pdf - Zmiana - nie musisz się zmieniać... Manage or Die Inspirations 2010
Zarządzanie procesami - Cele, metodyka, role... - Manage or Die Inspirations
-
Upload
manage-or-die-fundacja-rozwoju-menedzerskiego -
Category
Leadership & Management
-
view
11.934 -
download
2
Transcript of Zarządzanie procesami - Cele, metodyka, role... - Manage or Die Inspirations
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die
ZARZĄDZANIE PROCESAMI
- cele, metodyka, role…
PR
OS
TO
O T
RU
DN
YC
H S
PR
AW
AC
H…
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 2
„Restrukturyzacje i działania naprawcze nie przynoszą często oczekiwanych efektów,
ponieważ firmy nie dostrzegają, że problemy tkwią w rozczłonkowaniu logicznych,
kompleksowych procesów między różne, wyspecjalizowane działy funkcjonalne.”
Renata Gabryelczyk, ARIS w modelowaniu procesów biznesu. , Difin, Warszawa 2006
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 3
Co to jest
proces?
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 4
Co to jest proces?
Proces biznesowy lub metoda biznesowa – seria powiązanych ze sobą działań
lub zadań, które rozwiązują określony
problem firmy lub prowadzą do osiągnięcia określonego
efektu.
Źródło: Wikipedia : http://pl.wikipedia.org/wiki/Proces_biznesowy
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 5
Typy procesów biznesowych
Typy procesów biznesowych:
- Proces zarządczy, który kieruje działaniem systemu. Typowym przykładem może być proces zarządzania przedsiębiorstwem lub zarządzania strategicznego, np. w firmie XXX: Zarządzanie finansami, Planowanie budżetu, Zarządzanie personelem, Zarządzanie Jakością i Środowiskiem.
- Proces operacyjny, który stanowi istotę biznesu i jest pierwotnym źródłem wartości dodanej, np. w firmie XXX: Zarządzanie Produkcją.
-Proces pomocniczy, który wspiera procesy główne, np. w firmie XXX: Utrzymanie infrastruktury, Zarządzanie nieruchomościami, Zarządzanie zakupami, Zarządzanie marketingiem..
Źródło: Wikipedia : http://pl.wikipedia.org/wiki/Proces_biznesowy
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 6
Co to jest proces?
Proces biznesowy wynika z potrzeb klientów, a jego wynikiem jest zaspokojenie tych
potrzeb. W organizacji zorientowanej procesowo powinny przełamywać bariery jednostek
organizacyjnych i zapobiegać funkcjonalnym silosom
Źródło: Wikipedia : http://pl.wikipedia.org/wiki/Proces_biznesowy
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 7
Co to jest proces?
Wymagane cechy procesu biznesowego:
Definiowalność:Definiowalność: Proces musi mieć jasno zdefiniowane granice, wejście i wyjście.
Porządek:Porządek: Proces musi składać się z działań uporządkowanych według ich usytuowania w czasie i przestrzeni.
Klient:Klient: Musi być świadomy odbiorca rezultatów procesu.Zwiększanie wartości: Zwiększanie wartości: Transformacja w trakcie procesu musi dawać odbiorcy
dodatkową wartość (wyższą niż na wejściu).Osadzenie: Osadzenie: Proces nie może egzystować samodzielnie - musi być wbudowany w
strukturę organizacyjną.Wielofunkcyjność: Wielofunkcyjność: Proces może, ale niekoniecznie musi, obejmować wiele
funkcji.Właściciel procesu: Właściciel procesu: Osoba odpowiedzialna za jego działanie i ciągłe ulepszanie.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 8
„Wewnątrz organizacji tylko trzy zjawiska występują naturalnie: spory, chaos i
nieefektywność – cała reszta wymaga przywództwa” i zorganizowanego
uporządkowania.(A.S.)
Peter Drucker
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 9
Co to znaczy zarządzać procesami?
Zarządzać procesami, znaczy lepiej rozumieć
funkcjonowanie organizacji.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 10
Jakie cele stawiamy przed zarządzaniem procesami?
Cele zarządzania procesami
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 11
Cele zarządzania procesami
1. Skrócenie czasu realizacji czynności/zadań.
2. Redukcja kosztów funkcjonowania firmy.
3. Zapewnienie powtarzalności realizacji zadań.
4. Poprawa efektywności i jakości pracy i jej efektów.
5. Wzrost produktywności pracowników.
6. Wzmocnienie przewagi konkurencyjnej firmy.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 12
Jakie cele stawiamy przed
metodyką procesową
dla poprawy funkcjonowania
organizacji?
Cele metodyki procesowej
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 13
Cele metodyki procesowej
1. Usprawnienie komunikacji wewnątrz Firmy XXX.
2. Identyfikacja parametrów procesu i ich monitorowanie w celu kontroli efektywności procesu.
3. Ujednolicenie sposobu identyfikacji i opisu procesów oraz obszarów biznesowych funkcjonujących w Firmie XXX.
4. Pełna dokumentacja procesów – wiedza zostaje w firmie.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 14
5. Dostarczenie wiedzy o tym, za co odpowiadają Działy, Obszary w Firmie XXX.
6. Przypisanie odpowiedzialności za role w procesach.
7. Sprawniejszy dostęp do regulacji obowiązujących w Firmie XXX – przypisanie ich do poszczególnych obszarów/procesów.
8. Stworzenie centralnej bazy wiedzy o procesach i obszarach odpowiedzialności - rejestru.
Cele metodyki procesowej
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 15
Co zarządzanie procesami i stosowanie metodyki
procesowej oznacza dla mnie?
Ja i procesy
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 16
Ja i procesy
1. Lepsza kontrola nad podległymi procesami (wiem za co odpowiadam, wiem jak mierzyć moją pracę i ją monitorować).
2. Jasne zasady odpowiedzialności i uprawnień (wiem kto jest właścicielem procesu, wiem kto jest jego klientem, wiem do kogo się zwrócić w razie występujących problemów).
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 17
3. Znajomość w którym miejscu kończy się jeden proces, a zaczyna drugi (wiem gdzie mogą wystąpić konflikty i zawczasu je eliminować).
4. Posługujemy się tym samym językiem – jednakowe rozumienie zdefiniowanych pojęć i określeń.
Ja i procesy
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 18
Samo opracowanie
metodyki i logiki zarządzania procesami, to nie wszystko.
W procesach kluczową rolę odgrywają ludzie i to oni decydują o ostatecznym kształcie procesu.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 19
Jasne określenie kompetencji
i odpowiedzialności w procesach, sprawia, że funkcjonowanie procesów staje się
przejrzyste i efektywne.
Role w procesie
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 20
Kluczowe role w procesie:
1. Właściciel procesu.
2. Klient procesu.
3. Uczestnik procesu.
Role w procesie
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 21
Rola Właściciela procesu
- Odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie i efekty procesu, monitorowane poprzez system wskaźników, wyznacza cele i role w procesie,
- Posiada uprawnienia do koordynowania jego realizacji z wykorzystaniem wszystkich zasobów przypisanych do procesu,
- Ma za zadanie w zakresie przydzielonych uprawnień, do podejmowania działań optymalizacyjnych, które wpływają na poprawę efektywności procesu.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 22
Rola Klienta procesu
- Jest odbiorcą końcowym celów, efektów i wyników procesu,
- Określa wymagania dotyczące produktów/efektów procesu,
- Ma uprawnienia do angażowania się w tworzenie i rozwijanie produktów/efektów procesu,
- Oczekuje na produkty procesu w określonym terminie i jakości.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 23
Rola Klienta procesu
Wyróżniamy klienta wewnętrznego i zewnętrznego:
- Wewnętrzny – inny Dział, Wydział lub pojedyńcza osoba, która oczekuje na produkt procesu, stanowiącego pewien etap przy realizacji procesu na rzecz klienta zewnętrznego,
- Zewnętrzny – inny podmiot gospodarczy dla którego realizowany jest proces w celu osiągnięcia przychodu lub realizacji wymagań prawnych np. Urząd skarbowy, itp.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 24
Rola Uczestnika procesu
- Osoba/jednostka organizacyjna współrealizująca proces lub wykonująca jeden z jego etapów.
- Odpowiada za realizację zdefiniowanych i przypisanych do niego czynności w procesie
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 25
Rola Uczestnika procesu
Wyróżniamy uczestnika wewnętrznego i zewnętrznego:
- Wewnętrzny – inny Dział, Wydział lub pojedyncza osoba, która współrealizuje proces lub jego część,
- Zewnętrzny – inny podmiot gospodarczy, instytucja itp. która bierze udział przy współrealizacji procesu lub jego części. (poddostawca, jednostka badawcza).
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 26
Jakie są pozostałe,
kluczowe
elementy w procesie?
Kluczowe elementy procesu
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 27
- Cel procesu/produkt procesu
- Wejście/Wyjście do/z procesu
- Procesy powiązane (punkty styku)
- Wskaźniki, mierniki procesu
- Dokumenty regulujące proces
Kluczowe elementy procesu
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 28
Jak ustalić i wyznaczyć cel procesu?
- Cel procesu - to efekt, który ma zostać zrealizowany w czasie przebiegu procesu,
- Cel powinien być mierzalny i rozumiany przez wszystkich uczestników procesu.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 29
Jak zidentyfikować produkty procesu?
- Produkt procesu jest efektem końcowym zrealizowanego procesu,
- W procesie może być określony jeden produkt główny (np. komplet dokumentacji lub rozliczona usługa), można również zidentyfikować kilka produktów, jeżeli chcemy wyodrębnić poszczególne elementy. (np. pojedynczy dokument, faktura itp.)
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 30
Jak określić co jest wejściem do procesu, a co wyjściem z niego?
- Należy ustalić jaka czynność, działanie, dokument a nawet cały inny proces, rozpoczyna, a co kończy proces,
- Elementem wejścia do procesu mogą być także, wszystkie zasoby używane w czasie realizacji procesu
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 31
- Elementem wyjścia z procesu najczęściej określany jest produkt procesu.
- Zarówno elementów wejścia jak i wyjścia z procesu, może być kilka.
Jak określić co jest wejściem do procesu, a co wyjściem z niego?
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 32
Co to jest proces powiązany i punkt styku oraz dlaczego identyfikacja tego jest taka ważna?
Zarząd
Dział Sprzedaży i Marketingu
Dział Personalny
Dział Finansów
Dział Produkcji
Spółki zależne
Proces - sprzedaż towarów i usług
Proces – zatrudnienie pracownika na produkcję
Proces CProces - windykacja należności
PUNKTY STYKU
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 33
- Proces powiązany jest to proces, który poprzedza rozpoczęcie analizowanego procesu (stanowi wejście do niego) jest jego następstwem (stanowi wyjście z niego), lub taki, który oddziałuje na niego w trakcie funkcjonowania (procesy wspomagające)
Co to jest proces powiązany i punkt styku oraz dlaczego identyfikacja tego jest taka ważna?
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 34
- Punktami styku w procesie mogą być osoby, zasoby, dokumenty lub czynności, którymi przenikają się dwa procesy lub realizowane są jeden po drugim,
- Na punktach styku najczęściej dochodzi do nieefektywności, konfliktów, i niewystarczająco sprecyzowanych granic odpowiedzialności itp.
Co to jest proces powiązany i punkt styku oraz dlaczego identyfikacja tego jest taka ważna?
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 35
Co to są wskaźniki i mierniki procesu i jak mierzyć?
- Są parametrami procesu, które pozwalają na ocenę skuteczności i efektywności procesu,
- Mierzenie procesu za pomocą wielkości takich jak: czas, koszt, ilość czy jakość, pomaga szybciej reagować na zakłócenia w procesie i je efektywniej modyfikować.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 36
Koszt
Jakość
Czas
Optymalne parametry procesu
Trójkąt ograniczeń w procesie monitorowania procesu
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 37
O czym należy pamiętać, wykorzystując dane z monitorowania parametrów
procesu?
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 38
Jakość
CzasKoszt
Załóżmy, że chcemy skrócić czas trwania procesu:
Rosną koszty i spada jakość
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die
Wzrasta czas i spada jakość
Czas
Jakość
Koszt
39
Załóżmy, że chcemy zmniejszyć koszty funkcjonowania procesu:
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 40
A co, jeśli chcemy poprawić jakość procesu?
Wzrasta koszt i czas
Koszt
Jakość
Czas
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 41
Jak je dobierać i gromadzić?
- W celu zapewnienia prawidłowej kontroli nad parametrami procesu, należy wyznaczyć kilka wskaźników i mierników, najlepiej opisujących charakterystyczne wielkości dla procesu,
- Wyznaczony wskaźnik lub miernik musi być rejestrowany, zapisywany ręcznie lub automatycznie, (cykliczne raportowanie wskaźników)
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 42
- Należy stworzyć czytelną formę ich prezentacji (wykresy, tabele),
- Zapewnić regularny monitoring oraz dostęp do archiwalnych zapisów, celem możliwości odniesienia się przy porównywaniu wyników.
Jak je dobierać i gromadzić?
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 43
Co to są dokumenty regulujące proces?
Wszystkie uregulowania prawne wewnętrzne i zewnętrzne, na podstawie których może lub musi
funkcjonować proces.
Mogą to być: procedury, instrukcje, regulaminy, zarządzenia wewnętrzne/zewnętrzne, akty prawne,
decyzje, pozwolenia itp..
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 44
Czy ustalenie tych, wszystkich elementów jest wystarczające?
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 45
Procesami trzeba zarządzać na bieżąco,
czyli
należy określić nieefektywności występujące w poszczególnych etapach procesu i być przygotowanym
na ich eliminację.
Ponadto ważną kwestią jest zidentyfikowanie kluczowych ryzyk i czynników wpływających na możliwość modyfikacji
procesu.
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 46
Jakie narzędzia wspomagają
metodykę procesową?
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 47
- Standard zarządzania projektami oraz zarządzania ryzykiem.
- Systemy do zbierania danych o parametrach procesu – prezentacja wskaźników procesu.
- Opracowany standard procesowy zawierający m.in. Kartę obszaru, procesu, schemat zadań, mapę procesu, formatkę dokumentu regulującego proces.
Narzędzia wspierające zarządzanie procesami
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 48
Karta obszaru – charakteryzuje wybrany obszar ze struktury organizacyjnej, zawiera zakres zadań i
uprawnień oraz identyfikuje funkcjonujące w nim procesy
Karta procesu – opisuje wszystkie najważniejsze kluczowe elementy procesu
Co to jest karta obszaru i procesu?
Karta obszaru i procesu
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 49
Jest to graficzne przedstawienie przebiegu procesu wraz z czynnościami, występujących dokumentów na poszczególnych etapach oraz powiązań między
procesami.
Może stanowić element uzupełniający do dokumentu regulującego proces.
Co to jest mapa procesu i do czego służy?
Mapa procesu
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 50
Co to jest system do zbierania danych o parametrach procesu ?
Wykorzystanie dostępnych narzędzi informatycznych do gromadzenia szczegółowych
danych z procesu oraz możliwość prezentacji wyników.
Zarządzanie danymi
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 51
Czego się dowiedzieliście?1. Co to jest proces.
2. Po co nam wiedza na temat procesów
3. Jak EPPIDO wspiera zarządzanie procesami.
4. Jakie są jego kluczowe elementy i jak je definiować.
5. Jakie korzyści dla każdego uczestnika procesu daje podejście procesowe.
Podsumowanie
inspirations
Opracował: Łukasz Koster
inspirations
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem podania źródła - FRM Manage or Die 52
Zdjęcia i ilustracje: www.microsoft.com
Wyrażamy zgodę na wykorzystywanie niniejszych materiałów, pod warunkiem
zacytowania źródła.