwiaała, że Niemcy byli zisiaj barz blisk miasta. Wicznie czułam t w ncy, chciaż nicnie wieziałam. Niemcy przyciągnęli ptężną baterię na platfrmach klejwych i walili w miast.

1 kwietnia 1942i roku

Siadam do pisania wierszy la „Prawy Leningrazkiej” partyzanckim tabrze kłchzwym, który

przebił się nas przez wszystkie niemieckie ekspeycje karne. Przyszł pna wieście wzów z

żywnścią. Wszystk t ptajemnie przestał się przez linię frntu. O wunastej w nocy

zatelefnwan mnie z reakcji, ale mim t nie złałam zbaczyd elegacji: p prstu nie był

samochodu. Brak benzyny.

Pkój pwli staje się przytulny. Wczraj spęziłam w nim bry zieo rbczy i wicznie „ciepł

pracy” grzał ściany.

Za oknem - naiwny, marcwy, nie, już kwietniwy śnieżek. sknały zieo pracy. Syreny milczą.

Zapewniają nas, że za wa, trzy ni bęziemy już mieli w naszym gmachu światł z „ynamka”. Nie

chce się wprst wierzyd w takie szczęście..!

4 kwietnia 1942 roku

Wściekły nalt. Pierwszy w tym rku. Znów, jak pół rku temu, ygtały my: trzask i łskt.

Prfesr P., który niósł mi w upminku biecany maleoki glbus, mal nie zginął.

Staliśmy na krytarzu na pierwszym piętrze - zawsze tam bezpieczniej.

Szósteg kwietnia płwa Instytutu wyjeżża Piatigrska. Uplanwałam sbie, że pjaę z nimi

Mskwy, pzałatwiam swje sprawy (spr się już nazbierało) i wrócę samltem. Jak się jenak

wyjaśnił, pciąg ze stuentami wcale nie bęzie przejeżżad przez Mskwę.

Teraz zaryswuje się mżliwśd próży samltem, razem z Gruziewem.

Wczraj przemawiałam i czytałam wiersze w pierwszym pułku łącznści. I chciaż słuchacze

ustawieni byli plutnami, słuchali mnie brze.



piecyk. ruga płwa zawalna jest tablicami szklnymi, ławkami, kałamarzami i pałeczkami

wskazywania. Na naszym krytarzu są jenak pracwnie, w których jeszcze teraz bywają się

dwiczenia uniwersyteckie. Teraz jest tam już cieplej, ale dwiczenia bywały się również zimą, kiey

profesorowie i studenci - wszyscy w futrach - cisnęli się piecyka.

Pewneg razu, w styczniu, przechząc zmierzchu przez krytarz wiziałam, jak ziewczyna-studentka, która zstała sama w pracwni, całym ciałem przylgnęła lew ciepłeg, krągłeg

piecyka. Objęła g bywma rękami, przytuliła się człem blachy. Psieziała tak chwilę z

zamkniętymi czami, a ptem przesiała się znów p zimne kn, przez które przesączał się

światł zachząceg słoca. Znwu książki. W tym samym miesiącu, nie zmierzchu jenak, lecz

późnym wieczrem, musiałam kniecznie zajrzed Wielkiej Encyklpeii Razieckiej. Chciałam

znaleźd pewne ane Leningrazie. Zeszłam na ół gabinetu, gzie w zamkniętej na klucz szafie

znajwała się encyklpeia.

Wchzę, a w gabinecie - yżurni gmachu - stuent i stuentka. On ulkwał się na krzesłach kł

piecyka. Ona (nie myśliłam się nawet z pczątku, że t ziewczyna), puchnięta, w męskiej szubie,w czapce, w wypukłych kularach krótkwiza, przygtwuje się przy świetle kaganka klkwium

z histologii.

Marietta pwiaała mi później, że stuentka ta pchwała teg właśnie nia jencześnie jca i

matkę.

Ojciec umarł kilka ni wcześniej, ale matka pwieziała: „Pczekaj, pchwasz nas razem.”

Ciężka sprawa z chrymi. Wa jest niezbęnie ptrzebna, a tychczas jeszcze jej nie ma. Tyle czasu

już się męczą i nie mgą się zrientwad, laczeg wa nie chzi. Alb gzieś zamarzła (chciaż

wszystk taje), alb pcisk uszkził rury.


ziwaczny, pełen wzruszeo zieo. Przez całą nc Instytut przygtwywał się ewakuacji.

Wybieraliśmy się na wrzec, ale w statniej chwili nasze zamiary spaliły na panewce z powodu

samochodu. Nie pżegnaliśmy się ani z Nikłajem Iwanwiczem, ani z Alną - w góle z nikim. Listy,które zamierzałam przez nich przekazad, zstały w mu.

I. . wygląa strasznie. Lew chzi, kuleje. Najstraszniejsza jenak jest - twarz. Nigdy chyba nie

wiziałam takich barw na twarzy luzkiej: ppielatżółta z jaskrawczerwnymi plamami na kściach

policzkowych.

Płakad mi się chce z żalu.




Spokojna noc i spokojny - p każym wzglęem - pczątek nia.

Instytut przypomina ul, z któreg wyleciała płwa pszczół. W pracwniach przy naszej katerze niema nikg. Eufrsinja chwa męża. I. . ppierając się laską i z wysiłkiem stawiając chrą ngę

pszeł na ół. Cisza.

Za oknem zwyczajny, szarawy dzionek. Wszystko zalane jest wodą, wszystk taje. Jakiś ptaszek skacze

na gałązce i kręci główką. Dwierka nawet. Cisza jest taka, że słychad g przez szybę. Śnieg aje

ostatnie tchnienie.

I. . słusznie pwieział, że wisną - spśró żyjących istt - syte bęą w Leningrazie jeynie rśliny:

tyle wody.

Wczraj zmierzchu pszliśmy z I. . bursy stuenckiej, gzie zarzył się wypaek tyfusuplamisteg. I. . nie pzwlił mi wejśd razem z nim, pszeł sam. Czekając na nieg zrbiłam mały

spacer.

Przeszłam przez Mst Grenaierski tam i z pwrtem. Miast wygląał przerażając. Wymarłe ulice,

ruiny, zinące pustką pwórza, na wpół rzwalne, wiszące w pwietrzu ściany, pustkwia zalane

wą. Pjeyncze pstacie luzkie. Nieuprząkwana, płynąca wisna.

Wczoraj z ostatnim transportem prze ruszeniem lów na Łaze, wyjechała Lla z Inną. ina

Osipwna umarła.

Jakże abstrakcyjnie brzmiały słwa: „ló ruszył na Łaze” w płwie maja zeszłeg rku, kiey

wychziliśmy z jasneg, ciepłeg i pełneg muzyki teatru, gzie czarwała nas pwiewna Ułanwa

w „Rme i Julii” i triumfwała Bałabina w „n Kichcie”!

Wychząc z teatru, pijani muzyką, rzgrzani ciepłym wziękiem ruchów, zaczynaliśmy marznąd w

czekiwaniu tramwaju, tulaliśmy się płaszczami i ustawiali plecami wiatru. kła wszyscy

mówili: „Ló ruszył na Łaze. lateg tak zimn”. W naszej wybraźni pjawiał się jakiś wytwrny,

baletwy ló, cały w srebrze i klrwych błysktkach. Ló ten płynął kłysząc się i ginął w

niebieskich falach. A teraz...

W dzień

Zaje się, że pjutrze ran lecę Mskwy. Spraw – bez liku!...




Obuziłam się w ncy z uczuciem takieg niepkju i tęsknty, że mal nie przestał mi bid serce.

I. . lew chzi, wygląa strasznie, marnieje prawie w czach, w zastraszającym tempie. W szpitalusprawy stją craz grzej. Na miar wszystkieg ten wypaek tyfusu plamisteg. Całe szczęście, że

pjeynczy. Mże na tym się skoczy.

Są również bre nwiny: nasi sknale załawali się na ciężarówki. Teraz znajują się już awn

na rugim brzegu Łagi. Nie ulega wątpliwści, że nie bęą zmuszeni wracad. A tak się teg

obawiali...

(Słyszę, że piecyk mój zaczyna się jak gyby rzpalad. Eufrsinja Iwanwna wciąż jeszcze na pgrzebie

męża).

W szpitalu w alszym ciągu nie ma wy. Nasi pracwnicy gsparczy, nie mając planu sieciwciągwej (nie mgą g znaleźd nawet w zarzązie miejskim), wypróbwują p klei wszystkie

krany i zbirniki, rzgrzewając je resztkami cenneg leju mineralneg.

Ptem kazuje się, że wszystk na próżn, że wy nie ma, że rzgrzali jakiś nikmu nieptrzebny

zbirnik. Zresztą, czyż mgł byd inaczej? Z równym pwzeniem mżna by nakłuwad na ślep ciał

luzkie, w naziei natrafienia na właściwą żyłę.

Na mim stle sti upragniny i niestępny, mały szklny glbus, który trzymałam w parunku.

Oklice Antarktyy pkryte są gęst pleśnią (glbus znajwał się przez całą zimę w nie palanym,

rozwalonym podczas bombardowania mieszkaniu).

Nakreśliłam na nim malinwym łówkiem „swój” płunik. Niestety, nie wiem, kiey ane mi bęzie

znów się z nim zetknąd. Wczraj napisałam tylk wie strfy.

Myśl, że jutr mgę znaleźd się w Mskwie, wyaje mi się szczytem fantazji. Najprawpbniej

jenak nie nastąpi t jeszcze jutr.


Uwagę wszystkich zaprząta teraz „ynamk”. Jeśli tylk zacznie pracwad, „mrzi się” pralnię i

uruchmi gabinet rentgenlgiczny, bez któreg szpital nie jest szpitalem. Gyby zaczęł pracwad...

Na razie jednak nie pracuje...

W uruchmieniu „ynamka” bierze uział nie tylk cały nasz persnel techniczny, lecz również

sekretarz kmitetu zielnicweg partii, Zygalski, z wykształcenia inżynier-elektryk.

Przychzi tu c zieo. C zieo wizę przez kn, jak grupa zafraswanych luzi przechzi przez

pwórze w kierunku szpy, stjącej mięzy ktłwnią a ziałem gruźliczym, w której znajuje się

uparte dynamo.



Luzie gestykulują: rzróżniam rbne, świrujące ruchy palców, naciskanie na źwignie, kreślenie w

pwietrzu. Ktś żałśnie rzkłaa ręce: wiad wyraźnie, że brakuje jakiejś części. Trwa yskusja na

prblemami związanymi z puszczeniem w ruch „ynamka”. Żygalski zbywa ptrzebne części.

Wciągnął pracy fabryki ze sweg rejnu. Sam zruje wyknania, bryka się z rzmaitymi

trunściami.


Jeszcze jestem tutaj. Zaczęły się rztpy - „nieltne ple startwe” - i samlty nie latują. W

mieście spkój, na frntach - również.

Ewakuacja zakoczyła się. Przejaz przez Łagę stał się już niebezpieczny. Jesteśmy w całym teg

słwa znaczeniu cięci Wielkiej Ziemi: ló już nie trzyma, wy jeszcze nie ma.

Sypiam źle: cisza mnie bija. Ostrzeliwania ustały niemal zupełnie, przynajmniej w naszym rejonie.

Nawet nasze samlty nie latają, chyba również z pwu rztpów.

O zachzie słoca spacerwałyśmy z Marietta p Grenaierskim Mście. Jest już czyszczny. Zwały

śmieci, zrzucnych na ół, leżą na lzie Newki. Gy tylk ruszy kra, wa zaniesie nieczystści

morza.

Wczraj p raz pierwszy czytałam misteria Byrna w przekłazie Bunina. Chciaż, frmalnie rzecz

birąc, przekła biega zapewne barz ryginału, t jenak jestem przeknana, że w istcieswej jest nadzwyczaj wierny. T właśnie jest wspaniałe.


Upłynął termin przeznaczny na sprawzenie wypaku tyfusu plamisteg. Tyfus się nie pwtórzył.

Chra stuentka wyzrwiała. I. . przypuszcza - już awn zresztą tak sąził - że była t jakaś inna

choroba.

Pszłyśmy ziś z Mariettą bursy, żeby zbaczyd, jak wygląa sprawa czystści.

W krytarzach, gzie leżały niegyś chniki i stały plecine meble, jest teraz głuch i śmiertelnie

zimn. W jenym miejscu, jak na urągwisk, wisi jeszcze termmetr.

Zajrzałyśmy na chybił trafił jeneg z pkjów, któreg mieszkaocy przystąpili akurat w tym

mmencie rąbania krągłeg mahniweg stłu. Orąbana nga płnęła już w piecyku. Jeen ze

stuentów zajęty był rzpalaniem. Inny, sieząc na płze kł gnia na krągłym blacie stłu,

czytał na głs. Stuenci przygtwywali się egzaminów kocwych. Byli w szubach i czapkach.



Zimne, lecz jasne już słoce świetlał ich blae, chue i awn nie myte twarze. A jenak, mim

wszystk, egzaminy zają sknale. T zaziwiające!

Uałyśmy się na pszukiwanie kmenanta bursy, stuenta statnieg rku, i znalazłyśmy g w

stsunkw ciepłym, gęst zastawinym meblami pkiku. Kmenant sieział przy piecyku, nie w

szubie nawet, lecz w watowanej kurtce, i poruszając pwli mrżnymi palcami, reperwałzegarek. Na stle leżały kółka, strzałki i maleokie krętki.

Kmenant był chry na szkrbut, z którym nie mógł skutecznie walczyd. Wiad był, że wyczerpały

g już zupełnie krytarze i rąbanie mebli. lateg cały zagłębił się w spkjnym grzebaniu się w

kółkach, sieząc kł piecyka, w prmieniach wisenneg słoca.

Niemniej uzyskałyśmy nieg pwiezi na wszystkie pytania. Zawiamił nas nawet, że stuenci

pstanwili zrganizwad pranie bielizny.

Wracając mu zeszłyśmy na ló naszej Karpwki i pszłyśmy mięzy brzegami, na których leżą

góry śniegu i śmieci. brze, że jesteśmy takie lekkie. P nami, p lem, mżna już był wyczud

płynącą wę.

Wszystk błyszczał i lśnił. Ló mrził nam ngi przez peszwy, czy zaś piekły blasku śniegu.

Byłyśmy jak gyby zanurzne w głębkiej wannie, pełnej lu i słoca.


Byliśmy w Ogrzie Btanicznym.

Tichmirw i Kumaków prwazili nas p całym grzie i pkazali martwe palmy. Był mi

niewymwnie przykr, że nie wiziałam ich żywych. A przecież wybieraliśmy się c nieziela.

W jenym z buynków Instytutu Btaniczneg ujrzeliśmy na kamiennej ścianie czarną kresę - poziom

wy w strasznym niu pwzi w 1824 rku (rk „Jeźźca Miezianeg”). „Pzim nieszczęśd” 1941

rku jest wiele, wiele wyższy. Przechzi pna naszymi głwami, na wyskści martwych

wierzchłków palm.

Tichmirw pwiaał nam także rzakiej klekcji cebulek tulipanów, które zgłniali luzie

wykpali na zupę. Jeneg z nich złapan na grącym uczynku: usiłwał wynieśd cebulki w trbie

maski przeciwgazwej. Czy był t jenak przestępstwem pczas tak strasznej zimy?

Wspaniałe był pwiaanie Tichmirwa „ataku człgów”, który parł we wrześniu 1941 rku,

byd mże teg samego nia, kiey ugrzęźliśmy w bezłanej klumnie ciężarówek na rgu Piescznej i

Aptekarskiego Prospektu.

Był t jeen z ni generalneg szturmu Niemców na Leningra. wiezieliśmy się tym pier

teraz. Grupa naszych człgów, którą Niemcy bmbarwali z pwietrza, szukała słny.



Człgi były już u bram Ogru Btaniczneg i tłcząc się wjeżżały niemal śrka. Jeszcze chwila -

i nastąpiłaby zagłaa bezcennych rzew, takich na przykła, jak słynna, czarna topola - posadzona

jeszcze przez Piotra I.

Tichmirw rzucił się na sptkanie niebezpieczeostwa. wóca klumny nie chciał niczym słyszed:

człgi szły naprzó. Tichmirw krzyknął:

- wieście lat luzie pielęgnwali ten gró, a wy zniszczycie g w kilka minut!

Zanie t trzeźwił wócę. Wybraził sbie wicznie we wieście ługich lat i pwstrzymał się

na chwilę, a kt zatrzymuje się pczas natarcia - przechodzi do odwrotu.

Owrócił się swych człgistów i wyał rzkaz:

- Z pwrtem! Pzycja się nie naaje.

Człgi jechały i ustawiły się wzłuż Newki, p zwisającymi na grzeniem gałęziami rzew.

Obejrzeliśmy buynek główny, w którym mieści się herbarium, jen z największych na świecie -

okł pięciu milinów rślin. Na ścianach wiszą „róże wiatrów”, iztermy i izbary - tajemnicze

wichry, pęzące kła naszeg glbu.

Peszłam jenej z szaf, wyciągnęłam pierwszą z brzegu szuflakę i, trzeba trafu, znalazłam w niej

rślinę mej młści - piłun z wybrzeża Mrza Czarneg, właśnie tę mianę piłunu. A przecież

odmian jest wiele - kilkaziesiąt. Trzeba mied uż szczęścia, żeby wśró pięciu milinów rślin

natknąd się razu na przyjaciela lat ziecięcych.

Mój piłun nsi źwięczną nazwę łacioską „Artemisia inrata” - „niepachnący”. T nieprawa:czarnmrski piłun pachnie - chciaż nie tak mcn jak inne piłuny. ług stałam na nim.

Wróciłam mu zmęczna, lecz zawlna, z pierwszym tmem histrii Instytutu Btaniczneg.


Moskwa

Jestem w Mskwie. Przyleciałam wczraj.


Moskwa

Telegram od I. .: „Uruchmiliśmy pralnię i rentgen”. Nareszcie!




Moskwa

Jestem bezgranicznie zmęczna. Z rzczuleniem wspminam swój skórzany fotel pod oknem,

wychzącym na gró szpitalny. Bję się barz I. .

Otrzymałam telegram Żanny. Biene zieck marzy mim przyjeźzie Czystpla lub swoim

do mnie.

Mje sprawy literackie stją sknale, lecz 24 kwietnia w Leningrazie był wielki nalt. ręczy mnie

to bardzo.

Byłam wczraj u Erenburgów. Przypmniały mi się alekie czasy młści. Paryż. Pkój w htelu,

maszyna pisania, ciepł „kczwniczeg gniska”. Lekkie i barz pracwite życie.

Nikt chyba nie pracuje tyle co Erenburg. Pisze p trzy artykuły ziennie, a wieczrem wypija kieliszek

wina z pięknej karafki i wypala cygar, z któreg pzstaje ługi, niebieski ppiół. Następnie wkłaa

żółte palt z wielbłąziej wełny, bierze na smycz czarneg terriera Buzę i izie z nim na spacer. Potem

wyjeżżą „Czerwnej Gwiazy”15, gzie pisze i słucha, jak Gebbels wymyśla mu przez rai za

żywskie pchzenie.

Wraca rugiej w ncy. Rankiem wszystk zaczyna się nowa.

Czasami spaceruje z Buzą we wczesnych gzinach, zanim zasiązie pracy. Wtey wizę g ze

swego okna.

Mieszkam teraz również w htelu: mje mieszkanie nie naaje się użytku. Wy nie ma, zimn,

ach przecieka, a najważniejsze - nie ma winy. Mieszkam w htelu, jak cuzziemka. Sieząc tak w

pokoju, na dziewiątym piętrze, wizę w le, w głębi pwórza, zmniejszną przez ległśd, lecz

str, wyraźnie zaryswaną sylwetkę mężczyzny i miniaturwą figurkę psa. Wszystk t jest nie

większe winietki na książce.

Erenburg fiarwał mi znakę „Wlnej Francji”: na niebieskim tle czarna, łacioska litera „V”

(„Victire” - zwycięstw), a na prawym strzu tej litery czerwny grzebieo kguta galijskieg.

15 maja 1942 roku Moskwa

Pisanie Mskwie przychzi mi z trunścią, tak różni się na Leningrau. Jakie zresztą miast

jest teraz nieg pbne? pier tu pczułam, jak jest mi rgi i bliski... Chcę w nim mieszkad,

zielid z nim jeg lsy, ad mu wszystkie siły.

15 „Czerwna Gwiaza” – ziennik, rgan Ministerstwa Sił Zbrjnych (przyp. tłum.).



20 maja 1942 roku

Leningrad

Wracając z Mskwy, ląwaliśmy p rze w Chwjnej. Natychmiast pjechała naszeg

samltu ciężarówka z benzyną i „uglas” ług ją pił brezentwą trąbą.

Purpurwy jak brówki zachó słoca rzlewał się na ssnami. Suche, mcne, wisenne zapachy

lasu były jak kryształwy napój, którym nie mżna się nasycid.

Łagę przecięliśmy w ciągu siemiu minut. Jezir uwlnił się już z lów, jeynie linie piany

zachwały gzieniegzie zarysy kry.

Okrążyliśmy parkrtnie ltnisk kł Smlneg i w kocu wyląwaliśmy. Cisza, charakterystyczna,

nie ająca się kreślid cisza blężneg miasta razu przenisła nas z atmsfery mskiewskiej w

leningradzka.

Na ltnisku nie był ani jeneg samchu sbweg. Zabrała nas ciężarówka, która wziła

miasta pcztę starczną przez samlt.

Nim wyjechaliśmy na szsę, patrl kłanie sprawził nasze kumenty. Minęliśmy zburzną

wskutek wybuchu Rżewkę. Prze nami przeciągnął sznur ulic. Był barz chłn. W pświacie

białej ncy mżył chwilami rbny eszczyk. Kbieta-szfer prsiła mały chdby kawałek cukru la

dziecka. Niestety, p ręką mieliśmy tylk tyto i krmkę chleba.

I. . pczywał, gy zastukałam w krytarzu rzwi. Na stle leżały zachwane la mnie,

nietknięte parunki, które przysłał Nwzelanzki Czerwny Krzyż.

Miejsce naczelne zajmwała uża blaszana puszka, z żółtymi, purpurwymi, filetwymi karmelkami,

głakimi i w prążki. Karmelki były tak bajecznie klrwe i miłe la ka, że p prstu szka był jeśd.

Okazał się jenak, że nie zawierają w sbie nic prócz sacharyny i chemikalii.

Trzeba bęzie przyłżyd się pracy, żeby rbid czas stracny w Mskwie. Tyle tam był sptkao i

wrażeo. zieo mijał, zanim się człwiek zążył bejrzed. Trun się był przyzwyczaid teg, że

mżna bez bawy chzid p ulicach. Wszyscy chciwie słuchali pwiaao Leningradzie, pytania

sypały się jen p rugim.

23 maja 1942 roku

Mła rbtnica pisze swej przyjaciółki na frncie wisennym sprzątaniu w Leningrazie: „I na 1

Maja nasze miast zabłysł jak rgi kamieo”. I alej: „Zebrałam ziewczęta i mówię: - Słuchajcie,

ziewczęta, w takich warunkach nie wln nam pracwad weług nrmy. Musimy pracwad pna

nrmę!”



Nasze psiałści szpitalne również- zstały uprzątnięte i prwazne prząku. Zmieniły się

nie pznania. Mówią, że teraz jest nawet łaniej niż prze wjną. Owieczne kupy śmiecia na

pustkwiach ustąpiły miejsca grwym grząkm.

W jenpiętrwym buynku stłówki stuenckiej twart becnie „stłówkę intensywneg

żywiania”. Jest ich kilka w każej zielnicy.

Blazi, wycieoczeni i słabieni ludzie (dystrofia II stpnia) pwłócząc ngami ciągną pwli

stłówek. Marszczą twarze w wisennym słocu, ziwiąc się jak gyby sami, że pzstali przy życiu.

Czasami siaają, by pcząd, i wystawiają na prmienie słneczne bnażne p klana ngi lub

słnięte p łkcie ręce - słoce gi ranki szkrbutwe.

Są jenak tacy, którzy nawet chzid już nie mgą (ystrfia III stpią). Leżą nieruchm w swych

wyziębinych przez zimę mieszkaniach, których wisna nie mże się przestad.

takich mieszkao uają się młzi lekarze, stuenci meycyny, pielęgniarki. Kraocw

wycieocznych wywzi się szpitali: w naszym przygtwan la nich kł wóch tysięcy łóżek w

różnych buynkach, mięzy innymi w klinice płżniczej. zieci rzi się teraz mał, nie ma ich

prawie wcale.

Zarówn nwe stłówki jak i wizyty lekarzy p mieszkaniach - wszystk t jest ziełem A. A.

Żdanowa.

24 maja 1942 roku

Znów wieziłam sistry Mienielewe w Instytucie Peiatrycznym w zielnicy Wybrgskiej.

Męczeoska zielnica...! Kiey pciski lecą pna naszymi głwami w tamtym kierunku, mówimy

zatroskani:

- Znowu do Julii Aronowny.

Instytut rzeczywiście znajuje się w barz niebezpiecznym miejscu: p lewej strnie fabryka, w

której wyrabiają miny, p prawej - kszary. Tuż bk - wiaukt Fioskiej Linii Klejwej Są t punkty

orientacyjne artylerii niemieckiej.

Siostry Miendielewe - wszystkie trzy - nie są już młe. Wszystkie są lekarzami i ukoczyły ten sam

Pierwszy Instytut Medyczny.

Najstarsza sistra, Julia Arnwna, jest już wielu lat yrektorem Instytutu Pediatrycznego. To

zieł jej rąk, pracą całeg życia.

T całe miasteczk, pbnie jak nasz Pierwszy Instytut Meyczny. Pielęgnują tu zrwe zieci i leczą

chre. ają im ski wcwe z własneg wzrweg gsparstwa pmcniczeg. Uzielają pra

matkm, kształcą nwe kary lekarzy chrób ziecięcych.

Przy Instytucie znajuje się klinika la chrych na gruźlicę.



Mali pacjenci tak szybk przychzą w niej zrwia, że matki nie pznają ich i niemal skarżą się

Julii Arnwnie, iż pozamieniano im zieci. Tak był prze wjną. Klinika nie przestała pracwad

nawet pczas wjny, chciaż „nrmy” mleczne są barz graniczne: wszystkie ziały trzymują

łącznie 200 gramów śmietanki na bę. Rzziela się ją słwnie p krpelce.

Do tego dodaje się jenak mlek sjwe i mlek w prszku, rzpuszczne w wzie. Mim wszystkwiększśd zieci wygląa brze, a niektóre nawet sknale.

Arkasza Fietw był w zimie tak słabiny i cichy, że przygtwan już la nieg „świaectw

zgnu”. Wyawał się niemżliwe, by zieck wyżył. Teraz jest t różwy, pulchny chłpczyk, który

krzyczy najgłśniej ze wszystkich

Barz brze wygląa także Jura Złtj. Matka zmarła przy przie. Ojciec - na froncie. Pisze listy

z pziękwaniami.

W jasnych pokojach stją meble trzech wielkści (zależnie wieku zieci): maluteokie, małe i

niewielkie. Jak w bajce.

Przyszliśmy z rana. W ncy był wyjątkw silny strzał terenu Instytutu. Wierzchłki tpli zstały

ścięte jak gyby nżem. Kawały zerwanej z achów blachy zawisły na gałęziach. Wyleciał 3 000

metrów kwaratwych szyb, które nieawn wstawin p pprzenim strzale.

Julia Arnwna zaprwaziła nas ługiej sali z knami p wóch przeciwległych strnach, gzie

wzłuż ścian wisiały wa rzęy prtretów: Cuviera, Woltera, Napoleona, Newtona, Rousseau,

arwina i jeszcze czyjeś. Okazuje się, że wszyscy ci luzie urzili się jak nienszeni. Wychuchan

ich w rzmaity spsób - jeneg w użym kuflu piwa, wyłżnym wełną, inneg znów w

watwanym rękawie.

- A któż mże wiezied, ilu zginęł? - pwieziała Julia Arnwna. - Z całą pewnścią mgł ich byd

znacznie więcej.

W Instytucie istnieje jeyny teg rzaju ział la niensznych. Chucherk, które ważył p

urzeniu 650 gramów i był mniejsze zwykłe j butelki na mleko - co uwidoczniono na fotografii -

już kiey miał rk, trzymał pierwszą nagrę na knkursie zrwych zieci.

Nienszne zieci karmi się specjalną sną ze szklanym lejkiem. Umieszczna na niej niteczka

wskazuje, jakiej głębkści mżna wpuścid snę żłąka. Niec głębsze puszczenie,

chciażby tylk rbinkę, grzi żółtaczką.

Laboratorium Instytutu (pocisk uerzył tuż bk) prwazan przy nas prząku: usuwan

rzbite przyrząy, wymiatan skrupy, ścieran grube warstwy kurzu. A przecież pier w

przezieo ustawian t wszystk na nw p ciężkiej zimie.

Zimą w labratrium był minus 10 stpni: praca była niemżliwa. Przeniesin je sąsienieg

maleokieg pkiku z piecykiem, gzie grzewan najbarziej wrażliwe na zimno odczynniki.

Labratrium zajmwał się w zimie mięzy innymi estylacją pkstu, znajująceg się wśró

zapasów Instytutu (gsparna Julia Arnwna kazała g kieyś przygtwad na czystym leju



lnianym). Olej ten wybyt z pkstu rgą chemiczną (180 kg) i rzan pracwnikm Instytutu

jedzenia.

Obecnie trwają tu przygtwania nweg remntu. Pmyślałam sbie, czy wbec teg pmysłwi

labranci nie zrbią jeszcze raz pkstu z resztek leju.

Ani jen zieck nie ucierpiał pczas strzału. Wszystkie zstały zaniesine schrnu wraz ze

swymi materacykami. Nieczekiwanie zgasł światł i zanim je naprawin, zieci pwtarzały bez

przerwy, leżąc w ciemnściach:

- Jesteśmy tu! Nie nastąpcie na nas!

Ncy tej, też w schrnie, urził się trje zieci: wie ziewczynki i chłpczyk Wiktr, który ważył

2500 gramów.

4 czerwca 1942 roku

Byliśmy ziś z W. G. Garszynem u Iliina, stareg kartgrafa. Jest n także numizmatykiem i kieruje

ziałem numizmatyki w Ermitażu.

P wejściu jeg maleokieg pkju na parterze Ermitażu garnęła mnie ziwna nieśmiałśd.

Wyał mi się, że znwu jestem uczennicą, że wywłają mnie za chwilę ślepej mapy i każą

wyliczyd pływy Włgi. Na szczęście nie szł teg.

Zresztą specjalnścią Iliina nie są rzeki, lecz góry. Okazuje się, że góry na mapie - to rzecz najbardziej

trudna i odpowiedzialna.

Staruszek ma siemziesiąt sześd lat, jest na wpół sparaliżwany, ptrzymuje głwę ręką. Lewa, nie

sparaliżwana częśd twarzy pzstała piękna tychczas. Wiad, że był t człwiek rzakiej ury.

Prfesr Iliin pwieział nam, że przeniesin g teg pkju na samym pczątku blkay i że

cziennie starczan mu wiązkę rzewa z statnich zapasów muzeum. Jeśli chzi światł, t na

jego biurku stale paliła się lampa elektryczna. Prąu starczał jeen z krętów wjennych,

przycumwany na zimę nabrzeża Newy kł sameg Ermitażu.

Zapytałam, gzie znajuje się teraz ział, którym kierwał prfesr. Opwieział, że ział zstał

wywieziny z chwilą, gdy miastu zaczęł grzid niebezpieczeostw naltów ltniczych.

- A laczeg zstaliście? - spytałam.

- ką miałem wyjeżżad? Mam siemziesiąt sześd lat, jestem stary, a mje klekcje są wiecznie

młe. O nich należał pmyśled przee wszystkim.

ał ptem, że zwracan się nieg wielkrtnie z prpzycjami wyjazu, a nawet nalegan.

Omówił jenak, pnieważ psiaa w Leningrazie własną, niewielką c prawa, lecz barz cenną



klekcję starych mnet rsyjskich, którą zapisał już w testamencie Ermitażwi. Należy ją jeszcze

statecznie uprząkwad, czym właśnie zajmuje się becnie.

Staruszek z wysiłkiem wstał z czecztwej kanapy i rżącą ręką twrzył szuflaę biurka, w której

leżały bk siebie mnety i meale, pprzekłaane gazetami. Mięzy innymi były tam maleokie

srebrne mnetki, wielkści rybiej łuski - jedne z pierwszych rosyjskich rubli.

Zwróciłam uwagę na pewną znacznie późniejszą półrublówkę żółtaweg klru.

Iliin wytłumaczył mi, że półrublówka ta leżała na miezi i że srebr jest barz wrażliwe na teg

rzaju sąsieztw, jak zresztą wszystkie metale. Jeynie czyste złt nie jest wrażliwe na wpływy i

nigdy nie ulega zmianom.

Na pżegnanie Iliin raz jeszcze pchwalił swój pkój i pwieział, że umyślnie zrezygnwał z raia,

żeby nie słyszed alarmów –i nie enerwwad się prze czasem.

P wyjściu z Ermitażu pszliśmy z Garszynem wlnym krkiem wzłuż zalaneg słocem nabrzeża.Uerzył mnie, że na najbliższym kręcie wjennym - (czy t czasem nie ten, który starczał prąu

do profesorskiego pkju?) stali przy zenitówkach marynarze w hełmach. W ali, na mście zastygł

nieruchm tramwaj. Nabrzeże był puste. Zrzumieliśmy wówczas razu, że trwa alarm ltniczy, o

którym nic nie wiezieliśmy, pnieważ u Iliina nie był raia.

Napisałam la zagranicy reprtaż Iliinie p tytułem „Czyste złt”.

12 czerwca 1942 roku

Wczraj późnym wieczrem wyszliśmy z I. . na spacer. Srebrne balny zaprwe lekk wznsiły się

w pwietrzu i jak gyby rzpływały się w blaróżwym niebie. Wzłuż Ogru Btaniczneg, kł

Newki, zaczynają już kwitnąd lipy. Zapach ich zabija ór gnijących paków, których nie złan

jeszcze całkwicie uprzątnąd.

W rewnianym mku, bk kmisariatu milicji, na rugim brzegu Karpwki zjawił się patefn ze

zbycznymi płytami. Młe milicjantki wychylają się z kna, żeby psłuchad muzyki.

Wracając mu usłyszeliśmy w pwórzu kł stłówki stuenckiej głśnik naający statnie

wiamści: ppisaniu wuziestpięciletnieg paktu przyjaźni z Wielką Brytanią, wizycie

Młotowa w Londynie i o decyzji w sprawie utworzenia drugiego frontu.

Reszty statnich wiamści wysłuchaliśmy w sztabie naszeg MPWO, gzie w kącie, jak trby

myśliwskie, wiszą maski przeciwgazwe, na ścianie - plakaty z typami bomb, a na stole, zamiast

podstawki na pióra i łówki, sti niewielka, barz ziwacznie pszarpana bmba zapalająca,

przymcwana czerwnej mutry strażackiej. W kącie, na stliku - śmicalwy pcisk, który upał

na terenie szpitala i nie wybuchł. Obk znajuje się kawałek inneg pocisku nowszej konstrukcji,

skłaająceg się z sześciu segmentów. Pciski te pzwalają cenid, jak pracuje myśl luzka nasposobami zabijania.



Czy naprawę naejzie takie szczęście: luzkśd buzi się pewneg ranka, a Hitlera już nie ma!


Minął rk wjny. Kmunikaty raiwe były zisiaj zatrważające. Niemcy wbili się klinem w linie

brnne Sewastpla. Na charkwskim cinku frntu sfrswali półncny niec, lecz zostali

odparci.


Nareszcie, nareszcie - skoczyłam trzeci rzział „Pułkw”.

Zaczęłam pisad ten rzział 14 marca.


Niepkjące wiamści raiwe: zjawił się „kurski cinek frntu”. Niemcy zbliżyli się Mskwy

st kilmetrów.


Przygnębiające kmunikaty... Sewastpl trzyma się, ale wiad, że sytuacja jest ciężka. zisiaj

wyjaśnił się nieczekiwanie, że cfnęliśmy się p Włchwem. I. . mówi, że stimy teraz mniej

więcej na tym samym miejscu, c jesienią. Gyby Niemcm uał się zająd Tichwin, to otoczyliby nas

wówczas pwójnym pierścieniem blkay.

5 lipca 1942 roku

Oaliśmy Sewastpl. W Leningrazie mówią, że Niemcy skncentrwali człgi p Tichwinem.Wicznie znów zamierzają rzpcząd natarcie na Leningra.



Zginął Jewgienij Pietrw w rodze powrotnej z Sewastopola.

6 lipca 1942 roku

Rk temu, mniej więcej tej samej gzinie, prwazałam Żannę, wyjeżżającą Czystpla.

Ostatni raz w życiu wiziałam Miszeokę.

8 lipca 1942 roku

Grźne kmunikaty. Anglikm źle się pwzi w Libii. U nas tczą się już walki Wrneż. Mskwa

znwu zagrżna. W Leningrazie panuje niepkój w związku z zakrjną na szerką skalę

przymuswą ewakuacją. Wyane zstał zarzązenie Ray Wjennej w sprawie wywiezienia z miasta

wszystkich nieprzydatnych do brny luzi i głszenia Leningrau miastem brninym, „wraz ze

wszystkimi wynikającymi z teg następstwami”. wieziałam się wczraj, że wszystkie kna na

parterze zstaną przekształcne w strzelnice. Mże t ziwne, ale wiamśd ta niezwykle mnie

uspokiła. Jak twierza, t twierza.

Craz barziej zaczynam cenid mjeg I. . Kiey wszyscy triumfują bez uzasanienia, n mówi:

„Jeszcze za wcześnie!” Kiey ktś ulega panice, I. . mówi: „Nie ma ku temu pstaw”. Wierzygłębk w zwycięstw, ale nie tylk lateg, że pragnie w t wierzyd. Wie, że zwycięstw nastąpi.

Uczy mnie byd trzeźwą i mężną. Jasne, że wciąż jeszcze się bję, kiey na naszymi głwami strzelają

zenitówki, a zwłaszcza kiey gwiżżą pciski, chciaż gwiz ten jest właśnie wem, te śmierd

przeleciała bk. I. . jest znacznie mężniejszy e mnie. Na zewnątrz jestem jenak prawie zawsze

spkjna. A przecież tak się zaczyna prawziwe męstw.

9 lipca 1342 roku

Wczraj ran pjechaliśmy samchem sbwym na przesmyk Karelski, w strnę Łagi,

naszych stuentek, które pracują przy buwie frtyfikacji brnnych. Letniska zbuwane z

krąglaków, werany, mki z grókami, studnie - wszystk pustszał. Przewjenne życie

awn stą eszł. Na jakiejś skrzynce pcztwej sieziała w zamyśleniu para szpaków. Wyał mi

się, że ptaki, wprwazne w błą pustką w skrzynce, wzięły ją za mek la ptaków i zamierzały się

w niej sielid.

Za miastem rzkwitał wspaniały lipcwy zieo. Uerzała bfitśd kwiatów plnych. W ciąguostatniego roku zapmnieliśmy niemal nich. Armaty lasów i pól zabijał jenak stry zapach



W rze pwrtnej wyarzyła się nam barz przykra histria: zabłąziliśmy. W świetle nie gasnącej

zorzy wieczornej, w zastygłym zmierzchu ług jechaliśmy wzłuż nie kocząceg się plignu. alej

ciągnęły się pla, grzne rutem klczastym. Naryswane na tablicach trupie czaszki i piszczele

uprzezały, że są t tereny zaminwane. Krzaki stały jak martwe. Pwietrze nie rgał. Wszystk był

takie stare, pnure i nieruchme, jak gyby sterczał tu jeszcze czasów jakichś innych wjen.

rga leśna przepuszczała nasz samchó i zamykała się za nim. Jechaliśmy tak pół gziny,

gzinę...

P pewnym czasie ezwał się znienacka Siergiej Pawłwicz: - A c bęzie, jeśli trafimy Niemców?

Wówczas nie tylk ja - t rzumie się sam przez się - ale nawet I. ., jak złałam zauważyd,

przestraszył się. Ręce szfera zarżały. W tej samej chwili właśnie ujrzeliśmy alek prze nami

drewnianą wieżyczkę strażniczą, w której również nikg nie był. Pstanwiliśmy, że jeśli

jeziemy niej i nikg p rze nie sptkamy, t zawrócimy i bęziemy próbwali wystad

się z tych złych klic jakąś inną rgą.

U pnóża wieżyczki sptkaliśmy jenak patrl. Nigy przetem nie wizieliśmy równie ujmującychtwarzy ludzkich.

Okazał się, że jeziemy brą rgą. Kiey żłnierze sprawzili kłanie nasze kumenty,

pczęstwaliśmy ich papiersami. Zapalili z rzkszą. Trzy żywe ymki papiersów zawisły w

nieruchmym pwietrzu. ług gląaliśmy się za nimi, śmiejąc się z nieawnych strachów, chciaż

od czasu do czasu przejmwał nas jeszcze reszcz.

10 lipca 1942 roku

zisiaj bchzę urziny...! Jeynym mim sbistym nieszczęściem w ciągu statnieg rku była

śmierd Miszeoki. Gyby nie t, byłabym całkwicie szczęśliwa i t najwyższym szczęściem - mją

pracą, która kazała się ptrzebna pczas wjny. Mgłabym pwiezied sbie słwami pewneg

partyzanta: „Życie nasze jest bre. Oceniam je tak lateg, że życie jest bre wówczas, kiey ni

pwszenie wypełnine są walką”.

A przecież sprawy pisarskie są la mnie także walką.

W ncy wylatuję Mskwy, a stamtą Czystpla, Żanny.

13 lipca 1942 roku

Miast Mskwa i htel „Mskwa” - Mskwa kwaratu. Rai przynsi grźne wiamści. ziś

jeszcze nie słuchałam kmunikatów, ale wczraj walki tczyły się na przeplach Wrneża. I. . jest

zatrskany, chciaż tak jak awniej wierzy w najlepszy kniec. Ale jak bęzie wygląad nasz kraj (i

wszystkie inne) po tej potwornej wojnie?



W Mskwie p raz pierwszy wyczułam z pwiaao luzi, którzy byli w Czystplu, jaka tam panuje

atmsfera. Nie chciałabym tam stale przebywad. Przeknuję się craz barziej, że jeynym miejscem,

gdzie powinnam byd becnie, jest Leningra. I życie tam lżejsze, i śmierd lżejsza, jeśli trzeba bęzie

umrzed. Mżna zginąd w gniu pczas szturmu, bmby pczas naltu, lecz grącą, bjwą

śmiercią.

Leningra jest teraz prawziwą twierzą, a my - garnizonem. W twierdzy wszystko jest

przystswane wjny. I lateg w Leningrazie jest lżej na uszy niż na przykła w Saratwie.

(Słucham raia: złe wiamści. „Oeszliśmy na nwe pzycje”. Walki wciąż jeszcze trwają „na

przeplach Wrneża”).

16 lipca 1942 roku

Barz przygnębiające wiamści raiwe. Oaliśmy Bguczarw i Millerw.

Antokolski stracił na frncie siemnastletnieg syna. Prawie na pewn zginął Ałtauzen.

Sielwinski chzi z laską, kuleje - na jednej nodze but, na drugiej nocny pantofel; jest bardzo ponury

(p Kerczu). Wybiera się również swej rziny, która mieszka w Czystplu, ale Kazania jezie

pciągiem. C mnie, t nie wiam jeszcze, kiey pjaę i jakim śrkiem lkmcji. Myślę

samlcie. A ni lecą, jak z bicza trzasnął...

W Moskwie - niespkjnie. Opwiaają, że Niemcy lecieli na Mskwę, ale pęzn ich pPodolskiem. brze byłby znaleźd się znwu w Leningrazie.-

Iziemy ziś milicji starad się pzwlenie na wyjaz. Pga jest wyjątkw „nieltna”. eszcz.

Nad ranem była burza.

19 lipca 1942 roku

Kazań. Lotnisko

Siezę w htelu ltniskwym. Właściwie mówiąc, jest t cś w rzaju bursy. W każym pkju stoi

p kilka łóżek.

Pogoda - pżal się Bże! eszcz leje bez przerwy, wieje zimny i gwałtwny wiatr. Nie trzeba byd

meterlgiem, żeby wyciągnąd wnisek: nie mżna lecied. Wczraj przylecieliśmy Kazania

sknale, lecz za późn. O zachzie słoca całe nieb był purpurwe i pmyślałam sbie, że t na

złą pgę. Tak był isttnie.

Pza tym, że jest zła pga, wyarzył się na tutejszym ltnisku nieszczęście. Wczraj ran rzbił się„U-2”. Obaj lotnicy zginęli.



zisiaj był się pgrzeb. Z ltniska wiezin na cmentarz śmigł wite krepą i kwiatami.

W ncy buziła mnie gwałtwna burza. Uerzenia pirunów wstrząsały buynkiem.

Ewakuwana ziewczynka, która spała z matką na jenym z łóżek, pytała z płaczem:

- Mamusiu, a kto to strzela?

A więc jestem kilka krków Żanny, ale nie ma samltu, a na próż parstatkiem nie mgę się

ważyd: za ług i za barz skmplikwane. A mże się wypgzi?

O zmierzchu

Burzliwy pmaraoczwy hryznt p granatwymi, szybk przelatującymi chmurami. Nieb

znajuje się jak gyby w stanie ucieczki: wszystkie chmury pęzą w jeną strnę. Prze chwilą byłam

znowu u komendanta ltniska, który pwieział mi:

- Jutr samlt bezwzglęnie leci.

Nie słuchałam raia, ale pwiezian mi, że aliśmy Wrszyłwgra. Zauważyłam, że złe

wiamści łatwiej znieśd w Leningrazie niż tutaj.

20 lipca 1942 roku

Rano

Jak na złśd, pzstał wszystkieg 40 minut ltu. Lepiej już był jechad parstatkiem.

Co prawda ranek jest cudowny. Na niebie nie ma ani jednej chmurki - wiatr przpęzał wszystkie.

Zaraz znwu póję komendanta.

W dzień

Ciągle jeszcze jestem tutaj. Nie ma samltu, pga zaś psuje się z każą minutą. Obiecują na wpół

piątej, ale nie barz wierzę.

Plecę „U-2”, pnieważ kmunikacji pasażerskiej nie ma. Są tylko okazje - samolotem pocztowym lub

sanitarnym.



22 lipca 1942 roku

Czystopol

Przyleciałam tu p wieczór, kiey przestan mnie już czekiwad. Szłam z ltniska cichymi

prwincjnalnymi ulicami, które wiewał wiatr z pbliskich łąk. Byłam już kieyś w Czystplu -

pczas wyprawy agitacyjnej w 1924 rku. Czy myślałam kieyklwiek, że zawitam tu raz jeszcze? I że

w tej ziemi pochowane zostanie dziecko mego dziecka?

Przyleciałam małym pcztwym samlcikiem, piltwanym przez kbietę. Mechanikiem, który

przygtwał maszynę ltu, była również kbieta. Samlt tak ług jechał p ziemi, że zaczęłam

się bawiad, czy przypakiem nie jeziemy w ten spsób sameg Czystpla. Przypmniałam

sobie jenak, że p rze jest Kama.

Na „U-2” człwiek czuje się jak na etażerce. kła pwietrze, wiatr i pustka. Równwagi ani na

lekarstwo. Droga pwietrzna usiana była wybjami i wąłami. Olbrzymie słoce przechylał się kuzachodowi. Przelatywaliśmy na Kamą. Armat łąk sięgał nas nawet na tak użej wyskści.

Kmenant ltniska w Czystplu również kbieta - stjąc p pas w trawie, chwyciła nasz „U-2” za

skrzył, jak żurawia, i zatrzymała g w miejscu.

Przy pżegnaniu chciałam pczęstwad meg pilta papiersami. Okazał się, że nie pali.

Ofiarwałam jej pół butelki breg czerwneg wina. Nie, nie pije również. Wówczas, p krótkim

wahaniu, wyciągnęłam z kieszeni palta nie napczętą krekę ust. Teraz mój pilt nie mógł się

przed i wzął krekę, uśmiechając się z zażenwaniem.

23 lipca 1942 roku

Ciężk mi na uszy w Czystplu. Szka mi Żanny, ale nie mgę zecywad się na zabranie je j do

Leningrau. Sama jenak z wysiłkiem przyzwyczajam się pkjweg życia. Wczraj, ujrzawszy

przez kn jakąś kbietę, która biegła z zieckiem, pmyślałam: „Jak t się stał, że nie usłyszałam

alarmu?” Okazał się, że t krnąbrny ko urwał się z uwięzi i nastraszył przechniów.

Zaziwił mnie t, że wieczrem nie ma tu zaciemnienia. Z przyzwyczajenia siaam zawsze jak

najdalej od okien.

zisiaj wieczrem bęzie się mój wielki wieczór autrski. Bęę czytała „Płunik Pułkw”.

24 lipca 1942 roku



Na mój wieczór przyszła masa luzi: wszyscy nasi czystplanie. Właściwie mówiąc - moskwiczanie,

których zagnała tu wjna. W prezyium: Pasternak, Sielwinski, Isakwski, Asiejew. Wszystk t był

takie niezwykłe.

Miałam wielką tremę, nie taką jenak jak zwykle, lecz inną, barziej głębką, barziej... jakby tu

pwiezied... pwiezialną tremę... Przecież w pewnym sensie mówiłam w imieniu Leningrau.Wszyscy czekiwali e mnie właśnie teg.

Przejścia pmięzy krzesłami, parapety kien - wszystk był zatłczne. rzwi twarte były na

ścież: za nimi stali również luzie.

Usiana gwiazdami, sucha, upalna noc (nie taka jak w Leningrazie) zagląała w nie zaciemnine kna.

Przemawiałam i recytwałam brze, chciaż ciężk mi był czytad, zwłaszcza trzeci rzział

pematu, w którym piszę śmierci ziecka.

W tym miejscu przerwałam i milczałam przez chwilę. W grącej ciszy usłyszałam wzruszny,przerywany ech ziesiątków luzi.

Starałam się... pragnęłam ściągnąd tu z grmnej ległści, zbliżyd teg spokojnego miasteczka

na Kamą, alną pół Rsji, granitwą bryłę Leningrau, którą zalewie świetlają teraz gasnące

białe nce.

Opwiaam mieszkaocach Leningrau, kbietach, żłnierzach na frncie, zieciach...

chłpczyku, który z płaczem gasił piaskiem bmbę zapalającą. Bał się jej barz: miał zalewie

ziesięd lat. Mim t, płacząc, zgasił ją.

Kiey skoczyłam, wszyscy rzucili się mnie, tczyli i ściskali mi ręce. T wszystk za Leningra.

26 lipca 1942 roku

Przystań Ustje-Kamskoje

Tak t skoczył się pbyt w Czystplu. Wczraj spęziliśmy cały zieo na ltnisku, ale wszystkie

nasze plany spaliły na panewce. Nałykaliśmy się tylko cudownego powietrza, przesyconego zapachempiłunu, i napiliśmy się zimnego mleka z piwnicy. Żaen samlot nie zabrał nas z sbą, był ich

zresztą barz mał. Wystarałam się telefnicznie knia i pjechaliśmy z Wiktrem Tipotem przez

cale miast na przystao. Czekaliśmy tam pierwszej p płuniu pierwszej w ncy w malutkiej,

czystej poczekalni na dworcu żeglugi rzecznej (pkik ten przypmniał mi mieszkank Pegtty z

„awia Cpperfiela”). W kocu uał się nam wsiąśd na parstatek. Bęziemy w Kazaniu jeszcze

dzisiaj.



28 lipca 1942 roku

Znwu jestem w Mskwie. Na frncie barz ciężk. Oaliśmy Rstów i Nwczerkask. Pza tym

zieje się jeszcze cś barz grźneg.

rga była ciężka. Nie mgę zapmnied inwaliów. W Leningrazie ich nie ma. Są ranni, którzy mgą

jeszcze wyzrwied.

Na wrcu w Kazaniu jakiś zupełnie mły inwalia z wysiłkiem wchził kulach wagnu.

Konduktor-kbieta pwtarzała ze współczuciem:

- Spkjniej, spkjniej! Ostrżnie z ngą! A nga ta była nwiutką, nie używaną jeszcze prtezą w

półbuciku, przewieszną przez plecy. rugą zapaswą prtezę bez buta niósł inwalia w ręku.

rga była przygnębiająca. Jeyna raśd: niealek Mskwy, zaje się, że na stacji Kurwska, cś

mnie tknęł, żeby pejśd tablicy, na której rzlepiny był numer „Prawy”. Ujrzałam tamwyrukwany trzeci rzział meg „Pułkwa”.


Leningrad

Lecieliśmy wczraj z Mskwy całą eskarą: pięd „uglasów” i sieem myśliwców.

Wyawał się, że ciężkie cielska „uglasów” wisiały nieruchm w jenakwych stępach

siebie - tylk śmigła falwały jak mgiełki. Myśliwce ciągnęły na nami. Przez cały czas gzieś bk

tczyły się walki pwietrzne, lecz na Łagą był spkjnie.

Teraz jest wuziesta w ncy. Cisza. O czasu czasu strzelają.

Ogarnia mnie przygnębienie; jutra bezwzglęnie trzeba się zabrad czwarteg rzziału.


Zazrsne i wymagające bżki: Czystśd i Prząek rzuciły się na mnie p przyjeźzie z wściekłścią i

zażąały fiar.

Złżyłam im te fiary, przyklękając przy tym niezliczną ilśd razy, rzlewając kła czystą wę i

wymachując zakurzną ściereczką. Tyrani mwi uspkili się ( czasu, czasu!).

Nc wypełnina była kannaą artyleryjską. Szczególnie silne wybuchy słychad był świcie. Teraz -cisza.



Sąząc ze wszystkieg, mięzy innymi z przemówienia raiweg Tichnwa, teraz my atakujemy.

Wicznie zecywan eprzed Niemców miasta, tym barziej że są becnie zajęci na

płuniu.

Na płuniu sytuacja jest niepkjąca. W Ameryce bywają się manifestacje p hasłem szybkieg

utwrzenia rugieg frntu. Na świecie panuje takie naprężenie, że nawet ja, znikmy atm tegświata, czuwam niekiey fizyczny ból w ngach, jak gyby spczywała na mnie częśd nieznśneg

ciężaru.

C za szczęście... (karabin maszynwy strzela barz blisk, t nawet ziwne), że nie wzięłam Żanny

na tę strzelaninę. A nie wiam jeszcze, c nas czeka. Jen jest jasne: stan rętwienia na naszym

frncie minął. Wulkan już ymi i płnie. Wybuch pier nas czeka.


Ciągle jeszcze się nie mgę wrżyd pracy. Wczrajszy wyjaz miasta był męczący i bezcelowy.

Jeyną raścią był t, że Lesiuczewski wybył ze swej trby plwej egzemplarz kazwy mjej

„uszy Leningrau”. Niepzrna książeczka na lichym papierze. Mim t jest mi rga.

Kiey przestaję pracwad, zstaję sam na sam ze swimi niemaganiami, które razu zaczynają

mnie napastwad. W góle nszę takie wrażenie, że póki pracuję, nic złeg nie mże mi się

przytrafid.

póki jeszcze pracuję - wraża nie trafi mnie kula.

póki jeszcze pracuję - serce me bid nie przestanie.


Dwunasta w nocy

Cisza i pustka w mieście sprawiają wstrząsające wrażenie.

Nawet wik gróków ziałkwych wyprwaza z równwagi. Warzywa nie wszęzie się uały, nie

wszęzie również sprawzn rzsaę kapusty, zamiast główek wyrsły lbrzymie, nierzeczne

liście, w atku grzkie. Nawet nasz ko szpitalny nie chce ich jeśd. A luzie nisą i wizą w

tramwajach te tragiczne liście - nazieję, która zawiła bezpwrtnie.

Cisza. Nawet strzały się skoczyły. Jak mżna pisad w takim mieście! Nawet pczas naltów był

lżej. A c pier bęzie zimą!

ziewiąteg grają w Filharmnii VII Symfnię Szstakwicza; mże przerwie tę ciszę. Na płuniu bezzmian.




Zimny, szary, smutny zieo. Nic nie chce się rbid. Jeźziliśmy miasta p bilety na jutrzejszy

koncert Szostakowicza. Zimno!

Na płuniu za t grąc. Niemcy zbliżają się już Armawiru. I. . pwieział:

- Jeszcze mżna ich zatrzymad.

O teg „jeszcze” zamiera serce.


Przepełnina sala Filharmnia, jak prze wjną lub na samym pczątku wjny.

Orkiestra zdenerwowana. Eliasberg (dyrygent) - również.

Słuchałam VII Symfnii i zawał mi się, że t wszystk Leningrazie. Był tam chrzęst zbliżających

się niemieckich człgów. Rasny finał jeszcze prze nami.

Wszystk, czym pisał Tichnw:

By życie tak jak pieśo pety.

Bez reszty weszł w szelest liści,

Jak Atlantyku pieśo ptężna

W piosenki Newy i Tamizy.

14 sierpnia 1942 rokuNoc

I. . zstał nagle wezwany kmitetu zielnicweg partii. Prze chwilą znwu telefnwan

stamtą, żeby przyszeł jak najpręzej. Niepki mnie t.




Wczrajsze ncne wezwanie kmitetu zielnicweg był alarmem próbnym na wypaek esantu

nieprzyjaciela. Czyżbyśmy mieli ujrzed nasze strzelnice w akcji?


Oaliśmy Majkp.


Oaliśmy Krasnar, lecz bmbarwaliśmy Gaosk, Królewiec i Tylżę.

Wczraj wracałam sama mu pczas strzału. Pciski (nwe, barz alek sięgające) gwizały

tak str, że mgłabym kłanie wskazad ręką ten skrawek nieba, przez który przelatywały, jak

gyby ktś przeciągał gwźziem p szkle.

Jakaś kbieta na ulicy pwieziała p pierwszym wystrzale:

- No, znowu powariowali!

Onsił się t Niemców.

Z użą satysfakcją stwierziłam, że zupełnie przestałam się bad.

Wchzę pkju i wizę, że I. . nie zważając na wybuchy pcisków sti na krześle i zawiesza na

ścianie przy pmcy tapicera Omri prcelanwy talerz -- nasz, radziecki, z fabryki im. Łmnswa.

Na brzegach talerza napis: „Rzum nie znsi niewli”. Symbliczne!


Na ulicach rzplakatwan „Okna TASS”16 z mim wierszem „Bij wrga!”


16Okna TASS - plakaty Radzieckiej Agenc ji Telegraficznej (przyp. tłum.).



Już rk jestem tutaj.


Pod Stalingraem „wytwrzyła się skmplikwana sytuacja”. Jeziemy Krnsztatu: Kiet linska,

Berghlc, Makgnienk i ja. Bęziemy tam mieli wieczór autrski.


Nasze wojska na zachodnim i kalininowskim odcinku frntu przerwały brnę nieprzyjacielską i

parły Niemców 45 kilmetrów. Niemcy stracili 45 000 zabitych; nasze zbycze są grmne.

Zaje się, że na płuniu również jest lepiej, w każym razie -nie grzej. Wczraj tak się baliśmy

Stalingrad.

Komunikat ten nadawano przez radio. Kiey spiker pwieział: „Naajemy statnie wiamści!” -

pznałam razu p jeg głsie, że bęzie cś nazwyczajneg.

Zaziwiające, jak zmieniają się twarze zależnie kmunikatu. ziś wszyscy wygląają, jakby pkrpił

ich ktś „żywą wą”. Eufrsinja Iwanwna przyszła rzprmienina:

- Niemca przycisnęli!

Do Kronsztadtu jedziemy dzisiaj. Kutrem, prosto od Mostu Tuczkowskiego.


Kronsztadt, Dom Marynarki

Czekaliśmy ług kł Mstu Tuczkwskieg, zanim się całkiem nie zmierzchł: kutry chzą tylk w

ncy. Nc była jenak księżycwa i tak jasna, że nie mgła chyba służyd za słnę.

Zresztą kła panwał spkój. Z rzaka tylk wzlatywały w pwietrze rakiety.

Miezy nami a brzegiem płynęły twarzyszące nam małe statki, wytwarzające w razie potrzeby

zasłnę ymną. W świetle księżyca wyraźnie czerniały ich czujne armatki.

Siezieliśmy na pkłazie, póki nie zmarzliśmy a ptem zeszliśmy malutkiej kajuty, w której nie

mżna był palid, pnieważ kna wychziły na brzeg nieprzyjacielski.



jechaliśmy wysepki mtrówką. Występwaliśmy w buynku tak grubych ścianach, że żaen

pocisk nie jest dla nich straszny. Potem zaprowadzon nas granitwej balustray. Stjąc tam,

ług spgląaliśmy w strnę rugieg brzegu zatki, na którym w przeźrczystym jesiennym

pwietrzu wyraźnie zaryswał się na wpół zniszczny Peterhf. Wizieliśmy kntury pałacu, kpułę

sbru, kępy rzew. Tam są Niemcy.

Jeen z przywóców pwieział:

- To nic, przyjdzie czas...

Wróciłam mu wieczrem pczas silneg wiatru. Jutr jeziemy mrskich ltników na rugi

kniec półwyspu.


Napisałam la zagranicy reprtaż ltnikach, p tytułem „As ltniczy”. Ot n:

AS LOTNICZY

Czytelnia ltników znajwała się w lesie, w małym mku zbuwanym z klców. Pisma na stlepachniały igliwiem. Na ścianach wisiały plakaty. Jeen z nich przestawiał znakmiteg asa, starszeg

lejtnanta gwarii, Piętrwa. Skórzany hełm taczał mężną i surwą twarz. Pietrwwi mżna był

ad na k ze trzyzieści lat. P prtretem figurwał wykaz przebiegu służby ltnika: 500 ltów

bojowych, 50 walk pwietrznych. Zestrzelił 5 samltów faszystwskich. Ltów szturmwych - 30.

Ltów wywiawczych - 40. Opierał nalty wrga 36 razy.

- Chciałabym przmawiad z Pietrwem, jeśli ma czas - zwróciłam się twarzysząceg mi

pułkwnika.

- Macie szczęście - pwieział pułkwnik. - Pietrw jest ziś wlny. Zaraz g przyślę.

Zstałam sama i stjąc na prgu mku zaczęłam przygląad się ltnisku, tcznemu ze wszystkich

strn lasem. Klucz yżurnych myśliwców przypminał ważki na lbrzymiej łące. Panwał całkwity

spkój, jeynie z głębi niebieskieg jesienneg nieba latywał warkt.

Czas upływał, a Pietrw się nie zjawiał. waj młzi ltnicy przeszli kł mnie prwaząc żywiną

rzmwę. Ptem przeszeł mechanik w kmbineznie, a za nim jakiś zupełnie mły chłpiec

niebieskich czach, z łeczkiem w brzie. Ruy pies, który mu twarzyszył, pbiegł mnie.”

- Goebbels, do nogi! - krzyknął mły ltnik.

- laczeg „Gebbels?” - zapytałam.



- Sam wszystkich pytam - dlaczego? - pchwycił ltnik. - T przecież nie ma najmniejszeg sensu.

Splugawili sukę. A na już się przyzwyczaiła teg imienia.

Ltnik przystanął kł mnie. Milczeliśmy przez chwilę.

- Nie wiem, c rbid - pwieziałam. - Czekam na kgś, a czasu zstał mi niewiele.

- Ze mną ta sama histria - westchnął ltnik - też nie mam za uż czasu. Pułkwnik pwieział,

żebym przyszeł czytelni. Ale p c - nie pwieział.

- Przepraszam, t wy jesteście Pietrw? - wykrzyknęłam niemal.

- Tak jest.

- As lotniczy?

- Tak mnie nazywają.

Mim wli bejrzałam się na plakat, aby prównad prtret z ryginałem. Byli pbni, lecz tak jak

bywają pbni siebie kuzyni, różniący się w atku wiekiem.

- To ja - pwieział Pietrw. - Tylk tam jestem trchę starszy.

- Tak, troszeczkę - ptwierziłam starając się pwstrzymad uśmiech. - A ile macie lat, jeśli mżna

zapytad?

- wazieścia jeen. - Tu przerwał na chwilę, a ptem ał: - Nieług skoczę.

Zrzumiałam wówczas, że ftgraf, zbity z trpu młścią asa, umyślnie g pstarzył.

- Twarzyszu Pietrw, pwiezcie mi, prszę, jak walczycie? Czy jesteście z natury tak bhaterscy i

ważni, czy też szliście teg stpniw?

Pietrw przysiał na pieoku. Suka Gebbels niewlnicz wyciągnęła się u jeg nóg.

- Trudno mi odpowiezied na wasze pytanie. Owaga... bhaterstw... nigy tym nie myślę. Latam,

żeby bid Niemców. Ot, czym myślę. I biję ich. Gtów jestem na wszystk, aby t siągnąd. I nie

tylk ja. Zimą latamy zwykle w maskach i kularach. Chrni t zimna, ale słabia wicznśd.

Zeszłej zimy lataliśmy bez masek i kularów.

- A kt wymyślił ten spsób?

- Jeden z nas.

- Mże sami wymyśliliście?

- T nie ma znaczenia. Ważny jest jeynie fakt, że zwiększyliśmy swją zlnśd bjwą. Zarzał się,

że przez kilka ni z rzęu nie chziliśmy samltów. Nawet spaliśmy na skrzyłach. Niemcy

mieli na nami przewagę w pwietrzu. kąklwiek lecieli, uważali zawsze za swój bwiązek

przejśd na nami i zrzucid bmby na ltnisk.

- A teraz?



- Teraz nakłaają rgi, ażeby nas tylk minąd.

- Opwiezcie, prszę, jakiejś waszej walce.

- Nieawn biłem się z wma „Messerschmitami - 109”. Jeneg razu zestrzeliłem. rugieg

prwaziłem chmurki chmurki. Wyskczę i schwam się. Wyskczę -i znwu się schwam.prwaziłem g takieg stanu, że stracił cierpliwśd i ppełnił gruby błą; słnił się. Zwaliłem

g jak pierwszeg i zacząłem wracad. Raptem patrzę - ach, mój Bże! - nasz lotnik wisi w powietrzu,

na spadochronie. A pilot trzecieg „Messerschmita” strzela spachrnu z autmatu.

Zawróciłem i zmusiłem Niemca ucieczki. Zestrzelid g nie mgłem. Byłem już sam pstrzelny, a

zresztą koczył mi się paliw.

- A jak myślicie, czy Niemiec ratwałby również w ten spsób sweg towarzysza?

- Z zeznao wziętych niewli niemieckich ltników wiezieliśmy się, że za każy zestrzelny nasz

samlt trzymują pieniąze. Rzumiecie? Pieniąze! Niemiec myśli tylk tym, żeby zestrzelid nasz

samlt i biec w te pęy kasjera. A za uratwanie sweg ltnika, który wyskczył ze

spachrnem, nie staje ani grsza. Tak walczą. Plugawcy! Bylaki sprzeajne!

Pietrw wstał. Jeg niebieskie, młzieocze czy pciemniały. W kącikach ust pjawiły się głębkie

zmarszczki. Żyły na szyi nabrzmiały.

Przee mną stał as ltniczy, Pietrw, taki sam jak na prtrecie.


P tygniwym pbycie w Krnsztacie wróciliśmy wczraj świcie Leningrau. Przemawialiśmy i

czytaliśmy swje wiersze jeenaście razy, nie licząc auycji raiwych.

Ostatni nasz wieczór był się w mu Marynarki. Obecnych był kł śmiuset luzi: cała sala była

niebieska bluz marynarskich i błyszczała złtem ktwiczek. Słuchali nas wspaniale.

Wyjeżżaliśmy z Krnsztatu późną ncą i z przygami. Z pczątku czekaliśmy ług na statki

„ymne”, bez których nie chcian nas wypuścid. W kocu płynęliśmy jenak bez nich.

Najpważniejszą przeszką była jenak barka, którą nasz kuter miał hlwad, ale nie mógł. ął zbyt

silny wiatr: niemal sztorm.

Wszystk kła nas miał złwieszczy wyglą: zachzący sierp księżyca, strzępy chmur, gwiz

wiatru i rsnący z każą chwilą szum mrza. Olbrzymia barka, majacząca jak wim w księżycwej

pświacie, nie tylk nie awała się hlwad, lecz sama nacierała na nas t rufą, t znów burtą, c

grził naszemu kutrwi rzbiciem przystao. Mieliśmy z nią p rze kłptów c niemiara,

pnieważ zerwała się z liny i musieliśmy ją łapad na pełnym mrzu. Na rugim brzegu ukazały się

niemieckie rakiety; pczuliśmy się nieswj i zaczęliśmy już żałwad, że nie wzięliśmy ze sbą statków

„ymnych”. Wreszcie wyląwaliśmy jenak pmyślnie, chciaż fala była uża i rzucał nas na



wszystkie strny, słwnie zwalając z nóg. szł nawet teg, że w pewnej chwili zaczęły się na

mnie w kajucie sypad ze wszystkich strn jakieś ciężkie przemity.

Tuczkwskieg Mstu płynęliśmy świcie - wszystk kła różwiał. Tramwaje jeszcze nie

chziły. Zabrałam siebie Kietlinską. Szłyśmy Wielkim Prspektem. Napiłyśmy się kawy i pszłyśmy

spad. Lą jest wiele lepszy mrza.


Na płuniu trwają niesłychanie ciężkie walki. Jak wiad, Stalingra bęzie się trzymał. I wytrzyma.

Piszę pisenkę „Nieznany pagórek”.

Pół ncy nie spałam z racji teg „Pagórka”, ale za t skoczyłam go.

Krpi spkjny, pachnący listwiem, nieśmiały jesienny eszczyk. Przy takiej pgzie - pisanie jest

rzkszą.

Byłam wczraj w Ogrzie Btanicznym. Lat żegnał się z nim niewymwnie pięknie. Na maleokim

stawkiem unsiły się ważki. Nie latywał najmniejszy pmuch wiatru. Aleje zaczęły żółknąd.

Jarzębina bijała się w wzie. Czasami wyaje mi się, że Leningra jest teraz jenym z

najspkjniejszych miast na świecie.


Wczraj upłynął rk nia, kiey p raz pierwszy zbmbarwan Leningra (paliły się słynne

Baajewskie skłay). Byliśmy wtey w teatrze na „Zemście nietperza”.

Fiei P. nie wiziałam teg czasu, umarł z głu. Pczątkw miał jeszcze śd sił, by występwad

po szpitalach jako recytator, za co go karmiono. Ptem słabł i pruszał się z craz większym

wysiłkiem.


Znów zaczęłam na nw czwarty rzział. Na płuniu - pod Stalingradem - dobrze. W Noworosyjsku

walki tczą się na ulicach.




Oaliśmy Nwrsyjsk.

Okrpny wiatr. Istnieje niebezpieczeostw pwzi. Nawet nasza Karpwka grźnie wezbrała.

Zaje się, że czwarty rzział pszeł jak należy.


Wiatr ucichł, wa pała. Na frncie „nie zaszły isttne zmiany”;

Czwarty rzział psuwa się naprzó, ale ciągle jeszcze się bję. Jak pisał kieyś Pasternak: „I tak, na

włsku, wisi pemat”.

Czytam becnie niewiele. Jest rzeczą barz ważną, żeby pczas pracy nie zmieniad książek, lecz

zatrzymad się na jenej lub wóch, nie mącąc w ten spsób ustalneg nurtu myśli. A jeśli przeczyta

się cś nweg, wszystk razu się ppłacze i bęzie trun pisad.


Wracając z miasta słuchaliśmy przemówienia raiweg Tichnwa przepuściliśmy na ulicy

Wwiedenskiej wa z rzęu tramwaje.

Był n zwrócne Kaukazu, ką usiłują się teraz przerzed Niemcy. Rzmwa z kaukaskimi

narami: „Gruzini, Osetyni, zieci agestanu...” Tichnw przypmniał im słwa staraj pieśni: „T

bęzie tak grący zieo, że bęziemy mgli liczyd tylk na cieo własnych szabel”.

Na ciemnym leningradzkim placu, w jesienny wieczór stał wielu luzi i słuchał teg wezwania przy

akmpaniamencie alekich strzałów armatnich.


Przenieśliśmy się nwych pkjów, tym razem wóch. Jeśli lsy zechcą, pzstaniemy w nich

chyba koca wojny.




Na froncie bez zmian. Walki na ulicach Stalingradu.


Alarm ltniczy p pięcimiesięcznej przerwie trwa już kł pół gziny. brze, że zążyłam wrócid

ze spaceru. Nie mam ani przepustki WT17

, ani maski przeciwgazowej.


Zły kmunikat ze wszystkich trzech frntów. U nas, p Siniawin, Niemcy wbili się klinem mięzy

nasze linie brnne. zienny kmunikat był niec lepszy wieczrneg.


Przyszłam na piechtę ze Związku Pisarzy. Znwu mamy złtą jesieo, jak w zeszłym rku. I znwu I.

., jak w zeszłym rku, zawalny jest rzmaitymi sprawami i kłptami.

Nasza artyleria nie milknie ani na chwilę. Nieustanny aleki huk. W Stalingrazie uważan by t za

rajską ciszę.

Ze Stalingradem niedobrze. O Siniawin ani słwa. Kmunikaty milczą, słychad tylk głs naszej

artylerii.

Mam przeczucie, że nieług z Leningraem stanie się cś krpneg. Wszystk brze się skoczy,

ale bęzie strasznie.

Nasze wa pkje przy zakłazie mikrbilgii są tak przytulne... żeby tylk nie rzleciał się t

wszystk na mikrskpijne części.

17Przepustki z narukiem WT (Wzusznaja triewga) uprawniają chodzenia po ulicach podczas

alarmu (przyp. tłum.)



naszeg szpitala przywiezin zisiaj nwych rannych. Ską - nie wiadomo.


Czasami wyaje mi się, że jestem matką niesłychanie licznej rziny. Mje zieci - to strofy czwartego

rzziału. Myślę nich bez przerwy, we nie i w ncy. C chwila pwracam jeneg, t znów

rugieg ziecka. Jen ubirę lepiej, rugiemu przeczeszę niesfrny kęzirek, trzeciemu wytrę ns,

czwarteg w góle wyrzucę za rzwi. Ciągle upiększam je, czyszczę, praswuję i myję. A ne, mje

najrższe ziatki, rbią się - tak mi się przynajmniej zaje - craz łaniejsze. Liczba ich rśnie z

każym niem. Rśnie, rśnie mój czwarty rzział.

Nasze rai zepsuł się, nie wiem, c się zieje na frncie. Z całą pewnścią wiem tylk jen:

drugiego frontu nie ma.

Szara i żżysta jesieo naaje się sknale pracy. Chowam się sweg kącika za szafą, zapalam

światł (jeszcze jest prą). Wieczrem zasypiam mmentalnie, na ranem zaś buzę się z na wpół

gtwą strfą: jak gybym płżyła prze snem rbinę ciasta czarziejskieg piecyka i w ciągu

ncy upiekł się bchenek.


Wczraj „Prawa Leningrazka” wyrukwała mój „Pagórek”. Sprawił mi t użą przyjemnśd,

pnieważ lubię ten wiersz. „Pagórek” barz zyskał zięki użej czcince i bremu miejscu w

gazecie.


Czytałam Armstrnga upaku Francji.


Na frncie naal tczą się niesłychanie zacięte walki. Stalingra trzyma się. Zaje się, że napiszę

sknały rzział... jeśli tylk nie stanę z teg pwu bzika.



Cuwny, spkjny, bursztynwy zieo. Armaty strzelają, ale gzieś alek.


Na płuni-zachó Stalingrau part pięd kntrataków. Wzięty niewli ltnik zeznał, że

Niemcy skncentrwali tam znaczne siły. Wicznie zamierzają wałczyd upałeg.

Siniawin ciągnęł trchę Niemców Leningrau, chciaż nasza peracja nie barz się uała.

zięki temu szturm na Leningra, jeśli Niemcy w góle nszą się z takim zamiarem, zstał przesunięty

na później.

Czwarty rzział psuwa się naprzó. Któż jenak bęzie t wszystk czytał? Czy w tak grźne dni

ptrzebne są wiersze?


Od trzech dni na froncie - „bez zmian”. Czyżby zatrzyman Niemców? Człwiek bi się w t uwierzyd,

nie śmie żywid naziei.


Na frncie „nie zaszły żane isttne zmiany”. Wielka mwa Rsevelta przez radio - z racji 450-lecia

odkrycia Ameryki.


Niemcy, jak wiad, przegrupwali swe siły i znwu rzucili się na Stalingra i Mzk. Głównym ich

celem jest Stalingra. Nawet na sam siele rbtnicze pchnęli ptężne siły. Uał się im niec

wyprzed nasze ziały.

Wszystk się teraz rzstrzyga p Stalingraem. Lsy całej wjny. ziś wunastej kmunikat

pranny pwinien przynieśd ważne wiamści.



Południe

Kmunikat pranny był niepmyślny. Niemcy zajęli kilka ulic w siedlu robotniczym.


Barz niebry kmunikat: aliśmy siele rbtnicze. Serce przygniótł znwu taki ciężar, że

trun p prstu ychad.

Tylk wtey bywam spkjna, kiey pgrążam się z głwą w pracy. Wtem - uderzenie w serce - i

człwiek szybk wypływa na pwierzchnię, na sptkanie wszystkim przeciwnścim lsu.


Komunikat nieco bardziej stanowczy: odpieramy ataki.


Craz grzej czuję się z rana, wstawanie przychzi mi z craz większym wysiłkiem. A przecież nie

mżna teraz kwękad.


Gy wczraj p napisaniu wiersza jubileuszweg szłam stanu kmpletneg wyczerpania,

zecywałam się na krk stanwczy: wycięłam wie pierwsze strfy (t ne mnie właśnie myliły, a

ja przylepiłam się nich i nie mgłam się erwad). zisiaj skoczyłam ten wiersz.

Był t la mnie brą nauczką za upór. Zarza się tak, że człwiek pójzie w złym kierunku. Wizi, że

błązi, lecz brnie alej prze siebie i włazi w myłki jak w las. A trzeba razu wszystk rzucid i pójśd

inną rgą.

Teraz mżna znwu usiąśd czwarteg rzziału. Z raści, że wszystk jakś się rzwikłał,zajęłam się trchę gsparstwem.




Nareszcie! Własnym czm nie wierzę, a jenak naprawę wszystk jest gtwe: czwarty rzział

skoczny, a ściślej rzecz birąc, prawie cały przepisany, uzupełniny i skrócny.

Była t bhaterska praca. Był kres, że chciałam już rzucid w kąt cały rzział i zabrad się rbnych

wierszy. Zaczęłam nawet pisad jeen taki wiersz, ale przełamałam się i spaliłam za sbą wszystkie

msty, łżyłam i rzuciłam się na rzział. Ale jak! szłam jakiegś ziwneg stanu. Gybym

zechciała unieśd się na płgą i wycierad w takiej pzycji kurze w pokoju - mgłabym t zrbid.

Brakwał tylk całkiem niewielkieg wysiłku wli.

Wyarzenia przepływały gzieś alek, nie zawazając mnie niemal zupełnie. Jak we śnie

przyjmwałam ważnych mskiewskich gści, częstwałam ich kawą i w góle wyknywałam

wszystk, czeg wymagały e mnie, jak gspyni, nakazy gścinnści. Chziłam nawet

entysty. Przestałam się tylk uczyd angielskieg - chciałam mied wlną głwę.

Na frantach - p staremu, z tym tylk wyjątkiem, że w kmunikatach zjawił się już Tuapse. A o

rugim frncie ani słychu, ani ychu.


Czwarty rzział ma pwzenie. Czytałam g na psiezeniu pisarzy bałtyckich (znwu). Teraz

trzeba tylk napisad piąty rzział i rk nie pójzie na marne.


Wczraj w użej sali naszeg kmitetu zielnicweg był się wieczór abslwentów Instytutu.

Wypał sknale. A ileż I. . naenerwwał się z tej racji... Ja też brałam uział w wieczrze.

Wieczór



Ogląaliśmy właśnie małą ziecinną panramę stereskpwą „Obserwatrium Pułkwskie”, gy

wtem rzległa się silna etnacja. Myśleliśmy, że t pcisk. Okazał się, że bmba, która upała

jeszcze prze głszeniem alarmu.

Za kwarans wunasta. Owłanie alarmu. Bję się jenak rzebrad i płżyd łóżka. Trzeba trchę

pczekad.


Oaliśmy Nalczyk.

Batalia stalingrazka trwa naal. Prasa całeg świata przepełnina jest wiamściami tych

walkach. Ot słwa pisarza arabskieg: „Wjna na ulicach Stalingrau zapewnia pkój na ulicachKairu, Aleksanrii, Bejrutu, amaszku i Bagau”.

Za kwadrans dwunasta

Alarm.


Prze chwilą skoczyłam traycyjne prząki pświąteczne. Psprzątałam w pkjach, wytarłam

kurze, uprząkwałam papiery, napiłam się herbaty. Znwu zaczęły się ni pwszenie. Kchane

dni powszednie - tak bym je chętnie nazwała.

Ciekawe prawy, laczeg „nie uają” mi się święta? Mże nie ptrafię nastrid się zawczasu na„świąteczną” nutę? Mże oczekuję świąt zbyt wielu rzeczy przeznacznych specjalnie dla mnie, co

rzak się spełnia? Mże wreszcie lateg, że pczas ni świątecznych człwiek zwyczaja się

pracy. W statnich czasach uż myślę napisaniu sztuki teatralnej. Jeśli już pisad sztukę

Leningrazie, t brze by był wybrad jakiś niewielki cinek czasu, na przykła kres trwania

naltu. O alarmu włania. I c się ział w tym czasie. T ma tę brą strnę, że kreślne są

razu granice „” i „” - nie trzeba ich wymyślad. Pza tym pciąga mnie zawsze starżytna

jenśd czasu w płączeniu z na wskrś nwczesną zmianą miejsca.

Lub taka fabuła: w m trafia bmba spóźninym ziałaniu (jak t był w kinie „Ars”). Alb też

luzie tylk myślą, że spóźninym ziałaniu. Jak zachwują się luzie. Bmba wybucha alb nie -zależnie teg, czy bęzie mi t jak autrce ptrzebne.



Kiey wróciliśmy mu i pijąc herbatę słuchaliśmy kmunikatu rzgrmieniu Rmmla, rzpczął

się barz silny nalt. Samlty niemieckie były gzieś barz blisk. Zenitówki grzmiały tak, że

zupełnie nie był słychad naszych głsów. uż łamków upał na teren szpitala: słyszeliśmy

wyraźnie, jak bębniły p achu.

Wkrótce p pierwszej fali bmbwców naleciała ruga. Z warktu mtrów mżna byłwywniskwad, że samlty zataczają kł i znów przelatują na naszymi głwami. Ciągnęł się t

wpół rugiej w ncy. Niemcy zrzucili uż bmb.

W zeszłym rku nalty trwały grunia. Mżliwe, że i w tym rku bęzie pbnie. A przecież ziś

mamy dopiero 9 listopada - jeszcze ług trzeba czekad.

Wieczór Za dwadzieścia dwunasta

Alarm i razu w pbliżu - bmby. Nasza bateria przeciwltnicza bije barz silnie. A cały wieczór był

taki spkjny, taki „mwy”: przestawialiśmy meble. Trzeba się bęzie przenieśd na zimę

maleokieg pkiku: w użym jest barz zimn. (Teraz ucichł. rugieg naltu.)

Druga w nocy

rugi nalt rzeczywiście nastąpił i również był silny.

Przerwa mięzy pierwszym a rugim naltem trwała najwyżej wazieścia - wazieścia pięd minut.

Nasze zenitówki p prstu wychziły z siebie. Teraz nastała zupełna cisza, chciaż nie był jeszcze

włania. Jak wiad, Niemcy mają becnie następujący prgram: minimum wa nalty - dzienny i

nocny. Dzienny - kł płunia, a ncny - półncy. Teraz się pier wymęczymy.


Obawiam się, że bezsenne nce wyczerpią mnie teg stpnia, że zupełnie nie bęę mgła pisad.

Marzę bez przerwy tym, żeby pgrążyd się z głwą w piątym rzziale, zstawiając tylk niewielką

szparkę la pływu pwietrza.



Kilka minut po dwunastej

Zążyłam usłyszed tylk pczątek kmunikatu pranneg przez rai, gy naraz zaczął się alarm.

Mim wszystk zążyłam wiezied się, że w Stalingrazie rzbijamy „niewielkie ugrupwanianieprzyjaciela”... Opieramy ich słabe ataki.


Naczelnik mieszcząceg się w Instytucie sztabu MPWO. Bułatów, pwtórzył nam wczraj słwa

sweg przyjaciela, wybitneg wjskweg, że aktywnśd Niemców na naszym frncie tłumaczy się

zmianą niemieckieg wóztwa p Leningraem.

Hitler, rzwścieczny klęską esantu wneg (przez Łagę) i peracją p Siniawin, mianwał

wócą nweg generała (nie wiem, jak się nazywa). I ta „nwa mitła” stara się, jak mże.


Urząziłam sbie „leże zimwe” w mim malutkim pkiku. Przenisłam tam kanapę, stół z jaalni i

etażerkę z naczyniami. Kł piecyka uchwała się nawet mucha. Jeśli jest ciepł - mucha żywia się i

rusza. Wystarcza jenak, by Eufrsinja Iwanwna grzej napaliła w piecu, a mucha siezi już swiała

na ścianie. Zastępuje mi w ten spsób termmetr.

Nc przeszła spkjnie. Teraz również panuje spkój. C się zieje w Afryce Półncnej - nie wiadomo,

pnieważ Niemcy naumyślnie przeszkazają w słuchaniu raia: gy spiker chzi wiamści z

zagranicy, razu zaczyna się alarm.

Wieczór

Niemcy wyląwali w Tunisie. Pza tym zajęli Vichy, Marsylię i Lyn. Teraz cała Francja znalazła się w

ich rękach.

W Stalingrazie walki tczą się każą ulicę, m i klatkę schwą.

Wybrażam sbie, c się zieje teraz w eterze. Jaki natłk fal raiwych przemówieo, kmunikatów,

wiamści, epesz it.



Jeśli chzi mnie, t muszę bez chwili wytchnienia pisad piąty rzział, w przeciwnym bwiem razie

nie naążę za wyarzeniami.


Pisanie wierszy kryje w sbie uże niebezpieczeostw. Człwiek z raści, że piór jest mu psłuszne,

mże napisad wiele rzeczy zbytecznych. Przemity alb nie ają się ująd, al do też kuszą nagłymi

lśnieniami, ukazując się z jak najlepszej strny. Stją jak petenci u wejścia pematu czy pwieści i

wystarczy uchylid rzwi, by warły się śrka. Nie wln jenak teg puścid.

I. . ma tyle kłptów z „przygtwaniami zimy”, że zaczął (niesłychana rzecz) również cierpied na

bezsennśd. Wczraj prsił mnie nawet, żebym ała mu na nc krpli walerianwych. ałam mu i

sama wypiłam. Trun się uprad z pnurymi myślami. Jak upłynie ta zima?


Pierwsza po południu

Przez rai: uże zwycięstw p Orżnikize. Samych zabitych Niemców - 5 000, a rannych ze trzy

razy tyle. Barz uż zbyczy wjennych. Prze chwilą skoczył się silny i bliski strzał artyleryjski.Za t naltów nie ma już awna.


Przez rai: „Ostatnie wiamści” - nasze wjska przeszły p Stalingraem natarcia. Ofensywa

rzpczęła się z wóch strn: z półnc-zachu i z płunia. Psunęliśmy się 60-70 kilmetrów.

Zbyliśmy Kałacz. Najważniejsze były słwa: Ofensywa trwa naal...”

Mże właśnie nastąpił przełm w wjnie.

Czwarta w nocy

Nieawn skoczył się silny strzał naszej zielnicy. Pciski wybuchały całkiem blisk. W mu nr 10(sąsieni m) jakaś kbieta zginęła łamków, które wleciały przez kn. Byliśmy w sztabie



Niemcy nie ają słuchad raia: zwariwad przez nich mżna.


Słuchałam raia: nasze natarcie p Stalingraem trwa. Przybył jeszcze 15 000 jeoców i 6 000

zabitych, i to tylko dwudziestego piąteg.

Sjusznikm pwzi się tak sbie. Ciekawy jest „niepkój we Włszech” (czy mże byd inaczej?).

Interpelacje w angielskiej Izbie Gmin w sprawie Darlana.

Nc przeszła barz spkjnie. Niemcm nie uają się nalty na Leningra. T już nie zeszły rk!...

Wpół do czwartej

Słyszę właśnie, jak na krytarzu sekretarz naszej rganizacji partyjnej Siergiej Pawłwicz pyta się

Iliina:

- Zaje się, że t szrapnel?

A Iliin odpowiada:

- iabli g wiezą! - i alej mówi swich sprawach.

Rozumiem go doskonale. Kiey człwiek jest barz zajęty i wie, że praca jeg jest ptrzebna, a

nawet konieczna - bi się znacznie mniej. P prstu nie myśli niebezpieczeostwie.


Ranek

ziś ziębił się. my lekk różwieją w słocu. A pna nimi późny, pranny, zimny księżyc.

Przypmina n stróża ncneg, który marzł przez całą nc i nawet skurczył się cały na mrzie. A za

chwilę ułży się snu w jakimś pszarpanym, lecz ciepłym błczku.

W południe



P Stalingraem wzięliśmy jeszcze 12 000 jeoców: razem 61.000. Pęzimy Niemców na n. Czy

naprawę czeka nas takie szczęście, że żyjemy koca wojny!


Wczraj „Ostatnich wiamści” nie był, wiam jenak, że psuwamy się naprzó. Wypieramy

Niemców ze Stalingrau, zielnica za zielnicą.

Niemcy weszli Tulnu, lecz flta francuska wysaziła się w pwietrze: pancerniki, lekkie i ciężkie

krążwniki, trpewce i wazieścia pięd łzi pwnych. Jak mówi kmunikat: „Rankiem prt

wygląał wstrząsając. Wszystkie kręty leżały na bku”. Mżna sbie wybrazid! brze jenak, że

t wszystk nie stał się Hitlerwi. W Afryce, jak wiad, jzie wkrótce ecyującej bitwy

Bizertę.

„Prawa” z 25 listpaa zamieszcza artykuł wstępny p tytułem: „Leningra, Oessa, Sewastpl,

Stalingra”. Zstaną ustanwine meale la broców tych czterech miast. Ogarnia mnie uma na

samą myśl, że jen z tych miast, Oessa, jest mim rzinnym miastem raz że sama znajuję się

teraz - w Leningradzie.

29 listopada 1942 rokuRanek

Pnieważ nasze rai wciąż jeszcze nie ziała, więc wczraj już p pierwszej w ncy przysłan nas

yżurneg z MPWO z „Ostatnimi wiamściami”. Przerwaliśmy linie brnne Niemców na frncie

centralnym p Rżewem.

Słwa te, napisane na skrawku papieru, przeczytałam w lwatym pkju- przy świetle „nietperza”

(w ncy nie ma elektrycznści.)

Ze wzruszenia nie mgliśmy zasnąd przez całą nc.

Dwunasta w nocy

„Ostatnie wiamści”. Ofensywa nasza rzwija się zarówn na Froncie Centralnym jak pod

Stalingraem, gzie przerwaliśmy jeszcze jeną linię niemieckich umcnieo brnnych.




Wspaniały reprtaż Wasyla Grssmana w „Prawzie” z 26 bm.: „Kierunek główneg uerzenia”. O

Stalingrazie. Wycięłam i schwałam.

Dwunasta w nocy

„Ostatnie wiamści”. Ofensywa nasza trwa naal. W ciągu jeneg nia mają Niemcy na Frncie

Centralnym 7 000 trupów.

7 grudnia 1942 roku

Za kwadrans druga w nocy.

Skoczyłam! Prze chwilą skoczyłam pemat!


„Płunik Pułkw” zstał już złżny. Nawet kłaka jest gtwa. Jutr jaę ją gląad.


zisiaj wracając ze Związku Pisarzy spytałam I. ., czy myśli, że mgę już teraz starad się przyjęcie

do partii..

Sama już awna pstanwiłam, że uczynię t natychmiast p napisaniu pematu.

I. . pwieział mi, że rganizacja partyjna w Instytucie jest mnie przychylnie ustsunkwana.




Obecnie trwa psiezenie egzekutywy partyjnej. Złżyłam panie. ali mi rekomendacje: S. P.

Iwanw, Zirmunska i mitrijewa. Wszyscy są pracwnikami naszeg Instytutu, luźmi, z którymi

wspólnie przeżyłam cały kres pbytu w Leningrazie. Za chwilę pwinni mnie wezwad; pam swój

życirys.


Zstałam ziś przyjęta w pczet kanyatów partii. Zaczęła się nasza fensywa w śrkwym biegu

Donu.


Niepki mnie piąty rzział. Wicznie mim wszystk wpakwałam nieg za uż „mąrści”.

Przebiegły K, pwieział, że rzział ten jest najmąrzejszy ze wszystkich. Uchwaj Bże takich

pchwał.

Na frncie pwzi się nam znakmicie. Na płunie Stalingrau Niemcy zstali rzuceni 25

kilmetrów.

W „Prawzie” ukazał się pis i pbizny meali la broców czterech miast.


Wczraj późnym wieczrem, kiey nasz stół nwrczny był już niemal nakryty - jasny, strojny, z

pierżkami i winem - kiey zebrali się już prawie wszyscy gście i czekaliśmy tylk na Wiszniewskieg

- przemawiał teg nia przez rai - zaczęt naawad kmunikat: wyniki naszej sześcitygniwej

fensywy p Stalingraem. Marietta i ja zastygłyśmy z kieliszkami w rękach, żeby szkł przypakiem

nie zaźwięczał.

Niemcy stracili w zabitych 175 000. Wzięliśmy niewli 137 650. Otczyliśmy 22 ywiz je

nieprzyjacielskie. Pierwszy nasz tast wznieśliśmy za Naczelneg Wza. rugi - za Armię Czerwną.




Ostatni zieo stareg rku przeszeł nie tak, jakbym teg pragnęła. Zamierzałam zrbid w tym

statnim niu krótki przeglą swych siągnięd i niepwzeo. Rejestr mych naziei. Nie zążyłam

jenak. ziś również nie zążyłam napisad wszystkim. A przewczraj nie zążyłam napisad ncy

nieustannych naltów. Bmba upała gzieś w pbliżu: w naszym mu wszystk zachwiał się. Nie

mgę z niczym naążyd.

Byliśmy na chince w „rugiej Chirurgii”. Chciałam eklamwad chrym i nagle pczułam, że i mnie

samej niewiele brakuje chrby. Jestem barz zmęczna.

Męczy mnie piąty rzział. Luzie nie rzumieją g i nie lubią. Wiad nie pwieziałam teg

wszystkieg, c zamierzałam. Czyżbym zepsuła pemat nieuanym kocem? A przecież kniec

wieoczy zieł. Mam chtę alb na napisanie czegś wielkieg, alb na pczynek. Czytad! Tak

mał teraz czytam.

N, syd teg breg! Użaliłam się samej sbie, wypłakałam się we własną kamizelkę. Wystarczy.


Nieawn wróciłam z 11 krpusu, z ziału terapeutyczneg, gzie urzązn chinkę la

persnelu sanitarneg. Wśró sanitariuszek sptyka się wyjątkw piękne ziewczyny - prawdziwiekwitnąca młśd, która wszystk znisła, wszystk przezwyciężyła. A jak te same ziewczyny

wygląały zeszłej zimy!

Pczęstunek gwiazkwy skłaał się z czarnej kawy z ulcyną (cś w rzaju sacharyny, tylk barziej

przyjemna w smaku) i kromek czarneg chleba, psypanych glukzą, która przypmina wygląem

utarty twaróg. Pwieziałabym, że - smaczne.

„Mister Banting” - barz bry. Nabrałam p nim chty przy.


Nc wczrajsza była barz burzliwa: alarmy sameg rana. Niemcy zrzucali bmby zapalające

całymi wiązkami. Niealek nas zrzucili wielką bmbę. Cały baln napełniny rpą naftwą i

różnymi mieszaninami zapalającymi,

Na frncie pwzi się nam wspaniale; ebraliśmy Nalczyk.



Słychad kannaę artyleryjską, prze chwilą skoczył się alarm: życie blężneg miasta tczy się

swoim trem. Wszyscy jenak czekają na cś. Nikt niczym nie mówi, jak gyby wszyscy bali się, że

wypwieziane w złą gzinę słw mże lecied tam, gzie rzstrzyga się teraz nasz ls, i cś

zmienid. Wszyscy pracują. Ręce pruszają się, usta wymawiają ptrzebne słwa, ale każy

naławany jest - niby elektrycznścią - oczekiwaniem.

Nie wiem, c się ze mną zieje. Nie mgę sbie znaleźd miejsca. Próbwałam pisad - też nie mgę.

Chziłam kmitetu zielnicweg i zrbiłam sbie zjęcia legitymacji kanyackiej.

A mże „Ostatnie wiamści” bęą ziś nas?

Wpół do pierwszej w nocy

„Ostatnie wiamści” są takie, że nie mżna ich słuchad spkjnie. Zbliża się wyzwlenie!


W nocy

„Ostatnie wiamści”. Blkaa przerwana. Leningra został uwolniony.


Zeszłej ncy, natychmiast p „Ostatnich wiamściach” zaczęła się specjalna auycja raiwa.

Pierwszym mim ruchem był - pójśd raia. Nie miałam jenak ncnej przepustki. Później

kazał się, że tej ncy przepustki nikg nie żąan. Pza tym bałam się, że nie zążę.Mieszkamy przecież alek rzgłśni. Nie wieziałam, że auycja przeciągnie się trzeciej w

nocy.

Sieząc w mu złałam jenak zapisad prawie wszystkie przemówienia. Szyrkw (rbtnik)

pwieział:

„Wiem, że teraz, w tej chwili nikt z was nie śpi”. Miał rację. Któż mógł spad?

Olga Bergholc:



Twarzysze! My również jesteśmy uczestnikami wielkiej fensywy. Przez ziesięd ni i ncy, nie

znając snu i pczynku, rbtnicy naszej fabryki mntwali la was samchy pancerne.

Samchy te pszły na frnt p zwycięstw!”

Wszystkie przemówienia przeplatane były wierszami i pisenkami.

Napisałam la zagranicy reprtaż: „Płączyli się”. W rugiej części reprtażu pisałam:

„Nawet w najgrźniejszych chwilach, pczas naltów ncnych i strzałów, w leningrazkich

zakłaach przemysłwych nie przerywan pracy ncnej zmiany, chciaż w samej tylk rukarni w

ciągu jenej ncy zerwane lampy, wysazne siłą pmuchu ramy kienne i rzwi raz spaające

kawały tynku zraniły 47 luzi.

Ostatni tyzieo prze przerwaniem blkay Leningra przeżył tak sam jak i pprzenie 16 miesięcy.

Wieczrem pamiętneg nia były się wa kncerty, na których wyknan utwry Skriabina i

Czajkwskieg. W teatrze mu Armii Czerwnej wystawin „Rsjan” - Simonowa. W teatrze

„Kmeii muzycznej” - sztukę „Rzlał się mrze szerk” z życia marynarzy bałtyckich. W kinach,

prócz licznych filmów razieckich, wyświetlan wa filmy amerykaoskie. W gazecie „Prawa

Leningrazka” z 14 stycznia czytamy psumwaniu wyników pierwszeg półrcza w szkłach.

Okazuje się,- że 60% uczniów nie miał ani jenej trójki, chciaż nie tak awn pewien chłpczyk

tłumaczył mi, że stał „wójkę” z arytmetyki, b „bmba upała”.

Podczas tych dni uczennica 4 klasy 49 Szkły wygłsiła przez rai pgaankę la młzieży szklnej

na temat „Głąb jak ftgraf wjskwy”, a Wwa Kisielew z 52 Szkły pwieział tresurze psa

sanitarnego.

17 stycznia siemiletnia ziewczynka, Lala Pritwic, pwieziała swej matce, nauczycielceangielskieg, że jutr lub pjutrze blkaa na pewn bęzie przerwana. Przeszkle zstał o tym

zawiamine przez ział wjskwy, który utrzymywał z ziedmi przyjacielską krespnencję.

„Oni przerwą blkaę i przywizą nam pierniczków” - pwieziała Lala matce.

I kiey 18 stycznia wieczrem pały przez rai słwa: „Blkaa zstała przerwana” - Lala wyskczyła

z łóżeczka w ncnej kszulce. rżąc z zimna i ze wzruszenia, wychuzne leningrazkie maleostw,

ziewczynka, która przeżyła blkaę, wskczyła na krzesł, żeby ad sbie wzrstu, i pwieziała

głśn wiersz, któreg nauczyła się teg nia w przeszklu: „Nie umknie Hitler prze zapłatą!”

Owa przyprószna śniegiem nc księżycwa z 18 na 19 stycznia 1943 rku nie zatrze się nigy wpamięci tych, którzy ją przeżyli. Jeni z nas są starsi, inni - młzi. Wszystkich nas czekają jeszcze w

życiu - w większym lub niniejszym stpniu - rzmaite raści i smutki. Czeka nas jeszcze szczęście

stateczneg rzgrmienia hitlerwskich Niemiec, całkwiteg wyzwlenia naszej jczyzny

wroga. Nigdy jednak nie zapomnimy raści, jaka zapanwała w wyzwlnym Leningrazie.

Zakłay przemysłwe, fabryki, sztaby MPWO, mieszkania prywatne, ulice, kliniki płżnicze i szpitale,

gzie leżeli ranni, całe miast biegł jen krótkie zanie: „Płączyli się!”

Oznaczał t, że ziały Frntu Leningrazkieg, nacierające na Niemców Leningrau, płączyły

się z ziałami Frntu Włchwskieg, nacierającymi w kierunku Leningrau. Oznaczał t, że

„pierścieo blkay zstał przerwany”.




Około 10 wieczór

Pierwszy alarm lotniczy od czasu przerwania blokady.


Craz barziej zaciskamy pierścieo taczający Niemców p Stalingraem, 8 stycznia Rksswski

pstawił armii niemieckiej ultimatum, w którym był pwieziane: „Surwa zima rsyjska pier się

zaczyna. Nastąpi jeszcze kres silnych mrzów i zimnych wiatrów. Wasza sytuacja jest beznaziejna”.

Niemcy odrzucili ultimatum. 10 stycznia rzpczęł się nasze generalne natarcie, które trwa

tychczas... Nie ua się Niemcm uciec sp Stalingrau.


O pewneg czasu prześlauje mnie zła passa. Mam nazieję, że nie bęzie t trwał ług, barz

źle pracuję. Nie napisałam nic wartściweg przerwaniu blkay. awn już zauważyłam, że

urczyste aty rzak mi „wychzą”. (Wyłączyłam rai na ziesięd minut. Prze chwilą włączyłam,

a metrnm już stuka: alarm).

Ciężk bęzie w ciągu najbliższych ni. Niemcy, jak szerszenie, którym rzgrzeban gniaz w ziupli,

nalatują i tną. Wczraj alarm trwał prawie całą nc. Jena bmba znwu wpała stawu w

Ogrodzie Botanicznym. Dwie dalsze - na Pinierskiej i Wwieienskiej. Nalty bęą się teraz częst

pwtarzad. Niemcy chcą się zemścid za swje klęski na całym frncie, a zwłaszcza na Półncnym

Kaukazie, gzie ebraliśmy już Armawir.

Na wrze wściekły ziąb, w pkju również nie jest za ciepł. W związku z tym „wytwarza się - jak

pwieział pewien żłnierz - wzmcniny apetyt”.


Prze chwilą słyszałam, jak przez rai naawan mój „Nieznany pagórek”. Przyjemna muzyka.



Nakarmin ją i płżn w szpitalu, gzie lekarze czynili wszystk, by uratwad zieck. Jenakże

p sieemnastu niach ziewczynka umarła. Nie uał się nawet kłanie ustalid jej imienia:

Maszeoka czy też Ninczka. W swych pamiętnikach F. tak ją też nazywa: „Ninczka - Maszeoka”.

1 lutego 1943 roku

Piąta po połud niu

Pszłam na spacer. Pstanwiłam pójśd swją ulubiną rgą, wzłuż Ogru Btaniczneg.

Ciężarówki, które kurswały przez Łagę, już stamtą jechały i przejście jest wlne.

Nie zążyłam jenak jśd główneg wejścia Ogru, gy rzpczęł się ostrzeliwanie, tak

bliskie i tak gęste jak wówczas na Sitnym Rynku.

Oprócz mnie na ulicy znajwała się tylk jena kbieta z zieckiem, która płżyła się na chniku,

słaniając ziewczynkę swym ciałem. Pbiegłam z pwrtem mu przez karpwski mstek.

Wieziałam, że biegnę p pciski, ale nie mgłam się zatrzymad. Wpałam na pwórze, a stamtą

najbliższeg buynku - do apteki.

W aptece zastałam I. ., który przyszeł tam p keinę. Kiey g zbaczyłam, razu cały strach

minął. Wróciliśmy razem do domu.

Pcisków był ziesięd, nie więcej. Wicznie pciągnęli ział na samach żaglwych.

4 lutego 1943 roku

6 armia niemiecka p Stalingraem przestała istnied. W rzkazie był pwieziane, jak w dawnych

relacjach z czasów Pitra I:

„Wzięci niewli: marszałek plny - 1 (Paulus).

Generałów-pułkwników - 2.

Pzstali: generałwie-lejtenanci i generałwie-majorzy.

Łącznie wzięt niewli 24 generałów. Ogólna liczba jeoców - 91 000.

Operacje wjenne w Stalingrazie i p Stalingraem zstały zakoczne”.



5 lutego 1943 roku

Wyjątek z pewneg listu:

„Leningraczycy zapczątkwali kres brny miast, Stalingraczycy zaś zamknęli g, twierającnowy okres - rozgromienia hitlerowskich Niemiec.

zięki wam, Leningraczycy, za wasze wielkie usługi, ane całej luzkści, a przee wszystkim -

naszemu narwi razieckiemu”.

8 lutego i 943 roku

Jasny, mroźny poranek

kucza mi newralgia. Zanim jeszcze zachrwałam, „pwinęła mi się ręka”, tak jak czasami mże

„pwinąd się nga”. Nie wiem, jak bęzie z wyjazdem do Moskwy.

9 lutego 1943 roku

O świcie rzpczął się strzał artyleryjski naszej zielnicy i trwał kł czterech gzin. Wybuchy były

rozmaite: to w powietrzu - pwójne, byd mże, rzutwe, t znów niskie, przy których trzęsła się

ziemia. Zaziwiając rzgłśnie wybuchają pciski wczesnym rankiem w śpiącym mieście - jak gdyby

w kamiennym amfiteatrze, w którym ech również rzmieszczne jest rzęami.

Eufrsinja Iwanwna mówi, że przywiezin nas rannych „w ubraniach, a krew cieknie”. Znaczy

t, że rannych przywiezin z ulicy. Jeen pcisk wybuchnął kł meczetu.

Niemcy mszczą się na nas za wszystk. Za Stalingra przee wszystkim i za bite wczraj Kursk i

Karczę.

10 lutego 1943 roku

Rano

Rzkleiłam się reszty, „wypałam z rzkłau jazy”, straciłam „rytm”, c jest la mnie prawziwą

klęską. Gwałtwnymi skkami i szarpnięciami niczeg nie siągnę; jeynie pwlny, lecz stanwczy

wysiłek mże tu cś zziaład.



Zmęczyła mnie newralgia i brak telefnu: wszystkie mje sprawy stanęły na martwym punkcie.

Wyjaz Mskwy zawisł w pwietrzu. Jeśli zaś chzi książkę (prza), t w każym razie należy

pisad inaczej, niż przetem myślałam.

Co najgorsze - w takich chwilach zaczyna słabnąd wla. Człwiek wie, że trzeba cś zrbid, lecz nie

starcza mu sił. Łuk nie strzela: cięciwa słabła.

Ot, c należy zrbid zisiaj:

1. Bez wzglęu na słabienie, w żanym wypaku nie kłaśd się łóżka. Zejśd na ół, zasiąśd przy

telefnie i załatwid wszystkie sprawy.

2. Skoczyd „Okn TASS” (już je zaczęłam świcie).

3. Mniej się uskarżad. Trwni się na -t barz uż sił.

O literackim „utrwaleniu”. Same tylk uczucia w wierszach czy przie szybk się ulatniają. Trzeba jekniecznie „utrwalid” knkretnymi szczegółami. T są najlepsze „utrwalacze”.

11 lutego 1943 roku

Chrba mja ma mże tę zaletę, że egra rlę ziału wneg mięzy wierszami a przą. Bez

przerwy myślę napisaniu jakiegś utwru przą. (Wyjaz Mskwy w alszym ciągu jest

niepewny). Znowu alarm. Nie wiem nawet - który z klei.

Bijemy Niemców. Peszliśmy już p Charków. O zamieszaniu w Niemczech „czytam i nie mgę się

naczytad”, jak pwieział Puszkin - co prawda z innego powodu.

12 lutego 1943 roku

Na wrze męcząca wilż. T nie zeszłrczna zima z jej „krutną czułścią”. Teraz wszystko taje:

śliski, bruny wieczór. Newralgia biega p mnie bez przerwy i bawi się mną jak myszy kotem, gdyby

tylk mgły.

W taką pgę brze jest zagrzebad się p uszy w jakiś rzział. Wy jaz Mskwy zstał

łżny. Ltniska rzmiękły, a bezpśreniej kmunikacji klejwej na razie nie ma. Krótk mówiąc,

trzeba bez wykrętów zabrad się pracy.



14 lutego 1943 roku

Około ósmej wieczór

Huraganwy gieo artyleryjski pczas biau. Pciski paały gęst i blisk. Cały buynek czuwał

siłę uerzenia - stękał jak człwiek, któreg biją w łek. Mitały mną wa sprzeczne pragnienia:

pragnienie wypicia herbaty i nieprzeparta chęd zejścia na ół. Szybkimi łykami piłam na stjąc

grącą herbatę i w żaen spsób nie mgłam się niej erwad.

Kiedy nareszcie znaleźliśmy się w sztabie, wszystk już ucichł. Teraz również jest cich. A jak bęzie

w ncy? Nc jest zisiaj księżycwa aż strach.

15 lutego 1943 roku

Miałam taki sen: na szpaltach gazety - nwy gatunek jaskółki ze śmiglem. Tuż bk strefa jej zasięgu -

cały lbrzymi kntynent.

Myślę, że tak ziwacznie przebraził się we śnie malutki, śliczny, pważny chłpczyk w ługich

narciarskich spniach i czapeczce z angry, któreg wiziałam wczraj na ulicy. Chłpczyk szeł ze

swą babcią i przypatrywał się niebu, czy nie latają Niemcy. Matka machała mu na pżegnanie ręką i

mówiła:

- Nie bój się, Wwiku, nie bój się. Zstajesz przecież z babcią.

T ci pier ptężna brna!...

Zbyliśmy Rstów i Wrszyłwgra.

Wieczór

Bezlitsny księżyc. Alarmu c prawa nie ma, lecz strzeliwanie trwa w alszym ciągu. Biją barz

ciężkie ziała. W całym mieście nie ma światła. Wicznie uszkzna zstała jakaś linia. W naszym

pkju pali się „nietperz”, przy któreg świetle Marietta przygtwuje się jutrzejszeg wykłau -

„Kwas pruski” i cś tam jeszcze. I. . bezskutecznie usiłuje płączyd się z kimś telefnicznie.

We wszystkim wyczuwa się znużenie.

Nie, nie skoczyły się jeszcze leningrazkie kłpty. A przerwanie blkay... Też nie jest jeszcze

ostateczne. Nie, nie tak się zakoczy leningrazka eppeja. Wszystk bęzie się inaczej: straszniej i

majestatyczniej.



18 lutego 1943 roku

Pwli wciągam się pracy. P raz tysiączny pwtarzam sbie, że nie mżna puścid

„wypanięcia z rzkłau jazy”. Pracwad bez przerwy - teg wszystk zależy.

25 lutego 1943 roku

W wigilię nia Armii Czerwnej na prśbę żłnierzy z bsługi ział przeciwltniczych przemawialiśmy

w jenej baterii. I. . wygłsił referat sytuacji mięzynarwej, a ja mówiłam wiersze. Bateria ta

ustawina jest kł Tuczkwskieg Mstu, na kilku płącznych ze sbą barkach. Prwazn nas

tam bk stainu Lenina, p ługich rewnianych mstkach. Newa ciągle jeszcze skuta lem i takazimna, iż wyaje się, że żana wisna nie zła się z nią uprad.

Na pkłazie, p pnurym wieczrnym niebem stały ziewczęta - żłnierze artylerii

przeciwlotniczej.

Zebranie był się na le, w kajucie, gzie słwnie szpilki nie ałby się wetknąd. Zanim

zaczęłam eklamwad, zabrał głs wóca baterii, który pwieział:

- Wy, twarzyszk Inber, słyszycie głsy naszych zenitówek prawie c wieczór. Teraz my z klei

psłuchamy waszeg głsu, b tychczas słyszeliśmy was tylk przez rai.

5 marca 1943 roku

W „Prawzie Leningrazkiej” ukazał się niezwykle ciekawy reprtaż anczenki „Fabryka sztuczneg

białka” - białkwych rżżach. Fabryka zaczęła pracwad prze rkiem, w najcięższym kresie

blkay. Pracwali: prfesr Szarków, cent Jałużny, inżynier Izrik, knstruktr Piętrwa, starszy

chemik Zbrwa, główny technlg Sartania i inni.

„Wśró tysięcy najrzmaitszych mian znalezin bakterię grzybka rżżweg - mikrskpijną

maszynę chemiczną, wytwarzającą w swym ciele białk z zawarteg w rzewie cukru...” Fabrykę

buwan na samym niemal frncie. „Buwniczwie, ekipa mntażwa, autrzy prjektu i przyszła

załga wyjeżżali c nc na pierwszą linię kpów. Na „ziemi niczyjej”, w rzwalnym pciskami

buynku, znajwały się maszyny niezbęne uruchomienia fabryki. Rozmontowywano je o sto

metrów pzycji nieprzyjacielskich, starając się, by nie rgnęła zrętwiała ręka i nie rzległ się

zraziecki szczęk metalu. O świcie luzie wracali ciągnąc ciężki łaunek”. alej izie pis prcesu

wytwórczeg.

Pbran pierwsze próbki analizy. W sczewce mikrskpu wyłania się ziwaczny, c chwilazmieniający się świat. Jak strzała przelatują mgliste cienie gwiaźzistych kształtach. T śmiertelni



wrgwie i knkurenci grzybka rżżweg, którzy plują na nieg i zjaają przeznaczny lao

pokarm.

Liczny zespół chemików pmaga grzybkm w ich rzpaczliwej walce byt, która rzgrywa się w

spkjnym na pzór basenie. C chwila sprawza się temperaturę i skła pżywki. Craz wyraźniej

ają się zauważyd walne, przypminające ziarnka kawy, zarysy grzybków rżżwych. Wyskatemperatura szczęziła je niszcząc jencześnie wrgów.

Zwiększa się kncentracja cukru. alsze litry brzeszczki wpływają basenu. „Ziarnka kawwe”

żywiają się, rętwienie mija. Grzybki przyzwyczaiły się tczenia i z apetytem zabierają się

„jezenia”.

P trzech, gzinach brunatna piana zalewa brzeg basenu. Ilśd grzybków wzrsła pół tny.

Urodzaj - pięcikrtny.

Upływa jeszcze pewien kres czasu i „zaczynają ziaład separatry. Ptężne centryfugi zielają

wę”. I t, nareszcie, „ukazuje się jasnbrunatna, plastyczna masa. Są t rżże białkwe,

których kilgram zastępuje trzy kilgramy mięsa”...

Przeczytałam cały reprtaż jenym tchem. Teraz bęę już całkiem innym kiem patrzed na prukty

rżżwe, które jemy tak częst.

10 marca 1943 roku

Moskwa

Nie czekaliśmy się samltu i pjechaliśmy pciągiem. Próż była uciążliwa, z alarmami na ziemi i

w powietrzu.

Bezpśrenieg płączenia pasażerskieg Leningrau z Mskwą jeszcze nie ma. Jeynie pciągi

twarwe kursują bezpśreni przez mst pntnwy kł Szlisselburga, u ujścia Newy Łagi.

Klejarze nazywają t miejsce „krytarzem śmierci”. Niemcy strzeliwują je krzyżwym gniem z

obydwu stron. Wszystko, co dochodzi do miasta - każy wrek mąki, każa puszka knserw - jedzie

przez ten „krytarz”. (Przypmniałam sbie pwiaanie pewneg marynarza z Łagi tym, jakwiózł kutrem cenny łaunek la Leningrau. Był t jeszcze prze przerwaniem blkay. Zaczął się

nalt. Cała załga kutra zstała ranna, sternik nie stracił jenak panwania na sterem. Łaunek

tarł pmyślnie miasta. Spytałam: „A cście takieg wieźli?” Marynarz pwieział: „Kaka i

czekolaę la leningrazkich zieci”.)

Załawaliśmy się z I. . na Fioskim wrcu przepełnineg wagnu. Briswej Griwy

przyjechaliśmy już późnym wieczrem, wśró kmpletnych ciemnści. Onaleźliśmy naczelnika

punktu ewakuacyjneg. Pwlekliśmy nasze walizki na saneczkach p mkrym śniegu p wzie

niemal, buynku, w którym mieścił się punkt. Tam też zancwaliśmy.



Psłania zachwały zapach ezynfekcji, były jenak nienagannie czyste. Rzpaliliśmy w piecyku i

wystaliśmy nasze zapasy. Latarkę nam pzstawin. Rankiem karetka sanitarna, jaąca na rugi

brzeg Łagi, przuciła nas Kabn - miejsc rodzinnych Aleksandra Prokofiewa18. Wisenny ló już

tajał. Samchó jechał p kałużach.

W Kabnach, kiey wsiaaliśmy pciągu, rzpczął się nalt. P raz rugi przeżyliśmy nalt wWłchwie, gzie skupił się uż pciągów. Gy w pwietrzu rzległy się serie z karabinu

maszynweg, spytałam I. . - czy nie wart wstad? (leżałam na górnym miejscu sypialnym) I. .

pwieział:

- A ką pójziesz? t

Istotnie, nie był gzie się schwad. Na praw i na lew - pciągi, a alej zbmbarwana stacja,

pustkwia, ruiny... Zstałam w wagnie.

25 marca 1943 roku Moskwa

Mim nawału mskiewskich spraw, myślę bez przerwy o „wisennym” rzziale „Pułkwa”.

Chciałabym wisnę w Leningrazie pkazad tak jak zimę w rugim rzziale.

27 marca 1943 roku

Opwiaanie inżyniera R. pewnych zakłaach przemysłu zbrjeniweg, które pzielne zstały

na wie części. „Syn” p „pączkwaniu” erwał się jca i przeniósł się na Ural, gdzie niezwykle

szybk wybuwał swje własne ziały fabryczne i zaczął sknale pracwad. Oebrał

„tatusiwi” przechni sztanar czerwny i jeszcze przysłał mu list, żeby się nie martwił.


Leningrad

Już awn żaen z mich przyjazów nie ał mi tyle raści, c ten pwrót Leningrau.

P Mskwie, która tym razem była la mnie wyjątkw uciążliwa, p „rgiach” telefnicznych, p

masie rbnych spraw i zupełnych rbiazgów, p brzyliwym uczuciu - ch, nie zążę, spóźnię się!

18Aleksander Prokofiew - znany współczesny poeta radziecki (przyp. tłum.).



Kuźnia znajuje się akurat kł apteki, tam ką właśnie chciałyśmy pójśd. zieo był cuwny. Wiał

niezbyt silny wisenny wiaterek. „W takim niu przyjemnie jest byd żyjącym” - jak mawiał Jimmy

Cllins, amerykaoski ltnik, który już nie żyje.

Wczoraj odwiedzili mnie Tichonow, Wiszniewski, Kron, Azarów, Berghlc, Makgnienk.

„Referwałam” swój pbyt w Mskwie. Był przyjemnie i wesł. Pżegnaliśmy się pczas alarmu.Mówią, że w ncy był silny strzał, ale ja nawet się nie buziłam.

Byłby barz niesprawieliwie, gybym umarła właśnie teraz, kiey tak barz pragnę żyd! Nigy

nie zapmnę Leningrau. Zapamiętam wszystkie blicza teg miasta. Jeśli tylk zstanę przy życiu,

uż jeszcze nim napiszę.


Grźna nc! Grźna księżycwa nc! Alarmy zaczęły się z wieczra. W całym mieście waliły zenitówki.

Wszystk t bywał się w pełni blasku księżyca. Ptem trchę się uspkił. Zasnęliśmy. W ncy

buziliśmy się ptężneg wstrząśnienia... nie huku. Łóżk zachwiał się. Przypminam sbie,

że kieyś, awn, przeżyłam cś pbneg: pczas trzęsienia ziemi na Krymie. A jeszcze awniej -

w Oessie, kiey byłam maleoką ziewczynką. Nastąpił wówczas silny pziemny wstrząs. Był t

latem, w nocy, a ja w samej tylk kszulce biegłam przez całe mieszkanie jca.

Siódma wieczór

Wróciłam ze spaceru. Ulica Lwa Tłstja zstała zagrzna zaraz za buynkami szpitalnymi. Wisi

tablica: „Uwaga! Przejście i przejaz wzbrnine!” Niealek leży bmba. Upała w bramie

przechniej, przez którą chzimy zazwyczaj kmitetu zielnicweg. Bęą ją rzławywad.

zisiejszej ncy czeka nas z pewnścią t sam c wczraj.


Piąta po południu

Prze chwilą wróciłam z miasta, z limpiay twórczści ziecięcej, którą zrganizwał Pałac

Pinierów wspólnie z Instytutem kształcania Nauczycieli. Olimpiaa trwa już paru ni.

Uczestniczą w niej szkły wszystkich zielnic, jeśli nie liczyd tych, które zstały ewakuwane.



-W salach Pałacu zieci jencześnie śpiewają, taoczą, eklamują i grają w rkiestrach. Pkje w

miarę mżliwści zstały grzane i uekrwane. Urzązn wystawcę rysunków, rbót ręcznych i

modelarstwa.

W maleokiej niebieskiej salce z kpułą - 341 szkła zielnicy Włarskiej wyknała z

twarzyszeniem własnej rkiestry pisenkę: „Machrczka”. Częśd wyknawców la wygypublicznści umieszczn na krzesłach. Wyknawcy stjący na płze spgląali na tych na

krzesłach z wyraźnym lekceważeniem.

Jenemu śpiewakwi wypaały właśnie przenie mleczne zęby. Uczynin zeo na pewien czas

yrygenta, c pzwlił mu stad tyłem sali.

Skry śmiechu Witia Iwanw, harmnista, c chwila chwał twarz za harmnię. Był w munurze z

naszywkami starszego strzelca wojsk lotniczych.

116 szkła zielnicy Wybrgskiej pkazała przestawienie kukiełkwe „Mąry Pietruszka”. Osby:

Pietruszka, świniarka, ko i krwa.

Starsze uczennice eklamwały wiersze. Jakże inaczej brzmią w ziecięcych ustach surwe, grzkie

strfy Olgi Berghlc i mój „Płunik Pułkw”.

Na zakoczenie gląaliśmy taoce rsyjskie. Prze rkiem zieci te nie tylk taoczyd, ale nawet

chzid nie mgły - teg stpnia były słabine.

Z Pałacu Pinierów pszliśmy Sbru Kazaoskieg, na grób Kutuzwa: awn się tam

wybieraliśmy.

Kwietniowe błki płynęły na Newskim Prspektem. Był wilgtn i ął silny wiatr.

W Soborze - marmurwy chłó. Ukśny słup światła słneczneg jak gyby ymił się wśró klumn.

Na grbwcem chylą się sztanary. Na marmurwej płycie - ryte złtem słwa Suwrwa

Kutuzwie pczas szturmu Izmaiłu: „Miałem g na lewym skrzyle, lecz był mi prawą ręką...”

Wróciliśmy mu. W czasie naszej niebecnści spały na teren szpitala cztery pciski

artyleryjskie.


Cuwna „nieltna” pga: pchmurn, paa eszczyk. O, gyby la artylerii również istniała taka

pogoda!...




Przeziębiłam się w Filharmnii, na kncercie pświęcnym pamięci Rachmaninwa. Te wielkie

kamienne gmachy, skr raz nasiąkną zimwym chłem, trzymają g następnej zimy.

Sala była przepełnina. Pznawałam wielu luzi, których sptykałam tu pczas wych wieczrów,

kiey siezieliśmy w walnkach i szubach. Obecnie wszystk się zmienił. Żyranle wówczas

zalewie się paliły, a teraz kryształwe wisirki jarzą się światłem. Wjskwi nszą nwe rery,których nie był jeszcze jesienią 1941 rku.

Jest tylko bardzo zimno.

Sieziałam i czułam, jak zaczyna mnie panwywad chrba. Nie starczył mi jenak sił, by erwad

się rugieg Kncertu (frtepian z twarzyszeniem rkiestry). Utwór ten ziała na mnie

magicznie... nie mgę teg wyrazid słwami. Mróz mi przechził p kściach, łącząc się z ziąbem na

sali. O tych mrzów fatalnie się przeziębiłam. Teraz leżę.


Południe

Wczraj strzał był jenym z najsilniejszych, jeśli w góle nie najsilniejszym podczas całej blkay.

Upał 220 pcisków, jenak nie u nas, lecz w zielnicy Kujbyszewskiej. Słyszeliśmy tylko dalekie

głsy wybuchów, które były tak silne, iż wyawał się - że t u nas.

Pocisk trafił w gmach sztabu główneg MPWO i zabił kmisarza. Inny pcisk przebił na wylt buynekrzgłśni raiwej, rujnując lkal „Ostatnich wiamści raiwych”. Całe szczęście, że wszyscy

trzymali zawczasu rzkaz zejścia schrnu.

Znwu zaczęły krążyd craz barziej uprczywe pgłski bliskim szturmie na Leningra. Na placu,

niealek „Prawy Leningrazkiej”, buuje się bunkry niesptykanej tychczas wielkści i sile

ogniowej.

Bli mnie prawe uch. Szum w głwie i słabienie. Nie tracę breg humoru: jestem zadowolona ze

sweg artykułu zieciach i z wierszy.

1 maja 1943 roku

Około południa

ziś gz. 9 ran buziłam się, pnieważ m zaczął się kłysad. Kłysał się tak jak huśtawka,

zanim się zatrzyma. T Hitler „złżył nam życzenia” w dniu 1 Maja.



Pcisków nie był uż - kł śmiu sztuk. Wystrzelne zstały jeen p rugim (przypuszczalnie z

ział umieszcznych na platfrmie klejwej). rugi taki „huragan” nastąpił w zieo, był jenak niec

słabszy.

Wczraj w ncy wpół pierwszej był cuwny kncert. Hawajskie gitary i starświeckie rmanse

tak wzruszając rzbrzmiewały w eterze, który prze chwilą trząsł się kannay.

9 maja 1943 roku

Nareszcie przyszłam siebie p wutygniwej chrbie. Miałam już pczątki zapalenia płuc, lecz

zaczęt mi awad sulfiynę. Sulfiyna zabiła „yplkkki”, lecz mały włs me zabiła mnie samej za

jednym zamachem.

Teraz wszystk przeszł, zstała tylk newralgia. Wczraj atak trwał sześd gzin.

A jaka cuwna wisna naeszła w czasie mych zmagao z „yplkkkami”! Nawet leżąc w łóżku

wizę przez kn młe listki. Szaleostw grwe garnęł całe miast. A ja leżę. C najgrsze -

nic nie zrbiłam w tym rku.

10 maja 1943 roku

ziś znów mcniej blała mnie głwa. Leżę słabina, blaa, zatruta lekarstwami, z grzałką w ngach,

patulna w wełnę.

Okropne!

W pierwszym pkju twart nareszcie kn. I taka rajska wisna napływa wnętrza!...

Nieznśna rzterka uchwa nie pzwliła mi zasnąd przez całą nc. Wszystkie nie wyknane plany,

nie urzeczywistnine zamierzenia, nie napisane listy, nie wysłane epesze, nie przemyślane koca

strofy - wszystk t wirwał w pęzie niby jakieś ptwrne kł, któreg sią, nieszczęsnym

śrkiem, byłam ja sama. Zapaliłam światł i trchę ppracwałam na strfami przyszłeg

rzziału. Zrbił mi się lżej i zasnęłam.

13 maja 1943 roku

W południe



Alarm skoczył się. Był t jeen z najłuższych alarmów w Leningrazie. Znajwałyśmy się z

Mariettą na pwórzu akurat w chwili, gy Niemcy przelatywali na naszymi głwami. Nasze

zenitówki grzmiały. Całe nieb pkryte był ciemnymi błczkami wybuchających pcisków. Pewien

ltnik, który przyjechał z frntu, pwieział: „Fryce usiłują zrbid skncentrwany nalt”. ał, że

„ni w góle ściągnęli tutaj nwe siły”, ale „Leningra nie bęzie się już ług męczył”.

Pga znwu ppsuła się, ale wieczry bywają niezwykłe: złcist - brunatno - niebieskie z

malutkim, lecz niesamwicie błyszczącym księżycem i lbrzymimi jak w planetarium gwiazami.

22 maja 1943 roku

Zaraz pwinni przyjechad p mnie z fabryki im. Kirwa. Już awn prsili mnie, żebym urząziła tam

swój wieczór autrski, ale ja alb chrwałam, alb byłam zajęta... Słyszę trąbkę samchwą p

oknem. To po mnie.

Wieczór

Prze chwilą wróciłam z fabryki. Luzi był uż, słuchali mnie sknale, chciaż p chrbie

zaczęłam recytwad znacznie grzej, ciągle brakł mi tchu.

Klub fabryczny mieści się w schrnie przeciwltniczym, pnieważ Niemcy znajują się tuż bk.

Trun bez wzruszenia gląad tereny fabryczne. T już niemal Stalingra z reprtażu Wasyla

Grssmana „Kierunek główneg uerzenia”.

Mamy tu również „czarne klsy hal fabrycznych; błyszczące wilgci i przeżarte już gzieniegzie

rzą szyny; zwały rzbitych wagnów twarwych, węgiel, ptężne kminy fabryczne, pziurawine

w wielu miejscach niemieckimi pciskami”.

Jenakże, w różnieniu Stalingrau, Niemcy rzbili tu swje „główne uerzenie” na masęnieprzerwanych uerzeo.

Kiey wyszliśmy z piwnicy na świeże, majwe pwietrze, leciały nas źwięki walca. Patefn stał

p głym niebem na kawałku cegły, a wie pary ziewcząt z rużyny sanitarnej, w spniach i

brezentwych ługich butach, kręciły się pwli p pwórzu na tle wypalneg buynku

fabrycznego. Nad nimi, jak gdyby strzegąc tych krótkich, wesłych chwil, krążył „jastrząbek”.

Przypmniała mi się fabryka „Siewkabel” na Wasilewskiej Wyspie, gzie byłam latem zeszłeg rku.

Niemcy strzeliwują „Siewkabei” z Ligwa, znajująceg się na rugim brzegu zatki. Wszystkie

budynki są tam również pranine i rzbite. zinącej pustką wyrwy w jenym z nich zagląał

zuchwale z pwórza jakiś pachnący krzak.



Są t „strażnicze” fabryki Leningrau, pbnie jak niegyś były „strażnicze” klasztry.

24 maja 1943 roku

Wczraj pjechałam czytad wiersze pewneg ziału mrskieg, rzlkwaneg jenak na

lązie, za Spaską Rgatką, w miejscwści „Miewieżij Stan”. Przepływa tam rzeka Ochta. Cała

klica tnie w kwitnącej czeremsze.

Zarzucn mnie w samchzie taką ilścią bukietów, że wartwnik sprawzając mój paszprt

zapytał:

- A gdzie jest ta obywatelka?

Obarwałam czeremchą wszystkich na naszym krytarzu.

25 maja 1943 roku

Dziesięć minut po trzeciej

Prze chwilą cś tak walnęł w pwietrzu, że mały włs nie spałam z ftela. Nigdy jeszcze nie

słyszałam czegś pbneg. P ziesięciu minutach rzległ się pwtórnie takie sam uerzenie.

Myślałam, że t bmba, chciaż przypminał t raczej wybuch szrapnela.

Eufrsinja Iwanwna, która chciała się już zabrad mycia kien, pwieziała:

- Cały nastrój zepsuli.

I z mycia nic nie wyszł.

Trzecie uderzenie. A radio milczy.

Nieco później

Bułatów uspkił mnie zapewniając, że t - nasi. Jakaś nwa, jak pwieział, „zabawka” zstała

wicznie ustawina niealek nas i właśnie bywał się próbne strzelanie.



26 maja 1943 roku

Wczraj zginął pcisku prfesr Abramsn, barz utalentwany chirurg, który wykłaał również

w naszym Instytucie. Przed kilkoma dniami był u Marietty (słyszałam jeg głs za ścianą) i prsił, aby

mu pzwln pkazad mi wiersze jeg córeczki. Marietta pwieziała, że jestem teraz barz

zajęta i że lepiej t bęzie zrbid za parę ni.

Kiey Abramsn ginął pcisku, czekiwan g właśnie na psiezeniu ray naukwej przy

Instytucie Transfuzji Krwi. Aby przyjśd tam na czas, prfesr skrócił 20 minut wykła la stuentów

w szpitalu im. Karla Marksa. Abramsn był barz punktualny i mawiał sbie: „Nigy się nie

spóźniam”.

27 maja 1943 roku

Abramsn zginął nie pcisku, lecz d łamka bmby, który erwał mu płwę głwy. Marietta

wiziała g wczraj w trumnie: głwa przykryta gazą, wyrwa wypełnina watą. Rzice-staruszkowie

mieszkają również w Leningrazie.

28 maja 1943 roku

Owieziła mnie Maria Nikłajewna Egersztrem z Instytutu kształcania Nauczycieli.

W mieszkaniu Marii Nikłajewny wybuchu bmb pięd razy wylatywały szyby. Za szóstym razem

warunki mieszkaniwe stały się nie zniesienia i M. N. trzymała nwe mieszkanie. Ale jak załatwid

przewóz rzeczy, jeśli za przeniesienie sameg frtepianu żąan ziewięciu kilgramów chleba?

wieziawszy się tym, kleżanki Marii Nikłajewny urząziły „zieo brwlnej pracy”, który

trwał w rzeczywistści trzy ni. Wszystk przeniesin na rękach, z wyjątkiem frtepianu. Pracwały

wyłącznie kbiety. Wśró wielu przemitów znajwała się ciężka lampa z brązu: Prmeteusz

wznszący pchnię.

Gy wszystk zstał już ustawine w nwym mieszkaniu, Maria Nikłajewna urząziła przyjęcie, na

które pszeł cały przyział, który trzymała jak krwiawczyni.

Była herbata, kanapki i sałatka. Gście trzymali parunki Przy każym nakryciu leżał

zawiamienie naejściu „przesyłki”. Same „przesyłki” były pakwane i kłanie zaareswane.

Znajwał się w nich t, c mgł sprawid aresatwi przyjemnśd: baacz Puszkina trzymał

miniaturwe ppiersie pety, miłśniczka prcelany - stary talerzyk. Matki trzymały książki ladzieci.



Przyjęcie barz się uał, mim klejneg bmbarwania. Gście pili herbatę, rzmawiali, a na

nimi wznsił swą pchnię Prmeteusz. W nwym mieszkaniu była elektrycznśd.

Maria Nikłajewna przyszła mnie z prśbą, bym weszła jury knkursu literackieg la zieci.

Przynisła mi masę zeszytów i tekturwych teczek wypchanych wierszami, pematami,

pwiaaniami, pamiętnikami i pracami naukwymi różnrnej tematyce.

Uczeo klasy czwartej 26 Szkły tak pisuje wejście Niemców miast rsyjskich:

Gdy do naszych miast wkroczyli,

Wszystkie sklepy rozwalili,

Pili wókę, brali smalec

I konserwy otwierali

I zjadali w jednej chwili.

Barziej „jrzały”, Griebiennikw - uczeo klasy 6 - naesłał pracę pt, „Książka - przyjaciel człwieka”.

wiezieliśmy się z niej, że „w kresie XVIII XX wieku luzkśd psunęła się naer alek w

swym rzwju”.

Zarzają się prawziwie cenne rzeczy, jak np. „Wjna w brnie Ojczyzny w pamiętnikach

leningrazkich uczniów” (klasa szósta 10 szkły).

Ciekawe jest pwiaanie pinierki Ziny Karasiewej „Pierwsza bmba”:

„Nc. Cisza. Gwiazy. Księżyc jasn świeca ulice. Leżę przy kminie na achu, wsłuchując się czujnie

w ciszę, i patrzę na nieb. Wysk w górze wiad Wielką Nieźwiezicę, a trchę alej - Małą. Ku

memu wielkiemu zziwieniu kł Wielkiej Nieźwiezicy zjawiła się nwa gwiazka. Nagle usłyszałamwarkot samolotu, coraz mocniejszy i barziej wyraźny. myśliłam się wtey, że ta gwiazka t

samlt nieprzyjacielski”. Następnie Zina pisuje huk, łskt i brzęk szyb. „Z łu krzyczą: „Zina,

Zina...” Biegnę na ół. Rzice, którzy myśleli, że już nie zbaczą mnie żywej, nie wierzą swoim

oczom. Ale ja, nie zwracając na nic uwagi, pytam: „Gzie trafiła bmba?” Opwiaają, że w sąsieni

m. Biegnę w tym kierunku, by pmóc przy wynszeniu i patrywaniu rannych”.

Uczennica klasy ziewiątej 47 Szkły, Inna Bitiugwa, napisała wypracwanie p śd nunym

tytułem „C ała mi praca w swchzie”. W rzeczywistści jest t pełen czaru i pezji utwór.

Inna pisze, że jeszcze prze wjną „marzeniem mim był knanie czegś barz breg i

pżyteczneg, żebym pczuła, że nie żyję na próżn”.

„Latem 1942 rku la uczniów leningrazkich zaczęł się nwe życie, grwe- życie wcnej pracy.

P pewnym czasie życie rślin pchłnęł mnie całkwicie. Zawał mi się, że pielęgnuję maleokich

człwieczków. Jeszcze nieawn były t lew wiczne, słabiutkie zielne isttki, a t krzepły ich

cieniutkie nóżki i umnie wznszą się zielne główki. Patrząc na nie zrzumiałam nagle, że mje

awne marzenia stały się rzeczywistścią.

„Wybraziłam sbie wie rgi. Jena prwazi na frnt, ruga - do mego miasta. I po tych drogach

biegną jeen za rugim człwieczki - warzywa. Ot jeen z nich pbiega użej kamienicy. W

mieszkaniu siezi na łóżeczku maleoka, jasnwłsa ziewczynka zapaniętych pliczkach. Ręce jejsą cienkie jak patyczki. Wrgwie przynieśli jej głó, lecz mój malutki zielny człwieczek jest



silniejszy wieltysięcznej armii nieprzyjacielskiej. Zielny człwieczek przyszeł słabinej

ziewczynce z pmcą. Pliczki nabierają rumieoców, rączki zakrąglają się, czy zaczynają błyszczed.

Dziewczynka wstaje, zaczyna chzid - i czuję, że w niej ucieleśnił się mje marzenie.

Inny człwieczek biegnie rugą rgą. kła - wrgwie. Nie puszczają człwieczka, rzucają na

nieg bmby, strzelają pciskami, ale n rwi sbie z teg wszystkieg. P pewnym czasieczłwieczek wbiega ziemianki, gzie żłnierz - zwiawca pchylił się na mapą. Czeka g ciężka

wyprawa. Wtem żłnierz spstrzega, że nie jest samtny: myślą nim i trszczą się nieg razieckie

zieci. Żłnierz zjał warzywa i pczuł w sbie siłę lbrzyma. Śmiał pszeł na wyprawę i pwrócił z

niej jak zwycięzca. I wkrótce na ziemią raziecką pwiewał już raziecki sztanar...”

Bitiugwa koczy tymi słwy:

„Teraz już wiem, czym jest praca. Czuję, że pnszę za tę pracę pwiezialnśd, czuję, że nie

jestem już uczennicą - zieckiem, lecz uczennicą-żłnierzem. Pracwałam la miasta i la frntu”.

Na kłace sweg pwiaania Inna Bitiugwa naryswała krekami burak, brukiew i małe

rzkiewki. Wszystkie warzywa mają miłe i przyjazne twarzyczki.

bre są wiersze Wrżejkinej.

3 czerwca 1943 roku

Upalny zieo - prawziwe lat. Pjechałyśmy z Anną Iwanwna p kapelusze i p rze złapał nas

alarm. Nasz tramwaj zatrzymał się prze Plem Marswym, weszliśmy wszyscy bramy. Stamtą,

jak z tunelu, wiad był błękitny łuk pgneg, prmienneg nieba.

Prze chwilą rai znów naawał kmunikat sprzeaży „w niegranicznej ilści maści

przeciwiperytwej nr 5”.

4 czerwca 1943 roku

wieziałam się Eufrsinji Iwanwny, że Niemcy „narzucali ultek”. Znwu strzelają. Teraz, w tej

chwili, gzieś blisk nie walnęł, ale jakś zasyczał...

Trzeba bęzie zabrad się „puszkinwskieg” wiersza. W 144 rcznicę urzin Puszkina bęziemy

przemawiad przez rai w jeg mieszkaniu na Mjce.



Patrzę na zielne rzewa i zaje mi się, że już żegnam się z nimi.

Już wizę je - brócne w ppiół.


I. , wrócił ziś z „trfu”: ciągle się cś tam nie klei. Praca jest ciężka i stuenci z truem ają sbie

raę.


Sprawy „grwe”.

Jurij Właimirwicz Bajmakw, ktr chemii, który zakoczył właśnie rugi tm pracy „Elektrliza w

metalurgii”, umieścił na wystawie warzyw w mu Naukwców sześcikilgramwą brukiew. W

zeszłym rku Bajmakw wypielęgnwał na swych grząkach w pbliżu Plitechniki kartfle, których

jenak nie zjał, lecz zstawił na nasina. W tym rku psaził kartfle nasienne. Sam przynsił wrki

z nawzami i użyźniał ziemię superfsfatem i chlrkiem wapnia. Urzaj ze stu metrów

kwadratowych - sześdset kilgramów grwizny.

Mimo trunści z przyziałem papieru książka Bajmakwa wkrótce się ukaże.

Wiera Rinwna Strieszniewa, Zasłużna Artystka Republiki19, już trzyzieści ziewięd lat

występuje na scenie. Ogróek jej znajuje się w pwórzu. Urzaj zapwiaa się brze.

Pole Marsowe pkryte jest wzłuż i wszerz grząkami prfesrów. Wiziałam, jak stary prfesr

psypywał swją kapustę naftaliną, brniąc ją w ten spsób prze jakimś żuczkiem-szkodnikiem.


Pjechałyśmy z Wasiliewną i ftgrafem na wyspę Kirwa, obecnie - „wyspę ziecięcą”. W

sieemnastu buynkach i pawilnach, znajujących się na wyspie, rzmieścił się pierwszy

pczątku blkay bóz pinierski. Mieszka tu 942 zieci, a w najbliższej przyszłści bęzie ich 1500.

19 Zasłużny Artysta Republiki - ficjalny tytuł hnrwy, naawany szczególnie zasłużnym artystm przez

Prezyium Ray Najwyższej pszczególnych Republik Razieckich (przyp. tłum.).



Pierwsze pytanie, które zaają zieci przyjeznym z miasta, t: „Ostrzału nie ma?” lub: „Jaki rejn

strzeliwują?” Pewien chłpczyk zapytał:

- Jaka ziś perspektywa?

Inny, lat czternastu, prsił przy nas, żeby g puszczn miasta:

- Matka ma wumiesięczne zieck, chcę zbaczyd, jak sbie beze mnie aje raę.

zieci są świetnie żywiane: stają glukzę i mlek. W reprtażu la zagranicy napisałam:

„W najlepszej zielnicy miasta, na „Wyspach”, gzie prze rewlucją buwali swe wille bgacze,

mieszkają teraz zieci, których jcwie znajują się na frncie, a matki pracują w przemyśle

zbrjeniwym. zieci umieszczn w najlepszych mieszkaniach. Persnel zajmuje małe pkiki, w

których mieszkała niegyś służba.

Tylk w jenej willi, która niegyś należała zamżneg kupca rybneg, zwróciłam uwagę na t, żew pięknym, lbrzymim pkju, wychzących na rzekę Ochtę knach, mieszkały nie zieci, lecz ich

młziutka wychwawczyni.

ziewczyna zrzumiała mje nieme pytanie i zarumieniła się p same uszy, niemal p wianuszek z

rumianków, nałżny na grube warkcze. (W tym czasie właśnie zieci zbierały „ziła lecznicze”,

jenakże wychwawczyni nie zapmniała, jak wiad, i wymgach estetyki).

- Tak, tak, macie rację - pwieziała ziewczyna. - W tym pkju mgłby się zmieścid przynajmniej

piętnaścir zieci. Ale... prszę spjrzed na sufit.

Pnisłam czy na pretensjnalne, półkrągłe sklepienie wymalwane w liliw-zielonkawe kolorysławetneg „écaence”. Obraz przestawiał piersistą Ewę w rajskim grzie. Wąż, uśmiechając się

dwuznacznie, fiarwywał jej jabłk.

- Jak peagg, nie mgłam pzwlid, by zieci gląały ten braz - ciągnęła ziewczyna z

rumiankami - a ne t właśnie czyniły. Pstacie na brazie wzbuzały strach w małych zieciach i

prwazały je łez. Nie mamy w tej chwili wapna, żeby pbielid sufit. pier kiey skoczy się

blkaa... A na razie sama muszę tu spad. zieci przychzą tylk wówczas, kiey uzielam im

nagany. Ale wtey przecież nie pnszą czu.

Na zakoczenie mła wychwawczyni ała z zawleniem, że statni musi uzielad naganycraz częściej, pnieważ zieci nabrały już śd sił, by pscid.

„Przetem były na t za słabe”.


Jedenasta w nocy



Silne strzeliwanie, ale trun się zrientwad, w jakim kierunku. Pciski przelatują z gwizdem i z

gwizem wybuchają.

Wicznie t nie nasza zielnica, pnieważ rai naaje recital Sfrnickieg20(och, bliski wybuch...)

Referat pezji pwinnam wygłsid 3 lipca (ciągle wyaje mi się, że jencześnie strzela naszaartyleria).

Barz się martwię I. .: ma craz więcej kłptów. Trf, szpitalne gsparstw pmcnicze,

służba w MPWO. Wszystk t prócz zasaniczej, bieżącej pracy.

(Rai pier teraz naał kmunikat strzale).


Orbinę lżej na sercu, trszeczkę mniej się bawiam I. . Ożywił się zbaczywszy narzęzia

grnicze, które naeszły w statecznej ilści la pmcniczeg gsparstwa szpitalneg, i

rżże białkwe la pracujących przy trfie.


T ci pier walnęli! I jak blisk! Znwu zaczyna się strzał. Znwu gwiz i wybuch.

4 lipca 1943 roku

Zaszły u nas pewne niewielkie zmiany: wzięliśmy mu syna ktki Maszki z kuchni głównej.

Nazwaliśmy g Kuzia. Jest chuziutki, płaski, pbny kmara. Na nóżkach trzyma się niezbyt

pewnie: ciągnie g jakś w bk.

Wszyscy przychzą gląad Kuzię. Stwierzn, że ktek ma silną krzywicę tylnych łap.

Wszyscy słwnie pasjnują się teraz kciętami: każy chce mied jakieś żywe zwierzątk.

Wymyśliłam zagakę: „wa tysiące z gnkiem - c t takieg?” Opwieź: „Kciak”. Tyle właśnie

ksztuje, jeśli g się kupi za pieniąze, A za użeg, mąreg kta prpnwan w pewnym miejscu

„letnisk na Lisim Nsie, ale w silnie strzeliwanym rejnie”. Nie wiem, czy znaleźli chętnych.

20W. Sofronicki - wybitny pianista radziecki, znakomity wykonawca Chpina i Skriabina (przyp. tłum.).



6 lipca 1943 roku

Na Orłwskim, Kurskim i Biełgrzkim cinku frntu Niemcy przeszli natarcia. Walki trwają.

Unieszkliwiliśmy kilkaset człgów (pwyżej pięciuset), i zestrzeliliśmy przeszł wieście samltów.

Mżliwe, że już się zaczęł!

7 lipca 1943 roku

Na Orłwskim cinku frntu Niemcy zstali oparci, a na Biełgrzkim na razie nie. Sytuacja stała

się tam jeszcze barziej naprężna.

8 lipca 1943 roku

Wczraj strzeliwanie ciągnęł się z przerwami przez cały zieo. Słyszałam, jak I. . kazał przez

telefn wyad na całą nc przepustkę szpitala jakiejś nieszczęśliwej matce chłpczyka ciężkrannego w brzuch.

Nocny komunikat radiowy - taki sbie. P Biełgrem śd ciężk.

12 lipca 1943 roku

Urziny przeszły przyjemnie. Wypiłam rbinę wóki i byłam - c rzak mi się zarza - naprawęwesła. I wszyscy byli weseli.

O reakcji „Prawy Leningrazkiej” trzymałam prześliczne róże, nie wiziałam takich pczątku

wjny. Stją jeszcze teraz na mim biurku.

Czwarta po południu

Strasznie blisk wa wybuchy. Na wszelki wypaek schwałam maszynę pisania.



15 lipca 1943 roku

Wpałam - jak t kreślam - „leja”.

Jeśli wybrazid sbie życie w pstaci rzeki (przypminam sobie znakomite opowiadanie Kuprina21

„Rzeka życia”) ... jeśli wybrazid sbie życie w pstaci rzeki, p której człwiek z wysiłkiem

wprawzie, ale płynie, t w rzece tej zarzają się niekiey bezenne leje.

Czasami ua się utrzymad na pwierzchni: człwiek gniąc resztką sił prześlizguje się p samym

skraju leja, lecz wreszcie, hura! - uał się. A kiey inziej znów człwiek wirując paa craz głębiej i

t spczywa już na samym nie.

Gzieś tam w górze szczęśliwie tczy się życie. Gzieś tam sti twe biurk z rzpczętą pracą,zachzą wyarzenia, przepływają sptkania. A tu - martwy punkt, wyczerpanie. Osłabienie...

bezgraniczny wstręt jakiegklwiek ziałania.

A przecież jeyny spsób wybycia się z leja - t zacząd ziaład. Pbnie jak wówczas, gy człwiek

zamarza: chce się spad, a trzeba wstad. Zimn, a trzeba nacierad się śniegiem. Pracwad i jeszcze raz

pracwad: t jeyne, c ratuje. A tak chce się leżed i nic nie rbid! Jestem zmęczna, mi rzy,

śmiertelnie zmęczna....

17 lipca 1943 roku

Już czwartej na ranem nie mżna był spad. Z pczątku zenitówki, a ptem wyjątkw silny

strzał. Teraz jest ziewiąta i wszystk stpniw ucicha. Wybuchy milkną jak alająca się burza.

Byłam wczraj za miastem w gsparstwie zakławym Instytutu, u J. A. Miendielewej.

Z pewnym, pwieziałabym, zziwieniem zauważyłam, że życie przyry tczy się v swją kleją.

Twory jej- są piękne jak dawniej.

tak górnltnych rzmyślao prwaziły mnie przemity i zjawiska najbarziej zwykłe w

czasach pkjwych, a teraz p prstu szałamiające: cielak, truskawki, róże.

Cielak wygląa tak jak nasz Kuzia w pwiększeniu. Takie same ługie nóżki i chwiejny, „bczny” krk.

Truskawki, czarne porzeczki, maliny - wszystk t izie na przygtwanie witamin la wychwanków

Julii Aronowny.

21Aleksander Kuprin - znany pisarz rosyjski (1870-1938) (przyp. tłum.).



A mój bieny piąty rzział przypmina mi kwaśne mlek, któremu nie pzwalają się zsiąśd.

Wstrząsam nim, zalewie zaczyna pkrywad się śmietanką - i wszystko na nic.

18 lipca 1943 roku

ziś upływa piędziesiąta rcznica urzin Majakwskieg. Mam czyt i przemówienie przez rai.

Pnieważ jenak artyleria niemiecka strzeliwuje wszystkie niemal zielnice jencześnie, nie wiem,

jak t bęzie. Tramwaje nie chzą, szyny w wielu miejscach zstały uszkzne. Telefn nie ziała.

Nie mgę płączyd się z salą czytwą i wiezied, czy wieczór się bęzie. I. . pwiaa jenak,

że należy kniecznie pójśd, pnieważ jestem prelegentem. On czywiście pójzie ze mną.

Na wszelki wypaek weźmiemy z sbą wszystkie ważne papiery. brze byłby wziąd także maszynę

do pisania.

Tego rodzaju rzeczy najlepiej jest mied przy sbie. Mże się zarzyd, że człwiek wróci mu, a

mu już nie ma.

19 lipca 1943 roku

Wieczór pświęcny Majakwskiemu uał się zgła wyjątkw. Luzi był niewielu - kł stu.

Wszyscy przenieśli się maleokiej sali. T naprawę wzruszające, że w takim niu luzie mim

wszystk przyszli na wieczór literacki.

P mim zagajeniu przemawiali Tichnw, Rywina i artyści.

Ptem przemawiałam przez rai. mu wracaliśmy spkjnymi ulicami (strzeliwanie ustał już

całkwicie).

Wisi jeszcze nae mną referat pezji.

24 lipca 1943 roku

Grźny zieo! Wiad wyraźnie, że Niemcy stsują teraz zupełnie nwą taktykę: krótkie strzały.

Osiąga się w ten spsób większą ilśd fiar: najgrszy jest przecież pierwszy, nieczekiwany pcisk.

Poza tym przy takich strzałach truniej jest ustalid płżenie baterii nieprzyjacielskich.

Wczoraj do naszego punktu opatrunkowego - akurat naprzeciwko mego okna - pjechałaciężarówka na gazgeneratrze (nie sanitarna, lecz zwykła) pełna rannych zebranych na ulicy. Mięzy



nimi znajwała się jakaś kbieta w munurze wjskwym, jakiś czł... (ale walnęł! Póję lepiej

sztabu. Jestem sama w mu. I. . wyszeł, a Marietta ma yżur.)

Psieziałam w sztabie i wróciłam. Teraz jest chyba kł wunastej w ncy. I. . jeszcze nie przyszeł.

Telefnwał z miasta, że czeka na włanie alarmu. Zupełnie nieptrzebnie. Pierwsze minuty p

właniu są właśnie najniebezpieczniejsze. Niemcy tylk na t czekają, żeby zacząd wszystk pczątku.

C za krwawy zieo! Znwu przyjechała ciężarówka wyławana trupami.

Sp brezentu wystają bnażne kści nóg. W przejrzystym półmrku białej ncy wszystk wiad

doskonale.

Ciężarówka zatrzymała się z pczątku prze ziałem chirurgii urazwej, jenak lekarz yżurny,

który wyszeł stamtą, zajrzał p brezent i machnął ręką. Wówczas szfer-ziewczyna skierwała

samchó w strnę prsektrium. Nikt z przywiezinych nie ptrzebwał już pmcy lekarskiej.

Nie zapisałam jeszcze wszystkieg ciężarówce, która przyjechała wczraj w zieo. Znajwał się w

niej czternasto-, mże piętnastletni chłpak, najprawpbniej - „rzemieślnik22obszarpany i

ziemist blay. Leżał we krwi: bie stpy były zmiażżne i zwisały w czarn-czerwnych strzępach.

Kiey ukłaan g na nszach, krzyczał:

- Najważniejsze - jak na złśd! Taki mły jestem, a c ni ze mną zrbili! Lepiej by już zabili,

iabła!

Uerzyły mnie słwa „jak na złśd”. Myślałam pczątkw, że się przesłyszałam. Okazał się jenak,

że nie. Chłpca wniesin już buynku, a wciąż jeszcze rzlegał się jęk:

- Jak na złśd!...

Chłpak napił się wy z kubka, który pała mu Eufrsinja Iwanwna.

Reszta rannych na ciężarówce milczała. Zaczęt wnsid kbiety. Jena z nich była ranna w pierś, inna

- w nogi. Kolana poparzone, osmalone prochem i ptwrnie brzmiałe.

Wyniesin wszystkich i w ciężarówce pzstały jeynie jakieś krwawe łachmany.

26 lipca 1943 roku

Wczraj znów był wielu rannych i zabitych. Chłpak z erwanymi stpami zmarł.

Ważna wiamśd raiwa: Musslini pał się ymisji.

22 Uczeo szkły rzemieślniczej (przyp. tłum.).



28 lipca 1943 roku

Wczraj chirurg B. pwiaał tym, jak pczas jenej z peracji (przecięcie flegmny) zimą 1942

rku krew i rpa zamarzły na jeg rękach i musian je później ściągad, jak rękawiczki.


Wieczór

O mały włs ziś nie zginęłam.

Za kwarans ósma, prze zachem słoca pszłam naszeg gru p kperek; chciałam

przygtwad klację prze przyjściem mwników. Marietta miała wykła. I. . pszeł

kmitetu zielnicweg. ałam mu słw, że nie wyję na ulicę, pnieważ strzeliwanie trwał bez

przerwy sameg rana. Słw słwem, ale gró t przecież nie ulica. Znajuje się tuż kł szpitala,

na brzegu Karpwki. awne pustkwie, jeszcze za mjej pamięci zawalne przeżartym rzą

żelastwem, resztkami prtez i strzępami materaców - zieleni się teraz wspaniale, jak masyw leśny

widziany z lotu ptaka.

Była gzina plewania warzyw. W grzie zebrały się sanitariuszki, sistra-intendentka, tapicer

(ma najlepszą ze wszystkich kapustę). Spkjny, letni nastrój. Karpwka też była prześliczna - bijał

się w niej Ogró Btaniczny.

Mięzy grząkami spacerwała sbie tak zwana „akaemik Farrault” (Anfisa Sieminwna, żna

główneg księgweg, Iwana Zacharwicza Krutikwa). Krutikw jest niemłym już mężczyzną,

pracuje w szpitalu czterziestu lat. Ma wąską, blaą twarz i niemal zupełnie bezźwięczny głs. T

chyba jeen z najspkjniejszych luzi; jakich sptkałam w życiu.

Anfisa Sieminwna jest chra umysłw. awniej pracwała w tym samym szpitalu jak lekarz-

pediatra i nagle stała pmieszania zmysłów. O teg czasu t zamykają ją w mu błąkanych,

kiey stan się pgarsza - t znów wypuszczają na prśbę męża. Małżnkwie są barz czule, p

starświecku, przywiązani siebie i rzmawiają ze sbą na „wy.”

Anfisa Sieminwna (w czepku p kapeluszem, w binklach i z walizeczką w ręku) - jest sbą

energiczną, gaatliwą, niec esptyczną, zawsze wszystkim pinfrmwaną i w gruncie rzeczy

nieszkodliwą. Wymaga jeynie, żeby tytułwan ją „akademik Farrault”, raz nazwyczaj zręcznie

kranie klucze rzwi i szaf, chwając je następnie swej walizeczki. Kluczy tych niespsób niej

ebrad. Trzeba uciekad się najrzmaitszych frteli.

Gy weszłam gru, „akaemik Farrault” koczyła akurat cś w rzaju odczytu o szczurach,

które p zjezeniu yni stają się nsicielami zarazków tyfusu.



Niezwykle ważna wiamśd raiwa: wyzwliliśmy Orzeł i Biełgr. Na cześd teg wyarzenia

Oan w Mskwie salwę hnrwą ze 120 ział, której niestety nie słyszeliśmy. Spgląaliśmy tylk

na zegarki i mówiliśmy:

- Właśnie teraz!


Mój referat wyszeł nieźle. Luzi był uż. Przyjechali nasi frntwcy.

Przygtwałam się starannie. Przeczytałam wszystk, c pczas wjny leningrazcy peci napisali w

mieście i na frncie. (Przypmniałam sbie w tej chwili, jak zeszłej wisny, z inicjatywy Kietlioskiej

pjechałyśmy z nią na przesmyk Karelski, ziałów wjskwych, urząziłyśmy tam „sesjęwyjazwą” i przyjęłyśmy Związku Pisarzy Michała uina, pracująceg w gazecie dywizyjnej).

W referacie mym mówiłam tym, że każe nwe zjawisk spłeczne ukazuje się nam, pisarzm,

pczątkw w gólnych zarysach, bez szczegółów, niemal płask. Jest t jak gyby wyspa wiziana z

krętu. Im barziej jenak zbliżamy się niej, tym wyraźniej strzegamy, ze t cały kntynent.

Oczom naszym zaczynają się ukazywad craz t nwe szczegóły (w tym miejscu zacytwałam tych

pisarzy, którzy - moim zdaniem - zatrzymali się w przestawieniu wjny na tym właśnie pierwtnym,

„płaskim” kresie i nie psunęli się alej).

Mówiłam także „fatalnej sile bezwłanści”, która rzrasta się w nas czasami z szybkściąchwastów i ciągnie pisania tym, c już sbie przyswiliśmy. A tymczasem czytelnik zążył już nas

wyprzezid i czekuje innych rzeczy.

Przeszłam później zaganienia czystści języka, kmpzycji, wybru tematu, reagwania utwru

i wreszcie sztuki przerabiania teg, c należy przerbid. Słusznie przecież pwiaają, że „Apll

jest bgiem pprawek”. Rzak, stanwcze za rzadko wyczuwamy w wielu utwrach becnśd teg

„bga”. (Już p referacie przypmniałam sbie piękne inyjskie przysłwie: „Tylk cierpliwśd

zmienia liśd mrwy w jewab”).

Referat był uży i szczegółwy. Na zakoczenie pwieziałam: „Przeknaliśmy się sile naszych

wierszy, ptwierzają t listy czytelników. Nasze książki luzie zabierają na frnt, nszą ze sbą,

czytają prze atakiem.

Uczyomy wszystk, aby pezja ni wjny wlnśd Ojczyzny - a zwłaszcza pezja leningrazka - była

godna tego wielkiego celu, któremu służy: zniszczenia faszyzmu i zwycięstwa sprawieliwści”.

yskusja na referatem bęzie się jutr.

Wracając mu samchem „Prawy Leningrazkiej” wpaliśmy na Litiejnym w sam śrek

strzału. Pcisk: paały z prawej i z lewej strny. Znów ujrzałam słupy ymu pstawy

wierzchłka. Nie były jenak czarne jak u nas w grzie, lecz żółte i czerwne, zależnie teg, czytrafiny m zbuwany był z kamienia, czy z cegły.



Straszliwe uerzenia wstrząsały ulicą: wszyscy uciekali pchyleni Na przystanku tramwajowym wielu

luzi płżył się na ziemi. Przypmniałam sbie pwiaanie Nataszy tym, jak pczas strzału na

ulicy jakiś wjskwy przycisnął jej głwę ziemi i przykrył swją teczką. Wahaliśmy się przez chwilę,

czy wyskczyd z samchu i schwad się w bramie, czy jak najszybciej jechad naprzó. Wybraliśmy

to drugie.

Wśró łsktu i eszczu łamków minęliśmy błyskawicznie Litiejny (my, trzy kbiety, sieziałyśmy w

samchzie, przytulne siebie). Wyjechaliśmy na Newski, a garnięci paniką luzie biegną

stamtą prst p pciski.

Na miar wszystkieg szfer mal nas nie zabił na skrzyżwaniu ulic. Wyał mu się, że z bcznej

ulicy najeżża na nas samchó. W rzeczywistści jenak samchó ten zauważył nas i zatrzymał

się.

Wkrótce p pwrcie mu przybiegł z kmitetu zielnicweg przestraszny I. ., któreg

zawiamin, że Niemcy strzeliwują „Włarski kwarat” - ten sam właśnie, w którymznajwałam się w pstaci krpki.

N, ale teraz pier Leningra stanie Niemców za Orzeł i Biełgr!...


Nasze bray literackie zakoczyły się wczraj późnym wieczrem wśró grzmtów i błyskawic(literackich).

Wiszniewski wiózł mnie mu swim samchem. Byłam pchłnięta braami i nie razu

zauważyłam, że przechząc przez nasze pwórze stąpam p masie łamków, jak gyby p

szklanych liściach.

Przyjrzałam się uważniej i zbaczyłam, że murwana jenpiętrwa ficynka kł bramy jest

szczętnie zburzna: wa bezpśrenie uerzenia. Nikt jenak nie ucierpiał. Wszyscy zawczasu

wyszli.

Kiey przygląałam się ficynie, przypmniał mi się, że sieząc w prezyium i przygtwując się psumwania wyników yskusji, usłyszałam aleką kannaę i zążyłam jeszcze pmyśled: „Jaka t

nieszczęsna zielnica tak cierpi?”

Okazał się, że t nasza zielnica, a nawet nasze pwórze.




Jestem sama. I. . i Marietta pjechali miasta p żywnśd. Mamy ziś upalny, zupełnie letni zieo.

Niedziela.

Obłąkana „akaemik Farrault” schwała klucze wszystkich gnitrwałych szaf i kaset, w których

schwane są pieniąze i księgi rachunkwe niebszczyka Krutikwa. Chwytan się ziesiątków frteli

i pstępów - na razie bez pwzenia. I. . barz jest przygnębiny.


Wczraj był najstraszniejszy ze wszystkich leningrazkich strzałów. Pciski z iabelską kłanścią

paały w śrómieście, przeważnie na skrzyżwaniu Newskieg i Sawej, kł przystanku

tramwajweg. W tym czasie był tam pełn luzi, jak zwykle w niu świątecznym. Ostrzał rzpczął

się w kilka minut p tym, jak I. D. i Marietta, bławani sprawunkami, wsieli tramwaju nr 3 i

pjechali. Pierwszy pcisk trafił w tramwaj nr 12, iący zaraz za nimi - był tam 28 zabitych i 62

rannych.


Ot zbliża się już kniec lata. Już pierwsze żółte liście leżą na asfalcie. Czienny grźny i jenstajny(w tej chwili również) gwiz pcisków. Mimwlny lęk prze ulicami. Chęd znajwania się jak

najbliżej wejścia frntweg lub bramy, żeby mżna był się schwad przy- pierwszym uderzeni. Nie

tylk ja cierpię na t... Ciężk. Pnur.


Za knem mży eszczyk. Jesieo. Niech już sbie t lat mija! Jak pwieziała Eufrsinja Iwanwna -

„Nie wizieliśmy kraśneg lata. Wizieliśmy tylk, jak krew płynie”.

Gy wróciłam ziś mu, po upływie ziesięciu lub piętnastu minut rzpczął się huraganwy

gieo. Ogółem upał sześd a mże sieem pcisków. Jeen wybuchnął na ulicy Lwa Tłstja, rugi -

za ogrodem, naprzeciwko szkły. Trzeci wreszcie - na terenie szpitala, w tym samym niemal miejscu,

gzie zginął Krutikw.

Luzie mówią, że Niemcy celują w fabrykę „precyzyjnych mechanizmów” („Pirmetr”), która

nieawn znów zaczęła pracwad.



Ftreprter K. pwieział mi wstrząsające szczegóły niezielneg strzału na rgu Newskieg i

Sawej: krwawy przystanek tramwajwy. Na bruku leżały strzępy luzkich ciał, baoki blaszane,

trebki, łpaty, warzywa. Wielu luzi jechał swych zamiejskich ziałek grwych, wielu

pwracał stamtą. K. wiział urwaną rękę z papiersem, który jeszcze ymił. Buraki i marchewki

pływały we krwi. Strażacy zmywali później krew z jezni i chników.

Muszę się przyznad uczciwie, że barz bję się teg przystanku tramwajweg. Niemcy wstrzelali się

w to miejsce jeszcze wówczas, gy strzały były rzakścią.


Rzpczynają się już pszukiwania krewnych i znajmych, którzy nie przyszli mu lub pracy.

ktr S., która sama jest chra, pszukuje córki. Bibliteka Publiczna pszuku je jednej z pracownic.

Natasza - inżyniera K, sweg sublkatra, klegi jej syna. Już trzech ni nie ma g w mu.

Piszę i myślę: za chwilę rzpczną się wczrajsze przeżycia. Trzeba jechad miasta - a mam

prząneg stracha. Przychzą mi na myśl słwa sanitariuszki Nasti: „Lepiej by już był - tak jak

stoimy - całą siłą uerzyd. Albby zginęli wszyscy, alb Niemca parli. A tak - t nie życie”.


Za oknem - eszczyk. Szare chmury. Lubię taką pgę. Wybieram się Mskwy.


Moskwa

Już jesteśmy w Mskwie. Lecieliśmy wspaniale. Z wygami i hnrami. Wik miasta przy zbliżaniu

się ltniska był niezwykły - puste, zalane światłem księżyca, z reflektrami tnącymi w pświacie

księżycwej, z „żyranlami” rakiet na hryzncie. Sieem nieruchmych kul, wiszących w niebie.

W Mskwie nastała już zimna jesieo, ale luzie są la mnie czuli i pełni ciepła...




Moskwa

Wczraj ziewiątej wieczrem an na cześd wyzwlenia przez nas Charkwa wazieścia salw z

224 ział. Całe nieb iskrzył się setkami rakiet i różnklrwych świetlnych pcisków. Były t

krpki, kreski, linie i małe kule. A wkół miasta grzmiały salwy. Stałyśmy z Żanną w oknie mego

pkju htelweg na ziewiątym piętrze. Pwórze p nami był jasne i niebieskie, w knach

wszystkich pięter migały różnklrwe blaski. Oklaski z ulicy biegały nas na ziewiątym piętrze.


Nie, t naprawę sknale, że tu przyjechałam. Nareszcie skoczył się ten stan uchwy, w którym

znajwałam się w statnim czasie. Stan, kiey wszystk w uszy jest świetlne i nieruchme, jak

gyby zapaliła się na nią nieprzyjacielska rakieta.


nisła wiamśd: Włchy skapitulwały. Oficjalneg kmunikatu jeszcze nie był, ale t na

pewn prawa. W nbasie wzięliśmy Stalin.


ziś szóstej ran rai naał kmunikat kapitulacji Włch.


Zbliża się zieo jazu. Koczę już załatwianie swich spraw. Nie zążyłam tylk nic napisad - tyle

krzątaniny.



Ósma czterdzieści wieczorem

Wyzwliliśmy Płtawę. Ujrzymy ziś salwy honorowe przy eszczu: teg jeszcze nie był...

Salut bez eszczu, ale p chmurami. Rzlega się jeszcze nśniej. Majestatycznie i grźnie.

ruga salwa za miast Unieczę rzlega się już pczas eszczu. Purpurwe i zielne blaski bijały

się w mkrym asfalcie jak w lustrze.


Moskwa

Znakmity zieo pracy. Wszystk uał się, wszystk zążyłam zrbid. Olatuję prawpobnie we

wtorek.

ziś w Swinfrmbiur znałam niemal zawrtu głwy. Okazał się, że cały świat sti twrem

przed moimi utworami - Szwecji Egiptu, wszęzie mnie czytają.

Trzeba więcej pisad, przee wszystkim przę. Pragnę, by wszęzie czytali mnie i lubili przyjaciele

mojej ojczyzny.


Moskwa

Niemcy uciekają szybciej niż Francuzi w rku 1812. Wyzwliliśmy zisiaj Smleosk i Rsławl. Salut był

pwójny - z 224 ział.

Smleosk jest wlny!... Okazuje się, że Niemcm nie starcza sił na utrzymanie się na linii niepru.

A c bęzie z Kijwem? A Leningra - t przecież najważniejsze. A więc i t miast bęzie kieyś

wolne?

Jak pragnę tam się znaleźd! Jeśli cieszyd się - to w Leningradzie!




Wróciłam z Pierieiełkin, gzie spęziłam cały zieo.. Znisłam t lżej, niż przypuszczałam. Byd mże

lateg, że była cuwna, jesienna, złta pga. Znalazłam wa maślaki i jeną pieczarkę.

Stróżka pwieziała mi: „Nie szukaj, nie znajziesz. Wjna się koczy i grzyby zginęły”.

ziwne naprawę są te luwe wierzenia. Jesienią prze samą wjną grzybów był niesamwicieuż. Zbieraliśmy je na naszej ziałce całymi kszami i nie wiezieliśmy, c z nimi rbid. Stróżka

pwieziała wówczas: „T na wjnę”.

Nasz m w Pierieiełkin świeci pustkami. Ani jenej teczki z papierami, ani jenej ftgrafii. Mje

pamiętniki, wycinki z gazet, najrzmaitsze rbiazgi... wszystk znikł. Prawpbnie pszł na

rzpałkę w piecu. T by jeszcze nie był najgrsze. Przykr pmyśled, że przrzucane i osierocone

mje papiery pniewierają się gzieś w bcych rękach i że ktś czyta je bjętnie, nic nie rzumiejąc.

Stałam ług w pkju, w którym mieszkał nasz Miszeoka. Pzstały gwźzie p listwie, którą

uerzył się w główkę, kiey g wyjmwałam z łóżeczka.

Jeliśmy bia u Afingenwów. Brak gsparza aje się wyraźnie i barz bleśnie czud. Wyaje

mi się, że jeszcze wizę jeg uśmiech, niebieską kszulę, słyszę jeg głs.


Moskwa

Wszystko gotowe, wszystkie rzeczy zapakwane. brze byłby jutr lecied! zisiaj nie byłsamltu. Chciałabym już znaleźd się w Leningrazie. Walki na witebskim cinku frntu - t już tyczy

się bezpśreni naszeg miasta. Trzeba żyd i żyd jeg wyzwlenia. rzgrmienia Niemców

pod Leningradem lub do ich ucieczki.


Moskwa

Zansi się na piękną pgę. Żeby tylk ziś lecied! Tyle energii straciłam na rozmowy

telefniczne, że starczyłby jej z nawiązką na pruszenie małeg mtrka.

3 października 1943 rok uLeningrad,

Lecieliśmy brze.



Przez cały zieo ciągnęliśmy na stjącymi w jesiennej szacie lasami, na którymi błękitniał stygnące

nieb. W Leningrazie wyląwaliśmy niemal zmierzchu (ni rbią się craz krótsze), a z ltniska

jechaliśmy autbusem w zupełnych ciemnściach.

W ciągu wóch ni p naszym przyjeźzie nie był jeszcze ani jeneg bliskieg wybuchu.

Strzelają gzieś alek i z użymi przerwami.

Z rzmów ziecięcych w 1942 rku. Chłpczyk pyta:

- Mamo, a co to takiego szynka?

Matka tłumaczy. Chłpczyk:

- A czy ktś jej próbwał?

Dziewczynka:

- Mam, a ile waży lbrzym? A co dostaje na kartki?

Trzecie zieck czytał wiersze Lermntwa: „Przysięgam na pierwszy zieo konfitur ” ( zamiast

„stwrzenia”23).

Dzieci uż myślały wtey jezeniu... rśli zresztą również.


Ewakuowana dziewczynka pisze do matki: „Zapznaję się z karabinem i czytam »Martwe usze«„.

Psyła matce w liście mtyla i pisze: „T mtyl stepwy. Takich w Leningrazie nie ma”, i dopisuje w

kocu listu: „Prszę cenzurę wjskwą, żeby przypakiem teg mtyla nie wyrzuciła i nie płamała”.

Są t wyjątki z listów córki Marii Nikłajewny F. Sama Maria Nikłajewna była w 41 rku kierwniczką

kina „Ars” na placu Lwa Tłstja. W listpazie w m, gzie znajwan się kin, trafiły trzy

niemieckie bmby, niewielkie wprawzie, spóźninym ziałaniu. Bmby wybuchły jena p rugiej

pier p trzech gzinach. teg czasu m na żąanie MPWO był już pusty, w kinie również nie

był nikg. Zstała tylk Maria Nikłajewna. Wytłumaczyła mi laczeg: uważała, że jest

pwiezialna za szafę gnitrwałą z całziennym przychodem.

Kiey Maria Nikłajewna zstała na straży szafy, przyszła niej jena z pracwnic i pwieziała:

- Zstanę z wami.

Maria Nikłajewna pwieziała:

23 Nieprzetłumaczalna gra słów: „Twrienije” – stwrzenie i „Warienije” – konfitury. Cytata ze znanego

pematu Lermntwa „emn” (przyp. tłum.).



- Nie, nie mgę się na t zgzid. Macie wje zieci i starą matkę.

- Sami też macie córeczkę i męża na frncie.

I zstała. P pewnym czasie przyłączył się nich kierwnik techniczny, starszy mężczyzna, który

pwieział:

- Wiecie co, i ja też zstanę z wami. Zawsze - mężczyzna. Siezieli tak we trójkę, czekając na wybuch.

Przucił ich, sypał tynkiem, prapał łamkami szkła, ale pzstali przy życiu. Szafę

gnitrwałą, w której znajwały się pieniąze, tak pwyginał siłą wybuchu, że trzeba był ptem

przepalad rzwiczki palnikiem.


I. . pwieział mi, że pczas mjej niebecnści w kresie szczególnie silnych naltów zabierał ze

sbą w teczce naszeg Kuzię. Teraz ktek już tak wyrósł, że nie włazi teczki.

Ze sprawozdania lekarskiego Zinaidy Wasiliewny;

„zieck ranine łamkami leżał na puszce, wskutek czeg rany były nabite pierzem.

Ranna kbieta w statnim miesiącu ciąży. Płó również jest ranny”.

zieck, które prsi, żeby mu parwan „maseczkę przeciwgazwą” na urziny.

Na pustym placu naprzeciwk szpitala zieci bawią się w wjnę.. Jen z nich wzi ziałem. Z

krzykiem: „wszystkie siły na Lszkę” - rzucają się na nieszczęsneg Lszkę, któremu nie zazrszczę.


Usłyszane przypakw zanie: „W takich czasach humr trzeba trzymad na uwięzi”. Czyżby?


Trzy ni temu pcisk trafił w jeen- naszych buynków i wybuchnął w pkju znajującym się bk

sali Lenina (wystąpił n tam w kwietniu 17 rku z „Tezami kwietniwymi”).

Ostrzał rzpczął się w kilka chwil p wyjściu stuentów z sali. Pszliśmy tam, zanim pał jeszczekurz cegieł, który ziwnie zmienił charakter pkju. W ścianie zinęła wyrwa. Jeyną rzeczą, która



pzstała nietknięta, był ppiersie Lenina na wyskim, gipswym pstumencie. Psąg stracił jeynie

wskutek kurzu swój pierwtny klr - z białeg zrbił się pnur-szary, jakby zmienił się na twarzy.

Wczraj pczas zebrania partyjneg w tej samej sali Lenina znwu rzpczął się strzał. I. D.

przerwał zebranie i wszyscy rzeszliśmy się.

Sytuacja na frncie jest znakmita. Mżemy ziś czekiwad salwy hnrwej, a nawet wóch.


Wczraj, pczas silneg strzału, pszłam ambulatrium, ką zaczęt już przywzid pierwsze

ofiary.

Jak jena z pierwszych przywiezina zstała urzęniczka ranna w prawą rękę i w prawą stpę. Blaa

i rżąca na całym ciele kbieta przyciskała kurczw piersi elegancki, piaskwżółty pantfel z

prawej ngi, cały we krwi. Na twarzy kł ust, p samą skórą, wiad był łamek. „Wystawał” - jak

pwieział yżurny lekarz. Ranną przewiezin natychmiast gabinetu rentgenwskieg.

Później uałam się z Bułatwem i Alewtiną Wasiliewną buki strażniczej na achu jeneg z

budynków szpitalnych. Straszn był iśd p pchyłym i mkrym eszczu achu i przełazid przez

jakieś naciągnięte ruty. Na jesiennym hryzncie - ciężkie, pnure blaski wybuchów. P nami -

czarne masywy mów. Kpuła sbru Issakwskieg raz iglice na gmachu Admiralicji i twierdzy

Pietrpawłwskiej ziane są w szare pkrwce, słaniające ich złty blask.

Bułatów pwieział:

- Jeśli uerzy pcisk - natychmiast kłaśd się.

Na szczęście nie szł teg. W przeciwnym razie z pewnścią stczyłabym się z mkrego i

pchyłeg achu.

Wracając mu weszliśmy przez inne, bliższe kienk w achu. Jak przytulnie pczuliśmy się na

strychu.


awn nie pisałam, chciaż tyle mamy wyarzeo. Wyzwliliśmy już Kijów. Czasami tak wyraźnie

wiad zbliżający się kniec wjny, że serce zaczyna bid jak szalne.

Święta spęziłam „burzliwie”. Wczraj byłam na przesmyku Karelskim w gścinie u wócy armii, O.

I. Czeriepanowa.



Czeriepanw awn już przesłał mi zaprszenie przez Wasiliewą. Wczraj przysłał p nas samchó i

pmknęliśmy p Kirwskim w strnę wysp, bk Czarnej Rzeczki - miejsca pojedynku Puszkina. Nieco

dalej - Pargłw, Tksw, karelskie ssnwe laski i wzgórza. Wszystk kła nastrszne,

nieme, zaciągnięte jesienną mgiełką.

Armia nie prowazi ziałao zaczepnych - stanwi słną prze Finami. Fakt, że armia nie walczy(nazywają ją „niewalczącą armią”), przysparza wszystkim jej żłnierzm, wócy szeregwca

włącznie, wiele zgryzt.

Już w pierwszych słwach rzmwy każy z nich zaczyna wyjaśniad, laczeg tak się zieje. Nie należy

jenak wątpid, że w pwienim czasie i ni ruszą bju. Na razie panuje tu wzrwy prząek.

ziała plwe i haubice ustawine są w grźnym i eleganckim szyku. Wybuwan la nich specjalne

schrny, z których wytacza się je w ciągu kilku sekun. Tłumaczn nam z umą, że tutejsze

„świaczenia prukcyjne” zstały wykrzystane w innych armiach.

Opczęliśmy w sztabie i pjechaliśmy z wócą w kierunku pierwszej linii bjwej. W ległścitrzech kilometrów Finów wysieliśmy z samchów i pszliśmy piechtą. Chciaż zapewniałam

wszystkich, że zimą 1942 rku w armii Feiuninskieg znajwałam się cztery razy bliżej Niemców,

wóca nie pzwlił, by zaprwazn nas alej twierząc, że pwiaa za mnie przed

„literaturą”.

Później przy klacji, generał, zawwy wjskwy, zawstyził mnie, zawweg pisarza, cytując nie

znane mi wiersze petów plejay puszkinwskiej.

W pewnej chwili wóca, wskazując na siniejące w wieczrnej mgiełce lesiste wzgórze, pwieział:

- Tam jest nieprzyjaciel.

Pkjwy, zawałby się, pejzaż jesienny przeniknięty był wjną. Prśnięta mchem kępka, na wpół

rzwalny szałas, przypakwa sterta chrustu na skraju lasu - wszystk t w każej chwili mgł

twrzyd gieo. Cisza, milczenie, pustka. Na wszelki wypadek - wszęzie wykpan uże i małe ły,

przebiegle omotane drutem kolczastym z pozawieszanymi na nim przedmiotami metalowymi:

wystarczy tknąd, by zaczęły zwnid i brzęczed. Rwy przeciwczłgwe ciągną się bez koca.

Po raz pierwszy w życiu bejrzałam kłanie bunkier - metal i betn; ani kawałka rzewa. Jest t

krągła twierza. Strzelnice skierwane są we wszystkie strny. la bsługi karabinów maszynwych

zrobiono specjalne siedzenia, podobne do tych, jakie widzimy na maszynach rolniczych.

Głębk p ziemią znajują się schrny la załgi. wócy tów i baterii raprtwali wócy

armii gtwści wyknania zaania bjweg a także tym, czym zajęci są w anej chwili

żłnierze. Jeen z wóców barz łanie zaraprtwał:

- Żłnierze zajęci są pczynkiem.

Pewna bateria wukrtnie wystrzeliła na naszą cześd z ciężkich haubic. P kilku minutach Finwie

odpowiedzieli.

Na zagubinych skrzyżwaniach leśnych różek z niestrzegalneg szałasiku wyszeł patrl - dwajżłnierze. Jeen z nich, niemły, wąsaty i skupiny był Białrusinem lub Ukraiocem.



Orli ns, smagła cera i lekkśd ruchów rugieg - zrazały górala.

wóca pczęstwał ich papiersami i baj żłnierze, wróciwszy się plecami fioskiej strny,

ukradkiem zapalili.

Późnym wieczrem, przy świetle wąskieg sierpa księżyca wróciliśmy samchem Leningrau.

Obecnie mgę już sbie ze wszystkich strn wybrazid pierścieo blkay.


Znów przepisałam niemal nwa kocwy rzział i w gruncie rzeczy skoczyłam pemat.

Wybieram się jutr Ostrumwej-Lebieiewej, żeby mówid z nią strnę graficzną książki. Ptembęzie mżna zabrad się przy.

Prza przyniesie ze sbą nwe trunści, ale nie bęzie już teg szaleostwa, z jakim płączna jest

zawsze praca nad wierszem.

Bęę się starad, żeby w rku 1944 nie stracid rzpęu, któreg nabrałam p kniec teg rku. Żeby

nie pwtórzył się t straszne uczucie „rzpczynania na pustym miejscu”.

Wszystk pwinn byd się pwli i płynnie.


Nareszcie przyjechali Oziereccy z Krasnjarska, ką statecznie stała się wyewakuwana w

1942 r. Kisłwzka częśd Instytutu.

Obecnie, kiey zasanicze trunści związane z blkaą należą już przeszłści, I. . zecywał się

na złżenie prśby zwlnienie g z bwiązków yrektra Instytutu i wysunął kanyaturę

prfesra Oziereckieg. Pkrywał się t z chęcią sameg Nikłaja Iwanwicza i w ten spsóbwszystk ułżył się jak najlepiej.

Teraz I. . mże znów pwrócid swej ulubinej histrii meycyny. W naszym pkju zjawiły się już

fliały, tmy najrzmaitszych zieł i rczniki starych pism. Już nasz kt Kuzia śpi na szuflaach z

kartotekami.

I. . jest szczęśliwy. Ja również. Nareszcie przestanę wysłuchiwad pwiaao rzmaitych

kanalizacyjnych i wciągwych rurach. Stawiamy na tym wszystkim krzyżyk.




Wczraj wieczrem pszliśmy jak zwykle na spacer. Nc była wilgtna, ciepła i śliska, chciaż

Oziereccy twierzili, że wizieli zrzę plarną.

Na placu Lwa Tłstja chcieliśmy przyjrzed się kłaniej piekarni, w którą trafił w zieo pcisk, ale

przy świetle ręcznej latarki elektrycznej, rzecz prsta, nic nie zbaczyliśmy.

Zalewie zążyliśmy przyjśd mu - trzy czy cztery pciski upały jeen p rugim na tym samym

placu.

Wczraj w zieo zstała tam śmiertelnie ranna awna nasza stuentka, becnie aspirantka -

Orszanska. Ołamki przebiły jelita, pulsu już nie ma: stan beznaziejny.

Podczas tego sameg strzału zginęła na miejscu młziutka stuentka II rku - Wieroczka

Bieriezwska. I. . wiział ją ziesięd minut prze śmiercią: wychziła z sali, gzie bywały sięegzaminy.

I. . zapytał ją:

- N c, trzęsiemy się?

Wierczka pwieziała:

- Dziś trzęsą się inni. Ja - dopiero jutro.

P upływie gziny leżała już w naszym prsektrium.


ziś ran pszliśmy na eksprtację zwłk Wierczki Bieriezwskiej. Był jasny, różwy, suchy pranek.

Pszliśmy prsektrium akurat w chwili, gy jeżżała stamtą ciężarówka z trumną jakiegś

marynarza, który zginął pczas strzału. Plutn marynarzy pszeł za ciężarówką.

Z trunścią przecisnęliśmy się maleokieg pkiku „pżegnao”. Stała tam jeszcze jena trumna,

w której leżała przykryta całunem kbieta, również fiara strzału. Tuż bk - mała trumna

Bieriezwskiej. Sp sztucznych lilii i róż wiad był tylk żółtą jak wsk, ziecięcą niemal rękę.

Wszyscy całwali tę rączkę, żegnając się ze zmarłą.

Wezgłwie bite był tiulem. Kiey chciałam g garnąd, aby spjrzed na twarz, szepnięt mi, że z

całej głwy zstała tylk kśd ptyliczna. Matka trzymała się zielnie, ale jciec... prawy zupełnie

złamany nieszczęściem.

I. . i stuentki wynieśli trumnę. Ciężarówka pjechała z pczątku ulicą Skrchwa i zatrzymała

się prze schlunym gmachem Kliniki Stmatlgicznej, której kierwnikiem jest Bieriezwski - ojciec



Wyczerpująca, grźna nc. Niemcy trzy razy strzeliwali miast z ciężkiej artylerii. Pciski paały

barz blisk, kł Centrali Spółzielczej. Nasz gmach chwiał się jak mek z kart, ale nigzie nie

pszliśmy, a nawet nie ubraliśmy się. Przenisłam się tylk z puszkami na tapczan, alej kna.

Wieczór

Posiedzenie egzekutywy kmitetu zielnicweg bywał się za walnym stłem, w pięknym,

użym pkju: płga usłana chnikami, stół nakryty zielnym suknem. Stawian mi pytania;

pwiaałam stjąc.

Pytanie. laczeg nie weszliście rganizacji pstawwej Związku Pisarzy?

Odpowiedź. Oział Związku Pisarzy w Leningrazie nie ma w anej chwili swjej rganizacjipodstawowej. Pisarze-frntwcy włączeni zstali rganizacji partyjnych w wjsku, a reszta w

miejscu pracy.

Pytanie. Jakie prace spłeczne wyknaliście w statnim czasie?

Odpowiedź. Miałam cykl wieczrów autrskich w zakłaach przemysłwych, w klubach, ziałach

wjskwych, szpitalach i szkłach.

Pytanie. Jak wybrażacie sbie waszą przyszłą pracę partyjną?

Odpowiedź. Bęę, jak tychczas, pisad i występwad publicznie z mymi utwrami. Bęę się jenakstarała, aby utwry te stały na znacznie wyższym pzimie. Pza tym bęę rbid wszystk, czeg

zażąa e mnie partia.

Pytanie. Czy nie bicie się surwej yscypliny-partyjnej?

Odpowiedź. Nie, nie bję się. Jestem z natury zdyscyplinowana.

W drodze powrotnej z kmitetu zielnicweg zaawałam sbie pytanie: jak naprawę upłynął rk

meg stażu kanyackieg? Jakie zmiany zaszły we mnie w ciągu teg kresu?

Przemawiałam i czytałam swje utwry w fabrykach, zakłaach przemysłwych i ziałachwjskwych. Pisałam. T prawa. Ale przecież t sam rbiłam przetem. Na czym plega różnica?

Nie tak łatw t sfrmułwad, ale różnica jest. Przetem był tak: napiszę, przypuśdmy, uatną rzecz

- cieszę się z teg. Niepwzenia przysparzały mi wiele gryczy. Były t jenak mje sbiste smutki

i wyłącznie mje raści.

Obecnie natmiast zastanawiam się na tym, w jakim stpniu t, c piszę, jest pżyteczne la sprawy

literatury razieckiej, która z klei jest cząstką wielkiej sprawy - rozkwitu mego paostwa, pierwszeg

scjalistyczneg paostwa na świecie.

Każy utwór literacki - rzumując lgicznie - pwinien, a przynajmniej mże przeistczyd się w czyn.



Staram się baad rzumw linię prwazącą utwru czynu, ganąd, c się zieje za skrajem

urwiska na kocu strnicy, tam gzie zaczyna się życie.

Jak ziaływają teraz na czytelników mje wiersze? Jak pracwał mje piór - mój ręż, w

blężnym Leningrazie? Czy ptrafiłam w jakimklwiek stpniu byd ptrzebna miastu?

Odpowiadam za to.

Pruczyła mi t partia. T mje zaanie partyjne.


Spkjna nc. Jeynie późnym wieczrem słychad był aleką kannaę. Byd mże zresztą, że t

przemówiły nasze „katiusze”. Wiamści raiwe sknałe.

...ziś była pierwsza w tym rku zamied śnieżna.


Tak więc stary rk się koczy. Nwy niesie nam zwycięstw. Wczrajsze wiamści raiwe były

wprst znakmite. Z zachwytem słuchaliśmy także „niszczycielskim” nalcie na Berlin. Jeśli istniejepiekł na ziemi, t należałby je zwalid na głwy hitlerwców.


Nwy Rk witaliśmy u Kietlioskiej. Pwrót mu - przy źwiękach naawanych przez radio

walców, przez spkjne i przyprószne śniegiem miast - był wyjątkw przyjemny. Wln byłchzid p ulicach rugiej w ncy - wróciliśmy akurat na czas.

Życzą sbie zrwia! Bęzie zrwie - bęzie książka.


Histria z milicjantem (z pwiaao Eufrsinji Iwanwny).



Jakaś kbieta w klejce tak rynarnie krzyczała i szarpała za rękę swje, zieck, że burzeni luzie

wezwali milicjanta.

Milicjant przyszeł, wieział się, c chzi, p czym wziął zieck za rękę i szeł z nim razem.

Matka barz się zmieszała:

- ką je prwazicie?

- mjej żny. Ona umie bchzid się z ziedmi.

- Czy to wasza sprawa?

- Oczywiście, że mja. Paostw pstawił mnie na psterunku, żebym pilnwał prząku, t go

pilnuję.

Wczrajsza nwrczna zabawa stuencka była się w sali Lenina. Sala była nabita p brzegi

studentami, studentkami i „ppiecznymi” Instytutu - wygalwanymi marynarzami, którzy wyraźniemieli chtę taoczyd aż pierwszeg alarmu na krętach, gyby nawet t pkjwe intermeium

miał trwad nie wiam jak ług.

Na tle bcisłych munurów marynarskich suknie ziewczęce wygląały jeszcze elikatniej i barwniej.

Ską się wzięły te strje? Jakim cuem się zachwały? W jakich schwkach, których nie miały

stępu bmby ani pciski, przeleżały zwinięte w kkny przeszł wa i pół rku, by wyfrunąd w tę

noc noworoczną na światł elektrycznych girlan? (Leningrazka straż pżarna kategrycznie

zabrniła prawziwych świec).

kła chinki wirwał w taocu kilka par w maskarawych kstiumach. Jakaś ziewczyna miała

nawet wachlarz, chciaż Bóg świakiem, że panująca na sali temperatura w żanym wypaku nie

mgła byd teg przyczyną.

Chłpczyk Jura przyszeł na zabawę w kstiumie Pierrta, który trskliwa mamusia naciągnęła na

watwaną kurtkę. Pierwszą zimę blkay puchnięty Jura spęził w pkju. Następnej zimy wiad g

już był na naszym pwórzu na nartach. A teraz wiercił się mięzy taoczącymi parami jak pstny i

wesły iabełek.

Właśnie Jury wiezieliśmy się, że prócz aaptera („wielka rzecz aapter?!”) bęzie jeszcze

„najprawziwszy, żywy jazz”.

I naprawę zjawiły się waltrnia, skrzypce i saksfn. Zgaszn elektryczne żyranle, na sali jaśniała

tylk chinka. Sami stuenci przywieźli ją ciężarówką z lasu. Był t uże, strjne rzew, sypane

złtem i srebrem, z gwiazą p sufitem.

Zagrał jazz, psypały się knfetti, zawirwały pary.

Ostrzału nie był.




Oczyt raiwy grypie przerwany zstał kmunikatem strzale. Na ranem był kilka barz

silnych wybuchów, ale nie usłyszałam ich wyraźnie. Wpltły się tylk w jakiś spsób meg snu.

Jak barz jest człwiek tym wszystkim wyczerpany! Wszystk jest w nim napięte statecznych

granic. Kieyż nareszcie skoczy się straszliwe leningrazkie żniw?


Rai wciąż jeszcze ptrzebuje „pierwszeg i rugieg trębacza oraz flecisty-piccl”. Kmunikaty tej

treści naawane są cziennie: ran i wieczrem. Trębaczy i flecistów nie mżna znaleźd - wymarli z

głu pczas blkay.

Słwa T. G.:

- sweg Instytutu im. Hercena chzę jak brzegiem kpu - tak silnie ostrzeliwują ulicę.

Profesor o studentach:

- Trzeba nsid rzew na pał, a ni zajmują się analizą ilściwą.


Wczraj wyzwliliśmy Kirwgra (awny Jelizawietgra), ten, gzie niegyś, psłuszna naleganim

jca, szukałam wraz z matką i malutką Żanną schrnienia również prze Niemcami, którzy strzeliwali

Oessę z krętów wjennych „Guben” i „Breslau”.

W Leningrazie trwają niezmiennie pwszenie, krwawe ni wjny. Ostrzały, fiary, bezpśrenie

uerzenia pcisków w tramwaje, jak t był w śrę z „ziesiątką”. Zginęł wówczas na miejscu 70

ludzi.

Na naszym frncie wciąż panuje spkój. Mżna jenak z gziny na gzinę czekiwad zmian, chciaż

Niemcy kurczw starają się utrzymad w swich rękach Płck i Witebsk - węzłwe punkty lsów

Leningradu.

Zabieram się pisania ultki frntwej w związku z pierwszą rcznicą przerwania blkay.




Alna Ozierecka przywizła ze sbą z ewakuacji, z Krasnjarska, kłwrtek. Tamtejsze kbiety

nauczyły ją prząśd. Przesiauje teraz wieczrami przy kłwrtku, rywając się czasami

przęzenia, by egrad snatę Beethvena lub ppracwad na swą „antyczną” rzprawą naukwą.


Jakklwiek mntnne, trawine płmieniem wjny życie w Leningrazie bywa czasami barz

uciążliwe, t jenak za wszelką cenę trzeba przetrwad tu wisny. teg czasu lsy miasta

pwinny ulec zmianie. Nastały mrzy. nisłe wyarzenia wiszą w pwietrzu. W naszym szpitaluzjawili się nwi ranni: ważny znak.


Południe

O wczesneg ranka pwietrze rga kannay niebywałej sile. T wali nasza artyleria mrska.

Jak pwiaają gzieś p Oranienbaumem.

Kannaa nie cichnie. Bułatów pwiedział, że t my „wzięliśmy w brty ich pierwszą linię”.

Cóż t bęzie? Czyżby i tym razem się nie uał? Wszyscy wierzą jenak, że bęzie brze. Wszyscy

mają ziś jakieś zupełnie inne twarze.

ziś ran, jak zwykle w krytycznych chwilach, zjawił się u nas prfesr Garszyn - „t tak sbie” - z

namiaru uczud...

Trzeba usiąśd pisania!

Ale walą! Ale walą pier!... I. . napmykał tym, że bęę musiała pjechad Puszkina zaraz p

jeg wyzwleniu. (Ale walą!)


Pan już ficjalnie wiamści, że „na Frncie Leningrazkim armia nasza przeszła natarcia

na płunie Oranienbaumu. Natarcie trwa”.



Pbnie zieje się i na Włchwskim Frncie? A więc naprawę „zaczęł się”... Iluż jenak rannych

przywiezin wszystkich szpitali w Leningrazie! Olbrzymie czarne autbusy Czerwneg Krzyża

nie koczącym się sznurem jaą p nich na wrzec. Oby tylk ta krew nie była przelana na próżn.


Wyzwliliśmy wczraj Krasne Sieł, Rpszę, Peterhf i uerhf. Nareszcie zagrzmiał z Mskwy

„salut leningrazki”.


Wyzwliliśmy Urick, Ligw, Strielnię i Nwgró. W wielu miejscach „trwa likwiacja tcznych

ziałów niemieckich”,: Teraz przyjzie klej na Puszkin.


Wczraj ran, w niezielę, zatelefnwan mnie najpierw ze Związku Pisarzy ptem z Zarząu

Plityczneg Frntu Leningrazkieg, żebym przygtwała się rgi: za gzinę jeziemy

wyzwlnych miejscwści.

Zaczęły się ne tuż za zakłaami przemysłwymi im. Kirwa. Wjna przerała wszystk gruntwnie.

Wszęzie ciągną się ruty klczaste, zwje przewów, słupy przeciwczłgwe, rwy strzeleckie,

rumwiska cegieł. O lejów p bmbach rzłażą się p śniegu ługie języki kpciu, które pzwalają

kreślid siłę gnia. T nasi ltnicy „wzięli w brty ich pierwszą linię”.

Ze starego szpitala Frela pzstały tylk ściany. Na tle zimweg nieba - tragiczne ruiny„Piszmaszu”, fabryki maszyn pisania. Niemcy zamienili ją w ptężny frt, z któreg strzeliwali

miasto.

Na skrzyżwaniach stją jeszcze wszęzie znaki rgwe z niebieskimi napisami, strzałkami i

rysunkami słni - czyżby na szczęście? Nawet najbarziej niepzrne mstki zstały wysazne w

pwietrze. Nasze wa samchy strżnie przeprawiają się p śwież zbuwanych,

prwizrycznych mstach. Obk każeg przemścia leżą na rewnianych pkłaach

unieszkodliwione już, okrągłe miny. Inne - wyłużne, maleokie, z ltkami na kocach - zwalono na

kupę, jak śnięte ryby.



P bu strnach rgi ią gęsieg saperzy prwaząc na smyczach psy. wiezieliśmy się, że jeen

z tych psów wykrył wczraj czterzieści pięd min. Mim wszystk szsa w alszym ciągu jest

niebezpieczna. Jaąca prze nami ciężarówka wpaa na minę, zahaczając nią na szczęście tylk

brzegiem kła. Szfer jenak jest lekk ranny, krew spływa mu p twarzy. Krzyczy nas:

- ką was iabli nisą? Nie wizicie, c się zieje?

Pjechaliśmy jenak szczęśliwie alej.

W Strielni p najwyższym łukiem pałacu ymiła już kuchnia plwa, nasi żłnierze nsili wę w

zbycznych wiarach pstukiwały siekiery. Ech był tak źwięczne, jak gyby cieszył się z teg, że

znów mże pwtarzad pkjwe głsy.

Park w Strielni - krutnie praniny. Nie sptyka się niemal nie uszkznych rzew. Jen z nich -

rzwichrzne, straszne, wzniesinych w górę nagich gałęziach - niemal ludzkim ruchem chwycił się

sękami za głwę.

Trzeba się tu pruszad strżnie, nie wln schzid z wyeptanych ścieżek: wszęzie są miny.

Zabrałam z sbą ze Strielni mu uży kawał niemieckieg papieru przeciwiperytweg.

Pałac w Peterhfie jest zniszczny teg stpnia, że żana siła luzka nie zła już g wskrzesid.

Wrapaliśmy się p gruzach na szczątki użeg tarasu i ług patrzyliśmy stamtą na martwą „aleję

fntann”, biegnącą ku mrzu-

W niżej płżnej części parku, na półkrągłym pagórku kł samej balustray, wyraźnie

zaryswywał się w zimwym pwietrzu niemieckie ział, zwrócne lufą w strnę Krnsztatu,

leżąceg na przeciwległym brzegu zatki. ziała teg nie wln się jeszcze zbliżad, tak gęst

zstał zaminwane. Przypmniałam sbie, jak staliśmy na przystani w Krnsztacie, spgląając w

strnę ległeg Peterhfu. wóca pwieział wówczas. „Naejzie czas...”

Krasne Sieł uał się nam bejrzed pier p wieczór. Na przemieściu, tam gzie wisi tabliczka z

napisem: „Kingisepp” ujrzeliśmy w świetle płnąceg mu brunych i zarśniętych jeoców

niemieckich w płaszczach chrnnych. Prwazn ich w kierunku, który wskazywała strzałka i

napisy na znakach drogowych: do Leningradu.

Byli t pierwsi Niemcy pczątku wjny, których wiziałam na własne czy.


Dwunasta w nocy

Wyzwliliśmy Puszkin i Pawłwsk.



świateł. Głwy wszystkich były zaarte góry i świetlne tak, że wiad był najrbniejsze

zmarszczki.


Na naszym ziale płżniczym, na trzeci zieo p salucie K. urziła zieck, chłpczyka. Jest t już

ziecię wlneg Leningrau.

1 lutego 1944 roku

Jeźziłam wczraj wraz z artystami malarzami i pracwnikami muzeów uerhfu, Gatczyny,

Pawłwska i Puszkina. W rze pwrtnej przejeżżaliśmy bk Pułkwa.

Ostatni raz wiziałam bserwatrium pułkwskie w maleokim, ziecinnym stereskpie. Na tle

zieleni wiad był wzruszając kłanie zarysy białych buynków: gmach główny bserwatrium - -

zieł Briullwa24, wyska wieża, w której mieścił się główny teleskp, i bibliteka, gzie spczywały

biografie wszystkich gwiazd.

Teraz wszystko to jest spalone, pokaleczone przez pociski, rozwalone przez bomby i rozbite. Ze

stareg parku calał zalewie kilka zwęglnych rzew. Buynki leżą w ruinach. Całe wzgórze

pułkwskie jest zryte schrnami i kpami: t nasze linie. Tuż bk jenak p rugiej strnie wzgórza

byli Niemcy. Ich schrny i kpy słwnie cierały naszych ziałów. I mim wszystk Niemcy

nie dali nam rady.

Zburzne Pułkw jak pnure wim przesunęł się prze nami w szybk zapaającym zimwym

zmroku.

uerhf (Wrnia Góra) z aleka przypmina niec żelazk. Niemcy krygwali z uerhfu gieo

artylerii strzeliwując Leningra. Mżna sbie wybrazid, jak ciężk przyszł naszym żłnierzm

zbycie tych blznych zbczy. Wyaje się, że człgi niewiele mgły tu zziaład.

Najprawpbniej uerhf zbywała piechta.

W naszym autbusie jechały pracwnice trzech byłych muzeów: Pawłwskieg, Gatczyoskieg i

Puszkioskieg. Trzeba był wizied sptkania tych pracwnic - każej ze swim muzeum - i słyszed ich

krzyki: „Hlania calała!”, „Mstek zachwał się!”, „Pawiln Wenery nietknięty!”. Częściej jenak

milczały, pnieważ nie znajwały nic, c by się ał rzpznad.

24Aleksander Briullow (1798-1877) - znany malarz i architekt rsyjski, pchzący ze słynnej rziny

artystycznej Briullwów.



Pałacu Pawłwskieg nie stałam się, gląałam g tylk z aleka. Mst przez rzekę Sławiankę

(jak zresztą wszystkie msty) zstał wysazny przez Niemców w pwietrze. Trzeba był zejśd

strmym zbczem i przestad się na rugi brzeg p blznych klcach - byłam na t za słaba.

Jenakże ziewczyna z muzeum Pawłwskieg zbiegła na ół i wrapała się na przeciwległy brzeg z

taką szybkścią, że mężczyźni lew mgli za nią naążyd. Z powrotem szła pwli, taka blaa, żebył t wiad nawet na mrzie. wiezieliśmy się niej, że z pałacu zstał tylk „puł”, tzn.-

zewnętrzna sylwetka. Wewnątrz - gruzy.

W Gatczynie, na wyskim belisku prze wejściem parku, spczywała niegyś granitwa kula.

Niemcy zwalili ją i ustawili na tym miejscu lbrzymią swastykę. Gy zbliżaliśmy się parku, swastyka

ta, jak na urągwisk blepina przez wrny, leżała już u stóp belisku. Zrzucili ją nasi żłnierze.

W pałacu gatczyoskim, mówiąc słwami pracwników muzeów, zachwał się przynajmniej -”zespół

architektniczny” - gólny wyglą buynku, jeg kncepcja, prprcje pszczególnych części. Niemcy

nie mieli zamiaru awad Gatczyny bez walki. Przeciwnie, przygnali nawet miasta mieszkaocówPeterhfu i Strielni. W statniej chwili, kiey nasze ziały wkraczały miasta, Niemcy blali pałac

płynem termitwym i ppalili. Z każeg kna buchał snp gnia, zstawiając p sbie śla w

pstaci czarneg gna kpciu na zewnętrznych ścianach. Cały buynek jest teraz jak gyby

przybrany w żałbne piórpusze. Niektóre belki palały się jeszcze przy nas.

Wewnątrz - chas, gruzy, zwalne sufity. W kmnacie Pawła - zwisający z góry kminek. Na

kominkiem - antyczna płaskrzeźba z I wieku prze narzeniem Chrystusa, przestawiająca

skłaanie fiary przez cesarza Tytusa, W innej kmnacie wisi nad drzwiami marmurowy homar.

Wszystk t trzeba gląad z łu, zazierając głwę góry, ale tak strżnie, żeby człwiek sam

gzieś nie zleciał.

Frntn prze głównym wejściem pałacu zbiły wa alegryczne psągi włskiej rbty: Wjna i

Pokój. Oba psągi znakmicie się przechwały w rewnianych futerałach. Gy je zbaczyła

pracwnica Gatczyoskieg muzeum, ucieszyła się tak, jak gyby sptkała żywych luzi. Okazał się, że

t na właśnie pakwała je w futerały.

Na frntnie pałacu winieje napis: „Funamenty płżn w niu 30 maja 1766 rku. Buwę

zakoczn w 1871”. Teraz mżna by ad: „Zburzny przez Niemców w styczniu 1944 rku”.

Na jenej z gatczyoskich ścian - niemiecki napis, zrbiny łówkiem chemicznym: „Byliśmy tu...” i

dalej dosłwnie: „Kiey Iwan przyjzie - bęzie tu puste miejsce”. Nazwisk: Richar Wurf, ares, anawet numer telefonu.

Gzie się teraz znajuje ów „Wurf” (słw t p niemiecku znaczy „rzut”)? Czy t nie jeg

przypakiem „wyrzucił” śniegu na rze mięzy Gatczyną a Pawłwskiem? Leżał bsy, z na

wpół zmiażżną głwą, z grukami krwaweg lu zamiast czu, martwy i pkurczny. Sp śniegu

wygląała naszywka na rękawie: „SS”. Wizieliśmy wiele takich trupów.

W samej Gatczynie - hyne i straszne ślay p Niemcach: więzienie tczne pwójnymi zasiekami

rutu klczasteg, „klub ficerski”, szyly w wóch językach - niemieckim i rsyjskim: „Sklep

kmiswy”, „Piekarnia” i nazwiska „właścicieli”: Eisen, Masliannikw.



Gy nasze ziały wyzwliły Gatczynę, znalazły tam kł czterech tysięcy luzi. Ot jeen z nich -

barty, wyski, blay mężczyzna z ręką na temblaku. Patrzy i nie mże się napatrzyd na nas -

przyjezdnych z Leningradu.

Na wyluninych rgach, w pbliżu mstów, zaczęł się już życie, c prawa jeszcze wojenne i

kczwnicze. Płną małe gniska, w kciłkach kipi wa ze śniegu. W pewnym miejscu leży,wicznie prze chwilą rżnięty, ko. Wypuszczne całkiem wnętrznści, granatw-niebieskie,

malinwe, purpurwe leżą kupą na śniegu. Na innym skrzyżwaniu róg - kancelaria polowa Biurko i

krzesł, wyniesine z awneg niemieckieg schrnu, stją słwnie p głym niebem. Człwiek

w papasze mucha w skupieniu na buteleczkę z atramentem starając się grzad g swym echem.

Rzeka Iżra; stją w niej wa nasze, na wpół zamarznięte człgi: „Za Leningra” i „Suwrw”. Oba są

pziurawine przez pciski, lwata wa bez przerwy mywa ich rany, zabarwiając je krwawą

rzą.

Wjeżżając puszkioskiego parku Jewgienija Leonidowna, która niegyś pracwała tu jakprzewniczka, zawłała z zachwytem:

- Ruiny calały!

Isttnie, sztuczne, rmantyczne ruiny, zbuwane jeszcze za czasów Katarzyny, pzstały nietknięte.

W pałacu, nie zważając na przestrgi sapera z psem, przebiegła pęem przez wszystkie pkje, uże i

małe sale, galerie i krytarze. Tam, gzie nie mżna był się przestad wewnątrz, zagląała z

pwórza. W miarę swych sił staraliśmy się za nią naążyd.

pziemi Galerii Kamernwskiej weszłam pierwsza szybkim i pewnym krokiem, ale natychmiastwybiegłam stamtą na palcach.

Na płze, lbrzymie jak beczki, leżały trzy bmby ltnicze. Były już rzbrjne, czym jenak nie

wieziałam. Ogółem takich bmb - każa z nich ważyła tnę - był jeenaście. Niemcy pustawiali je

w pałacu i parku, płączyli przewami elektrycznymi, mając zamiar w statniej chwili wysazid

wszystk w pwietrze. Nie zążyli jenak teg zrbid.

W bocznej piwniczce - sts partych butów: pracwnia szewska. Kszary niemieckie mieściły się

również na le. Żłnierze pściągali tam z wyższych pięter bite rgcennymi tkaninami kanapy,

kryte atłasem ftele, wazy, ywany. Wszystk pkrywa teraz gruba warstwa kpciu i bruu.

Niemcy nie zążyli także wywieźd rgcennej psazki z wielkiej sali, erwali ją tylk użymi

płytami i przygtwali wysyłki. Cała sala lustrzana zstała zupełnie zemlwana i na wpół

spalna, a sufit pziurawiny. Resztki rzbitych plafnów zwisają ku łwi, a zamiast

namalwaneg lejnymi farbami granatweg niebskłnu, przeziera w wyrwach pcisków blae

zimwe nieb. Płga usiana jest łamkami zwierciaeł i pzłacanymi rewnianymi rzeźbami -

ziełem cierpliwych rąk bezimiennych, paoszczyźnianych artystów.

Pałac Aleksanrwski, wprawzie całkwicie spustszny, zachwał się jenak lepiej. Kwaterwał tu

ział hiszpaoski; świaczą tym Carmencity naryswane węglem na marmurwych ścianach:

kapelusze zbine różami, wachlarze i wyskie grzebienie we włsach.



W krągłej sali Hiszpanie urzązili cś w rzaju kaplicy czy też kściła. Zachwał się jeszcze

ziwaczny „łtarz”, sklecny z najprzeróżniejszych mebli, wśró których Jewgienija Leniwna

rzpznała natychmiast jakąś chioską etażerkę z pkju byłej carycy Marii Firwny.

Mieliśmy już wracad Leningrau. Obeszliśmy jeszcze raz kła pałace i puszkinwskie liceum.

Niektóre aleje w parku prawie zupełnie nie ucierpiały; cienie rzew kłały się błękitnymi plamami naśniegu.

W rze pwrtnej, już w samym mieście, wizieliśmy użą partię niemieckich jeoców - kł 300

ludzi.

2 lutego 1944 roku

Nieczekiwane wyarzenie: wyjeżżam jutr Mskwy na plenum Związku Pisarzy.

5 lutego 1944 roku

Moskwa

Plenum rzpczęł się wczraj. Tym razem przyjechaliśmy Mskwy już bez przesiaek, wprst zwrca Paźziernikweg. T wprawzie jeszcze nie „Strzała”25, ale już bąź c bąź bezpśreni

pciąg.

17 lutego 1944 roku

Moskwa

Życie w Mskwie jak zwykle płynie wartkim nurtem. Masa rzmów, sptkao, przemówieo. Mja

przyszłśd zapwiaa się wspaniale, ale teraźniejszśd zatruwają choroby. Czuję się fatalnie.

szczęścia ptrzebne jest żelazne zrwie.

20 lutego 1944 roku

Moskwa

25 Pełna nazwa: „Czerwna Strzała”. - Ekspres Moskwa-Leningrad.



Pwstał prjekt, weług któreg miałabym pjechad Leningrau, czekad się pierwszej „Strzały”,

która laa zieo pwinna zacząd kurswad, wrócid Mskwy i pisad próż w „Prawzie”. Tak

chyba bęzie. Zarezerwuję pkój w htelu na czas wyjazu, pjaę i wrócę.

Pjaę Leningrau i wrócę... jakie t teraz prste! Trun się teg przyzwyczaid.

25 lutego 1944 roku

Leningrad

Jestem w Leningrazie, a „Strzały” wciąż nie ma. Maszyna pisania zstała w Mskwie; bez niej

jestem jak bez rąk. Tyle już razy mówiłam sbie, że nie mgę się z nią rzstawad.

26 lutego 1944 roku

Zdaje się, że mim wszystk „Strzała” zacznie kurswad 1-2 marca i jakś się jej czekam.

27 lutego 1944 roku

Byłam wczraj na urczystściach jubileuszwych z kazji 230 rcznicy załżenia Instytutu

Botanicznego.

Urczystści bywały się w Ogrzie Btanicznym, w małym, zbuwanym z klców i brze

opalanym domku. Przyjemnie był wejśd z trzaskająceg mrzu i zbaczyd, na stole prezydialnym

knwalie i kwitnący biały bez, móc wychad armat kwiatów.

Miejsca na sali zajmowali pracownicy naukowi i personel techniczny Instytutu. Był uż zieci,ślicznie wygląał jakieś maleostw w rugim rzęzie - w białej, pbnej kwiatu knwalii

czapeczce i zielonej szubce.

Wysłuchaliśmy referatów pracy Instytutu, który prze wjną utrzymywał łącznśd ze wszystkimi

paostwami na świecie. Hwan tu rśliny z Pamiru, Kaszgarii, Egiptu i Brazylii, n i czywiście - całą

flrę ZSRR. Leningrazki Ogró Btaniczny, który pwstał jeszcze za czasów Pitra I, zajmwał p

wzglęem ilści zwiezających rugie miejsce p mskiewskim „Muzeum Rewlucji”. Herbaria

sameg Pitra spłnęły w Mskwie pczas pżaru 1812 rku. Zachwała się jenak klekcja lekarza

nawrneg cesarzwej Elżbiety. Pkazan nam grube arkusze niebieskaweg papieru, których

niezwykle starannie były przyklejne pszczególne rślinki. P każą z nich starświeckim



charakterem pisma napisane był p łacinie: „Znalezin w pbliżu Płtawy”, „Znalezin w

Hlanii, w pbliżu miasta Leyen”, „Gwinejski pieprz”.

wiezieliśmy się, że rśliny, nawet martwe, mgą żyd niemal wiecznie. Na płatkach bławatków i

maków, znalezinych w grbwcach faranów, zachwały się jeszcze ślay prawziwych klrów

tych kwiatów.

Herbarim grżą tylk wa niebezpieczeostwa: wilgd i niebała pieka na nimi.

Zasadnicza praca Instytutu podczas wojny - „Wykrzystanie zasbów rślinnych la ptrzeb Armii

Czerwnej”.

Instytut sprząził „mapy rślin”.

Przeprwazn baania na, rsnącymi na półncy gatunkami głgów raz na trzymywaniem

witamin z igliwia.

Instytut przygtwywał i naal przygtwuje balsamy rślinne la szpitali.

Określn zawartśd witamin w naci rślin.

Wynaleziono surogaty nawozu.

Instytut zajmwał się na szerką skalę uprawą tytniu i pieczarek. Przeprwazn wielką akcję

mającą na celu wykrzystanie rślin zik rsnących przygtwania potraw.

P raz pierwszy tak alek na półncy - a ponadto w warunkach blokady - wyhwan we własnym

zakresie niezwykle cenne ził lecznicze, stswane przy chrbach serca - naparstnicę (igitalis).

Szpitalm starczan stale kwiatów, które w pewnym sensie zastępwały niekiey pkarm. Były t

swego rzaju witaminy, które trafiały rganizmu za pśrenictwem wzrku i węchu. Nikłaj

Iwanwicz Kumaków, przyrnik specjalizujący się w ogrodnictwie, trzymał pewneg razu od

żłnierza-rekonwalescenta pziękwanie za kwiaty i zapewnienie, że teraz „jeszcze mcniej bęzie

bid wrga”.

Pczas blkay Ogró Btaniczny starczył miastu wazieścia milinów sztuk rozsady

najrzmaitszych warzyw. Przy tej pracy zatruninych był stu piędziesięciu grników.

Pracwnicy Instytutu złżyli ziewięd rzpraw ktrskich i siem - kandydackich.

Pod koniec sweg referatu S. W. Skłw pwieział, że „wyzwlny Leningra pwinien stad się

jeszcze piękniejszy niż prze wjną” i że „wbec teg miastu ptrzebne są rzewa i kwiaty”. Pza tym

„musimy znwu zgrmazid p szklanym achem naszeg Ogru Btaniczneg cenne rśliny z

całeg świata...”

Ptem nastąpiły przemówienia i gratulacje, mięzy innymi „sąsiaa i bliskieg krewneg” - Instytutu

Szczepionek i Surowic. Bakterie t też rśliny, tylk w miniaturze.

Wyszliśmy p rzaniu yplmów hnrwych Ray Miejskiej, prze kncertem.

W szatni był pełn zieci. Szatniarka świaczyła:



- Bęę wpuszczad tylk te, które są z matką.

Jakaś ziewczynka pwieziała z umą:

- Mja mama jest już tam i stała yplm.

29 lutego 1944 roku

„Strzały” wciąż nie ma. Pbn Paźziernikwa Linia Klejwa nie jest zupełnie bezpieczna; zarzają

się jeszcze nalty niemieckie, a pza tym - masa min. Jak tam jest naprawę, nie wiem, ale „Strzały”

nie ma.

Wieczór

Zapała ecyzja, że pjaę Mskwy zwykłym pciągiem.

12 marca 1944 rokuMoskwa

Wszystkie sprawy psuwają się znakmicie naprzó, ale tylk sprawy, pnieważ zupełnie nie ma

czasu na pisanie. A tak bym chciała zabrad się pamiętników.

Prze chwilą naawan kmunikat wjskwy: p raz pierwszy wymienina zstała miejscwśd

leżąca w bwzie eskim.

14 marca 1944 roku

Pewna ziewczynka pwiaa, jak rzice wieźli ją ptajemnie Leningrau - oficjalnie

próżwanie z ziedmi jest jeszcze surw wzbrnine.

- Wsazili mnie wrka z pścielą. Przyszła kntrla - i wrka. A ja zrbiłam się taka miękka jak

puszka. I nie znaleźli mnie.



20 marca 1944 roku

Leningrad

Pjechałam Mskwy zwyczajnym pciągiem, ale za t wróciłam Leningrau pierwszą „Strzałą”.

Nasz wagn pierwszej klasy był zajęty prawie wyłącznie przez pisarzy, ziennikarzy i ftreprterów

wszystkich gazet mskiewskich. Pciąg wygląał urczyście i eleganck. Maszynista - Bohater Pracy

Socjalistycznej, konduktorzy - leningraczycy, którzy wyróżnili się w pracy pczas blkay.

Pcząwszy chników na płze, a kocząc na błyszczących guzikach przy niebieskich

munurach knuktrów - wszystk był nwe i lśnił czystścią. Próż trwała kł wuziestu

godzin.

Nie stępwaliśmy kien, póki się nie ściemnił. Z sameg rana znów przylgnęliśmy twarzami

do szyb.

Błgje, Lubao, Hsn - wszystkie „Raziszczewskie”26 miejscwści leżą w gruzach. Pciąg nasz

wln przejeżża p nieawn zbuwanych prwizrycznych mstach. kła pełn rsyjskich i

niemieckich napisów: „Miny”, „Ostrżnie”. Wyjątkw straszne wrażenie rbi awny mst na rzece

Tsn; wysazne w pwietrze przęsła i wiązania, które runęły z wyskści wy.

Nwe słupy telegraficzne, ustawine na miejscu starych, spalnych lub ppiłwanych przez

Niemców - bieleją jak świece.

Czasami pciąg przejeżża jak gyby krytarzem z niemieckich schrnów i bunkrów - tak blisko

chziły ne linii klejwej. Jeen z łów, rzwalny bezpśrenim uderzeniem pocisku,

ukazuje swe rzprute trzewia: płyty betnwe, kawały żelaza, karabin maszynwy, resztki kanapy,

rzbitą skrzynkę z nabjami. Prze wejściem martw zielenieją p śniegiem: zbutwiały niemiecki

płaszcz wjskwy i zgięte ręce.

Ile bohaterskiej pracy wymagała buwa tej linii! Szczególnie wstrząsające wrażenie rbi Kłpin,

rzbite, spalne i pkaleczne hale fabryczne Iżrskich Zakłaów Przemysłwych, złwieszcz

pomalowane na kolor ochronny.

Minęliśmy „Fabrykę Prcelany” - i oto jesteśmy już p sklepieniem wrca Mskiewskieg w

Leningrazie. Leningraczycy tłumnie wylegli na nasze sptkanie. Przez całą rgę myślałam tym, jak prze trzema prawie laty przyjechałam z Mskwy na ten sam wrzec. Kawał życia, ujęty w

żelazny nawias przez wa pciągi.

26 Aleksaner Nikłajewicz Radiszczew (1749-1802) – wybitny rosyjski pisarz, rewolucjonista i krzewiciel

światy. Autr słynnej „Próży z Petersburga Mskwy” (1790). Pszczególne rzziały „Próży” nsząnazwy miejscwści leżących na rze z Petersburga Mskwy, jak np. „Lubao”, „Czuw”, „Pieszki” itp.(przyp. tłum.).



24 marca 1944 roku

Cisza, spkój, brak alarmów i strzałów - wszystk t jakś, ziwnie na mnie ziała. Wicznie nawet

pczucia bezpieczeostwa nie razu się człwiek przyzwyczaja.

Praca źle mi izie w tej ciszy- Tylko moje choroby są żywine i różnrne. Mżna by pmyśled, że

najrzmaitsze niemagania, które nabrały sił pczas blkay, pier teraz rzuciły się „na całeg”

na człwieka. Ciekawe, że nie tylk ja się na t uskarżam.

25 marca 1944 roku

Artykuł w „Prawzie Leningrazkiej” mapach znalezinych u wziętych niewli artylerzystów

niemieckich. Całe miast był pzielne nie tylk na kwaraty, ale nawet na pszczególne biekty,

zapatrzne w numery prząkwe. W liczbie „biektów”, które miały zstad całkwicie zburzne,

znajują się szkły, muzea, szpitale, Ermitaż, teatr im. Kirwa, nasz Instytut Meyczny (biekt nr 89).

28 marca 1944 roku

Byłam wukrtnie na „Wystawie Służby Zrwia”. Przygtwania niej rzpczęły się jeszcze w

okresie blokady, podczas silnych strzałów. Organizatrzy bawiali się barz, żeby jakiś pcisk nie

rzbił w kawałki ekspnatów.

Na urczystym twarciu Wystawy kmitet hnrwy, w któreg skła wchziłam, uał się użą

grupą z wiwni w strnę amfilay sal wystawwych. U wejścia nich przeciągnięta była traycyjna

atłaswa wstęga. Kmenant garniznu leningrazkieg, któremu wręczn nżyce, uprzejmie

przekazał je mnie... Przecięłam wstęgę.

Szczególnie uanym ekspnatem jest plastyczna panrama rgi zimwej przez Łagę - „rgi

życia”; bez niej Leningra chybaby nie calał.

Zapalają się malutkie sygnały świetlne i ciężarówki wielkści puełka zapałek, psrebrzne

mrzem, znów jaą w zaymce, lawirując wśró lejów bmb, w kierunku miasta, ką wizą

żywnśd i ską ewakuują luzi. W najbarziej niebezpiecznych miejscach, w najcięższych warunkach -

wszęzie czuwają punkty Czerwneg Krzyża, wszęzie czuwa leningrazki lekarz, pielęgniarka,

sanitariusz.



Przypmniałam sbie wspaniałą ewizę Van Tulpa27, lekarza holenderskiego z XVII wieku: wypalona

płwy świeca wskwa, sazna w starświeckim świeczniku (wyski, jasny płmieo) i napis:

„Służąc innym - spalam się sama”.

W ługim, wąskim pkju, również przy pmcy panramy plastycznej, zbrazwan ewakuację

rannych żłnierzy z ziałów stjących na pułkwskich wzgórzach. Znów stają mi prze czyma!...Tczy się walka. Ranny, schylając się w kpie, sam stara się przestad punktu patrunkweg

batalinu. Ciężk rannych nisą tam na nszach. Zaprzężny w psy wózek wzi ich następnie

pułkweg punktu pmcy lekarskiej. Ptem ranny staje się wzem sanitarnym lazaretu

plweg znajująceg się na linii gnia, w piwnicy na wpół rzwalneg mku. I pier stamtą -

samochodem do szpitala w Leningradzie.

Podobno wystawa ta ma zstad przekształcna w muzeum. Barz mąry pmysł, pnieważ aje na

pełny braz ciężkiej pracy służby zrwia w niach blężenia. Jak bywała się peracja, kiey t stół

peracyjny stał przy ścianie, na której winiał strny ulicy napis: „Ta strna jest najbezpieczniejsza

pczas strzału”. Zarzały się też wypaki, że luzi perwan przy akmpaniamencie wyjącychsyren, gęsteg gnia artylerii przeciwltniczej i alekich (a czasami nawet bliskich) wybuchów bmb,

jak t miał miejsce jesienią 1941 rku pczas peracji knanej przez prfesra żanelize, przy

której byłam becna wraz z mężem.

W auytrium, na ławkach za balustraą, siezieli stuenci, stuentki i młzi lekarze z sąsienieg

szpitala marynarki wojennej.

Wniesin ziewczynę ze zgruchtanym birem i an jej narkzę. żanelize przeciął mięśnie i

przezwyciężając pór krawęzi kści w miejscu złamania, płżył p nie sazną na rękjeści

metalwą rynienkę, w której uszkzna kśd spczęła nieruchm, ułatwiając w ten spsóbchirurgwi alszą pracę. Nawet ja - kompletna profanka w tej dziedzinie - nie mgłam się śd

naziwid gracji i sile, z jaką wyknywana była ta praca, swbzie i pewnści rąk. rbne łamki

kści, wyciągnięte na pczątku peracji i niebale, jak mi się wyawał, wrzucne zwyczajneg

słiczka (w naiwnści swej sąziłam, że już na nic są nieprzyatne) znwu zstały ułżne w miejscu

złamania.

Na wóch rzeczach jenak znałam się brze i razu ceniłam je w całej pełni. Były t - czystśd i

prząek. Ani jenej plamki na płze, ani jeneg zakrwawineg tampnu. Nawet pkryte

zwykle parą pkrywki sterylizatrów przecieran tak starannie, że błyszczały jak lustr. Salę

peracyjną prwazan prząku w miarę teg, jak peracja zbliżała się ku kocwi. Ani ślauzenerwwania. O czasu czasu jeynie awał się słyszed zgrzyt metalu szkł lub jakieś krótkie

zdanie: uwaga czy polecenie.

Nagle w skupiną ciszę wtargnęła syrena. Łskt zenitówek zaczął szybk narastad, łącząc się z

warktem mtrów. Ziemia rgnęła, zaźwięczały szyby. Siezący na ławkach mim wli wrócili

się w kierunku wyjścia.

- Operacja jeszcze się nie skoczyła - rzekł schle żanelize swim garłwym głsem.

27Nicolas Van Tulp (Dirx) - lekarz amsterdamski, ur. 1593, zm. 1674. Jeen z rganizatrów i

przywóców pwstania hlenerskieg (1672), skierowanego przeciwko Francuzom (przyp. tłum.).



I dopiero gdy walnęł gzieś zupełnie blisk, stół peracyjny przesunięt innej sali, gzie nie był

szyb.


Wyzwlenie Oessy! Obyły się ziś wa saluty. Jeen la uczczenia wjsk ląwych, rugi - floty

czarnomorskiej.


Zrwie mi nie pisuje. Czuję się p psem. Najlepiej bęzie, jeśli przyjmę „większą awkę”

maszyny pisania: napiszę la „Izwiestii” reprtaż „Naszeł czas”.

NADSZEDŁ CZAS

Na Kirwskim Prspekcie ustawin w pczątkach zimy mele pkjwych pieców z cegły -

malutkie, ale ciepłe i szczęne.

Przysypane śniegiem cegiełki, wietrzniki, rzwiczki i blaszane rury rbiły zimą niesamwite wrażenie.

Mali leningrazcy chłpcy barz lubili, przycupnąwszy na piętach, zagląad piecyków, jak gyby

widzieli tam płmieo. Był t płmieo wybraźni.

Teraz mamy już wisnę. Ptaszki wesł szczebicąc siaają na rurach pieców, wisenne słoce

czule grzewa świaczaln-wzrcwe cegły, a wisenne eszcze częst je mywają. Mżliwe, że

piece te wkrótce zstaną usunięte. Wyaje mi się jenak, że wielu luzi ług jeszcze bęzie nich

pamiętad jak gniskach ciepła, symblu zrganizwanej, prawziwie leningrazkiej trski miasta ptrzeby lunści.

Pbnym symblem stały się nasze zegary miejskie. One t były jednymi z pierwszych ofiar

strzałów i naltów. Niektóre wprst runęły na ziemię, wraz ze ścianą, której były przymcwane,

inne na wpół zerwane, chwiały się i kłysały w swej żelaznej prawie jak kurek na achu, inne

wreszcie były tak pgruchtane i tyle miały w sbie szklanych kruchów, że na sam ich wik kłuł w

czach. Pzstałe miały wyglą nieuszkznych, były jenak martwe.

W każej zielnicy miasta zegary wskazywały inną gzinę; wpół trzeciej, za pięd wunasta,

kwarans p piątej. Była t gzina, której uerzył w nie pmuch, ustał pływ prąu lub zepsułsię mechanizm. Była t gzina ich zagłay.



Niegyś zegary uliczne pulswały życiem. Wyznaczały czas pracy i pczynku, pżąanych sptkao,

zajęd, świąt, urzin. Świeciły wieczrami jak jrzałe, bursztynwe wce z czarnymi pestkami: t

były cyfry. W pierwszych niach blkay zegary zamarły, stanęły, niemiały. Wyczerpały się

życiajne ski; czas szeł, rzpłynął się.

Nie zapmnę nigy, jak pewneg zimweg wieczru spjrzałam na taki zegar. Był trzaskający mróz,wyła syrena; zamiast tarczy zegara ujrzałam czarny krąg ncneg nieba, usiany zatrważając

jaskrawymi gwiazami. Były t ciężkie czasy: zima 1942 rku.

Jak przyjemnie teraz, wisną 1944 rku, przygląad się przystawinej miejskiego zegara drabinie i

stjącemu na niej człwiekwi! Człwiek pwli i z namaszczeniem naprawia zegar. Wskazówki

niezecywanie, jakby uczyły się na nw chzid, ruszają z miejsca. I ią, ią, ią... Czas pwraca.

Już pwrócił.

Natychmiast po zegarach - a częst równcześnie z prwazaniem ich prząku - przychodzi

kolej na wstawianie szyb.

Szyba kienna jest najbarziej wrażliwym i łamliwym elementem buynku, jeg „źrenicą ka”. Pza

tym szyby są nie tylk czyma buynku, lecz także stanwią pięknie miasta.

Pwiaamy: „słoce gra w szkle”. Tak jest w istcie. Bez tej „gry” światła miast razu zatraca

wyrazistśd rysów. Szyby są chłnne i wrażliwe. Mienią się purpurą zachzie słoca, nabierają

klru atramentu pczas burzy, srebrzą się przy księżycu.

Gatczyoska huta szklana „rużnaja Górka”, którą zburzyli Niemcy, znów zaczęła pracwad. Na

Pierwszeg Maja huta starczy Leningrawi pierwszych partii szkła kienneg. Przechząc ulicą,

cieszymy się z każej nwej szyby - widomego znaku odbudowy.

Jenakże czy - t jeszcze nie człwiek, a szyby - nie budynek. W budynku, jak w ludzkim organizmie,

uże znaczenie ma tułów. my, pbnie jak luzie, przechzą remnt „ksmetyczny”

(autentyczna nazwa) i kapitalny. wszystkich tych remntów niezbęne są materiały buwlane, a

przede wszystkim - ludzie i jeszcze raz ludzie.

Mieszkaocy Leningrau zabierają się jeg buwy z taką samą energią, z jaką niegyś brnili

sweg miasta, przy czym ają sbie raę bez pmcy Wielkiej Ziemi. Są t we niewyczerpane, jak

wiad, „zasby wewnętrzne”.

Czytamy ziś gazety leningrazkie jak kmunikaty stanie ranneg, który szybk pwraca

zrwia. Arterie reknwalescenta krzepną z nia na zieo, puls staje się craz barziej regularny.

P ługiej przerwie zaczęła pracwad fabryka myła. Fabryka pianin i frtepianów, „Czerwny

Paźziernik”, wyprukwała w ciągu luteg i marca wazieścia pięd pierwszych instrumentów. C

najciekawsze - „pierwsze z pierwszych” pianin wysyła się teatrów białruskich i Nowosybirska.

Miast Lenina nie tylk zapatruje się sam we wszystkie niezbęne rzeczy, ale pmaga także innym

miastom.

Wyział architektniczny Szkły Sztuk Pięknych przygtwuje specjalistów w ziezinie rzeźby i

melwania raz malarstwa plafnweg. Abslwenci stuiują histrię stylów i architektury,



3 maja 1944 roku

ziś w naszym Związku Pisarzy bęzie się twarcie wystawy; generalicja, przyjęcie it. A ja znwu

leżę w łóżku. Mje „pierwszmajwe” wyjście na świat rg mnie ksztwał, a zwłaszcza

wrapanie się na wieżyczkę na achu naszeg zakłau anatmii, ską gląaliśmy salut i gzie wiały

mnie wszystkie newskie wiatry.

Czyżbym miała tak przesiezied resztę meg życia?

A ja myślałam, że ua mi się byd próż wzłuż Płunika Pułkw nie tylk na glbusie.

6 maja 1944 roku

Zima wróciła. Przemawiałam ziś w szpitalu w Inżynieryjnym Zamku. Zaczynam p trchu wychzid.

8 maja 1944 roku

Na czym plega tak zwana mąrśd życiwa? Na umiejętnści pprząkwania sbie klicznści,

jeśli jest t mżliwe, raz na rzumnym pprząkwaniu się klicznścim, jeśli nie ma inneg

wyjścia. Wyjaśnię t na przykłazie.

Przypuszczałam, że wisna przyniesie mi uż raści, ruchu i triumfów. Nic pbneg. Zamiast

tego wszystkiego - pważna chrba, która przypuszczalnie na ługo zmusi mnie do zmiany trybu

życia- Nie ma mwy żanych wyjazach. Trzeba bęzie siezied w mu.

Pjechałam wczraj miasta i wróciłam stamtą słwnie lew żywa.

Nareszcie zaczęł ziaład, zresztą nienazwyczajnie, nasze rai. Wczraj, p tak ługiej przerwie,

razu usłyszałam kmunikat sukcesach p Sewastplem.

9 maja 1944 roku

Wyzwliliśmy Sewastpl. Cały Krym zstał czyszczny z Niemców.



Żegnałam się z Ogrem Btanicznym. uż czasu spęziliśmy w ranżerii nr 22 - „Arce Neg”, jak

ją tu nazywają. W ranżerii rsną p jenym achem rśliny z trzech sąsiaujących ze sbą

klimatów: palmy, paprcie, rchiee, kaktusy, ryż i begnie. Są t rśliny młe, wyhwane w

czasie blkay. „Blkawy” zagajnik bananwy wyrósł tak wysk, że sięga liśdmi szklaneg

achu ranżerii. W „arce” panuje stale przepiswa temperatura: 16 18 stpni ciepła. Termmetr

wisi na widocznym miejscu.

W przeźrczystym akwarium rśnie fantastyczna rślina, pchząca z Maagaskaru, Uviranra

fenestralis - „kienna”.

Widocznie nawet w Madagaskarze, w tym grącym raju, „Uviranra” uważana jest za rślinę

pkjwą, w c łatw uwierzyd, gy się spjrzy na jej liście, najelikatniejsze chyba w całym

królestwie flry. Skłaają się ne wyłącznie z ciemnawych żyłek. Ani ślau psplitej zielnej tkanki.

Jest to najsubtelniejsza, jaką sbie mżna wybrazid, kanwa rślinna, przetykana pęcherzykami z

powietrza.

„Uviranrze” brak kijanek, które, wpuszczne akwarium, czyszczają liście z pęcherzyków

pwietrza. Pwierzchnia liści staje się p takim zabiegu atłaswa. Kijanki zniknęły jenak jeszcze

pczas wjny z Finlanią, kiey t wszystkie rzeczki i błta zstały zaminwane.

Na półkach stją rzęami młe kaktusy, pupile nieawn zmarłeg Nikłaja Iwanwicza Kurnakwa.

W czasie pierwszej, surwej zimy blkay Kumaków zabrał kaktusy sweg mieszkania, grzewał je

przy własnym maleokim piecyku i uratwał w ten spsób zagłay. Żna Kumakwa czyściła je

pęzelkiem, wząc nim strżnie mięzy klcami: jeśli kurz zatka pry kaktusa - rślina rzpaa się

na kawałki i ginie.

W zbuwanym z klców mku, znanym nam z zeszłrcznej wystawy i urczystej akaemii z kazji

230 rocznicy załżenia Instytutu Btaniczneg, ujrzeliśmy prze wejściem ppiersie Engelsa na

wyskim pstumencie. W szklanej gabltce leżał jen z pierwszych wyao „ialektyki przyry”.

W zeszłym rku cała wystawa pświęcna była rślinm „zik rsnącym” - skromnym nosicielom

witamin. W spisie ao zamieszcznym w wyanej w tym czasie brszurze mżna był znaleźd „zrazy z

łpianu”, „rulaę z lebiy”, „ragut z trybuli”, „kawir z muchawca” - nazwy, które mgłyby

wywład uśmiech, gyby nie były tak tragiczne.

Obecnie rśliny zik rsnące służą jeynie jak atek prawziwych ziemipłów.

W następnym pkju, prócz grwych ziół leczniczych, bellany, waleriany, ślazu, naparstnicy,

umieszczn także na ścianach, rsnące zik: knwalię, szalej, rumianek, piłun, kruszynę. Liczne z

nich są jencześnie trujące i pżyteczne (ialektyka przyry).

Zbaczyłam cykutę w frmalinie i wieziałam się przy kazji, że wbrew pwszechnemu mniemaniu

nie na była przyczyną śmierci Skratesa, lecz inna trująca rślina - tzw. szczwół plamisty. Jakklwiek

by był, wik cykuty wzbuza strach. Są t grube, krągłe Kłącza z jawitymi gruczłami, jak u żmii.

Utleniając się na pwietrzu, przybierają pmaraoczwą barwę. O kłączy rzchzą się na wszystkie

strony nitkowate korzenie.



Wisną 1942 rku, kiey wygłzeni luzie rzucali się łapczywie na każy zielny listek i na każy

krznek, umiejętnśd rzpznawania trujących rślin była la leningraczyków rzeczą niezwykłej

wagi.

Okrągła ranżeria nr 28, z basenem, w którym rsła Victria Regia, ucierpiała trzykrtnie: raz trafiła w

nią bmba, wa razy - pcisk. Już p naszych zeszłrcznych wiezinach uległa pnwnemuzniszczeniu.

Zrzna w ciepłych lagunach Amaznki, Victria Regia stanwi zagakę. Nie wiam tychczas,

czy jest na rśliną jenletnią również w swjej jczyźnie, czy tylk u nas, gzie brakuje jej światła i

ciepła. Niemieckie pciski i bmby rzwiązały t zaganienie p swjemu, zabijając rślinę i niszcząc

ranżerię.

Kiey puściliśmy już wystawę i szliśmy aleją, ktś krzyknął nas:

- Nie siaajcie na ławkach - śwież malwane!

Ogró zaczynał pwracad awneg stanu.

27 maja 1944 roku

Żegnaliśmy się z ktrem Messelem. P raz statni chyba byliśmy w jeg królestwie - Centralnej

Stacji „Pgtwia Ratunkweg”, która w najcięższych czasach pracwała jak bry zegarek - bez

przerwy i niezawodnie.

Przegląałam ich zienniki. kłanie pisany jest zieo 19 września 1941 rku (jeźziliśmy wtey na

Rzjazwą). Ucierpiały wówczas pczas pracy wie pielęgniarki: „Aleksiejewa Zinaia - rany klatki

piersiowej i obu goleni i Markowa Walentyna - rana praweg ka”.

W czasie teg naltu na zaułek mitrwski, który ma zalewie 245 metrów ługści, spały cztery

ciężkie bmby kruszące. Prawie cały zaułek zstał zburzony.

Tak, wszystk t był. Wszystk t przeżyliśmy.

29 maja 1944 roku

wieziałam się już teraz wszystkieg hwli naparstnicy, którą prwaził Mntevere.

igitalis rśnie zik tylk w górach Harcu i w Turyngii. Żeby nie marnwad nao ewiz, zaczęto

hwad g na Półncnym Kaukazie i na Białrusi.

Wjna płżyła kres tym pracm.



Trageia naparstnicy plegała na tym, że nie wytrzymuje na ługieg przechwywania. Wisną

1942 rku stare zapasy naparstnicy w Leningrazie straciły całkwicie swje własnści lecznicze,

wobec czego wycofano je z aptek.

Trzeba był kniecznie znaleźd jakieś wyjście z sytuacji. Mięsieo sercwy w nrmalnych warunkach

nie ma chwili spkju, a pczas blkay częst gnił resztkami sił i gwałtwnie ptrzebwałlekarstwa. I wówczas właze miejskie pleciły Instytutwi Btanicznemu przystąpid własnymi siłami

hwli naparstnicy i przygtwad jesieni pwieni preparat.

Sam Mntevere leżał w tym czasie w naszym szpitalu, w klinice profesora Tuszyoskieg; cierpiał na

ostrą ystrfię. Nie czekając na całkwity pwrót zrwia, uczny natychmiast przystąpił

pracy.

W „archiwach” Ogru Btaniczneg znalezin niewielką ilśd ptrzebnych nasin, nie wiam

był jenak, jaka jest ich siła kiełkwania. C najważniejsze - nie był czasu na hwlę rśliny

wielletniej (tychczas panwał pwszechne przeknanie, że tylk taka naparstnica psiaawłasnści lecznicze). Trzeba był siłą przekształcid jenletnią naparstnicę w wielletnią. Ziarna

wysian najpierw w ranżerii, potem w inspektach i wreszcie - w grzie. Rzpczęła się walka

„pwierzchnię mieszkaniwą” la rślin: przyatnej ziemi był niewiele, a liście naparstnicy są barz

uże - śrenica ich chzi 60 cm.

Celem przyspieszenia zbiru liści i zaszczęzenia miejsca, Monteverde wraz ze swoimi

współpracwnikami wprwaził innwację: zbiór liści w miarę ich jrzewania. Z pczątku brywan

liście z brzegów, zięki czemu szybciej rzwijały się liście śrkwe.

Liście były barz sczyste, a przygtwania preparatu ptrzebne były suche. Zaczęt je suszyd w

pustym, rzwalnym mu, rzwieszając na sznurach jak bieliznę. pier później Instytut

Farmaceutyczny przyzielił specjalne suszarki, które palan rzewem z rzwalneg w tym celu

reszty domu.

Jesienią, zgnie z yrektywami właz miejskich, igitalis był nareszcie gtów. Trzeba był sprawzid

aktywnśd lekarstwa. Na kim? Zazwyczaj używa się teg żab, skr jenak nawet kijanki zniknęły,

t żabach nie mgł byd mwy. Lekarze pstanwili wypróbwad lekarstw na sbie. Okazał się,

że jest tak silne, iż musian zmniejszyd zwykłą awkę.

Leningra trzymał cenne lekarstw, a nawet zaczął wywzid je pza „pierścieo”, na Wielką Ziemię.

Gy Mntevere zakoczył swje pwiaanie, zapytałam g, czy świaczył sbiście własnści

leczniczych wyhwaneg przez siebie lekarstwa? Ożywił się i pwieział, że tak, że igitalis

barz mu „pmógł”, pnieważ natychmiast p trzymaniu plecenia w sprawie hwli naparstnicy

czuł uży przypływ sił i mógł wcześniej puścid szpital.

Szypczyoski pwieział mi, że znacznie truniej jest załżyd gró btaniczny niż zlgiczny.

Zwierzęta krzykiem wyrażają swje pragnienia, rśliny natmiast milczą i umierają, jeśli luzie nie

ptrafią ganąd ich ptrzeb. Ciekawe, że grnicy p wpływem wilgtneg pwietrza całkwicie

zatracają zmysł węchu. Nie czują ni armatu kwiatów, pbnie jak głuchy Beethven nie słyszał

muzyki.



Prze wjną na grzewanie ranżerii zużywan 2 000 tn węgla rcznie. Pczas blkay ziewięd

ziesiątych wszystkich rślin wymarzł. Uratwały się tylk te, które były w ranżerii i w mach

pracwników Ogru, jak na przykła - kaktusy u Kurnakwa. Najbarziej wytrzymałe kazały się

rododendrony o grubych mięsistych liściach.

wieziawszy się, że straty, które pniósł pczas wjny Ogród Botaniczny, wynszą 1 200 000 rubliw złcie, spytałam, ską się wzięła ta suma? Czyżby bliczn wartśd każeg rzewa? A praca

włżna weo na miejscu?

Okazał się, że bliczeo knan na całkiem innej pstawie. 1 200 000 rubli w złcie t kszty

pięciu próży kła świata, które należy bezwzglęnie przesięwziąd, chcąc prwazid Ogró

Botaniczny do stanu przedwojennego.

Są t wyprawy:

1. Ameryki Płuniwej (strefa trpikalna).

2. Do Afryki Zachodniej (Kongo Belgijskie).

3. Na Ocean Indyjski: Madagaskar, Cejlon, Indie (Colombo), Singapur, gró btaniczny w Buitenzrg

na Jawie.

4. Wschniej Australii, łącznie z Nwą Zelanią i Tasmanią.

5. Płuniw-Wschodnich Chin.

Są t zasanicze śrki rślinne, klebki rślin. Nasz własny kraj jest wprawzie grmny, lecz

rzpściera się raczej wzłuż, pczas gy btanika wymaga szerkści.

Przesielenie starszych rzew innych klimatów nie jest bynajmniej prste. rzewa przesaza się

najpierw z rodzimeg gruntu skrzyo, w których rsną wa lata, przyzwyczajając się innej ziemi.

pier później wysyła się je w aleką próż różnych krajów.

Mntevere i Szypczyoski parwali mi na pżegnanie trzy małe paprcie i begnię. Oeszli, a ja

ług jeszcze rzmyślałam o Ogrzie Btanicznym, który „zielną nicią” przeszeł przez mje

leningrazkie życie. Pwitał mnie w sierpniu 1941 rku i żegna w maju 1944 rku. Płunik Pułkw,

przecinający w kilku punktach Leningra, przebiega również wzłuż trawników Ogrodu Botanicznego.

Patrzałam na swój pniszczny glbus, na wszystkie mrza i kntynenty, zalane becnie krwią, i

myślałam, że naejzie kieyś kniec wjny i wszystkie próże kła świata staną się mżliwe.

„Ogró Btaniczny w Buitenzrg na Jawie...”

Ile jest warta sama nazwa!

Zawał się, że wizę całą kulę ziemską pkrytą grami. „Rśliny wystawiają na ziałanie prmieni

słnecznych niezmiernie wielką pwierzchnię liści...” I na tej ziemi - promienne, spokojne pokolenia,

la których szczęścia tak wiele zziałała mja jczyzna, a w szczególnści - Leningrad.



5 czerwca 1944 roku

Mój wieczór pżegnalny w Związku Pisarzy był tak przyjemny i ciepły jak zisiejszy zieo.

6 czerwca 1944 roku

Chciaż trun mi jeszcze chzid, pstanwiłam ziś mim wszystk pójśd na wystawę: „Bhaterska

obrna Leningrau”. Musiałam ją zbaczyd prze jazem.

jechaliśmy z I. . tramwajem, Łabęzieg Kanału, a stamtą spacerkiem p słnecznej strnie

do Solneg Miasteczka, gzie mieści się wystawa. zieo był prześliczny, pierwszy naprawę ciepły

zieo. Trun był się erwad grzanej słocem zieleni i wejśd chłneg, lbrzymieg

gmachu. Prze wejściem, na każej ze zbycznych armat sieział żywy leningrazki chłpczyk.

Wystawa jest bardzo obszerna, nie zążyłam jej całej zwiezid. Sal znajujących się w pziemiach

nie zeszliśmy w góle, natmiast główne sale zwieziliśmy kłanie.

Rzmawialiśmy z I. . barz mał: kiwnięcie głwą, ruch ręką, krótkie zanie - t wystarczał, by się

wzajemnie zrozumied. Niemal trzy lata życia przesunęły się prze nami.

Zgrmazn tu wszystk, c zagrażał Leningrawi, i wszystk, c g uratwał. W sali głównej,

p ścianą - trójgraniasty sts niemieckich hełmów, sięgający wierzchłkiem p sam sufit. Naśrku sali - niemiecka ciężka artyleria, która strzeliwała „biekty wjskwe” w Leningrazie, a

wśró nich - nasz szpital (obiekt nr 89). 154-milimetrwe ziała twrach szerkich jak paleniska w

parwzach. Sześcilufwe mitacze min. „Pantery”, „tygrysy” i „ferynany” pmalwane na klr

granitu, zieleni i śniegu. Zestrzelny samlt z czarnymi krzyżami na skrzyłach. Pciski i bmby

wszystkich rzajów i mian. Mrska mina magnetyczna, rzucna przez Niemców w pbliżu wrca

Bałtyckieg, która na szczęście nie wybuchła. Onaleźliśmy także „naszą” bmbę, która spała na

teren naszeg szpitala pewneg złteg, jesienneg nia w 1941 rku. P bmbą napis: „Waga

1000 kg, śrenica - 600 milimetrów, ługśd - 990 milimetrów. Rzbrjna 10 paźziernika 1941 rku

przez inżyniera kapitana N. G. Łpatina i ficera pspliteg ruszenia A. P. Ilinskieg.

Bmba była nietknięta; brakwał tylk kawałka statecznika, który leżał w mym mu, w szuflazie

biurka.

Malwił ścienne: pierwszy w histrii ltnictwa „taran” ncny, któreg knał mły ltnik

Sawstianw. Nieprzyjacielski samlt runął w płmieniach. Sawstianw wyląwał na

spachrnie. W innej sali sti lbrzymie ział z pancernika „Rewlucja Paźziernikwa”; tuż bk

znajuje się umieszczny na pewnej wyskści na płgą, mknący jak gyby p falach,

pziurawiny na wylt ścigacz, który knał cuów męstwa.



19 września 1941 rku (teg nia przyjechaliśmy właśnie na Rzjazwą w kilka minut p wybuchu

bmby) był jenym z najkrwawszych ni blkay. Leningra przeżył wówczas 6 alarmów ltniczych,

trwających łącznie 7 gzin 34 minuty.

Na miast spał:

Bmb kruszących - 528

Zapalających - 1435

Pcisków artyleryjskich - 97

Zarejestrwan 89 śrków zniszczeo.

W ciągu nia pracwał 3912 rużyn miejskich MPWO, 52 rużyny lkalne MPWO, 17 rużyn ROKK29

i 21 grup sambrny mów mieszkalnych.

Oział wystawy pświęcny przemysłwi leningrazkiemu, który fiarnie pracwał la frntu.

Turbgeneratry, prukwane w tutejszych zakłaach przemysłwych, wysyłan p kniec

blkay Kmsmlska, Rubcwska, Brianska, Stalingrska raz Zagłębia nbaskieg - do

Makiejewki, Grłwki, Kaijewki.

Fabryka tytniwa, która wypuszczała prze wjną papiersy „Festiwal”, „Zefir” i „Palmirę Półncy”,

fabryka perfum i fabryka kefiru pracwały pczas wjny la celów brnnych. A teraz mów wizimy

w knach wystawwych perfumy „Biała „nc”, w niec mnie] wytwrnym pakwaniu, i buteleczki z

kefirem, nie mlecznym co prawda, lecz sojowym.

Oział żywiania spłeczneg. Artykuły żywnściwe i spis ptraw w jałajniach leningrazkichw czasie blokady:

Mąka rzewna, zmitki (tzw. pzmiatane zewszą resztki) szły na placki.

rżże białkwe - na pierwsze dania.

Dekstryna (odpadki techniczne) - na łatki, zapiekanki, bitki, kotlety.

Mąka z makuchów lnianych - na drugie dania.

Albumina - na pierwsze dania.

Celuloza - na łatki, zapiekanki, bitki, ktlety.

Zużyte pasy transmisyjne ze świoskiej skóry - na zupy, galarety i kotlety.

Klej stolarski i miazdra - również na galarety.

W jednej z gablotek - „przybry świetleniwe”: łuczyw, „nietperze”, kaganki, prbówki, puszki,

świece.

29ROKK – Rsyjski Czerwny Krzyż (przyp. tłum.).



Wymieniliśmy z I. . przumiewawcze spjrzenie, przypminając sbie we pejrzanie lekkie

świece, sprzązne z nieznanych skłaników. Knt wychził z nich przeważnie bkiem, p

zapaleniu trzaskał i szybk gasł.

Szczególnie ług staliśmy jenak prze witryną z makietą piekarni. Był t pkryte grubą warstwą

lu kn. Jeynie pśrku ló nierówn tajał w skąpym cieple wóch kaganków.

Za szybą - waga: na jednej szali leżą cztery maleokie ważniki. Na rugiej - 125 gramów chleba. Tyle

trzymywała większśd leningraczyków 20 listpaa 23 grunia 1941 rku. Na wagą w

szklanej kolbie - mąka z teg kresu.

Ot jej skła:

Zepsuta mąka żytnia - 50%

Sól - 10%

Makuchy - 10%

Celuloza - 15%

Mąka sjwa, zmitki, tręby - po 5%.

P zwiezeniu wystawy I. ., który miał w mieście załatwienia jakieś sprawy, pszeł, a ja

zstałam w Letnim Ogrzie. Chciałam psiezied trchę na ławce. Pkryty elikatną zielenią,

pachnący gró był piękny. P różkach biegały zieci w wiankach uplecinych z muchawców.

Blaski słneczne paały na pmnik Kryłwa, z któreg zaczęt właśnie zejmwad rewniany futerał.

Słoce, ciepł, cisza, lew słyszalny szelest liści... Sieziałam jak zaczarowana.

Obk mnie usiała kbieta żółtawblaej twarzy. Wiad był, że chruje na astmę. Był t jeszcze

„blkawy” klr twarzy. Przypmniałam sbie: 50% zepsutej mąki żytniej...

Osapnąwszy, kbieta pwieziała, że czuje się teraz znacznie lepiej, że chzi już własnych siłach, i

zapytała, czy t prawa, że „twrzył się rugi frnt”. Sama usłyszała tym prze chwilą w tramwaju.

Nic tym nie wieziałam. Wyszłam z mu wcześnie, a zresztą nasze rai jeszcze nie ziała.

7 czerwca 1944 roku

Jeziemy Mskwy, przypuszczalnie wunasteg, w pnieziałek.

Żegnaj, Leningrazie! Nic nie zła cię zatrzed w pamięci tych, którzy przeżyli tu statnie trzy lata.



O CZYTELNIKA TEJ KSIĄŻKI

Wyawnictw prsi naesłanie uwag przeczytanej książce, tyczących jej tematu, treści, języka,

wygląu 3 zewnętrzneg, ppełninych w niej błęów i myłek, raz wyrażenie życzeo, których

wyawnictw mgłby się zastswad w swej alszej pracy.

Ares: „Czytelnik” Biur Stuiów, Warszawa, Skr. poczt Nr 344

Wydanie czwarte

1953

NA ZLECENIE RS W „PRASA” SPÓŁZIELNIA WYAWNICZA „CZYTELNIK”

TYTUŁ ORYGINAŁU: POCZTI TRI GODA

TŁUMACZYŁ Z ROSYJSKIEGO ZIEMOWIT FEECKI OKŁAKĘ PROJEKTOWAŁ KAZIMTERZ WĄS

Redaktor techniczny: W. Rober

Spółzielnia Wyawnicza „Czytelnik” 1953 r. Warszawa Wyanie IV. Nakła 25 315 egzempl. Objętśd: ark. wy. 12; ark. ruk. 13,5 Papiergazetowy 63 cm, 50 g. Oan skłau 5. 12. 1952 r. Podpisano do druku 27. 3. 1953 r. ruk ukoczn- w kwietniu 1953 r.

Stalinogrodzka Drukarnia ziełwa - Stalingró, 3 Maja 12 Zamówienie Nr 136810.12.52. R-4-12662 Cena zł 2.40

Wiera Inber - Oblężone miasto – 1953 (zorg)

Documents

Transcript of Wiera Inber - Oblężone miasto – 1953 (zorg)