ROZWÓJ MIAST W POLSCE -...

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego

Warszawa 2010

ROZWÓJ MIAST W POLSCE��

��

��

Opracował zespół w składzie:

Grzegorz Węcławowicz, Magdalena Łotocka, Anna Baucz

Wydawca:

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego

ul. Wspólna 2/4

00-926 Warszawa

ISBN: 978-83-7610-207-8

Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej

Tel: (+48) 22 461 39 07

Fax: (+48) 22 461 32 63

http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/polityka_regionalna/rozwoj_miast/strony/rozwoj_miast.aspx

4 ��

�� WSTĘP 6

I. DIAGNOZA STANU POLSKICH MIAST 8

1. Tło historyczne procesów urbanizacyjnych w Polsce 8

1.1 Historyczne źródła urbanizacji w Polsce 8

1.2 Urbanizacja w warunkach gospodarki centralnie sterowanej 10

1.3 Specyfika miasta polskiego jako miasta socjalistycznego 11

1.4 Transformacja miasta polskiego do warunków gospodarki rynkowej 13

2. Struktura osadnicza w Polsce 15

3. Demografia i trendy migracyjne 22

3.1 Tendencje populacyjne na terenach miejskich 24

3.2 Migracje wewnętrzne do obszarów miejskich 39

3.3 Migracje zagraniczne 49

3.4 Podsumowanie 59

4. Sytuacja społeczna ludności miejskiej 66

4.1 Charakterystyka ubóstwa w Polsce 66

4.2 Wykluczenie społeczne i ubóstwo w mieście 70

4.3 Nierówności rozwojowe wewnątrz polskich miast – segregacja przestrzenna ludności miejskiej 74

4.4 Obszary zdegradowane w polskich miastach 76

5. Zmiany w strukturze gospodarczej obszarów miejskich 78

5.1 Zróżnicowania przestrzenne w zakresie dochodu narodowego 79

5.2 Struktura przestrzenna ośrodków zarządzania gospodarczego 90

5.3 Struktura i rozmiar firm na obszarach miejskich 94

5.4 Zatrudnienie – dezaktywizacja zawodowa i rynek pracy 98

5.5 Klastry 104

5.6 Handel zagraniczny i bezpośrednie inwestycje zagraniczne 106

6. Kształtowanie się kapitału ludzkiego i społecznego w miastach 122

6.1 Kapitał ludzki 122

6.2 Szkolnictwo wyższe 130

6.3 Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w miastach wojewódzkich 133

6.4 Kapitał społeczny 142

5��

7. Potencjał inwestycyjny, innowacyjny i naukowy na obszarach miejskich 145

7.1 Struktura przestrzenna atrakcyjności inwestycyjnej 145

7.2 Rozmieszczenie ośrodków innowacji 149

7.3 Działalność badawczo-rozwojowa 152

7.4 Wynalazczość 157

8. Infrastruktura transportowa 161

8.1 Infrastruktura drogowa 161

8.2 Infrastruktura kolejowa 163

8.3 Dostępność ośrodków miejskich 163

8.4 Miejski transport publiczny 170

9. Infrastruktura mieszkaniowa 173

9.1 Sytuacja mieszkaniowa w Polsce 173

9.2 Lokalna sytuacja mieszkaniowa w miastach 174

10. Stan środowiska naturalnego w miastach 176

10.1 Podstawowe informacje dotyczące problemów ochrony środowiska w miastach 176

10.2 Typy miast pod względem położenia wzdłuż korytarzy ekologicznych 177

10.3 Zagrożenia środowiska 179

10.4 Infrastruktura komunalna 180

II. POLITYKA I ZARZĄDZANIE ROZWOJEM MIAST W POLSCE 188

1. Polityka mieszkaniowa 188

2. Użytkowanie gruntów i planowanie 201

2.1 Zmiana struktury gruntów zurbanizowanych i zabudowanych w Polsce w okresie od 1970 r. do 2008 r. 203

2.2 Cechy charakterystyczne zagospodarowania gruntów w miastach ze szczególnym uwzględnieniem gruntów zurbanizowanych 205

III. PODSUMOWANIE – KLUCZOWE PROBLEMY ROZWOJU MIAST W POLSCE 216

SPIS TABEL 224

SPIS RYCIN 228

SPIS WYKRESÓW 230

BIBLIOGRAFIA 232

6 ��

��

Niniejsza publikacja stanowi część Raportu Wprowadzającego Ministerstwa Rozwoju Regionalne-go na potrzeby przygotowania Przeglądu OECD krajowej polityki miejskiej w Polsce i jest podsumo-waniem najważniejszych zagadnień dotyczących rozwoju miast w Polsce.

W 2009 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego powierzyło Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) opracowanie Przeglądu OECD krajowej polityki miejskiej w Polsce. Dokument jest opracowywany w ramach nowej serii przeglądów, których celem jest zbadanie polityki skiero-wanej do obszarów miejskich w poszczególnych krajach OECD. Prace nad nim mają się zakończyć w 2011 r.

Polski wkład w przygotowanie dokumentu OECD stanowi przede wszystkim opracowanie Raportu wprowadzającego – tzw. Background Report.

Raport odnosi się do pytań kwestionariusza nadesłanego przez OECD i przekazanego Minister-stwu Rozwoju Regionalnego. Został on opracowany w dwóch częściach: część pierwsza dotyczy diagnozy społeczno-gospodarczej i trendów rozwoju polskich miast; część druga dotyczy kwestii obecnych uwarunkowań prawnych polityki i zarządzania rozwojem miast w Polsce.

Niniejsza publikacja zawiera wybrane części Raportu wprowadzającego, które są najbardziej inte-resujące dla wszystkich odbiorców w kraju. Raport został opracowany na przełomie grudnia 2009 i stycznia 2010 r. W związku z powyższym przedstawione w nim dane statystyczne dotyczą głownie 2008 r. Całość Raportu dostępna jest na stronie internetowej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

Raport wprowadzający został opracowany w Departamencie Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w oparciu o wiedzę ekspercką zgromadzoną w resorcie oraz w licznych opracowaniach eksperckich i analitycznych będących w posiadaniu MRR oraz nade-słanych przez członków Lokalnego Zespołu Ekspertów ds. rozwoju miast1. Lista wykorzystanych opracowań znajduje się w bibliografii. W Raporcie wykorzystano także wkłady nadesłane przez inne resorty odpowiedzialne za dane zagadnienia.

1 W skład Zespołu wchodzą: Tadeusz Markowski, Przewodniczący KPZK PAN; Tomasz Parteka, Dyrektor Departamentu Rozwoju Regionalnego

i Przestrzennego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego; Andrzej Porawski, Dyrektor Biura Związku Miast Polskich; Zbigniew Strze-

lecki, Dyrektor Mazowieckiego Biuro Planowania Regionalnego; Grzegorz Węcławowicz, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania,

PAN; Zbigniew Ziobrowski, Zastępca Dyrektora Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie; Małgorzata Stawikowska, Departament Badań Regionalnych

i Środowiska Głównego Urzędu Statystycznego oraz pracownicy MRR, DKS.

7��

Dane statystyczne zawarte w dokumencie opierają się przede wszystkim na materiałach nadesła-nych przez Główny Urząd Statystyczny.

Przez miasta (obszary miejskie) w dokumencie rozumiane są jednostki podziału terytorialne-go kraju, którym aktem prawnym nadano status miasta2. W myśl obowiązujących przepisów są to miasta na prawach powiatu (NTS-4), pozostałe gminy miejskie oraz części miejskie gmin miej-sko-wiejskich (NTS-5). Poziom szczegółowości danych dla poszczególnych zjawisk był uzależnio-ny od ich dostępności. W przypadku braku danych na poziomie poszczególnych miast, w Raporcie przedstawiono charakterystykę w podziale na miasto/wieś ogółem dla całego kraju, dla grup miast według wielkości lub dla regionu.

2 Przez miasto rozumie się wyodrębniony obszar posiadający status miasta nadany aktem prawnym. Miasto to w Polsce wyodrębniona jednost-

ka pod względem prawno-administracyjnym. W Polsce obowiązuje następująca definicja prawna: miasto to jednostka osadnicza o przewadze

zwartej zabudowy i funkcjach nierolniczych posiadająca prawa miejskie, bądź status miasta nadany w trybie określonym przepisami. W podziale

administracyjnym miasta mają status samodzielnej gminy (gmina miejska) lub - w przypadku niewielkich miast – wchodzą one w skład gmin

miejsko-wiejskich. Nadanie gminie lub miejscowości statusu miasta, ustalenie jego granic i ich zmiana dokonywane są przez Radę Ministrów

w sposób uwzględniający infrastrukturę społeczną i techniczną oraz układ urbanistyczny i charakter zabudowy (na podstawie Ustawy o samorzą-

dzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. z późniejszymi zmianami).

8 ��

��

�� MIAST

��

1.1 Historyczne źródła urbanizacji w Polsce

Poznanie współczesnej urbanizacji Polski oraz kształtujących ją procesów wymaga znajomości historycznych uwarunkowań. Proces urbanizacji w każdym kraju czy większym regionie społeczno--gospodarczym, poza dominującymi wieloma cechami wspólnymi, ma swoją specyfikę wynikającą z historii, tradycji kulturowych, poziomu rozwoju gospodarczego, zmian społecznych i politycznych.

Procesowi urbanizacji na ziemiach polskich specyfikę regionalną nadała kultura polska, która przez całe średniowiecze i niemal do połowy XX wieku miała charakter ziemiański i wiejski. Ukształtowana ówcześnie sieć miast odpowiadała potrzebom gospodarki i osadnictwa wiejskiego. Sieć ta mody-fikowana była pod wpływem innowacji napływających z Zachodu, a dotyczących życia społeczne-go, funkcji gospodarczych i kulturalnych oraz rozwiązań prawnych, które pozwalały na wydzielenie w strukturze społecznej ludzi żyjących „na prawie miejskim” (Gieysztor, 1994). W Polsce umiar-kowanemu wzrostowi miast od połowy XVII wieku towarzyszył spadek ich znaczenia pod wzglę-dem politycznym i prawnym. Wyrazicielem dążeń kulturowych, politycznych i gospodarczych była szlachta, a nie mieszczaństwo, które traktowano często podejrzliwie, jako konkurentów do władzy i przywilejów. Istotnym powodem wolniejszego rozwoju miast w Polsce niż w Europie Zachodniej były instytucjonalne bariery mobilności społecznej i geograficznej chłopów, w postaci poddaństwa, które ograniczało szybszy wzrost ludnościowy miast. Przyczyniło się to do powstania odrębności cywilizacyjnej Polski na tle innych krajów Europy, zwłaszcza Europy Zachodniej. Dodatkowo, zała-manie gospodarcze, klęski militarne w XVII i XVIII wieku zakończone utratą niepodległości oraz roz-biorami, spowodowały agraryzację cywilizacyjną Polski. Niewiele zmieniła sytuację stopniowa odbu-dowa od połowy XVIII wieku sieci miejskiej oraz przyjęcie w Konstytucji 3 maja, Prawa o miastach. Miasta w Polsce kształtowały się jednak pod dominującym wpływem urbanizacji zachodnioeuropej-skiej. Z badań historycznych wynika, że w 1578 r. ludność miejska stanowiła 28,8% mieszkańców ziem polskich, a w połowie XIX wieku (1842 r.) tylko 20% (Herbst, 1954; Dumała, 1974).

Początki urbanizacji związane z uprzemysłowieniem w stylu zachodnim zapoczątkowane zosta-ły na ziemiach polskich dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W tym czasie w Wielkiej Brytanii w miastach mieszkało już ponad 50% ludności (1850 r.), w mniej uprzemysłowionej i zurbanizowanej Francji niewiele ponad 25%, a w Stanach Zjednoczonych tylko 15,3%. Na ziemiach polskich (w za-borze rosyjskim) powstają i rozbudowywane są nowe ośrodki przemysłowe, takie jak: Łódź, Zgierz, Żyrardów, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Królewska Huta, Warszawa, powstaje przemysł

9��

Górnego Śląska (w zaborze pruskim). Pod koniec XIX wieku zniesiona zostaje we wszystkich zabo-rach pańszczyzna oraz następuje częściowe uwłaszczenie chłopów, umożliwiając masowy napływ ludności wiejskiej do miast. Równocześnie szybki rozwój ludności w formie eksplozji demograficz-nej generował narastanie przeludnienia wsi oraz zwiększał presję migracyjną na miasta. Potencjalni migranci z obszarów wiejskich nie znajdując jednak miejsca w miastach na ziemiach polskich mi-grują do innych obszarów. Migranci z zaboru pruskiego masowo migrują do Westfalii i innych miast zachodniej Europy, natomiast z zaborów rosyjskiego i austriackiego, zwłaszcza z obszarów dotknię-tych przeludnieniem rolnym, migrują do miast Ameryki Północnej. Proces urbanizacji - rozumiany jako przenoszenie się ze wsi do miasta - dla znacznej części społeczeństwa polskiego przeniesiony został na inny kontynent. W rezultacie na początku XX wieku poziom uprzemysłowienia ziem pol-skich szacowano na poziomie 26,6%, podczas gdy w Anglii i Walii wynosił 77%, we Francji ponad 40%, a w Niemczech 54,3% (Dziewoński i inni, 1977).

Pierwszy spis powszechny w Polsce po odzyskaniu niepodległości wykazał, że w 1921 r. tylko 24,6 % (tj. 6,97 mln) ludności Polski mieszkało w 632 miastach. W okresie prawie dwudziestu lat II Rzeczpospolitej udział ludności miejskiej wzrósł do 28,4% w sierpniu 1939 r. (Gawryszewski, 2005). Niewielki wzrost poziomu urbanizacji w okresie międzywojennym wynikał częściowo z na-rastania przeludnienia wsi, wynikającego z zahamowania emigracji zagranicznych, kryzysu gospo-darczego zapoczątkowanego w latach 20-tych XX wieku oraz zacofania gospodarczego terenów peryferyjnych odziedziczonego po mocarstwach rozbiorowych, z których składała się odrodzona Polska. Na obszarze kraju występowały jednak silne zróżnicowania regionalne. W zachodniej czę-ści znalazła się silniej uprzemysłowiona i zurbanizowana część Śląska oraz Wielkopolska z gęstą siecią miast, z poziomem urbanizacji powyżej 30%. We wschodniej części znalazły się rolnicze województwa - np.: nowogródzkie, wołyńskie, poleskie - z poziomem urbanizacji poniżej 15%.

W okresie międzyspisowym (1921-1931) ludność miast zwiększyła się o 27,4%, a poziom urbani-zacji w województwie łódzkim podniósł się do 42%, w pomorskim i śląskim do 32,3%, w warszaw-skim do 47,4%. Nastąpił natomiast spadek poziomu urbanizacji w województwach białostockim, nowogródzkim i wołyńskim. W skali całego kraju w latach 1921-1931 roczny przyrost ludności miejskiej wynosił 2,5%, ale w latach 1931-1939 na skutek ostatnich lat kryzysu gospodarczego, tylko 2% rocznie (Gawryszewski, 2005). Przyrastała również szybko ludność wiejska i w rezultacie nadwyżkę ludności rolniczej szacowano na 4,5-8 milionów osób (Dziewoński i inni, 1977).

Analizy zmian terytorialnych państwa polskiego spowodowanych drugą wojną światową wykazały bilans zmian ilościowych dotyczących sieci miast (A. Gawryszewski, 2005). W wyniku przesunięcia granicy na zachód, Polska utraciła 164 miasta, głównie małe o niskiej i drewnianej zabudowie, za-zwyczaj niewyposażone w infrastrukturę miejską oraz dwa duże miasta - Wilno i Lwów. Uzyskała natomiast 256 miast o zwartej murowanej zabudowie, dobrze wyposażonych w infrastrukturę miej-ską. Gdańsk oraz miasta Ziem Odzyskanych – zwłaszcza największe: Wrocław, Szczecin, Koło-brzeg, Elbląg – były jednak w znacznym stopniu zniszczone. Jeszcze większe straty dotknęły mia-sta ziem dawnych. Znacznemu zniszczeniu uległa Warszawa oraz wiele innych większych miast.

10 ��

1.2 Urbanizacja w warunkach gospodarki centralnie sterowanej

Pierwszy powojenny spis powszechny w 1946 r. daje tylko przybliżony obraz zróżnicowań pozio-mu urbanizacji na obszarze Polski w jej nowych granicach. Migracje związane z przesiedleniami i wysiedleniami nie były jeszcze zakończone. Niemniej spis ten wykazał, że w 1946 r. w miastach Polski (w nowych granicach) mieszkało 33,1% ludności kraju. W latach 1946-1950 następowały dalsze intensywne przemieszczenia regionalne ludności, w rezultacie których liczba ludności miast ziem dawnych wzrastała o 4,5%, a miast ziem przyłączonych 9,1% rocznie (Gawryszewski, 2005). W okresie tym zdecydowanie dominowały migracje (nad przyrostem naturalnym), jako podstawowy składnik wzrostu liczby mieszkańców miast i poziomu urbanizacji. Warto dodać, że był to okres znacznego wzrostu poziomu urbanizacji, który nie zachodził pod wpływem uprzemysłowienia. W rezultacie według danych z Narodowego Spisu Powszechnego 1950 r. w miastach miesz-kało 39% ludności kraju, w tym na ziemiach dawnych udział ludności miejskiej wynosił 35,6%, a na ziemiach przyłączonych 47,5%.

Przemiany, jakie dokonały się w Polsce po drugiej wojnie światowej początkowo dotyczyły sfery politycznej, gospodarczej i społecznej. Przemiany zróżnicowań społeczno-przestrzennych na sku-tek przesunięć terytorialnych, przemieszczeń i wymiany ludności w miastach, a zwłaszcza formacji społeczno-gospodarczej poprzez narzucenie ustroju komunistycznego straciły swój ewolucyjny charakter na rzecz radykalnych zmian. Zmianie uległ system zachowań i preferencji przestrzen-nych. Ukształtowała się wizja życia miejskiego jako symbolu awansu społecznego, postępu i po-lepszenia warunków życia - dostępna niemal dla każdego, kto zdecyduje się przenieść do miasta.

Począwszy od lat 1950. urbanizacja w Polsce determinowana była głównie forsownym uprze-mysłowieniem, sterowanym potrzebami ideologii komunistycznej. Specyfikę tego typu urbanizacji J. Musil (1984) nazwał „urbanizacją kierowaną”. Badania K. Dziewońskiego (1977) wykazały, że w latach 1950-1955 procesy zarówno urbanizacji, jak i uprzemysłowienia miały najbardziej inten-sywny przebieg. Uprzemysłowienie w tym okresie znacznie wyprzedzało urbanizację, natomiast w latach 1956-1960, na skutek zwolnienia tempa uprzemysłowienia, proces urbanizacji uzyskał przewagę. W następnym dziesięcioleciu, w latach 1960., ponownie dominuje proces uprzemysło-wienia. Sprzyja temu prowadzona przez całe lata 1960. akcja deglomeracyjna polegająca na admi-nistracyjnym ograniczaniu przyrostu liczby mieszkańców poprzez selektywne restrykcje meldunko-we. W układzie regionalnym, południowa i środkowa część Polski charakteryzowała się przewagą procesów uprzemysławiania, a północna przewagą procesów urbanizacji. W badaniach geograficz-nych i socjologicznych wykazano również, że szybszy rozwój miast bez rozwoju bazy przemysłowej w warunkach gospodarki centralnie sterowanej nie był możliwy.

W sumie przemieszczenia ludności ze wsi do miasta, generowane głównie przez potrzeby procesu uprzemysłowienia, spowodowały, że w 1966 r. liczba ludności zamieszkałej w miastach przekro-czyła liczbę ludności zamieszkałej na wsi. Przemieszczenia ze wsi do miasta miały w znacznym stopniu charakter regionalny, tj. polegały na migracji do najbliższego większego miasta. Zachodziły również przemieszczenia międzyregionalne lub międzymiejskie, ale tylko obszary metropolitalne Warszawy, Górnego Śląska i Trójmiasta przyciągały imigrantów z całego obszaru kraju. Przemiesz-czenia ludności związane z procesem urbanizacji przyczyniły się również do tego, że w całym okresie powojennym wzrost liczby ludności dotyczył głównie obszarów miejskich, natomiast liczba ludności na obszarach wiejskich pozostawała prawie niezmieniona.

W następnych dwóch dziesięcioleciach (1970. i 1980.) proces urbanizacji stał się bardziej istotny niż proces uprzemysłowienia, pomimo olbrzymich nakładów na przemysł. W latach 1970. miasta

11��

rosły średnio rocznie o 2,4%, w tym dynamika wzrostu liczby ludności w 22 miastach przekra-czała 22% rocznie (Gawryszewski, 2005). Dekadę lat 1970. nazywano drugą fazą uprzemysło-wienia, skoncentrowaną na rewolucji naukowo-technicznej i wzroście udziału wykwalifikowanej siły roboczej w procesach produkcji (Dziewoński, 1988). Celem polityki państwa stało się również podniesienie standardów życia i zaspokojenia w większym stopniu niż dotychczas potrzeb kon-sumpcyjnych (w tym mieszkaniowych) zwłaszcza w miastach. Realizacja takich celów stała się czę-ściowo możliwa dzięki korzystnej sytuacji międzynarodowej zapewniającej łatwy dostęp do tanich zachodnich kredytów i nowoczesnej technologii. Lokalizacja inwestycji poza istniejącymi regionami przemysłowymi, na skutek lansowania idei wyrównywania zróżnicowań przestrzennych (zwłaszcza w latach 1971-1974), przekładała się na wzmacnianie procesu urbanizacji w regionach o relatywnie niższym udziale ludności miejskiej oraz znaczny przyrost ilościowy mieszkalnictwa na obszarze dotychczasowych aglomeracji miejskich.

W latach 1980. (pomiędzy spisami powszechnymi 1978-1988) dynamika wzrostu liczby ludności miast spada do 1,5% rocznie (Gawryszewski, 2005). Od końca lat 1980. zaobserwować można dalsze zwalnianie procesu urbanizacji. Było to związane z recesją gospodarczą schyłkowej fazy komunizmu w Polsce, z restrukturyzacją gospodarki na skutek transformacji, a zwłaszcza z poja-wieniem się bezrobocia. Bardziej stałym elementem zwalniania procesu urbanizacji stało się spo-wolnienie, od połowy lat 1980. przyrostu ludności Polski poprzez systematyczny spadek liczby uro-dzeń, przy średnio rocznym przyroście ludności miejskiej na poziomie 0,1% (w latach 1988-2002).

Zwalnianie procesu urbanizacji jest silnie zróżnicowane regionalnie. Tempo urbanizacji pozostaje względnie wyższe na obszarach wschodnich, gdzie następuje dalszy wzrost udziału ludności miej-skiej oraz stabilizacja lub regres ludności miejskiej na obszarach zachodnich. Jednym ze skutków urbanizacji jest pojawienie się coraz większych obszarów wyludniających się na terenach wiejskich. W latach 1950-1970., między innymi dzięki wysokiemu przyrostowi naturalnemu na terenach wiej-skich, zjawisko wyludniania się nie było widoczne. Ujawniło się natomiast w większej skali i nara-sta, od czasu spadku przyrostu naturalnego, nawet pomimo zmniejszenia skali migracji do miast. W rezultacie, pomimo zwolnienia procesu urbanizacji i koncentracji ludności w miastach i obsza-rach metropolitalnych, następuje stałe pogłębianie się procesów wyludniania obszarów wiejskich.

1.3 Specyfika miasta polskiego jako miasta socjalistycznego

Pojęcie miasta socjalistycznego w Polsce jest ściśle powiązane z pojęciem miasta przemysłowego. Rządzący komuniści traktowali miasto jako ośrodek politycznego poparcia ze strony klasy robotni-czej, a dopiero potem, jako ośrodek produkcji przemysłowej.

Nowe miasta przemysłowe, a także radykalnie przebudowywane stare miasta, kształtowane były, jako miasta socjalistyczne. Starsze miasta duże oraz średnie, były przekształcane znacznie wolniej. Specyficznymi przypadkami są: Warszawa - ze względu na skalę zniszczeń wojennych i utrzyma-nie funkcji centralnych oraz Wrocław - ze względu na całkowitą wymianę ludności. Miasta średnie były przekształcane radykalnie dopiero w momencie zlokalizowania w nich wielkiego zakładu prze-mysłowego. Wprowadzanie w tradycyjną strukturę miasta nowych, wielkich kompleksów osiedli mieszkaniowych dla pracowników nowego zakładu, często postępowało tak daleko, że następo-wało rozbicie starej struktury urbanistycznej i wchłonięcie jej przez nowy styl budownictwa blokowe-go. Przykładami są: Tarnobrzeg, Puławy, Płock, Bełchatów, Konin, Legnica i Tychy.

12 ��

Większe miasta, niezniszczone w czasie wojny, o silniejszych tradycjach kulturalnych i historycz-nych, takie jak Kraków i Częstochowa, wchłonęły raczej swoje nowe „socjalistyczne miasta-dzielni-ce” i nie dały się zdominować przez nową formę zagospodarowania.

Miasta ukształtowane w Polsce w warunkach gospodarki centralnie sterowanej, jako miasta socja-listyczne, odróżniały się od miast ukształtowanych w gospodarce rynkowej (Węcławowicz, 1988, 1996, 2007).

Pod względem składu społecznego, miasta charakteryzowała dominacja w strukturze zatrudnie-nia zawodów tzw. produkcyjnych, a zwłaszcza zatrudnienia w przemyśle. Udział innych kategorii społecznych był mniejszy, a społeczeństwo miejskie było w znacznym stopniu homogeniczne pod względem klasowym i mało zróżnicowane ekonomicznie. Przyjęte na początku egalitarne zasa-dy homogeniczności klasowej i ekonomicznej stosunkowo szybko zostały znacznie ograniczone, a następnie porzucone. Mieszkańcy miasta byli osiedlani niezależnie od własnych preferencji loka-lizacyjnych i jakościowych. Często powstawały jednozawodowe osiedla o charakterze patronac-kiego budownictwa mieszkaniowego, związanego z jednym zakładem przemysłowym. Zjawisko to wraz z narzuceniem organizacji życia społecznego wokół miejsca pracy, a nie miejsca zamiesz-kania, znacznie utrudniało powstawanie społeczności lokalnych w mieście. Skład społeczny i za-wodowy miast determinowany był ścisłą kontrolą meldunkową, którą przekształcono w narzędzie kontroli napływu mieszkańców do miasta, zgodnie z aktualnymi interesami politycznymi i doraźnymi potrzebami ekonomicznymi. Podporządkowanie gospodarki procesowi uprzemysłowienia i przycią-ganie do miasta siły roboczej pochodzącej w pierwszej generacji ze wsi powodowało „ruralizację” miasta i podnosiło koszty adaptacji do życia w mieście.

Centralizacja administracyjna i polityczna państwa całkowicie uzależniała władze lokalne miasta od władz centralnych. Generowało to ignorowanie wartości ziemi i istnienie znacznych pustych lub ekstensywnie wykorzystywanych przestrzeni w centralnych częściach miasta oraz na terenach wyposażonych w infrastrukturę miejską, ignorowano również potrzeby remontów i odbudowy sta-rych dzielnic. Dominacja interesów lobby budowlanego powodowała wznoszenie przede wszystkim wielkich kompleksów mieszkaniowych na otwartych przestrzeniach, na obrzeżach zwartej starej za-budowy miejskiej. Jednocześnie opóźniano budowanie sklepów, szkół, przedszkoli oraz restauracji. W rezultacie powstawały wielkie homogeniczne osiedla mieszkaniowe, często zamieszkałe przez 100 000 mieszkańców bez adekwatnego wyposażenia w sieć usług.

Narzucenie modernistycznej doktryny urbanistycznej w wersji socjalistycznej, służącej celom ide-ologicznym, zubożało krajobraz miast polskich. Krajobraz ten charakteryzowała monotonna archi-tektura i unifikacja osiedli mieszkaniowych oraz nadmierna funkcjonalizacja zagospodarowania przestrzennego. Podporządkowanie przestrzeni miast priorytetom ideologicznym powodowało stałą eliminację symboli narodowych i niekomunistycznych z krajobrazu miast, a na to miejsce wprowadzano symbolikę nowej ideologii poprzez: zmiany nazw ulic, budowę pomników, zasła-nianie kościołów nowymi budynkami, przebudowę placów na miejsca parad i manifestacji klasy robotniczej, wznoszenie licznych haseł propagandowych. Z nowych miast i osiedli mieszkaniowych usiłowano całkowicie wyeliminować wszelkie przestrzenie o znaczeniu religijnym.

Podporządkowanie rozwoju miast produkcji przemysłowej szło w parze z ignorancją problemów środowiskowych; doprowadziło to wiele miast i regionów miejskich do nagromadzenia problemów ekologicznych.

13��

1.4 Transformacja miasta polskiego do warunków gospodarki rynkowej

Transformacja społeczno-gospodarcza zapoczątkowana wraz z porzuceniem systemu komuni-stycznego w 1989 r. w Polsce przyniosła powrót gospodarki rynkowej. Zmiany charakteru urba-nizacji i przestrzeni miasta stały się widoczne już na długo przed 1989 r. i związane były z kryzy-sem gospodarki centralnie sterowanej oraz kompromitacją idei egalitaryzmu społecznego. Kryzys gospodarczy i polityczny schyłkowej fazy realnego socjalizmu przyniósł zmniejszenie kontroli przestrzeni miast oraz żywiołowy rozwój takich zjawisk jak: powstawanie dzikich ogródków dział-kowych, nielegalny handel uliczny, otwarte i publiczne pojawianie się symboliki patriotycznej, an-tykomunistycznej, religijnej oraz pojawianie się elitarnych obszarów bogactwa, które powodowały erozję obrazu miasta socjalistycznego.

Proces uwalniania się miast polskich od cech miasta socjalistycznego nabrał znacznego przy-śpieszenia z chwilą zapoczątkowania transformacji politycznej. Najważniejsze procesy polityczne i gospodarcze, które miały bezpośredni wpływ na pozbywanie się cech miasta socjalistycznego dotyczyły powrotu znaczenia renty gruntowej i innych mechanizmów rynkowych oraz związanych z nimi zmian w strukturze własnościowej ziemi. Restrukturyzacja gospodarki przyniosła radykal-ne przemiany struktury zatrudnienia w miastach polegające głównie na zmniejszeniu zatrudnienia w sektorze przemysłowym na korzyść zatrudnienia w sektorze usług, a w rezultacie formowanie się nowej struktury społecznej i politycznej miast.

Nastąpiło również przesunięcie kontroli nad przestrzenią z centrum do władz lokalnych w wyniku powstania rzeczywistych samorządów terytorialnych reprezentujących interesy lokalnych społecz-ności, wzrost liczby aktorów rywalizujących o przestrzeń miasta i konkretne lokalizacje oraz zmiana kryteriów alokacji przestrzen nej z politycznych na ekonomiczne. Szczególne znaczenie posiadało rozwijanie prywatnej przedsiębiorczości wraz ze wzrostem ilościowym małych i średnich przedsię-biorstw, unowocześnienie metod organizacji i zarządzania miejskiego.

Wymienione powyżej zjawiska polityczne i gospodarcze przyniosły przede wszystkim wzrost zróż-nicowań społeczno-przestrzennych oraz zmianę zachowań przestrzennych mieszkańców miast. Zmianie ulegał krajobraz miejski i architektura, wzrastała intensywność użytkowania ziemi, zmienia-ły się funkcje wielu obszarów miasta, zwłaszcza w jego centralnych częściach. Przemianom ulegała również symbolika wielu miejsc, którym nadano nowe wartości lub przywracano stare - narodowe, historyczne lub sakralne.

W warunkach gospodarki rynkowej, proces urbanizacji, polegający na migracji z obszarów wiej-skich do miast oraz przejmowaniu miejskiego stylu życia i zawodów przez mieszkańców obszarów wiejskich może być klasyfikowany w kategoriach wygranych i przegranych transformacji społecz-no-ekonomicznej. Podstawowe znaczenie miały zmiany hierarchii i struktury społecznej (Węcła-wowicz, 2002). Najlepszym przykładem jest zanik kategorii społecznej chłopów – robotników, będących w warunkach gospodarki centralnie sterowanej istotnym nośnikiem urbanizacji obsza-rów wiejskich. Pojawienie się bezrobocia od 1990 r. dotknęło w pierwszym rzędzie tę kategorię społeczną. Istotnym niekorzystnym elementem rozwoju wielu miast stało się również ich położenie geograficzne na obszarze depresji gospodarczej lub monofunkcyjny, przemysłowy charakter.

Narastająca konkurencja gospodarcza pomiędzy miastami oraz różnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego stały się podstawowym elementem kształtującym stopień przyciągania nowych mieszkańców oraz urbanizacji. Konkurencyjność miast uzależniona w znacznym stopniu od odzie-

14 ��

dziczonych zasobów, ale również od polityki władz samorządowych decyduje o atrakcyjności inwestycyjnej. Najbardziej konkurencyjne w zakresie przyciągania inwestycji i ludzi stały się obszary metropolitalne Warszawy, Poznania, Wrocławia, Krakowa i Trójmiasta oraz w mniejszym stopniu pozostałe miasta wojewódzkie3. Generalna prawidłowość spadku atrakcyjności inwestycyjnej miast w miarę przesuwania się z zachodu na wschód Polski zmienia charakter jakościowy i ilościowy procesu urbanizacji. W zachodniej części kraju urbanizacja podlega restrukturyzacji w postaci szyb-szego rozwoju procesów suburbanizacji i krystalizacji sieci miast średnich, dużego udziału migracji między miastami (z miast mniejszych do większych). W Polsce wschodniej dominuje klasyczna forma urbanizacji polegająca głównie na migracji ze wsi do miasta.

3 Pod pojęciem miasta wojewódzkie należy rozumieć miasta, które od 01.01.1999 r. są siedzibą wojewody i (lub) sejmiku województwa.

Są to: M.st. Warszawa, Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk, Gorzów Wielkopolski, Katowice, Kielce, Kraków, Lublin, Łodź, Olsztyn, Opole, Poznań,

Rzeszów, Szczecin, Toruń, Wrocław, Zielona Góra.

15��

!��

Procesy polityczne, społeczne i gospodarcze zainicjowane po 1989 r. przyniosły szersze otwarcie Polski na wpływy procesów globalizacji oraz integracji europejskiej niosących z sobą modernizację. W zakresie zagospodarowania przestrzennego kraju, jednym z korzystniejszych elementów był odziedziczony system osadniczy Polski, który charakteryzował się policentrycznością (rycina 1).

Dzięki temu struktura systemu osadniczego w Polsce jest stosunkowo zrównoważona, co sprawia, że Polska jest zaliczana do grupy krajów o najwyższym w Europie stopniu policentryczności sieci osadniczej (Por. Raport ESPON 1.1.1). Struktura taka stanowiła i dalej stanowi pozytywny wyróżnik polskiej przestrzeni na tle innych krajów Europy, co zostało odnotowane w wielu dokumentach europejskich, w tym raportach programów ESPON i VASAB. Wśród największych ośrodków miejskich Unii Europejskiej, tzw. MEGA4, z miast Polski dostrzegane są: Warszawa, Kraków, Gdańsk-Gdynia, Wrocław, Poznań, Katowice wraz z konurbacją górnośląską, Łódź i Szczecin.

Liczba miast w Polsce w 2008 r. wynosiła 8915, z których 17 przekraczało liczbę 200 tys. miesz-kańców. W tej grupie miast znajduje się 5 miast powyżej 500 tys. mieszkańców (Warszawa, Kra-ków, Łódź, Wrocław, Poznań); 5 miast pomiędzy 300-500 tys. mieszkańców (Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Katowice) oraz 7 pomiędzy 200 a 300 tys. mieszkańców (Białystok, Gdynia, Częstochowa, Radom, Sosnowiec, Toruń, Kielce)-zob. tabela 3.

W tych 17 miastach zamieszkuje 20,9% ludności Polski (tabela 2, 3). W sumie miasta te zajmują najwyższy poziom w hierarchii osadniczej kraju. W strukturze wielkościowej miast w Polsce szcze-gólne znaczenie ma brak nadmiernej, w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej, dominacji stolicy. Warszawa w granicach administracyjnych skupiała w 2008 r. 4,5% mieszkańców kraju.

Średnia wielkość gmin miejskich i miejsko-wiejskich wynosi 30 692 mieszkańców, natomiast war-tość środkowa (mediana) wynosi 14 470 mieszkańców. Świadczy to o nierównomiernym rozkładzie wielkościowym tego typu gmin. Najwięcej jest jednostek małych, 32% gmin liczy mniej niż 10 000 mieszkańców, 65% do 20 000 mieszkańców, a tylko 10% więcej niż 50 000 mieszkańców.

Od progu położonego w okolicach 100 tys. mieszkańców gwałtownie rosną odstępy między kolejnymi miastami mierzone liczbą ludności. Pierwszy taki wyraźny odstęp w szeregu ośrodków miejskich znajduje się w okolicy 90 tys. mieszkańców.

Ośrodki miejskie w Polsce nie są równomiernie rozmieszczone przestrzennie. Zachodnie obszary Polski charakteryzują się znacznie większą gęstością miast, niż wschodnie, co jest wynikiem histo-rycznych procesów dyfuzji urbanizacji, która w przypadku ziem polskich przebiegała właśnie w tym kierunku. Współcześnie najwięcej miast istnieje w województwach wielkopolskim i dolnośląskim, zaś najmniej na obszarze województw podlaskiego i lubelskiego (tabela 4).

4 W ramach projektu ESPON sklasyfikowane zostały duże ośrodki miejskie, które podzielone zostały na następujące kategorie: miasta globalne

(w Europie jedynie Londyn i Paryż) oraz tzw. MEGA (Europejskie Metropolitalne Obszary Wzrostu), które podzielono na MEGA 1 (europejskie me-

tropolie), MEGA 2 (silne metropolie), MEGA 3 (potencjalne metropolie), MEGA 4 (słabo wykształcone metropolie).5 W 2009 r. liczba miast zwiększyła się do 897, jednak brak tak aktualnych danych dla innych opisywanych niżej zjawisk.

16 ��

Tabela 1

Miasta w Polsce w 2008 r.

Miasta według liczby mieszkańców Liczba% ludności Polska = 100%

Ogółem 892 61,1

Poniżej 5 000 304 2,4

5 000 – 9 999 188 3,5

10 000 – 19 999 180 7,0

20 000 – 49 999 134 11,0

50 000 – 99 999 47 8,4

100 000 – 199 999 22 8,0

Powyżej 200 000 17 20,8

Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008

Tabela 2

Struktura wielkościowa miast i udziału ludności miejskiej.

Grupy miast według liczby mieszkańców

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2007 2008

Udział ludności miejskiej w ludności kraju (%)

Poniżej 5 000 4,3 4,1 3,4 2,2 2,1 2,4 2,4 2,4

5 000 – 9 999 4,5 5,6 4,8 3,6 3,3 3,4 3,5 3,5

10 000 – 19 999 4,2 6,4 6,9 6,7 6,7 7,0 7,0 7,0

20 000 – 49 999 6,2 7,1 8,9 9,7 10,4 10,7 11,0 11,0

50 000 – 99 999 3,4 4,3 5,7 7,3 8,4 8,5 8,4 8,4

100 000 – 199 999 6,7 6,4 6,7 8,6 7,9 8,2 8,0 8,0

200 000 i więcej 9,7 14,4 15,9 20,6 23,0 21,7 20,9 20,8

Ogółem 39,0 48,3 52,3 58,7 61,8 61,9 61,2 61,1

Źródło: Roczniki statystyczne z lat 1960-2009, GUS, Warszawa

17��

Tabela 3

Gminy według liczby mieszkańców w gminie (według faktycznego miejsca zamiesz-kania, stan na 31.12.2007 r.).

Wielkość gminy Liczba gmin

Gminy miejskie i miejsko-wiejskie

do 10 000 mieszkańców 283

10 000 – 20 000 mieszkańców 300

20 000 – 50 000 mieszkańców 218

50 000 – 100 000 mieszkańców 51

100 000 – 200 000 mieszkańców 22

200 000 – 300 000 mieszkańców7 (Białystok, Gdynia, Częstochowa, Radom, Sosnowiec,

Toruń, Kielce)

300 000 – 500 000 mieszkańców 5 (Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Katowice)

powyżej 500 000 mieszkańców 5 (Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań)

Gminy wiejskie

do 4 000 mieszkańców 292

4 000 – 6 000 mieszkańców 528

6 000 – 8 000 mieszkańców 341

8 000 – 12 000 mieszkańców 299

12 000 – 16 000 mieszkańców 83

powyżej 16 000 mieszkańców 44

Źródło: Paweł Krawczyk, Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007 (na podstawie GUS)

18 ��

Wykres 1

Rozkład miast według liczby ludności w latach 2002, 2006, 2008.

poniżej 5 000 5 000 – 9 999 10 000 – 19 999 20 000 – 49 999 50 000 – 99 999 100 000 – 199 999 200 000 i więcej

Licz

ba m

iast

Liczba ludności 2002 2006 2008

0

25

50

75

100

125

150

175

200

225

250

275

300

325

Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski

(na podstawie GUS)

Wykres 2

Udział ludności miejskiej w kategoriach wielkościowych miast w latach 1950, 1990, 2002, 2006, 2008.

poniżej 5 000 5 000 – 9 999 10 000 – 19 999 20 000 – 49 999 50 000 – 99 999 100 000 – 199 999 200 000 i więcej

% lu

dnoś

ci m

iejs

kiej

1950 1990 2002 2006 2008

0

5

10

15

20

25

Wielkość miasta pod względem liczby ludności


(na podstawie GUS)

19��

Rycina 1

Struktura osadnicza Polski.

Hierarchia administracyjna ośrodków

Źródło: Opracowano w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN pod kierunkiem

doc. dr. hab. Przemysława Śleszyńskiego

20 ��

Tabe

la 4

Mia

sta

w P

olsc

e w

edłu

g w

ielk

ości

i w

ojew

ództ

w w

200

8 r.

(sta

n w

dni

u 31

XII)

.

Źró

dło:

Roc

znik

Sta

tyst

yczn

y W

ojew

ództ

w 2

009

WO

JEW

ÓD

ZT

WA

Og

ółe

m

Mia

sta

o li

czb

ie lu

dn

ośc

i

po

niż

ej

2 0

00

2 0

00

4 9

99

5 0

00

9 9

99

10

00

0

19

99

92

0 0

00

4

9 9

99

50

00

0

9

9 9

99

10

0 0

00

1

99

99

92

00

00

0

i wię

cej

LIC

ZB

A M

IAS

T

PO

LSK

A89

248

256

188

180

134

4722

17

Dol

nośl

ąski

e91

222

3017

134

21

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

524

1611

133

21

2

Lube

lski

e41

113

78

83

–1

Lubu

skie

422

165

134

–2

–

Łódz

kie

43–

128

710

5–

1

Mał

opol

skie

571

1317

1310

11

1

Maz

owie

ckie

854

2114

2316

41

2

Opo

lski

e35

28

136

41

1–

Pod

karp

acki

e46

411

147

63

1–

Pod

lask

ie36

611

65

52

–1

Pom

orsk

ie42

18

118

102

–2

Ślą

skie

711

1112

1113

119

3

Św

ięto

krzy

skie

314

106

53

2–

1

War

miń

sko-

Maz

ursk

ie49

118

712

81

2–

Wie

lkop

olsk

ie10

910

4120

1813

51

1

Zac

hodn

iopo

mor

skie

625

257

148

11

1

21��

Strukturę ludności miejskiej według wielkości miasta, wielkości przeciętnego miasta oraz gęstości sieci miast w poszczególnych województwach przedstawia tabela 5.

Analizując wielkość miast w Polsce pod względem powierzchni – miasta zajmowały w Polsce obszar 21 402 km2, co stanowiło 6,8% powierzchni kraju. Ludność miejska Polski liczyła ogó-łem 23 306 165 osób, a jej udział w ogólnej liczbie ludności wyniósł 61,1%. W porównaniu z 2004 r. powierzchnia miast wzrosła o 157 km2 (od roku 2000 wzrost powierzchni miast wy-niósł łącznie 308 km2), a liczba ludności zmniejszyła się o 163 935 osób (od 2000 r. łącznie o 364 135 osób).

Tabela 5

Powierzchnia i ludność w miastach oraz liczba miast powyżej 20 tys. mieszkańców.

Powierzchnia Ludność

WO

JEW

ÓD

ZT

WA

w h

a

w k

m2

prz

eci

ętn

a w

km

2

w %

ud

ział

u

w w

oje

wó

dzt

wac

h

og

ółe

m

prz

eci

ętn

a

w m

ieśc

ie

na

1 k

m2

w %

ud

ział

uw

wo

jew

ód

ztw

ach

po

wyż

ej 2

0 t

ys.

mie

szka

ńcó

w

POLSKA 2 140 178 21 402 24 6,8 23 306 165 25 982 1089 61,1 220

Dolnośląskie 220 249 2 203 24 11,0 2 027 745 22 283 921 70,5 20

Kujawsko- Pomorskie

82 819 828 16 4,6 1 259 462 24 220 1 521 60,9 8

Lubelskie 96 360 963 24 3,8 1 006 032 24 537 1 044 46,5 12

Lubuskie 63 859 639 15 4,6 643 056 15 311 1 007 63,7 6

Łódzkie 113 878 1 139 26 6,3 1 638 657 38 108 1 439 64,3 16

Małopolskie 163 139 1 632 28 10,7 1 624 492 27 534 996 49,4 13

Mazowieckie 215 746 2 157 25 6,1 3 364 531 39 583 1 559 64,6 23

Opolskie 76 420 765 22 8,1 541 597 15 474 709 52,4 6

Podkarpackie 112 156 1 121 24 6,3 864 094 18 385 770 41,2 10

Podlaskie 93 096 931 24 4,6 716 203 18 847 769 60,1 8

Pomorskie 110 640 1 106 26 6,0 1 475 104 35 122 1 333 66,5 14

Śląskie 379 017 3 790 53 30,7 3 635 059 51 198 959 78,2 36

Świętokrzyskie 66 904 669 22 5,7 576 232 18 588 861 45,3 6

Warmińsko- Mazurskie

59 678 597 12 2,5 854 979 17 449 1 433 59,9 11

Wielkopolskie 148 857 1 488 14 5,0 1 914 864 17 568 1 286 56,4 20

Zachodniopomorskie 137 360 1 374 22 6,0 1 164 058 18 775 847 68,8 11

Źródło: Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2009 r., GUS

22 ��

"��#��

W zakresie rozwoju ludnościowego w skali całego kraju w podziale na miasto i wieś nastąpiły w latach 1988-1998 oraz w latach 1998-2008 zasadnicze zmiany tendencji. Według danych Rzą-dowej Komisji Ludnościowej6 (2008-2009) w pierwszym okresie lat 1988-1998 liczba ludności miast zwiększyła się o 495,2 tys. osób, a na obszarach wiejskich spadła o 102,9 tys.

W następnym dziesięcioleciu lat 1998-2008 liczba ludności w miastach spadła o 393,8 tys. (częściowo dzięki ujemnemu przyrostowi naturalnemu w miastach), a na wsi wzrosła o 252,7 tys. Należy jednak przypomnieć, że w skali całego kraju liczba ludności spadła o 141,1 tys. osób na skutek ujemnego salda migracji zagranicznych oraz malejącego przyrostu naturalnego ludności. Współczesny proces urbanizacji przebiega w warunkach zmniejszania się liczby ludności Polski. Towarzyszy temu znaczne wyhamowanie wzrostu udziału ludności miejskiej, który w okresie pomię-dzy spisami powszechnymi 1988-2002 spadł do poziomu 0,1% rocznie.

W analizie rozwoju ludnościowego w przekroju rocznym dla okresu od 2000 r. do pierwszej połowy 2009 r. zaobserwowano, począwszy od 2008 r. zatrzymanie tendencji spadkowej liczby ludności w skali całego kraju. W roku 2008 liczba ludności Polski powiększyła się o 20,3 tys. osób, a w pierwszej połowie 2009 r. o 17,1 tys. osób. Wzrost ludnościowy występował zarówno na wsi, jak i w miastach.

W rezultacie bilans ludności Polski w roku 2008 (porównując sytuację z 1.01.2008 ze stanem 31.12.2008) przedstawiał się następująco – tabela 6. Zmiany w całym okresie po drugiej wojnie światowej przedstawione są w tabeli 7 oraz na wykresie 3.

Tabela 6

Bilans ludnościowy w roku 2008.

Rok 2008 – w tys.

Ogółem Miasto Wieś

Stan ludności 1.01.2008 38 115,6 23 316,9 14 798,7

Urodzenia żywe 414,5 241,3 173,2

Zgony 379,4 228,7 150,7

Przyrost/ubytek naturalny 35,1 +12,6 +22,5

Saldo migracji wewnętrznych 0,0 -38,9 +38,9

Saldo migracji zagranicznych -14,8 -10,1 -4,7

Przyrost/ubytek 20,3 -36,4 +56,7

Saldo zmian administracyjnych X +9,5 -9,5

Stan ludności 31.12.2008 38 135,9 23 288,2 14 847,7

Źródło: Sytuacja demograficzna Polski, 2009

6 Organ doradczy Prezesa Rady Ministrów w sprawach dotyczących zagadnień demograficznych i polityki ludnościowej. Od 1999 roku jej

przewodniczącym jest dr hab. prof. SGH Zbigniew Strzelecki.

23��

Tabe

la 7

Bila

ns lu

dnoś

ci m

iast

Pol

ski o

gółe

m w

lata

ch 1

946-

2008

.

Źró

dło:

Roc

znik

Dem

ogra

ficzn

y 20

09, G

US

, War

szaw

a

LA

TA

Sta

n

lud

no

ści

w d

niu

1 I

Prz

yro

st r

zecz

ywis

ty

Sal

do

zm

ian

ad

min

istr

acyj

nyc

h

Sta

n lu

dn

ośc

i w

dn

iu 3

1 X

IIo

gó

łem

ruch

nat

ura

lny

sa

ldo

mig

racj

i

prz

yro

st

nat

ura

lny

uro

dze

nia

ży

we

zg

on

y

ra

zem

we

wn

ętr

znyc

h

zag

ran

iczn

ych

w t

ysią

cach

2008

38 1

15,6

+20

,235

,141

4,5

379,

4-1

4,9

x-1

4,9

x38

135

,9

Mia

sta

1946

-200

87

602,

0+

13 0

53,2

7 34

3,9

17 5

89,7

10 2

45,8

+5

709,

2+

6 62

8,7

-919

,5+

2 40

8,7

23 2

88,2

1946

-195

07

602,

0+

1 61

8,6

743,

61

179,

743

6,1

+87

5,0

+1

010,

0-1

35,0

-9

243,

0

1951

-195

59

243,

0+

1 58

4,8

1 04

9,7

1 58

2,5

532,

8+

535,

1+

535,

4-0

,3+

1 04

1,3

12 0

67,0

1956

-196

012

067

,0+

1 39

2,6

1 05

5,0

1 57

7,9

522,

9+

337,

6+

419,

7-8

2,1

+49

8,8

14 4

01,0

1961

-196

514

401

,0+

1 14

3,3

703,

61

228,

052

4,4

+43

9,7

+50

2,9

-63,

2+

82,6

15 6

80,7

1966

-197

015

680

,7+

1 19

2,3

559,

31

162,

160

2,8

+63

3,0

+69

7,7

-64,

7-1

,617

088

,0

1971

-197

517

088

,0+

1 61

8,7

730,

41

439,

770

9,3

+88

8,3

+93

8,2

-49,

9+

187,

719

030

,0

1976

-198

019

030

,0+

1 93

7,6

949,

71

817,

486

7,7

+98

7,9

+1

067,

2-7

9,3

+20

5,6

20 9

78,5

1981

-198

520

978

,5+

1 54

2,9

948,

71

924,

397

5,6

+59

4,2

+68

5,7

-91,

5+

47,5

22 4

85,6

1986

-199

022

485

,6+

1 04

8,9

502,

41

581,

01

078,

6+

546,

5+

658,

3-1

11,8

+14

9,8

23 5

46,0

1991

-199

523

546

,0+

426,

217

9,0

1 31

1,8

1 13

2,8

+24

7,2

+31

7,9

-70,

7+

41,5

23 6

75,0

1996

-200

023

675

,0-4

0,5

-22,

51

081,

51

104,

0-1

8,0

+46

,3-6

4,3

+61

,523

670

,3

2001

-200

523

670

,3-2

47,4

-62,

51

018,

91

081,

4-1

84,9

-128

,7-5

6,2

+33

,123

423

,7

2005

23 4

70,1

-51,

3-8

,221

1,2

219,

4-4

3,1

-32,

6-1

0,5

+6,

623

423

,7

2006

23 4

23,7

-65,

5-4

,221

8,0

222,

2-6

1,3

-35,

1-2

6,2

+12

,623

368

,9

2007

23 3

68,9

-63,

0-0

,922

5,6

226,

5-6

2,1

-47,

9-1

4,2

+9,

723

316

,9

2008

23 3

16,9

-36,

312

,624

1,3

228,

7-4

9,0

-38,

9-1

0,1

+9,

523

288

,2

24 ��

Wykres 3

Ludność Polski w latach 1946-2008.

1946 1950 1960 1970 1978 1988 1995 2000 2007 2008

wieś

miasto

tys.

0

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

40 000

Źródło: GUS

Warto wspomnieć, w tym kontekście, że aktualna prognoza demograficzna GUS na lata 2008-2035 wskazuje, że do 2015 r. roczne ubytki mogą być nieznaczne – kilku, kilkunastotysięczne, aby w ciągu następnych dwóch dziesięcioletnich okresów zwiększyć się odpowiednio do 100 tys. i 168 tys. rocznie. Do 2030 r. liczba ludności Polski miałaby zmniejszyć się z obecnych (2008 r.) 38,1 mln do 36,8 mln.

3.1 Tendencje populacyjne na terenach miejskich

W ostatnich latach obserwuje się dość duże zmiany liczby mieszkańców w jednostkach podziału administracyjnego Polski, szczególnie widoczne w dużych miastach i ich strefach oddziaływania. Przyczyną zmian ludnościowych są: ruch naturalny, ruch migracyjny, zmiany granic administracyj-nych.

W 2008 r. udział ludności miejskiej w populacji kraju wynosił 61,1%, a wartość tego wskaźnika pozostaje na stosunkowo stałym poziomie począwszy od 1990 r. i jest jednocześnie wyraźnie niższa, niż w większości krajów wysokorozwiniętych. Obserwowany jest jednak stopniowy spa-dek odsetka ludności miejskiej z 61,9% pod koniec lat 90-tych poprzez 61,6% w 2003 r., 61,4% w 2005 r., 61,2% w 2007 r., do 61,1% w 2008 r. (wykres 4).

25��

Wykres 4

Współczynnik urbanizacji w Polsce w latach 1995-2007.

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

proc.

60,8

61,0

61,2

61,4

61,6

61,8

62,0

61,8

61,9 61,9 61,9 61,9

61,8 61,8

61,7

61,6

61,5

61,4

61,3

61,2


Natomiast zróżnicowanie stopnia urbanizacji w ujęciu regionalnym w 2008 r. pokazuje wykres 5.

Wykres 5

Wskaźnik urbanizacji (ludność mieszkająca w miastach, %), 2008 r. (Polska 61,1%).

70%

61%

47%

64% 64%

49%

65%

52%

41%

60%66%

78%

45%

60%56%

69%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Dol

nośl

ąski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Lube

lski

e

Lubu

skie

Łódz

kie

Mał

opol

skie

Maz

owie

ckie

Opo

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Pom

orsk

ie

Ślą

skie

Św

ięto

krzy

skie

War

miń

sko-

Maz

ursk

ie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

iopo

mor

skie

Źródło: Opracowanie własne MRR (na podstawie GUS)

Oficjalne dane statystyczne dla lat 2000-2008, wskazując na spadek liczby mieszkańców miast w Polsce (wykres 4), pozornie świadczą o zahamowaniu procesu urbanizacji/początkową fazę procesu dezurbanizacji. W rzeczywistości proces urbanizacji postępuje, ale znaczna część migracji do miast i stref podmiejskich nie jest rejestrowana, a powolne zmiany statusu administracyjnego

26 ��

obszarów wiejskich w pobliżu miast dodatkowo zaburzają obraz. Dotyczy to zwłaszcza procesów suburbanizacji w strefie obszarów metropolitalnych. Gminy podmiejskie, pomimo znacznego napły-wu mieszkańców zarówno z głównego ośrodka miejskiego, jaki i z obszarów wiejskich i innych rejo-nów Polski zachowują status administracyjny obszarów wiejskich. Istotnym problemem jest również brak pełnej rejestracji meldunkowej.

Eksperci wskazują, że zaniżona wartość tego wskaźnika wynika z przyjętych założeń zbierania danych statystycznych dla miast w ich granicach administracyjnych, nie uwzględniając ich obsza-rów funkcjonalnych. Dlatego należy postulować zmianę definicji ludności miejskiej i wiejskiej, przyj-mując wzorem wielu krajów, jako kryterium miejskości i wiejskości wielkość (liczbę mieszkańców) miejscowości lub gęstość zaludnienia podstawowych jednostek administracyjnych. Jeśli oszacuje się liczbę ludności zatrudnionej w zawodach pozarolniczych, w zurbanizowanych strefach wokół dużych miast, to poziom urbanizacji w Polsce należy oszacować na poziomie 65-68%, co bardziej odpowiada kryteriom przyjętym w większości krajów Unii Europejskiej (Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju - EPKPZK, 2008). Na przykład korekta oficjalnych danych statystycznych dotyczących liczby mieszkańców Warszawy pozwoliła oszacować, że zamieszkuje tu dodatkowo około ćwierć miliona osób, a oprócz tego pół miliona osób codziennie dojeżdża (Bijak i inni, 2007). Szacunki te zostały przedstawione na rycinie 2.

Rycina 2

Szacunek rzeczywistej stopy urbanizacji na podstawie liczby ludności zamieszkałej w miastach i strefach podmiejskich o gęstości zaludnienia powyżej 100-150 miesz-kańców/km2.

Źródło: Opracowano w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN pod kierunkiem

doc. dr. hab. Przemysława Śleszyńskiego

27��

W układzie przestrzennym następuje depopulacja wielu obszarów wiejskich i małych miast oraz zmniejszanie się liczby ludności obszarów centralnych w największych miastach. Następuje nato-miast koncentracja ludności generalnie na obszarach metropolitalnych i w miastach Polski wschod-niej oraz w miastach średnich pełniących funkcje regionalne wobec otaczających obszarów wiej-skich i mniejszych miasteczek. Powoduje to wzmocnienie policentryczności struktury osadniczej kraju, wspomaganej dodatkowo funkcjami administracyjnymi, zwłaszcza miast powiatowych.

Rycina 3

Zmiany liczby ludności w miastach Polski w latach 2000-2008.


(na podstawie GUS)

Największy wzrost ludności następował w licznych gminach miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich znajdujących się w obszarach aglomeracyjnych największych miast (rycina 3, wykres 6). Należą do nich: Piaseczno, Ząbki, Marki, Łomianki, Halinów, Józefów, Radzymin, Serock i Kobyłka w aglo-meracji warszawskiej, Kórnik, Luboń, Pobiedziska, Swarzędz i Mosina w aglomeracji poznańskiej, Żukowo, Pruszcz Gdański i Reda w aglomeracji trójmiejskiej, Święta Katarzyna i Kąty Wrocławskie w aglomeracji wrocławskiej, Tyczyn i Głogów Małopolski w aglomeracji rzeszowskiej, Choroszcz, Wasilków i Supraśl w aglomeracji białostockiej oraz Wieliczka i Niepołomice w aglomeracji krakow-skiej. Wyjątek stanowią Borne Sulinowo w województwie zachodniopomorskim, Grodzisk Mazo-wiecki oraz Wilamowice sąsiadujące z Bielsko-Białą.

Podobną prawidłowość można zauważyć analizując zmiany ludności gmin wiejskich – najwięk-szym przyrostem ludności charakteryzowały się jednostki położone w obszarach aglomeracyjnych dużych miast, np. Dobra (Szczecińska), Kołbaskowo i Kobylanka w aglomeracji szczecińskiej,

28 ��

Osielsko, Białe Błota, Obrowo, Lubicz i Wielka Nieszawka w aglomeracji bydgosko-toruńskiej, Dopiewo, Komorniki, Rokietnica, Suchy Las, Tarnowo Podgórne i Kleszczewo w aglomeracji poznańskiej, Jabłonna, Lesznowola, Stare Babice i Nadarzyn w aglomeracji warszawskiej, Kosa-kowo, Wejherowo, Kolbudy, Pruszcz Gdański i Szemud w aglomeracji trójmiejskiej, Wólka i Głusk w aglomeracji lubelskiej, Czernica, Kobierzyce i Długołęka w aglomeracji wrocławskiej oraz Nowo-solna w aglomeracji łódzkiej. (P. Krawczyk, 2009).

W grupie największych polskich miast największy wzrost w latach 2003-2007 zaobserwowano w dwóch dużych ośrodkach miejskich – w Warszawie (+ 36 359) i Krakowie (analogicznie + 4 879), także we Wrocławiu. Miasta te zyskują w wymianie migracyjnej z pozostałymi miastami; dotyczy to również kilku mniejszych miast wojewódzkich, w tym Olsztyna, Zielonej Góry i Torunia. Status stolicy województwa nie zapewnia jednak dodatniego bilansu migracji między miastami; bilans ten jest ujemny w przypadku Katowic, Kielc i Łodzi, natomiast w odniesieniu do Białegostoku, Bydgoszczy oraz Lublina waha się wokół zera.

Największe spadki liczby mieszkańców w latach 2003-2007 wystąpiły w dużych ośrodkach miejskich (Poznaniu, Bydgoszczy, Łodzi, Katowicach, Kielcach)-wykres 7, rycina 3. Największe spadki liczby ludności wystąpiły w miastach, w których gospodarka opierała się na tradycyjnych gałęziach prze-mysłu ciężkiego.

Analizując zmiany liczby ludności z uwzględnieniem wielkości miast największe tendencje spadko-we w latach 2003-2007 zaobserwowano w dużych miastach, liczących powyżej 100 tys. miesz-kańców (Wałbrzych, Sosnowiec, Łodź, Bytom, Katowice) oraz w miastach najmniejszych do 10 tys. mieszkańców (Tabela 9).

Warto zauważyć, że w 2008 r. (załącznik 1) dodatnie ogólne saldo migracji występowało tylko w Warszawie (+3 897), Wrocławiu (+183) i Gdańsku (+18).

Wykres 6

Gminy, w których nastąpił największy wzrost liczby ludności w latach 2003-2007.Zmiana liczby ludności (osoby)

0

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

War

szaw

a

Pia

secz

no

Rze

szów

Dob

ra (S

zcze

cińs

ka)

Dop

iew

o

Żuk

owo

Sw

arzę

dz

Bia

łe B

łota

Jabł

onna

Bia

łyst

ok

Kom

orni

ki

Ząb

ki

Wej

hero

wo

Kór

nik

Wie

liczk

a

Lesz

now

ola

Mar

ki

Gro

dzis

k M

azow

ieck

i

Osi

elsk

o

Lubi

cz

22

05

9

8 5

74

7 4

36

3 4

92

3 4

65

3 3

47

3 2

17

3 1

83

3 1

71

3 0

58

3 0

42

3 0

25

2 9

82

2 8

44

2 8

05

2 6

08

2 6

03

2 5

62

2 4

98

2 3

25


29��

Wykres 7

Gminy, w których nastąpił największy spadek liczby ludności w latach 2003-2007.Zmiana liczby ludności (osoby)

-30 000

-25 000

-20 000

-15 000

-10 000

-5 000

0

Łódź

Poz

nań

Kat

owic

e

Byd

gosz

cz

Sos

now

iec

Czę

stoc

how

a

Byt

om

Kie

lce

Wał

brzy

ch

Lubl

in

Zab

rze

Gliw

ice

Kra

sne

Rud

a Ś

ląsk

a

Rad

om

Szc

zeci

n

Tor

uń

Zab

łudó

w

Tar

nów

Gda

ńsk

-25

33

3

-10

19

5

-9 2

88

-8 5

54

-7 5

48

-6 4

90

-5 8

99

-5 0

09

-4 9

10

-4 7

31

-4 3

42

-4 1

98

-4 0

06

-3 7

38

-3 7

07

-3 6

45

-3 5

40

-3 2

89

-3 1

68

-3 0

63

Zm

iana

licz

by lu

dnoś

ci (o

soby

)


Tabela 8

Zmiany liczby ludność w największych miastach (ok. 200 tys. mieszkańców) w latach 1950-2008.

Lp. MiastoLiczba ludności w tys.

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2007 2008

1 Warszawa 804 1 139 1 316 1 596 1 656 1 689 1 707 1 709

2 Kraków 344 481 590 716 751 759 757 754

3 Łódź 620 710 763 836 848 798 753 747

4 Wrocław 309 431 526 618 643 641 633 632

5 Poznań 321 408 472 553 590 582 561 557

6 Gdańsk 195 287 366 457 465 463 456 455

7 Szczecin 179 269 338 388 413 417 408 406

8 Bydgoszcz 163 232 282 349 382 376 361 358

9 Lublin 117 181 239 304 351 359 352 350

10 Katowice 225 270 305 355 367 331 312 309

11 Białystok 69 121 169 224 271 289 294 294

12 Gdynia 103 148 192 236 252 253 250 249

13 Częstochowa 112 165 188 235 258 253 242 240

14 Radom 80 130 160 191 229 230 225 224

15 Sosnowiec 96 132 145 246 259 234 223 221

16 Toruń 81 105 130 174 202 210 207 206

17 Kielce 61 90 127 185 214 213 206 205

18 Gliwice 133 150 172 198 214 205 197 196

19 Bytom 174 183 188 234 231 196 185 183

Źródło: Roczniki statystyczne z lat 1960 - 2008, GUS, Warszawa. BDR, GUS

30 ��

Tabela 9

Wartości współczynnika przyrostu ludności w stosunku do roku poprzedniego (wg stałego miejsca zameldowania) z uwzględnieniem wielkości gmin w latach 2003-2007.

Liczba ludności gminy

Średnia wartość współczynnika przyrostu ludności w stosunku do roku poprzedniego wg stałego miejsca zameldowania (w %)

2003 2004 2005 2006 2007

GMINY MIEJSKIE I MIEJSKO-WIEJSKIE

Do 10 000 -0,26 -0,22 -0,27 -0,40 -0,23

10 000 – 20 000 -0,04 -0,03 -0,04 -0,07 0,03

20 000 – 50 000 -0,03 -0,01 -0,01 -0,07 0,05

50 000 – 100 000 -0,25 -0,28 -0,24 -0,33 -0,28

100 000 – 200 000 -0,33 -0,37 -0,35 -0,27 -0,35

powyżej 200 000 -0,32 -0,36 -0,30 -0,32 -0,44

wszystkie gminy -0,13 -0,11 -0,13 -0,20 -0,09

GMINY WIEJSKIE

Do 4 000 -0,38 -0,38 -0,41 -0,44 -0,39

4 000 – 6 000 -0,27 -0,14 -0,20 -0,20 -0,15

6 000 – 8 000 0,01 0,10 0,00 -0,01 0,02

8 000 – 12 000 0,50 0,53 0,52 0,39 0,67

12 000 – 16 000 0,91 1,11 0,98 1,06 1,02

powyżej 16 000 1,03 1,43 1,09 1,16 1,45

wszystkie gminy 0,01 0,10 0,04 0,01 0,10


Problemy suburbanizacji i depopulacjiProces suburbanizacji interpretowany jest, jako etap, forma lub faza urbanizacji. Często opisywa-ny jest również jako przenoszenie miejskich form krajobrazowych i użytkowania ziemi, mieszkań-ców miasta i ich stylu życia, miejsc pracy i niektórych funkcji miejskich na obszary pozamiejskie. Suburbanizacja jest podstawowym elementem strukturalnym kształtowania się obszarów metropo-litalnych. Celem kształtowania się takich form przestrzennych jest dążenie mieszkańców wielkich miast, a zwłaszcza metropolii, do uzyskania wyższej jakości życia przy zachowaniu racjonalnej dostępności do usług metropolitalnych zlokalizowanych zazwyczaj centralnie.

Statystycznym wymiarem procesu suburbanizacji jest migracja mieszkańców miast oraz nowych migrantów do danego obszaru metropolitalnego na tereny podmiejskie. Towarzyszy temu spadek zaludnienia w samym obszarze centralnym oraz szybszy wzrost ludnościowy terenów podmiej-skich. Cechą charakterystyczną procesu suburbanizacji jest również znacznie szybszy rozwój mieszkalnictwa w stosunku do przyrostu wzrostu miejsc pracy i usług. Powstawanie w otoczeniu wielkich miast monofunkcyjnych obszarów mieszkalnictwa jednorodzinnego powoduje silne uzależ-nienie od transportu indywidualnego, problemy transportowe oraz planistyczne.

Zmiany liczby ludności Polski w podziale na gminy pozwalają w znacznym stopniu uchwycić skalę przestrzenną procesu suburbanizacji. Na przykład, w latach 1988-2007 spadkowi lub niewielkie-

31��

mu przyrostowi liczby ludności w wielkich miastach towarzyszył znaczny przyrost liczby ludności w gminach otaczających (rycina 4). Zjawisko to dotyczy szczególnie Warszawy, Krakowa, Poznania, Trójmiasta, Wrocławia, Łodzi, Bydgoszczy i Torunia, ale również takich miast jak: Radom, Kielce, Tarnów, Rzeszów, Lublin, Białystok, Olsztyn, Szczecin, Koszalin, a nawet Płock i Włocła-wek. W przypadku wymienionej powyżej drugiej grupy miast oraz miast Polski wschodniej, wzrost stref podmiejskich ma w znacznym stopniu charakter typowej urbanizacji, tj. napływu ludności z obszarów wiejskich i peryferyjnych do pracy w mieście, w którym nie można znaleźć mieszkania lub jest za drogo na osiedlenie się w granicach administracyjnych miasta. Również w przypad-ku gmin województw: małopolskiego, podkarpackiego i pomorskiego, stosunkowo duży przyrost ludności w ostatnim dziesięcioleciu w sąsiedztwie wielkich miast jest również wynikiem utrzy-mywania się w tych regionach wysokiego dodatniego przyrostu naturalnego, a nie tylko procesu suburbanizacji.

Rycina 4

Zmiany ludnościowe w latach 1988-2007 według gmin.


(na podstawie GUS)

Wzmocnienie procesu suburbanizacji, a zwłaszcza rozlewania się miast, spowodowane jest częściowo zjawiskami zachodzącymi w centralnych częściach obszarów miejskich.

Działanie renty gruntowej przyczynia się do wypychania wielu funkcji oraz kategorii społecznych na obrzeża miast. Równocześnie respektowanie prawa własności prowadzi do petryfikacji czę-ści struktury przestrzennej miasta i ogranicza wprowadzanie nowych funkcji w sposób elastycz-ny, zgodnie z potrzebami gospodarczymi miasta. Skutkiem jest zawłaszczanie przestrzeni miasta, wzrost kosztów funkcjonowania miasta i obniżanie jakości życia (EPKPZK, 2008).

32 ��

Istotnym elementem zmian ludnościowych w skali kraju związanym częściowo z procesami subur-banizacji jest depopulacja znacznych obszarów peryferyjnych kraju. W skali całego kraju głównymi obszarami depopulacyjnymi są obszary wiejskie oraz małe miasta leżące poza wpływami obszarów metropolitalnych, obszary tzw. „Ściany Wschodniej”, Sudety, Górny Śląsk, większość obszarów województwa łódzkiego i świętokrzyskiego oraz Pomorze. Wyjątek stanowi większość gmin i miast wykazujących się ciągle znaczną dynamiką demograficzną województw: pomorskiego, małopol-skiego, podkarpackiego (rycina 3 i 4). Utrzymanie takiego trendu w następnych dziesięcioleciach może stworzyć problemy strukturalne dalszego rozwoju gospodarczego na wielu obszarach kraju (rycina 5).

Rycina 5

Szacunek zmian demograficznych w latach 2008-2030: liczby ludności ogółem (A) i udziału liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (B).

A

B

Źródło: Na podstawie mapy struktury demograficznej przygotowanej do najnowszej wersji Koncepcji Przestrzennego

Zagospodarowania Kraju 2030 (P. Śleszyński)

33��

Gęstość zaludnieniaLiczba osób przypadających na 1 km2 powierzchni Polski nie zmieniła się w porównaniu z poprzed-nim rokiem i wynosi na koniec 2008 r. 122. W grupie województw największą gęstość zaludnienia ma województwo śląskie – 377 osób/km2, kolejne to województwo małopolskie 217 osób/km2. Tak jak w poprzednim roku, najniższą wartość wskaźnika zanotowano w województwach: podlaskim i war-mińsko-mazurskim (po 59 osób/km2).

Wśród powiatów najwyższą gęstością zaludnienia charakteryzuje się powiat pruszkowski w województwie mazowieckim (wzrost z 599 do 603 osób/km2). Kolejne to: wodzisławski (543 osoby/km2) i będziński (415 osób/km2), obydwa położone w województwie śląskim. Najmniej osób – 19 przypada, tak jak w poprzednim roku, na 1 km2 w powiecie bieszczadzkim, w wojewódz-twie podkarpackim, a następnie w sejneńskim i suwalskim, obydwa w województwie podlaskim (odpowiednio 25 i 27 osób/km2).

Miastem na prawach powiatu o najwyższej gęstości zaludnienia, mimo spadku w skali roku z 4 097 do 4 084 osób/km2, pozostają Świętochłowice w województwie śląskim. Następne mia-sta na prawach powiatu, w których na 1 km2 przypada ponad 3 000 osób to: Chorzów także w województwie śląskim i m.st. Warszawa w województwie mazowieckim. Tak jak w poprzed-nim roku najmniejszą gęstość zaludnienia ma Świnoujście w województwie zachodniopomorskim – 207 osób/km2.

Największa gęstość zaludnienia w zbiorowości gmin (powyżej 4 000 osób/km2) przypada ponow-nie na wspomniane wyżej Świętochłowice oraz gminę miejską Piastów w powiecie pruszkowskim, województwo mazowieckie. Najgęściej zaludnioną gminą miejsko-wiejską jest Wołomin w powiecie wołomińskim, także w województwie mazowieckim (815 osób/km2), a gminą wiejską – Buczkowice w powiecie bielskim, województwo śląskie (554 osoby/km2). Tak jak w poprzednim roku, najmniej osób (odpowiednio 5 i 6) przypada na 1 km2 w gminach wiejskich województwa podkarpackiego: Lutowiska w powiecie bieszczadzkim i Cisna w powiecie leskim. Najrzadziej zaludniona gmina miejsko-wiejska to Nowe Warpno w powiecie polickim, województwo zachodniopomorskie (8 osób/km2), a gmina miejska – Krynica Morska w powiecie nowodworskim, województwo pomor-skie (12 osób/ km2).

W grupie miast najwięcej osób przypada ponownie na 1 km2 w wymienionych już gminach miej-skich: Świętochłowice i Piastów. Najmniejszą gęstość zaludnienia mają: wspomniana gmina miejska Krynica Morska oraz miasta leżące na terenie gmin miejsko-wiejskich w województwie podlaskim: Suraż w powiecie Białostockim (29 osób/km2) i Kleszczele w powiecie hajnowskim (30 osób/km2). Największa wartość wskaźnika dla pięciu nowoutworzonych miast przypada na Mi-chałowo w powiecie białostockim, województwo podlaskie (1641 osób/km2), najmniejsza na Brzostek w powiecie dębickim, województwo podkarpackie (295 osób/km2).

Tak jak w poprzednim roku, tereny wiejskie w Polsce ogółem miały gęstość zaludnienia równą 51 osób/km2. Najgęściej zaludnione przypadają na województwa: małopolskie i śląskie (odpowied-nio 123 i 118 osób/km2), najrzadziej (poniżej 30 osób/km2) na województwa: warmińsko-mazurskie, podlaskie, zachodniopomorskie i lubuskie. Analiza gęstości zaludnienia wskazuje na nieadekwat-ność podziałów administracyjnych do analizy poziomu urbanizacji. Dotyczy to zwłaszcza kategorii administracyjnej gmin miejsko-wiejskich, w których gęstość zaludnienia jest na poziomie wiejskich. Natomiast znaczna część gmin wiejskich położonych w zasięgu obszarów metropolitalnych (poza Podkarpaciem) charakteryzuje się „miejską” gęstością zaludnienia (rycina 6).

34 ��

Rycina 6

Rozkład gęstości zaludnienia w gminach: miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w 2008 r.


(na podstawie GUS)

Rycina 7

Gęstość zaludnienia i zmiany ludnościowe w podregionach w latach 2000-2007.

Źródło: Projekt KSRR - Opracowanie własne MRR na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS

35��

Ludność według wiekuIstotnym problemem rozwoju demograficznego całego kraju jak i rozwoju obszarów miejskich jest proces starzenia się mieszkańców nasilający się znacznie w ostatnich dziesięcioleciach. W ska-li przestrzennej miast obserwujemy systematyczne starzenie się społeczności miejskiej. Dotyczy to zarówno obszarów centralnych wielkich miast oraz małych miast tracących na skutek migracji ludność zwłaszcza młodej i lepiej wykształconej. Aktualny stan udziału ludności w wieku poproduk-cyjnym7 w miastach przedstawia rycina 8. W roku 2008, już w ponad 20 jednostkach było ponad 20% mieszkańców w wieku poprodukcyjnym, w tym we wszystkich dzielnicach centralnych Warszawy i w Łodzi. Niemniej w 440 miastach udział ludności w tej kategorii wieku był poniżej 15%.

Rycina 8

Udział ludności w wieku poprodukcyjnych w % ludności ogółem w miastach.


(na podstawie GUS)

Przyrost naturalny W skali całego kraju obserwuje się w Polsce w ostatnich latach wzrost przyrostu naturalnego co przekłada się na wzrost tego wskaźnika we wszystkich jednostkach administracyjnych. Uśrednia-jąc, wyższy przyrost naturalny występuje w gminach miejskich i miejsko-wiejskich. Dodatni przyrost naturalny występuje w miastach liczących od 10 do 100 tys. mieszkańców. Najniższy przyrost występuje w największych miastach powyżej 200 tys. mieszkańców choć w ostatnich latach za-uważalne jest zmniejszenie tej negatywnej sytuacji. Przedstawia to tabela 10 i rycina 9. Analizu-jąc wartości przyrostu naturalnego w latach 2003-2007 zauważalna jest duża przewaga zgonów nad urodzeniami w dużych miastach: Łódź, Warszawa, Wrocław i Katowice. Natomiast największy przyrost zaobserwowano w Białymstoku, Żorach i Rzeszowie (wykres 8).

7 Według metodologii GUS są to: mężczyźni w wieku 65 lat i więcej oraz kobiety w wieku 60 lat i więcej.

36 ��

Tabela 10

Wartość współczynnika przyrostu naturalnego według kryterium demograficzne go wielkości gmin w latach 2003-2007.

Liczba ludności gminy Średnia wartość współczynnika przyrostu naturalnego (w ‰)

2003 2004 2005 2006 2007


do 10 000 -0,71 -0,54 -0,52 -0,30 -0,10

10 000 – 20 000 0,22 0,32 0,39 0,55 0,81

20 000 – 50 000 0,43 0,67 0,73 0,94 1,02

50 000 – 100 000 0,07 0,30 0,51 0,45 0,72

100 000 – 200 000 -0,63 -0,56 -0,69 -0,26 -0,37

powyżej 200 000 -1,53 -1,39 -1,21 -0,99 -0,95

wszystkie gminy -0,08 0,08 0,14 0,32 0,51

GMINY WIEJSKIE

do 4 000 -1,44 -1,69 -1,68 -1,53 -1,64

4 000 – 6 000 -1,26 -0,90 -1,12 -0,68 -0,66

6 000 – 8 000 0,05 -0,02 0,01 0,10 0,23

8 000 – 12 000 0,71 0,89 0,98 1,05 1,40

12 000 – 16 000 1,46 1,51 1,49 1,93 2,29

powyżej 16 000 3,16 3,07 3,15 3,42 3,44

wszystkie gminy -0,38 -0,28 -0,33 -0,10 0,01


Wykres 8

Gminy o największym i najmniejszym bezwzględnym przyroście naturalnym w latach 2003-2007.

Przyrost naturalny (osoby)

-25 000

-20 000

-15 000

-10 000

-5 000

0

5 000

Bia

łyst

ok

Żor

y

Rze

szów

OIs

ztyn

Jast

rzęb

ie-Z

drój

Pia

secz

no

Beł

chat

ów

Lubi

n

Now

y S

ącz

Tyc

hy

Cho

rzów

Kra

ków

Wał

brzy

ch

Szc

zeci

n

Czę

stoc

how

a

Sos

now

iec

Kat

owic

e

Wro

cław

War

szaw

a

Łódź1

66

6

16

27

1 5

17

1 4

63

1 3

78

1 3

26

1 2

62

1 2

11

1 2

10

1 1

68

-2 4

45

-2 8

04

-2 9

38

-3 1

51

-3 4

42

-3 5

40

-5 0

94

-5 7

32

-12

11

3

-23

73

7

Zm

iana

licz

by lu

dnoś

ci (o

soby

)


37��

Rycina 9

Przyrost naturalny na 1000 ludności, regiony i miasta wojewódzkie 2007 i 2008.

Źródło: Miasta Wojewódzkie, podstawowe dane statystyczne, GUS, VIII 2009

DzietnośćObecna i przyszła sytuacja demograficzna Polski jest skutkiem powojennego wyżu urodzeń (i w raz z nim nadwyżki osób w wieku poprodukcyjnym) oraz niżu urodzeń w okresie transformacji systemowej. Poziom współczynnika dzietności ogólnej, czyli średniej liczby urodzeń przypadających na 1 kobietę w wieku 15-45 lat, obniżał się w Polsce od początku transformacji aż do 2003 r. Spadek ten przebiegał bardzo gwałtownie. W latach 2004-2007 zanotowano w Polsce pewien wzrost warto-ści współczynnika dzietności, po okresie gwałtownego spadku tych wartości w okresie 1990-2003. Spadek liczby urodzeń dotyczył w okresie transformacji zarówno obszarów wiejskich, jak i miejskich. Zmiana niekorzystnego trendu po 2003 r. była bardziej wyraźna wśród mieszkańców polskich miast.

38 ��

Rycina 10

Spadek współczynnika dzietności TFR (w %) w latach 2000–2005 w miastach i na wsi.

Źródło: Prof. dr hab. Marek Okólski, Agnieszka Fihel. „Bilans Demograficzny Polski w Roku 2033.”: Ekspertyzy do Koncepcji

Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033. Tom IV. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008

Największy wpływ na liczbę urodzeń miał spadek płodności wśród najmłodszych kobiet, które nie przekroczyły 25 roku życia. W okresie 1990–2006 współczynnik urodzeń na 1000 kobiet spadł o 65% w grupie 20–24 lat i była to tendencja powszechna i w miastach, i na terenach wiejskich. Natomiast w przypadku starszych grup wiekowych obserwowano odmienne tendencje w miastach i na wsi, przy czym płodność mieszkanek miast malała w mniejszym tempie niż płodność miesz-kanek wsi. I tak, dla kobiet w wieku 25–29 lat współczynnik urodzeń na 1000 kobiet zmalał o 20% w miastach i 30% na wsiach, dla kobiet w wieku 30–34 lat i 35–39 lat wzrósł w miastach o od-powiednio 19% i 9%, na terenach zaś wiejskich spadł o 28% i 33%. W rezultacie, w okresie 1990–2005 współczynnik dzietności Total Fertility Rate (TFR)8 spadł w miastach średnio o 33% (w okresie 2000–2005 o 4%, (rycina 10) natomiast na wsiach średnio o 46% (w okresie 2000–2005 o 15%). To, iż spadek TFR był wyższy na wsi niż w miastach, wynikało z wyższego poziomu począt-kowego płodności na terenach wiejskich (wykres 9), a także z tendencji do stopniowego zbliżania się poziomu początkowego płodności na terenach wiejskich i miejskich.

8 Przeciętna liczba dzieci, jaka przypadałaby na 1 kobietę, gdyby wszystkie kobiety dożyły końca swojego wieku rozrodczego, a ich płodność odpo-

wiadałaby średniej każdej z grup wiekowych.

39��

Wykres 9

Spadek współczynnika dzietności TFR w Polsce według miejsca zamieszkania, 1960-2006.

1,0

1,5

2,0

3,0

2,5

3,5

4,0

1960

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

Ogółem Miasto Wieś

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

Źródło: Prof. dr hab. Marek Okólski, Agnieszka Fihel. „Bilans Demograficzny Polski w Roku 2033.”: Ekspertyzy Do Koncepcji


3.2 Migracje wewnętrzne do obszarów miejskich

Ogólna struktura migracji wewnętrznych w przestrzeni kraju od dziesięcioleci pozostaje niezmienna. Pomimo zmniejszenia skali migracji wewnętrznych w latach 1980. i 1990. w dalszym ciągu głów-nymi ośrodkami przyciągającymi migrantów są obszary metropolitalne i wielkie miasta (rycina 11). Poza obszarem metropolitalnym Warszawy, który przyciąga migrantów z całego kraju, migracje do innych obszarów metropolitalnych mają charakter bardziej regionalny. Narodowy spis powszechny 2002 pozwolił stwierdzić, że ponad 59% ludności kraju mieszka w aktualnym miejscu od urodzenia, a w latach 1989-2002 zmieniło swoje miejsce zamieszkania jedynie 10,5% ludności. Istotną zmianą okresu transformacji w kierunkach i natężeniu migracji było zmniejszenie napływu do miast Górne-go Śląska i generalnie do miast dotkniętych problemami na rynku pracy.

40 ��

Rycina 11

Zlewnie migracyjne miast wojewódzkich 2008 r.

Źródło: T. Komornicki, P. Korcelli, P. Śleszyński, D. Świątek, P. Siłka, 2009

Hierarchiczny układ migracji w systemie osadniczym, zgodnie z którym miasta danej wielkości charakteryzował dodatni bilans migracyjny w relacji do miast mniejszych, jak również obszarów wiejskich, a bilans ujemny względem większych ośrodków, utrzymywał się do połowy lat 90-tych. (tabela 11).

Tabela 11

Migracje w systemie osadniczym Polski. Współczynniki odpływu (1988 r.)

Obszary źródłowe

Obszary doceloweMiasta o liczbie ludności (w tys.)

5 5-9 10-19 20-49 50-99100 i więcej

Obszary wiejskie

Łącznie

Obszary wiejskie 0,92 1,25 2,75 3,68 2,50 4,88 9,85 25,89

Miasta o liczbieludności (w tys.)

< 5 0,58 0,89 1,86 3,11 2,20 4,39 7,80 20,83

5 – 9 0,47 0,68 1,30 2,25 1,82 4,73 6,06 16,14

10 – 19 0,38 0,64 1,05 1,84 1,27 4,50 5,77 15,45

20 – 49 0,35 0,63 0,97 1,47 1,05 4,22 4,92 12,61

50 – 99 0,27 0,39 0,66 1,03 0,77 3,55 3,71 10,38

100 i więcej 0,18 0,36 0,71 1,20 1,02 2,34 2,71 7,49

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznika Demograficznego, 1989

W późniejszym okresie uległ on dekompozycji, co najmniej w odniesieniu do potwierdzonych re-jestracją meldunkową tzw. migracji na pobyt stały (tabela 12). Obszary wiejskie, których ludność

41��

charakteryzowała się największą skłonnością do migracji, cechują obecnie niższe wartości współ-czynnika odpływu migracyjnego niż małe i średniej wielkości miasta. Ponadto, obszary wiejskie zyskują netto w wymianie migracyjnej z miastami wszystkich kategorii wielkościowych. Jest to w dużej mierze efekt zjawiska suburbanizacji, którego powyższa statystyka nie ujawnia (ten problem został omówiony w poprzednim podrozdziale). Kolejna zmiana to zasadniczy wzrost zróżnicowań pod względem bilansu migracyjnego miast tej samej kategorii wielkości. W zakresie migracji między miastami zaledwie w kilkunastu (spośród 39) ośrodkach ponad stutysięcznych bilans ten jest do-datni. Jedynie Warszawa utrzymała rolę docelowego ośrodka migracji wewnętrznych o istotnej skali.

Tabela 12

Migracje w systemie osadniczym Polski. Współczynniki odpływu (2006 r.)

Obszary źródłowe

Obszary doceloweMiasta o liczbie ludności (w tys.)

5 5-9 10-19 20-49 50-99100 i więcej

Obszary wiejskie

Łącznie

Obszary wiejskie 0,59 0,63 1,19 1,67 1,24 2,26 4,82 12,36

Miasta o liczbieludności (w tys.)

< 5 0,40 0,48 1,08 1,81 1,44 3,17 7,00 15,38

5 – 9 0,27 0,45 0,74 1,44 1,37 3,11 7,12 14,57

10 – 19 0,30 0,33 0,77 1,41 1,17 3,49 7,21 14,66

20 – 49 0,28 0,36 0,80 1,26 1,08 3,48 7,40 14,67

50 – 99 0,31 0,47 0,74 1,32 1,04 3,41 7,62 14,91

100 i więcej 0,18 0,33 0,64 1,15 0,82 1,72 5,03 9,92

Źródło: Obliczenie własne na podstawie Rocznika Demograficznego 2007. (Za P. Korcelli, Instytut Geografii i Przestrzen-

nego Zagospodarowania PAN im. St. Leszczyckiego w Warszawie „System osadniczy Polski – tendencje i uwarunkowania

przemian”)

W opinii ekspertów wymienione wyżej tendencje będą się utrzymywały co najmniej w perspekty-wie średniookresowej – 10-15 lat. Najnowsze dane dotyczące migracji wewnętrznych dla 2008 r. w podziale na klasy wielkości miast znajdują się w Załączniku 1 (tabela 2).

Analizując najnowsze dane w 2008 r. dla miast ponad 100 tysięcznych dodatni bilans migracji wewnętrznych zachowały tylko 3 miasta - Warszawa, Chorzów i Wrocław, natomiast w 2006 r. było ich 6 (Warszawa + 8 359; Kraków, Olsztyn, Wrocław, Zielona Góra, Chorzów) – tabele 13 i 14.

Tabela 13

Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w miastach liczących w 2008 r. 100 tys. i więcej mieszkańców.

MIASTANapływ Odpływ Saldo migracji

ogółem z miast ze wsi ogółem do miast na wieś ogółem z miast ze wsi

OGÓŁEM 87 881 56 808 31 073 104 529 49 386 55 143 -16 648 +7 422 -24 070

M.st. Warszawa

17 658 12 473 5 185 14 092 7 479 6 613 +3 566 +4 994 -1 428

Białystok 2 240 1 137 1 103 2 544 1 061 1 483 -304 +76 -380

Bielsko-Biała 1 269 819 450 1 622 542 1 080 -353 +277 -630

42 ��



Bydgoszcz 2 380 1 224 1 156 3 989 1 318 2 671 -1 609 -94 -1 515

Bytom 1 263 1 082 181 1 723 1 257 466 -460 -175 -285

Chorzów 1 349 1 224 125 1 217 1 021 196 +132 +203 -71

Częstochowa 1 228 584 644 2 094 829 1 265 -866 -245 -621

Dąbrowa Górnicza

1 105 907 198 1 421 1 102 319 -316 -195 -121

Elbląg 784 413 371 1 096 606 490 -312 -193 -119

Gdańsk 4 260 3 118 1 142 4 295 2 273 2 022 -35 +845 -880

Gdynia 2 643 2 017 626 3 436 2 187 1 249 -793 -170 -623

Gliwice 1 253 900 353 1 815 1 111 704 -562 -211 -351

Gorzów Wielkopolski

1 218 631 587 1 364 430 934 -146 +201 -347

Kalisz 663 289 374 890 282 608 -227 +7 -234

Katowice 2 485 2 124 361 3 279 2 699 580 -794 -575 -219

Kielce 1 257 522 735 1 993 818 1 175 -736 -296 -440

Koszalin 1 189 639 550 1 237 524 713 -48 +115 -163

Kraków 5 611 3 483 2 128 5 835 2 193 3 642 -224 +1 290 -1 514

Legnica 743 371 372 1 071 481 590 -328 -110 -218

Lublin 2 514 1 252 1 262 3 310 1 387 1 923 -796 -135 -661

Łódź 3 593 2 215 1 378 5 086 2 322 2 764 -1 493 -107 -1 386

Olsztyn 2 139 1 164 975 2 141 699 1 442 -2 +465 -467

Opole 1 123 623 500 1 440 522 918 -317 +101 -418

Płock 950 337 613 1 439 423 1 016 -489 -86 -403

Poznań 5 015 3 331 1 684 7 915 2 782 5 133 -2 900 +549 -3 449

Radom 1 063 483 580 1 991 825 1 166 -928 -342 -586

Ruda Śląska 824 731 93 1 166 874 292 -342 -143 -199

Rybnik 953 688 265 1 268 685 583 -315 +3 -318

Rzeszów 1 653 733 920 1 712 613 1 099 -59 +120 -179

Sosnowiec 1 487 1 232 255 2 314 1 761 553 -827 -529 -298

Szczecin 3 287 2 128 1 159 3 961 1 532 2 429 -674 +596 -1 270

Tarnów 711 272 439 1 014 334 680 -303 -62 -241

Toruń 1 765 963 802 2 458 710 1 748 -693 +253 -946

Tychy 800 613 187 1 394 836 558 -594 -223 -371

Wałbrzych 541 392 149 1 125 759 366 -584 -367 -217

Włocławek 698 294 404 1 081 526 555 -383 -232 -151

Wrocław 5 849 3 871 1 978 5 820 2 117 3 703 +29 +1 754 -1 725

Zabrze 1 053 818 235 1 538 1 059 479 -485 -241 -244

Zielona Góra 1 265 711 554 1 343 407 936 -78 +304 -382

Źródło: Rocznik Demograficzny 2009, GUS

43��

Tabela 14

Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w miastach liczących w 2006 r. 100 tys. i więcej mieszkańców.



OGÓŁEM 107 778 70 193 37 585 118 002 57 724 60 278 -10 224 +12 469 -22 693

M.st. Warszawa

24 100 17 096 7 004 15 741 8 579 7 162 +8 359 +8 517 -158

Białystok 3 049 1 327 1 722 3 142 1 436 1 706 -93 -109 +16

Bielsko-Biała 1 446 901 545 1 768 627 1 141 -322 +274 -596

Bydgoszcz 2 747 1 450 1 297 4 461 1 499 2 962 -1 714 -49 -1 665

Bytom 1 367 1 149 218 2 004 1 404 600 -637 -255 -382

Chorzów 1 444 1 292 152 1 416 1 198 218 +28 +94 -66

Częstochowa 1 531 691 840 2 204 889 1 315 -673 -198 -475

Dąbrowa Górnicza

1 315 1 081 234 1 607 1 182 425 -292 -101 -191

Elbląg 847 439 408 1 160 622 538 -313 -183 -130

Gdańsk 4 971 3 628 1 343 5 100 2 761 2 339 -129 +867 -996

Gdynia 3 703 3 017 686 4 124 2 672 1 452 -421 +345 -766

Gliwice 1 587 1 135 452 1 992 1 265 727 -405 -130 -275


1 275 643 632 1 437 546 891 -162 +97 -259

Kalisz 770 303 467 1 035 379 656 -265 -76 -189

Katowice 2 852 2 368 484 3 848 3 048 800 -996 -680 -316

Kielce 1 461 640 821 2 462 950 1 512 -1 001 -310 -691

Koszalin 1 202 619 583 1 318 628 690 -116 -9 -107

Kraków 7 080 4 380 2 700 6 235 2 304 3 931 +845 +2 076 -1 231

Legnica 911 487 424 1 199 570 629 -288 -83 -205

Lublin 3 088 1 630 1 458 4 315 1 808 2 507 -1 227 -178 -1 049

Łódź 4 225 2 616 1 609 5 620 2 900 2 720 -1 395 -284 -1 111

Olsztyn 2 405 1 234 1 171 2 113 850 1 263 +292 +384 -92

Opole 1 271 708 563 1 564 611 953 -293 +97 -390

Płock 1 119 387 732 1 574 477 1 097 -455 -90 -365

Poznań 6 444 4 409 2 035 8 459 3 244 5 215 -2 015 +1 165 -3180

Radom 1 152 504 648 2 357 1 047 1 310 -1 205 -543 -662

Ruda Śląska 923 821 102 1 289 955 334 -366 -134 -232

Rybnik 1 212 861 351 1 436 821 615 -224 +40 -264

Rzeszów 1 910 857 1 053 1 940 641 1 299 -30 +216 -246

Sosnowiec 1 634 1 345 289 2 623 2 018 605 -989 -673 -316

Szczecin 4 027 2 624 1 403 4 100 1 712 2 388 -73 +912 -985

Tarnów 830 313 517 1 239 399 840 -409 -86 -323

Toruń 2 105 1 140 965 3 055 882 2 173 -950 +258 -1 208

Tychy 817 621 196 1 631 1 033 598 -814 -412 -402

Wałbrzych 688 480 208 1 225 848 377 -537 -368 -169

Włocławek 750 329 421 1 299 704 595 -549 -375 -174

Wrocław 6 819 4 779 2 040 6 707 2 523 4 184 +112 +2 256 -2 144

44 ��



Zabrze 1 101 864 237 1 647 1 112 535 -546 -248 -298

Zielona Góra 1 600 1 025 575 1 556 580 976 +44 +445 -401

Źródło: Rocznik demograficzny 2007, GUS

Eksperci wskazują także, że migracje do miast, przyjmujące dawniej dużą skalę, zostały w znacznej mierze zastąpione wyjazdami do pracy za granicę, zwłaszcza dotyczy to osób o podstawowych i średnich kwalifikacjach zawodowych (jednak proces został zahamowany kryzysem gospodar-czym), jak również codziennymi dojazdami do pracy w obrębie obszarów funkcjonalnych miast.

Dojeżdżający do pracy9

Na koniec 2006 r. w Polsce ponad 2,3 mln osób pracowało poza gminą zamieszkania, co stano-wiło 25% ogółu pracowników najemnych. Rozmiary i natężenie dojazdów wykazują znaczne zróż-nicowanie przestrzenne. W przekroju poszczególnych województw najwyższy udział dojeżdżają-cych do pracy w ogólnej liczbie pracowników najemnych wystąpił w województwie podkarpackim, a najniższy w województwie podlaskim. Wyższy od przeciętnego w skali kraju udział liczby dojeż-dżających do pracy w liczbie pracowników najemnych występował w województwach: podkarpac-kim, małopolskim, śląskim, wielkopolskim, opolskim i świętokrzyskim (zob. rycina 12).

Rycina 12

Dojeżdżający do pracy według województw w 2006 r., stan w dniu 31 XII.

Źródło: GUS

9 Źródłem informacji służących do oszacowania skali i kierunków przepływu ludności związanego z zatrudnieniem były zbiory systemu podatkowego

urzędów skarbowych za rok 2006, gromadzone w bazie POLTAX (z PIT-11/8B i PIT-40), udostępnione przez Ministerstwo Finansów; badane były

przepływy osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy według stanu w dniu 31 XII 2006 r.

45��

W zbiorowości podregionów skrajne wartości udziału dojeżdżających do pracy w ogólnej liczbie pracow-ników najemnych wystąpiły w podregionie m. Warszawa i podregionie oświęcimskim (zob. rycina 13).

Rycina 13

Dojeżdżający do pracy według podregionów w 2006 r., stan w dniu 31 XII.

Źródło: GUS

Rycina 14

Przyjeżdżający do pracy według gmin w 2006 r.

Źródło: GUS

46 ��

Rycina 15

Dojeżdżający do pracy według powiatów w 2006 r.

Źródło: GUS

Zdecydowanie największe strumienie dojeżdżających do pracy kierują się w stronę dużych ośrod-ków miejskich (rycina 14 i 15). Wyraźnie największym natężeniem przepływu w obu kierunkach charakteryzują się gminy o relatywnie bogatej infrastrukturze gospodarczej. Są to głównie gminy sąsiadujące z dużymi miastami (wchodzącymi w skład „aglomeracji”). Obrazują to przykładowe kartogramy dla Warszawy i Poznania oraz ryciny 17 i 18 dla wszystkich miast wojewódzkich.

47��

Rycina 16

Przyjeżdżający do pracy w Warszawie i w Poznaniu w 2006 r., stan w dniu 31 XII.

M.st. Warszawa

M. Poznań

Źródło: GUS

48 ��

Rycina 17

Przyjeżdżający do pracy do miast wojewódzkich w 2006 r.

Źródło: GUS

Rycina 18

Wyjeżdżający do pracy z miast wojewódzkich w 2006 r.

Źródło: GUS

49��

3.3 Migracje zagraniczne

Emigracja z PolskiW okresie powojennym w Polsce notowano ujemne saldo migracji zagranicznych. W latach 1945-2004, pomimo różnorodnych i często sprzecznych szacunków, można przyjąć, że wyjecha-ło z Polski około 5 milionów osób. Wyniki NSP 2002 ujawniły, że 786 tys. mieszkańców Polski (w tym 626 tys. posiadało status rezydenta innego kraju) przebywało czasowo za granicą. Najwię-cej Polaków przebywało w: Niemczech - 294 tys., Włoszech - 39 tys., Wielkiej Brytanii - 24 tys., Francji - 21 tys. Natomiast poza Europą przebywało: w USA - 158 tys., a w Kanadzie - 29 tys. Po integracji Polski z Unią Europejską migracje z Polski uzależnione zostały od dostępności do rynków pracy w poszczególnych krajach członkowskich UE. Początkowo tyko trzy kraje otwo-rzyły swoje rynki pracy: Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja. W 2006 r. swoje rynki pracy otworzyły kolejno: Hiszpania, Portugalia, Finlandia, Grecja, Włochy, a w 2007 r. Niderlandy. Równocześnie od 2006 r. Francja, Belgia oraz Dania zaczęły wprowadzać ułatwienia w dostępie do swoich ryn-ków pracy, natomiast Niemcy i Luksemburg zliberalizowały przepisy migracyjne dotyczące osób posiadających kwalifikacje w wyróżnionych zawodach. W rezultacie szacowano, że pod koniec 2006 r. w Wielkiej Brytanii przebywało ok. 580 tys., w Niemczech - ok. 450 tys., w Irlandii – ok. 120 tys., we Włoszech - ok. 85 tys. a w Niderlandach - ok. 55 tys., emigrantów z Polski. In-tegracja Polski z Unią Europejską zmieniła radykalnie skalę i kierunki migracji z Polski. Na uwagę zasługuje gwałtowny wzrost emigracji do Irlandii i do Wielkiej Brytanii.

Emigracje zagraniczne na pobyt stały wg danych rejestrowych wynosiły w Polsce w 2008 r. 30 140 osób. Liczba ta zmalała w stosunku do roku 2007 o 5 340 osób.

W układzie regionalnym, migracje z Polski na pobyt stały (w latach 2004-2008) stopniowo mala-ły (wykres 10). W dalszym ciągu, pomimo dużego odpływu ludności z województwa opolskiego w poprzednich dziesięcioleciach, emigracja utrzymywała się na wysokim poziomie. To samo dotyczy województwa śląskiego i dolnośląskiego, jednak można w nich zauważyć większy spadek tej tendencji.

Wykres 10

Emigracja zagraniczna na pobyt stały w latach 2004-2008.

w ty

siąc

ach

2004 2005 2006 2007 2008

PO

LSK

A

Łódz

kie

Maz

owie

ckie

Mał

opol

skie

Ślą

skie

Lube

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Św

ięto

krzy

skie

Lubu

skie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

io-p

omor

skie

Dol

nośl

ąski

e

Opo

lski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Pom

orsk

ie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45


(na podstawie GUS)

50 ��

Częściowych danych na temat migracji zagranicznych dostarcza system Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL)10. Wynika z nich, że pięć województw południowej i wschodniej Polski: podkarpackie, małopolskie, lubelskie, podlaskie i świętokrzyskie, zamieszkanych przez jedną czwartą ludności Polski, jest źródłem blisko 50% ogólnej liczby emigrantów, spośród których pewna część osiedli się zapewne za granicą na stałe.

Zgodnie z przytaczanymi powyżej danymi systemu BAEL, 42% emigrantów z lat 1999-2006 wywodzi się ze wsi, a dalsze 36% to mieszkańcy małych i średniej wielkości miast - liczących poniżej 100 tys. ludności. Jest to w sumie o ok. 10 punktów procentowych więcej od udziału tych obszarów (jak również typów jednostek osadniczych) w ogólnej liczbie ludności Polski. Współ-czesna emigracja ukazuje się zatem jako czynnik koncentracji sieci osadniczej, tzn. względnego skupiania się ludności w dużych miastach i otaczających je strefach podmiejskich. Analogiczny jest z pewnością kierunek oddziaływania nierejestrowanych migracji wewnętrznych.

Dla zbadania zjawiska emigracji ważne są także emigracje na pobyt czasowy. Biorąc pod uwagę jedynie dane ewidencyjne liczba ludności czasowo nieobecnej wynosiła w 2008 r. 88 306 osób (tabela 15). Jednak na podstawie przeprowadzonych obliczeń szacunkowych, dane GUS wska-zują, że pod koniec 2008 r. poza granicami kraju przebywało czasowo ok. 2 210 000 osób (ok. 1 000 000 w 2004 r. i 2 270 000 w 2007 r.) - mieszkańców Polski, przy czym ponad 1880 tys. w Europie (ok. 1 925 w 2007 r.). Zdecydowana większość emigrantów przebywała w krajach członkowskich UE – ok. 1 820 000 w 2008 r. Od 2000 r. aż do 2007 r. gwałtownie rosła liczba Po-laków przebywających za granicą (z 786 000 do 2 270 000), szczególnie w krajach UE. Rok 2008 jest pierwszym kiedy liczba ta zmniejszyła się (tabela 16).

Tabela 15

Ludność czasowo nieobecna w związku z wyjazdem za granicę na okres ponad 3 miesiącea według płci i wybranych krajów w 2008 r.

KRAJ CZASOWEGO POBYTU

Ogółem Miasta Wieś

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

Ogółem 88 306 69 944 18 362 62 496 46 888 15 608 25 810 23 056 2 754

Europa 81 514 65 362 16 152 57 124 43 474 13 650 24 390 21 888 2 502

W tym:

Austria 1 537 1 199 338 789 536 253 748 663 85

Belgia 1 067 751 316 763 489 274 304 262 42

Cypr 156 132 24 120 98 22 36 34 2

Dania 1 016 880 136 641 534 107 375 346 29

Finlandia 107 94 13 78 69 9 29 25 4

Francja 1 881 1 382 499 1 271 828 443 610 554 56

Grecja 496 307 189 386 215 171 110 92 18

Hiszpania 2 016 1 510 506 1 453 1 003 450 563 507 56

10 Jest to badanie mające na celu uzyskanie informacji o wielkości i strukturze zasobów siły roboczej. Badania te prowadzone są przez GUS

od 1992 roku w cyklu kwartalnym metodą obserwacji ciągłej tj. aktywność ekonomiczną bada się w każdym tygodniu w ciągu całego

kwartału. Badania te prowadzone są metodą reprezentacyjną, tzn. losowego doboru gospodarstw domowych. Badanie obejmuje wszystkie osoby

w wieku 15 lat i więcej, będące członkami wylosowanych gospodarstw domowych.

51��

KRAJ CZASOWEGO POBYTU


raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

Irlandia 10 171 8 650 1 521 7 514 6 187 1 327 2 657 2 463 194

Islandia 447 353 94 319 241 78 128 112 16

Niderlandy 6 254 5 420 834 3 553 2 887 666 2 701 2 533 168

Niemcy 12 633 9 511 3 122 7 550 5 034 2 516 5 083 4 477 606

Norwegia 1 899 1 655 244 1 257 1 054 203 642 601 41

Republika Czeska 309 255 54 229 187 42 80 68 12

Słowacja 73 60 13 51 39 12 22 21 1

Szwajcaria 352 249 103 205 122 83 147 127 20

Szwecja 1 306 1 018 288 906 650 256 400 368 32

Ukraina 131 95 36 118 83 35 13 12 1

Wielka Brytania 36 524 30 015 6 509 27 646 22 020 5 626 8 878 7 995 883

Włochy 2 774 1 561 1 213 2 019 1 022 997 755 539 216

Azja 215 143 72 182 119 63 33 24 9

Afryka 91 55 36 71 41 30 20 14 6

W tym Rep. Pd. Afryki

24 13 11 17 9 8 7 4 3

Ameryka Pn. i Środkowa

6 128 4 143 1 985 4 822 3 059 1 763 1 306 1 084 222

W tym:

Kanada 711 453 258 600 364 236 111 89 22

Stany Zjednoczone

5 394 3 672 1 722 4 202 2 680 1 522 1192 992 200

Ameryka Południowa

38 29 9 35 26 9 3 3 -

Oceania 320 212 108 262 169 93 58 43 15

W tym Australia 278 182 96 229 146 83 49 36 13a Osoby których nieobecność została zarejestrowana w urzędach gminy

Źródło: Rocznik Demograficzny GUS 2009

Tabela 16

Ludność nieobecna w związku z wyjazdem za granicę na pobyt czasowya w latach 2004-2008 według krajów przebywania - dane szacunkoweb.

KRAJ PRZEBYWANIANSP 2002c 2004 2005 2006 2007 2008

w tysiącach

Ogółem 786 1 000 1 450 1 950 2 270 2 210

Europa 461 770 1 200 1 610 1 925 1 887

Unia Europejska (27 krajów)d 451 750 1 170 1 550 1 860 1 820

w tym:

Austria 11 15 25 34 39 40

52 ��

KRAJ PRZEBYWANIANSP 2002c 2004 2005 2006 2007 2008

w tysiącach

Belgia 14 13 21 28 31 33

Cypr . . . . 4 4

Dania . . . . 17 19

Finlandia 0,3 0,4 0,7 3 4 4

Francja 21 30 44 49 55 56

Grecja 10 13 17 20 20 20

Hiszpania 14 26 37 44 80 83

Irlandia 2 15 76 120 200 180

Niderlandy 10 23 43 55 98 108

Niemcy 294 385 430 450 490 490

Portugalia 0,3 0,5 0,6 1 1 1

Republika Czeska . . . . 8 10

Szwecja 6 11 17 25 27 29

Wielka Brytania 24 150 340 580 690 650

Włochy 39 59 70 85 87 88

Kraje spoza Unii Europejskiej 10 20 30 60 65 67

w tym Norwegia . . . . 36 38a Dla lat 2002-2006 – powyżej 2 miesięcy, dla lat 2007-2008 - powyżej 3 miesięcyb Prezentowane szacunki powinny być traktowane jako przybliżone ze względu na zróżnicowane źródła danych - krajowe i zagraniczne; patrz uwagi do działu na str. 398.c Po rozszacowaniu liczby emigrantów o nieustalonym kraju czasowego pobytu liczba emigrantów przebywających w krajach Europy wynosi 547 tys., w tym w krajach UE - 535 tys.d Do 2006 r. 25 krajów.


Posługując się przytoczonymi wyżej danymi, emigracja z Polski na pobyt stały w latach 2004–2006 wyniosła łącznie zaledwie 88 tys. osób, podczas gdy w 2008 r. dodatkowe 2 210 tys. netto miesz-kańców przebywało czasowo za granicą (tzn. faktycznie nie mieszkało w Polsce). W związku z tym liczbę osób, które wyjechały za granicę, ale są jednak zameldowane w Polsce można szacować na około 1,5-2 mln osób (2006/2007 r.). Ponad połowa z nich mieszkała poza Polską dłużej niż 1 rok.

Warto przyjrzeć się także charakterystykom emigrantów istotnym dla dalszego rozwoju demo-graficznego naszego kraju. Źródłem informacji na ten temat jest także BAEL dla osób w wieku 15 i więcej lat przebywających za granicą w okresie 1999–2006. Współczynnik maskulinizacji w grupie migrantów wynosi 60%. Populacja polskich emigrantów jest dużo młodsza od populacji całego kraju: ponad 60% emigrantów jest w wieku 20–34 lat (62% mężczyzn, 63% kobiet (wykres 11). Najliczniejszy odpływ ma swoje źródło w województwach: podkarpackim (14% emigrantów, zaś województwo to zamieszkuje 5,5% populacji kraju), małopolskim (13% wobec 8,5%), lubelskim (9% wobec 6%) i dolnośląskim (8% wobec 8%). Migranci rekrutują się przede wszystkim ze wsi (42%), oraz małych i średnich miast, do 100 tys. mieszkańców (36%).

53��

Wykres 11

Struktura wieku polskich emigrantów oraz całej populacji Polski.

Emigranci Populacja Polski

0

5

10

15

20

25

30 %

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55 i więcej

Źródło: Prof. dr hab. Marek Okólski, Agnieszka Fihel. „Bilans Demograficzny Polski w Roku 2033.”: Ekspertyzy Do Koncepcji


Najwyższy odsetek emigrantów w wieku 20–29 lat rejestruje się w województwach łódzkim (58%), mazowieckim (57%) i wielkopolskim (56%), najniższy zaś w świętokrzyskim (39%), podlaskim (41%), lubelskim i warmińsko-mazurskim (po 44%).

Oprócz emigrantów, którzy nie mieliby trudności ze znalezieniem pracy w Polsce, tzn. osób wyso-ko wykwalifikowanych, pochodzących z ośrodków wielkomiejskich, wielu opuszczających Polskę to ludzie pochodzący z regionów stosunkowo słabo rozwiniętych gospodarczo, ze wsi oraz ma-łych lub średnich miast wyjeżdżający za granicę przed podjęciem próby wejścia na rynek pracy w Polsce, a przy tym słabo wykształceni (po wąsko wyprofilowanych szkołach zawodowych).

W opinii ekspertów odpływ ten będzie się zmniejszał z uwagi na stopniowe kurczenie się poten-cjału migracyjnego (słaby przyrost naturalny, trwający do 2004 r. spadek rozrodczości). Można także oczekiwać powrotu emigrantów – tych którym się nie powiodło oraz tych, którzy zrealizowali ekonomiczne cele migracji.

Danych nt. migracji w Polsce dostarcza również ewaluacja „Wpływ funduszy Unii Europejskiej na saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych w Polsce” z lutego 2009 r.11 Zgodnie z jej wyni-kami w latach 2004-2007 w 7% przebadanych gospodarstw domowych odnotowano migrację przynajmniej 1 osoby. W sumie miejsce zamieszkania opuściło ok. 10% Polaków. Oznacza to, że w latach 2004 - 2007 około 1 144 000 osób opuściło miejsce zamieszkania na okres dłuższy niż 3 miesiące. Polacy najczęściej wyjeżdżali na okres nieprzekraczający 1 roku. Decyzje o migracjach podejmowano częściej w gospodarstwach domowych na wsiach i w mniejszych miejscowościach (do 200 tys. mieszkańców), a także w subregionie południowo-zachodnim i południowo-wschod-nim, czyli tradycyjnych regionach zarobkowych. Zdecydowanie częściej ludzie przenosili się za gra-nicę niż do innej gminy czy województwa – migracje zagraniczne stanowiły ¾ wszystkich migracji.

11 Analiza oparta na badaniu ankietowym na reprezentatywnej grupie 1000 Polaków.

54 ��

Najczęściej wybierane kraje to Wielka Brytania (17% opuszczających Polskę w latach 2004-2007), Niemcy (16%), Włochy (11%), Irlandia (9%), Norwegia (5%), USA (2%), inne kraje (18%).

Od wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. duża liczba osób emigrowała w poszukiwaniu pracy. Trend ten jednak zmniejszył się w zeszłym roku. W 2008 r. sytuacja gospodarcza krajów Europy Zachodniej, takich jak Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy i Hiszpania, do których migranci z Polski najczęściej się udawali, znacząco się pogorszyła w wyniku globalnego kryzysu finanso-wego. Spadek produkcji i bankructwa firm spowodowały poważny wzrost stóp bezrobocia na lokalnych rynkach. W efekcie zmniejszył się popyt na siłę roboczą migrantów. Możliwości zatrud-nienia za granicą utrudnił dodatkowo fakt, że kryzys finansowy uderzył szczególnie budownictwo i produkcję przemysłową, a w tych właśnie sektorach pracowało wówczas najwięcej obywateli Polski w Europie Zachodniej. W krajach takich jak Wielka Brytania, Hiszpania, Irlandia, Norwe-gia czy Niemcy w 2008 r. zanotowano znaczący odpływ pracowników z Polski. Pomimo kryzysu w Europie Zachodniej i Południowej nadal obserwuje się silny popyt na pracowników rolniczych z zagranicy. Praca ta jest jednak zwykle sezonowa i nie wymaga zmiany miejsca zamieszkania ani emigracji. Wymaga jedynie krótkookresowego wyjazdu z kraju.

Skala migracji ekonomicznej według prognoz osiągnie stagnację w ciągu kilku lat, a może nawet się zmniejszyć w wyniku pogorszenia sytuacji gospodarczej w krajach, do których Polacy często migrują z powodów ekonomicznych. Ponadto dalszy dynamiczny wzrost migracji jest ograniczo-ny przez eksploatację tak zwanego potencjału migracyjnego. W wyniku znaczącej skali migracji w ostatnich latach liczba osób żyjących obecnie w Polsce, którzy mogliby potencjalnie być zain-teresowani migracją, zmniejszyła się. Wielu ludzi nie bierze pod uwagę możliwości podjęcia pracy za granicą ze względu na swój wiek, niewystarczającą znajomość języków obcych, obowiązki ro-dzinne w kraju lub satysfakcję z osiągniętego statusu społecznego.

Jednocześnie w związku z pogarszającą się sytuacją gospodarczą krajów, do których polscy obywatele najczęściej wyjeżdżali z powodów ekonomicznych, w następnych latach można spo-dziewać się fali obywateli powracających do Polski. Wielu z nich uznało, że wyjedzie jedynie na określony czas, a po zarobieniu pewnej sumy - wróci. Inni wrócą z powodu trudności na miejsco-wym rynku pracy, który uniemożliwi im osiągnięcie stabilnej sytuacji za granicą.

Imigracja do PolskiEmigracji mieszkańców Polski nie równoważy napływ migrantów, a skala tej migracji jest w dal-szym ciągu trudna do oszacowania i może sięgać do miliona osób. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r. ludność przybyła do Polski z zagranicy (wg deklarowanego poprzed-niego miejsca zamieszkania) w latach 1989 – 2002 wynosiła 85 525 osób, z czego nieznacznie większą liczbę stanowiły kobiety (43 911). Ukraińcy stanowili aż 20% rezydentów o niepolskim obywatelstwie, zaś Wietnamczycy 4%. Według NSP 2002 cudzoziemcy nie posiadający polskiego obywatelstwa to 40,6 tys. osób.

Zgodnie z najnowszymi danymi rejestrowymi GUS imigracje zagraniczne na pobyt stały wynosiły w Polsce w 2008 r. 15 275 osób, co stanowi zaledwie 0,04 ogółu ludności Polski. Jest to jednak prawie o 40% więcej niż w roku 2004 (9 495 osób). Wyraźny wzrost można zaobserwować od roku 2007. Największą grupę stanowiły osoby w grupie wiekowej od 15 do 64 lat (11 597 osób) – pra-wie 76% ogólnej liczby; 20% stanowiła grupa wiekowa od 0-14 lat, a jedynie 4% osoby powyżej 65 roku życia. W ujęciu regionalnym szczególnie atrakcyjne dla migrantów do Polski są miasta woje-wództw śląskiego, małopolskiego, mazowieckiego i dolnośląskiego (wykres 12).

55��

Wykres 12

Imigracja do Polski na pobyt stały w latach 2004-2008.w

tys

iąca

ch

2004 2005 2006 2007 2008P

OLS

KA

Łódz

kie

Maz

owie

ckie

Mał

opol

skie

Ślą

skie

Lube

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Św

ięto

krzy

skie

Lubu

skie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

iopo

mor

skie

Dol

nośl

ąski

e

Opo

lski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Pom

orsk

ie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie

0

2

4

6

8

10

12

14

16


(na podstawie GUS)

Łącznie w latach 2004-2008 imigracje zagraniczne na pobyt stały dotyczyły w Polsce 59 931 osób, natomiast łącznie w latach 1990-2004 liczba ta wynosiła 107,2 tys.

Skalę oficjalnej imigracji na pobyt czasowy przedstawia poniższa tabela.

Tabela 17

Osoby przybyłe z zagranicy zameldowane na pobyt czasowy ponad 3 miesiące w 2008 r. według płci i kraju poprzedniego zamieszkania.

KRAJ POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA


raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

OGÓŁEM 57 560 33 575 23 985 45 022 26 479 18 543 12 538 7 096 5 442

Europa 40 323 22 261 18 062 30 307 16 841 13 466 10 016 5 420 4 596

w tym:

Austria 713 441 272 468 299 169 245 142 103

Belgia 363 256 107 277 185 92 86 71 15

Białoruś 4 170 2074 2 096 3 215 1 531 1 684 955 543 412

Bułgaria 894 573 321 618 417 201 276 156 120

Dania 355 245 110 265 179 86 90 66 24

Francja 1 485 1012 473 1 327 912 415 158 100 58

Hiszpania 385 256 129 345 229 116 40 27 13

Litwa 430 141 289 310 97 213 120 44 76

Mołdowa 784 527 257 614 397 217 170 130 40

56 ��

KRAJ POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA


raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

raze

m

mę

żczy

źni

kob

iety

Niderlandy 1 186 871 315 783 566 217 403 305 98

Niemcy 5 408 3642 1 766 3 699 2 491 1 208 1 709 1 151 558

Republika Czeska 396 200 196 297 154 143 99 46 53

Rosja 2 342 986 1 356 1 857 775 1 082 485 211 274

Rumunia 265 144 121 203 110 93 62 34 28

Słowacja 352 156 196 264 118 146 88 38 50

Szwecja 495 300 195 406 245 161 89 55 34

Turcja 1 452 1 175 277 1 198 955 243 254 220 34

Ukraina 14 082 5 727 8 355 10 227 4 274 5 953 3 855 1 453 2 402

Wielka Brytania 1 607 1 135 472 1 299 925 374 308 210 98

Włochy 1 234 1 056 178 1 005 854 151 229 202 27

Azja 12 582 7 979 4 603 10 587 6 688 3 899 1 995 1 291 704

w tym:

Armenia 1 673 845 828 1 359 684 675 314 161 153

Chiny 1 711 1 094 617 1 375 878 497 336 216 120

Indie 1 276 1 003 273 982 773 209 294 230 64

Japonia 742 443 299 713 430 283 29 13 16

Kazachstan 318 103 215 287 92 195 31 11 20

Korea Pd. 847 496 351 753 443 310 94 53 41

Mongolia 398 181 217 367 169 198 31 12 19

Wietnam 2 596 1 608 988 2 189 1 350 839 407 258 149

Afryka 1 946 1 649 297 1 716 1 446 270 230 203 27

w tym:

Nigeria 458 406 52 415 365 50 43 41 2

Tunezja 280 257 23 250 230 20 30 27 3

Ameryka Pn. i Środkowa

2 060 1 259 801 1 844 1 126 718 216 133 83

w tym:

Kanada 320 186 134 287 168 119 33 18 15

Stany Zjednoczone 1550 952 598 1394 854 540 156 98 58

Ameryka Południowa

441 288 153 389 256 133 52 32 20

w tym Brazylia 174 108 66 153 96 57 21 12 9

Oceania 199 135 64 173 120 53 26 15 11

w tym Australia 161 110 51 144 99 45 17 11 6

Kraj nieustalony 9 4 5 6 2 4 3 2 1


Z danych tych wynika, iż migracje międzynarodowe dotykają Polskę zwłaszcza od momentu wstą-pienia do UE, kiedy to Polska, jak i inne kraje Europy Środkowowschodniej, stały się nowymi miej-scami przemieszczeń ludności. Zwiększył się napływ cudzoziemców jako efekt procesów integracji

57��

europejskiej i globalizacji. Polska staje się bowiem coraz częściej stosunkowo atrakcyjnym krajem zarobkowym, ale również docelowym miejscem osiedlania się cudzoziemców.

Eksperci podkreślają, iż uzyskanie danych o rzeczywistej skali imigracji jest trudne (cudzoziemcy nie meldują się, zaniżone są dane o migracjach na pobyt czasowy). Podjęto zatem próbę ustalenia aktualnych rozmiarów zasobów imigracyjnych w Polsce, jak również określenia demograficzno--społecznego i ekonomicznego profilu imigranta. W II kwartale 2008 r. Główny Urząd Statystyczny przeprowadził badanie statystyczne „Imigranci w Polsce” – w obiektach zbiorowego zakwaterowa-nia, którym objęto 10 242 osób przebywających w obiektach zbiorowego zakwaterowania, które nie są objęte badaniem BAEL. Ponad 55% ogółu stanowili mężczyźni. Zdecydowanie najwięcej imigrantów przebywało na terenie województwa mazowieckiego (30%). W następnej kolejności uplasowały się województwa: małopolskie, dolnośląskie i łódzkie. Około 83% imigrantów mieszkało w miastach.

Wykres 13

Liczba imigrantów według województw – w odsetkach ogółem.

Dol

nośl

ąski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Lube

lski

e

Lubu

skie

Łódz

kie

Mał

opol

skie

Maz

owie

ckie

Opo

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Pom

orsk

ie

Ślą

skie

Św

ięto

krzy

skie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

io-p

omor

skie

0

5

10

20

15

25

30

Źródło: „Imigranci w Polsce 2008”, e-gospodarka.pl

W badaniu zostało wskazanych 131 krajów pochodzenia imigrantów. Wśród imigrantów najwię-cej było osób przybyłych z Ukrainy (26,6% ogółu imigrantów). Dość liczne były osoby przybyłe z Białorusi (9,2%) i Chin (4,2%). Najliczniejszą grupę imigrantów stanowiły osoby w wieku 20-24 lat (prawie 44% ogółu imigrantów) .

Około 38% imigrantów w wieku 15 lat i więcej miało wykształcenie średnie ogólnokształcące (wśród kobiet odsetek ten wynosi 45%), a prawie 27% – wyższe (29% mężczyzn).

Dane o imigrantach zagranicznych można także uzyskać badając dane Urzędu ds. cudzoziemców, dotyczące obywateli innych państw mieszkających w Polsce. Według nich, wszystkich kategorii imigrantów w 2009 r. było 92 574 osób. W 2004 r. liczba ta wynosiła około 85 000 cudzoziemców. Szczegółowe badania tych danych można znaleźć w rozdziale „Wybrane grupy imigrantów a pol-ski rynek pracy” autorstwa Agnieszki Fidel i Renaty Stefańskiej, z raportu FISE (Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych): „Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność organizacji pozarządowych w obszarach powiązanych z rynkiem pracy” pod redakcją Pawła Kaczmarczyka i Joanny Turowicz z 2007 r.12 Przedstawione poniżej dane pochodzą z tego opracowania.

12 http://www.fise.org.pl/files/fise.org.pl/public/PKaczmarczyk_JTyrowicz_migracje.pdf.

58 ��

Głównymi krajami, z których rekrutują się imigranci w Polsce, są państwa należące do byłego ZSRR, przede wszystkim Ukraina, Rosja i Białoruś. Stosunkowo liczną grupę imigrancką stano-wią również obywatele państw wysoko rozwiniętych: Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Francji oraz Wielkiej Brytanii, a także Wietnamu. Co trzeci obcokrajowiec mieszkający w Polsce pochodzi z kraju bezpośrednio z nami sąsiadującego. Na szczególną uwagę zasługują dwie główne cechy imigrantów mieszkających w Polsce. Po pierwsze, są oni z reguły bardzo dobrze wykształceni (aż 36% ukończyło studia wyższe) oraz zdominowani przez grupę osób w wieku produkcyjnym. 80% jest w wieku 20-59 lat, co oznacza, że mamy do czynienia przede wszystkim z imigracją osób aktywnych zawodowo, a nie pełnych rodzin cudzoziemskich. W grupie obcokrajowców pod wzglę-dem liczebnym dominują mężczyźni, z wyjątkiem napływu z krajów byłego ZSRR. Jak pokazuje rycina 18, obcokrajowcy wybierają na swoje miejsce zamieszkania przede wszystkim Mazowsze, Dolny Śląsk i Małopolskę. Najwięcej z nich kieruje się do dużych miast, np. ponad połowa (56%) imigrantów z Dolnego Śląska mieszka we Wrocławiu, w Wałbrzychu i Legnicy, prawie trzy czwarte (71%) z Małopolski – w Krakowie i Tarnowie, podczas gdy niemal 90% imigrantów z Mazowsza – w Warszawie i powiatach, które z nią graniczą. Ponadto także w innych dużych miastach: Łodzi, Poznaniu, Lublinie, Szczecinie, Trójmieście, Białymstoku, Katowicach. Cudzoziemcy, zwłaszcza ci pochodzący z krajów sąsiadujących z Polską, osiedlają się również w rejonach przygranicznych. Odzwierciedla to duża liczba Ukraińców w województwach podkarpackim i lubelskim oraz Litwinów w województwie warmińsko-mazurskim. Natomiast obecność Wietnamczyków, Rosjan czy Ormian w województwach graniczących z Niemcami można tłumaczyć dynamicznym rozwojem handlu bazarowego w tych rejonach w latach 90-tych.

Rycina 19

Gdzie mieszkają imigranci w Polsce?

Źródło: Rozdział „Wybrane grupy imigrantów a polski rynek pracy” autorstwa Agnieszki Fidel i Renaty Stefańskiej, z raportu

FISE: „Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność organizacji pozarządowych w obszarach powiązanych

z rynkiem pracy” pod redakcją Pawła Kaczmarczyka i Joanny Turowicz

59��

Saldo migracji zagranicznychPodsumowując, saldo migracji międzynarodowych w układzie regionalnym w podziale na woje-wództwa jest ujemne (wykres 14).

Wykres 14

Saldo migracji zagranicznych w roku 2008.

w t

ysią

cach

imigracja emigracja

-7

-5

-3

-1

1

3

5

7

Łódz

kie

Maz

owie

ckie

Mał

opol

skie

Ślą

skie

Lube

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Św

ięto

krzy

skie

Lubu

skie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

iopo

mor

skie

Dol

nośl

ąski

e

Opo

lski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Pom

orsk

ie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie


(na podstawie GUS)

Saldo migracji zagranicznych w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (Załącznik 1) jest dodat-nie jedynie w Warszawie (+331), Krakowie ( +162) i Legnicy (+2).

3.4 Podsumowanie

Ostatnie 20 lat to, zgodnie z danymi statystyki publicznej okres charakteryzujący się nieznacznymi zmianami liczby ludności Polski, jak również ogólnej liczby ludności miast (początkowo niewielkim wzrostem, a od końca lat 90-tych powolnym jej spadkiem). Uwzględnienie rzeczywistego odpły-wu migracyjnego za granicę wskazuje na nieznaczne kurczenie się ogólnej liczby mieszkańców już od końca lat 80-tych. Względna stałość wielkości populacji była zatem w tym okresie parame-trem ograniczającym dynamikę i stabilizującym strukturę krajowego systemu osadniczego. Oddzia-ływanie tego czynnika nasili się jednak w następnych dziesięcioleciach, w świetle prognozowane-go, stopniowo pogłębiania się regresu demograficznego Polski.

Jednak zmiany w liczbie ludności zachodziły w bardzo odmienny sposób w miastach i na wsiach. W okresie 1991–1995 miał miejsce wzrost ludności miast, do którego przyczyniał się w pierwszej kolejności napływ ludności wiejskiej (317,9 tys. osób), w drugiej zaś kolejności przyrost natural-ny (179 tys.). Równocześnie na terenach wiejskich wysoki przyrost naturalny (327,4 tys.) został zrównoważony przez odpływ do miast (317,9 tys.) i migracje zagraniczne (9,5 tys.), przez co saldo przyrostu ludności pozostało zerowe. Od połowy lat 90-tych miał natomiast miejsce spadek liczby mieszkańców miast i wzrost liczby mieszkańców wsi. Depopulacja miast wynikała przede wszyst-kim z wysokiego odpływu ludności za granicę (–111 tys. w okresie 1996–2004) oraz ujemnego przyrostu naturalnego (–76,8 tys. w okresie 1996–2004), w mniejszym zaś zakresie z migracji na wieś (–49,8 tys.). Z kolei na wsiach wzrost liczby ludności spowodowany był dodatnim przyrostem naturalnym w całym okresie 1996–2004 (161 tys.) oraz napływem mieszkańców miast (49,8 tys.).

60 ��

Od początku lat 90-tych saldo migracji zagranicznych ze wsi pozostawało ujemne, choć stosun-kowo niskie.

Rozmieszczenie jednostek osadniczych w przestrzeni Polski oraz rozkład wielkości miast w ostat-nim dwudziestoleciu pozostały niemal bez zmian. Zmiany współczesne miast dotyczą natomiast przekształceń w sferze funkcjonalnej miast oraz procesu metropolizacji gospodarki i społeczeństwa – koncentracji inwestycji i nowoczesnych działalności gospodarczych w dużych miastach oraz na ich obszarach funkcjonalnych, selektywny napływ migracyjny do tych ośrodków i obszarów, powiększający ich zasoby kapitału ludzkiego kosztem obszarów pozametropolitalnych, w tym zwłaszcza peryferyjnych regionów Polski.

61��

Załącznik 1 – część 1

Ludność, gęstość zaludnienia, ruch naturalny ludności oraz migracje w miastach liczących w 2008 r. 100 tys. i więcej mieszkańców


MIA

ST

A

Lu

dn

ość

Na

10

0 m

ężc

zyzn

p

rzyp

ada

kob

iet

Mał

żeń

stw

a

Uro

dze

nia

żyw

e

Zg

on

y

stan

w

dn

iu 3

0 V

I

stan

w

dn

iu 3

1

XII

na

1 k

m2

og

ółe

m

w t

ym

nie

mo

wlą

t

OGÓŁEM 10 984 789 10 967 523 1 979 113 68 995 109 775 112 131 626

M.st. Warszawa 1 707 981 1 709 781 3 306 117 9 865 18 523 17 795 91

Białystok 294 265 294 153 2 880 114 1 833 2 938 2 297 21

Bielsko-Biała 175 476 175 677 1 411 112 1 197 1 789 1 603 6

Bydgoszcz 360 142 358 928 2 056 114 2 394 3 527 3 697 13

Bytom 184 328 183 829 2 647 107 1 160 1 778 1 983 16

Chorzów 113 469 113 314 3 409 110 719 1 161 1 512 4

Częstochowa 241 449 240 612 1 507 113 1 598 2 185 2 726 9

Dąbrowa Górnicza 128 560 128 315 680 108 886 1 280 1 434 8

Elbląg 126 460 126 439 1 584 109 809 1 197 1 202 8

Gdańsk 455 717 455 581 1 741 111 2 932 4 839 4 502 31

Gdynia 249 787 249 257 1 844 110 1 630 2 554 2 435 15

Gliwice 196 968 196 669 1 469 108 1 286 1 902 1 980 8


125 360 125 157 1 460 110 777 1 306 1 073 9

Kalisz 107 910 107 140 1 543 114 726 1 018 1 104 3

Katowice 311 179 309 621 1 880 112 1 915 2 772 3 566 26

Kielce 205 655 205 094 1 870 112 1 335 1 900 1 754 12

Koszalin 107 307 107 146 1 286 111 685 942 969 7

Kraków 756 441 754 624 2 309 114 4 420 7 537 7 116 29

Legnica 104 530 104 489 1 856 111 646 1 024 1 121 11

Lublin 351 345 350 462 2 377 117 2 161 3 441 3 255 25

Łódź 750 125 747 152 2 548 120 4 267 6 540 10 686 43

Olsztyn 175 843 176 142 1 994 116 1 094 1 789 1 319 2

Opole 126 382 126 203 1 307 114 730 1 086 1 079 8

Płock 126 807 126 709 1 439 110 875 1 375 1 180 4

Poznań 559 458 557 264 2 128 115 3 667 6 060 5 678 47

Radom 224 501 224 226 2 006 110 1 612 2 344 2 086 13

Ruda Śląska 144 254 143 930 1 852 105 996 1 597 1 615 10

Rybnik 141 057 141 177 952 104 1 054 1 529 1 185 16

Rzeszów 171 330 170 653 1 864 112 1 123 1 768 1 264 6

Sosnowiec 221 775 221 259 2 430 111 1 525 2 012 2 573 10

Szczecin 407 260 406 941 1 354 111 2 499 3 986 4 190 17

Tarnów 115 769 115 518 1 596 111 748 1 059 1 042 4

Toruń 206 346 206 013 1 780 116 1 381 2 081 1 747 11

Tychy 129 540 129 475 1 586 107 953 1 463 1 112 11

Wałbrzych 122 927 122 411 1 445 112 751 1 134 1 683 10

Włocławek 118 160 118 042 1 400 112 794 1 100 1 192 6

Wrocław 632 803 632 162 2 159 114 3 993 6 274 6 542 32

Zabrze 188 717 188 401 2 343 107 1 133 1 821 1 764 19

Zielona Góra 117 406 117 557 2 015 113 826 1 144 1 070 5

62 ��




MIA

ST

A

Prz

yro

st n

atu

raln

y

Mig

racj

e

we

wn

ętr

z-n

e

Mig

racj

e

zag

ran

icz-

ne

nap

ływ

od

pły

w

sald

o

imig

racj

a

em

igra

cja

sald

o

OGÓŁEM -2 356 124 520 141 168 -16 648 5 396 8 493 -3 097

M.st. Warszawa 728 34 949 31 383 3 566 765 434 331

Białystok 641 2 240 2 544 -304 110 143 -33

Bielsko-Biała 186 1 269 1 622 -353 229 261 -32

Bydgoszcz -170 2 380 3 989 -1 609 109 234 -125

Bytom -205 1 263 1 723 -460 53 316 -263

Chorzów -351 1 349 1 217 132 52 191 -139

Częstochowa -541 1 228 2 094 -866 78 194 -116

Dąbrowa Górnicza -154 1 105 1 421 -316 32 103 -71

Elbląg -5 784 1 096 -312 18 20 -2

Gdańsk 337 4 260 4 295 -35 507 454 53

Gdynia 119 2 643 3 436 -793 138 301 -163

Gliwice -78 1 253 1 815 -562 184 331 -147


233 1 218 1 364 -146 64 117 -53

Kalisz -86 663 890 -227 39 63 -24

Katowice -794 2 485 3 279 -794 112 392 -280

Kielce 146 1 257 1 993 -736 81 184 -103

Koszalin -27 1 189 1 237 -48 79 137 -58

Kraków 421 5 611 5 835 -224 459 297 162

Legnica -97 743 1 071 -328 46 42 4

Lublin 186 2 514 3 310 -796 66 114 -48

Łódź -4146 12 227 13 720 -1 493 180 325 -145

Olsztyn 470 2 139 2 141 -2 81 226 -145

Opole 7 1 123 1 440 -317 50 231 -181

Płock 195 950 1 439 -489 30 40 -10

Poznań 382 9 972 12 872 -2 900 113 334 -221

Radom 258 1 063 1 991 -928 24 34 -10

Ruda Śląska -18 824 1 166 -342 59 307 -248

Rybnik 344 953 1 268 -315 113 156 -43

Rzeszów 504 1 653 1 712 -59 43 72 -29

Sosnowiec -561 1 487 2 314 -827 46 104 -58

Szczecin -204 3 287 3 961 -674 176 285 -109

Tarnów 17 711 1 014 -303 111 390 -279

Toruń 334 1 765 2 458 -693 54 179 -125

Tychy 351 800 1 394 -594 61 131 -70

Wałbrzych -549 541 1 125 -584 38 176 -138

Włocławek -92 698 1 081 -383 110 114 -4

Wrocław -268 11 606 11 577 29 733 579 154

Zabrze 57 1 053 1 538 -485 68 388 -320

Zielona Góra 74 1 265 1 343 -78 85 94 -9

63��




MIA

ST

A

Og

óln

e s

ald

o m

igra

cji

Mał

żeń

-st

wa

Uro

dze

nia

ży

we

Zg

on

y

Prz

yro

st

nat

ura

lny

Og

óln

e

sald

o

mig

racj

i

Zg

on

yn

iem

ow

ląt

na

10

00

u

rod

zeń

ży

wyc

h

na

10

00

lu

dn

ośc

i

OGÓŁEM -19 745 6,3 10,1 10,3 -0,2 -1,8 5,7

M.st. Warszawa 3897 5,8 10,9 10,5 0,4 2,3 4,9

Białystok -337 6,3 10,1 7,9 2,2 -1,2 7,1

Bielsko-Biała -385 6,8 10,2 9,1 1,1 -2,2 3,4

Bydgoszcz -1734 6,7 9,9 10,4 -0,5 -4,9 3,7

Bytom -723 6,3 9,6 10,7 -1,1 -3,9 9,0

Chorzów -7 6,3 10,2 13,3 -3,1 -0,1 3,4

Częstochowa -982 6,7 9,1 11,4 -2,3 -4,1 4,1

Dąbrowa Górnicza -387 6,9 9,9 11,1 -1,2 -3,0 6,3

Elbląg -314 6,4 9,5 9,5 -0,0 -2,5 6,7

Gdańsk 18 6,5 10,7 10,0 0,7 0,0 6,4

Gdynia -956 6,5 10,3 9,8 0,5 -3,8 5,9

Gliwice -709 6,6 9,8 10,2 -0,4 -3,7 4,2


-199 6,2 10,5 8,6 1,9 -1,6 6,9

Kalisz -251 6,8 9,5 10,3 -0,8 -2,3 2,9

Katowice -1074 6,2 8,9 11,5 -2,6 -3,5 9,4

Kielce -839 6,5 9,3 8,6 0,7 -4,1 6,3

Koszalin -106 6,5 9,0 9,2 -0,3 -1,0 7,4

Kraków -62 6,0 10,3 9,7 0,6 -0,1 3,8

Legnica -324 6,2 9,8 10,7 -0,9 -3,1 10,7

Lublin -844 6,3 10,0 9,5 0,5 -2,5 7,3

Łódź -1638 5,7 8,8 14,3 -5,6 -2,2 6,6

Olsztyn -147 6,5 10,6 7,8 2,8 -0,9 1,1

Opole -498 6,0 8,9 8,8 0,1 -4,1 7,4

Płock -499 7,0 11,0 9,4 1,6 -4,0 2,9

Poznań -3121 6,7 11,0 10,3 0,7 -5,7 7,8

Radom -938 7,1 10,4 9,2 1,1 -4,2 5,5

Ruda Śląska -590 6,9 11,0 11,2 -0,1 -4,1 6,3

Rybnik -358 7,5 10,8 8,4 2,4 -2,5 10,5

Rzeszów -88 6,8 10,7 7,6 3,0 -0,5 3,4

Sosnowiec -885 6,9 9,1 11,6 -2,5 -4,0 5,0

Szczecin -783 6,3 10,0 10,5 -0,5 -2,0 4,3

Tarnów -582 6,5 9,2 9,0 0,1 -5,1 3,8

Toruń -818 6,9 10,3 8,7 1,7 -4,1 5,3

Tychy -664 7,3 11,2 8,5 2,7 -5,1 7,5

Wałbrzych -722 6,1 9,2 13,6 -4,4 -5,8 8,8

Włocławek -387 6,7 9,3 10,1 -0,8 -3,3 5,5

Wrocław 183 6,4 10,1 10,5 -0,4 0,3 5,1

Zabrze -805 6,0 9,6 9,3 0,3 -4,3 10,4

Zielona Góra -87 7,2 10,0 9,3 0,6 -0,8 4,4

64 ��


Migracje wewnętrzne na pobyt stały w 2008 r. Według obecnego i poprzedniego miejsca zamieszkania


PŁEĆ MIGRANTÓW MIEJSCE POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA

Ogółem Miejsce obecnego zamieszkania

miasta

razem o liczbie ludności

poniżej 2 000

2 000 -4 999

5 000 -9 999

10 000 -19 999

OGÓŁEM 405 474 212 886 1 022 10 154 15 027 29 053

Miasta 251 736 121 383 495 4 504 7 385 14 838

o liczbie ludności:

poniżej 2 000 1 096 581 2 36 41 74

2 000 - 4 999 11 043 5 874 30 221 314 797

5 000 - 9 999 16 107 8 180 32 312 441 852

10 000 - 19 999 32 867 16 527 43 621 825 1 783

20 000 - 49 999 52 659 25 328 113 1 026 1 270 2 913

50 000 - 99 999 42 054 19 630 100 756 1 350 2 115

100 000 - 199 999 51 158 24 013 108 814 1 800 3 588

200 000 i więcej 44 752 21 250 67 718 1 344 2 716

Wieś 153 738 91 503 527 5 650 7 642 14 215

Mężczyźni 185 437 96 207 452 4 731 6 946 13 456

Miasta 118 224 55 846 227 2 148 3 564 6 988


poniżej 2 000 512 267 1 19 21 30

2 000 - 4 999 5 005 2 614 14 96 154 354

5 000 - 9 999 7 385 3 677 17 138 205 408

10 000 - 19 999 15 357 7 517 21 301 410 838

20 000 - 49 999 24 595 11 512 53 484 569 1 364

50 000 - 99 999 19 897 9 104 48 375 651 1 009

100 000 - 199 999 24 114 11 157 37 399 881 1 677

200 000 i więcej 21 359 9 998 36 336 673 1 308

Wieś 67 213 40 361 225 2 583 3 382 6 468

Kobiety 220 037 116 679 570 5 423 8 081 15 597

Miasta 133 512 65 537 268 2 356 3 821 7 850


poniżej 2 000 584 314 1 17 20 44

2 000 - 4 999 6 038 3 260 16 125 160 443

5 000 - 9 999 8 722 4 503 15 174 236 444

10 000 - 19 999 17 510 9 010 22 320 415 945

20 000 - 49 999 28 064 13 816 60 542 701 1 549

50 000 - 99 999 22 157 10 526 52 381 699 1 106

100 000 - 199 999 27 044 12 856 71 415 919 1 911

200 000 i więcej 23 393 11 252 31 382 671 1 408

Wieś 86 525 51 142 302 3 067 4 260 7 747

65��


Migracje wewnętrzne na pobyt stały w 2008 r. Według obecnego i poprzedniego miejsca zamieszkania


PŁEĆ MIGRANTÓW MIEJSCE POPRZEDNIEGO ZAMIESZKANIA

Miejsce obecnego zamieszkania

miasta wieś

o liczbie ludności

20 000 -49 999

50 000 -99 999

100 000 -199 999

200 000 i więcej

OGÓŁEM 45 791 33 699 42 774 35 366 192 588

Miasta 24 960 19 028 27 704 22 469 130 353


poniżej 2 000 121 74 125 108 515

2 000 - 4 999 1 262 980 1 256 1 014 5 169

5 000 - 9 999 1 612 1 481 2 014 1 436 7 927

10 000 - 19 999 3 150 2 463 4 411 3 231 16 340

20 000 - 49 999 4 542 3 825 6 061 5 578 27 331

50 000 - 99 999 3 643 2 892 4 914 3 860 22 424

100 000 - 199 999 5 437 3 877 4 792 3 597 27 145

200 000 i więcej 5 193 3 436 4 131 3 645 23 502

Wieś 20 831 14 671 15 070 12 897 62 235

Mężczyźni 20 816 15 294 18 997 15 515 89 230

Miasta 11 646 8 784 12 476 10 013 62 378


poniżej 2 000 55 39 50 52 245

2 000 - 4 999 582 431 538 445 2 391

5 000 - 9 999 763 660 878 608 3 708

10 000 - 19 999 1 433 1 151 1 933 1 430 7 840

20 000 - 49 999 2 146 1 757 2 687 2 452 13 083

50 000 - 99 999 1 675 1 321 2 303 1 722 10 793

100 000 - 199 999 2 549 1 809 2 178 1 627 12 957

200 000 i więcej 2 443 1 616 1 909 1 677 11 361

Wieś 9 170 6 510 6 521 5 502 26 852

Kobiety 24 975 18 405 23 777 19 851 103 358

Miasta 13 314 10 244 15 228 12 456 67 975


poniżej 2 000 66 35 75 56 270

2 000 - 4 999 680 549 718 569 2 778

5 000 - 9 999 849 821 1136 828 4 219

10 000 - 19 999 1 717 1 312 2478 1 801 8 500

20 000 - 49 999 2 396 2 068 3374 3 126 14 248

50 000 - 99 999 1 968 1 571 2611 2 138 11 631

100 000 - 199 999 2 888 2 068 2614 1 970 14 188

200 000 i więcej 2 750 1 820 2222 1 968 12 141

Wieś 11 661 8 161 8549 7 395 35 383

66 ��

$��

4.1 Charakterystyka ubóstwa w Polsce

W Polsce można wskazać następujące granice ubóstwa:

1. dla oceny ubóstwa obiektywnego:

, którą wyznacza 50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych;

- ustawową, którą wyznacza kwota uprawniająca - zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej - do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego;

- minimum egzystencji (granica ubóstwa skrajnego), którą wyznacza kwota ustalana przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, uwzględniająca jedynie te potrzeby, których za-spokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia.

2. Subiektywna ocena ubóstwa (lejdejska), wykorzystuje oceny dochodów deklarowane przez same gospodarstwa domowe, odpowiadająca w przybliżeniu poziomowi dochodów de-klarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczające.

Oprócz minimum egzystencji Instytut Pracy i Spraw Socjalnych ustala również kwotę tzw. mini-mum socjalnego. Minimum socjalne to kategoria socjalna mierząca koszty utrzymania gospodarstw domowych, uwzględniające podstawowe potrzeby bytowo-konsumpcyjne. Pokazuje ono granicę wydatków gospodarstw domowych, mierzącą minimalnie godziwy poziom życia. Minimum socjalne uwzględnia taki koszyk dóbr i usług, aby rodzina określonego typu mogła zaspokoić potrzeby bio-logiczne, kulturalne i społeczne na poziomie uznanym za niezbędny. Oprócz wydatków na żywność oraz mieszkanie, stanowiących ponad 60% całego budżetu założonego w minimum socjalnym, minimum to uwzględnia również wydatki na zaspokojenie innych potrzeb, w tym na edukację, zdro-wie, kulturę, aktywny wypoczynek, transport i łączność. Pod koniec 2009 r. dla osoby samotnie gospodarującej w wieku produkcyjnym wartość minimum socjalnego wynosiła 881,24 zł, dla czte-roosobowej rodziny wartość ta wynosiła 2 808,61 zł (czyli 702 zł na osobę).

Minimum egzystencji (minimum biologiczne) stanowi dolne kryterium ubóstwa. Uwzględnia ono jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia. Jest to zaspokojenie najniezbędniej-szych potrzeb, jak: bardzo skromne wyżywienie, utrzymanie bardzo małego mieszkania, uzupełnie-nie najbardziej podstawowych artykułów gospodarstwa domowego i bielizny osobistej, leków oraz potrzeb wynikających z obowiązku szkolnego. W 2009 r. granica minimum egzystencji wynosiła 413,20 zł dla osoby samotnie gospodarującej w wieku produkcyjnym oraz 1 402 zł dla małżeństwa z dwójką dzieci na utrzymaniu (a więc 350,50 zł na osobę).

Ustawowa granica ubóstwa, która zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczeń socjalnych, wynosiła dla gospodarstwa jednoosobowe-go 477 zł oraz 1 404 zł dla rodziny czteroosobowej (czyli 351 zł na osobę). Subiektywna granica ubóstwa w 2009 r. była szacowana dla gospodarstw domowych jednoosobowych na poziomie 1 544 zł, a więc była ponad 3 krotnie wyższa niż obie absolutne granice ubóstwa.

67��

Tabela 18

Zagrożenie ubóstwem w Polsce w latach 1993-2008.G

ran

ice

ub

óst

wa

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

Procent osób w gospodarstwach domowych poniżej granicy ubóstwa

Relatywna 12,0 13,5 12,8 14,0 15,3 15,8 16,5 17,1 17,0 18,4 20,4 20,3 18,1 17,7 17,3 17,6

Ustawowa - - - - 13,3 12,1 14,4 13,6 15,0 18,5 18,1 19,2 18,1 15,1 14,6 10,6

Minimum egzystencji

- 6,4 - 4,3 5,4 5,6 6,9 8,1 9,5 11,1 10,9 11,8 12,3 7,813 6,6 5,6

Subiektywna (lejdejska)

40,0 33,0 30,8 30,5 30,8 30,8 34,8 34,4 32,4 30,4 28,0 27,3 22,5 18,3 17,4 15,3

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (szacunki na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych)

Tabela 19

Zagrożenie ubóstwem według województw w latach 2005-2008.

Województwo

Wskaźniki zagrożenia ubóstwem

% osób w gosp. dom. poniżej relatywnej granicy ubóstwa

% osób w gosp. dom. poniżej minimum egzystencji

2005 2006 2007 2008 2005 2006 2007 2008

POLSKA 18,1 17,7 17,3 17,6 12,3 7,8 6,6 5,6

Łódzkie 14,7 16,1 15,2 14,1 10,0 6,8 5,9 4,6

Mazowieckie 14,6 13,0 13,5 11,8 9,8 5,7 4,7 3,4

Małopolskie 17,4 17,6 17,0 15,9 11,3 6,9 5,6 4,6

Śląskie 14,6 14,9 13,5 17,0 9,9 6,5 4,8 4,6

Lubelskie 20,7 22,7 24,4 23,7 14,2 9,8 10,5 8,3

Podkarpackie 22,0 21,9 21,8 20,4 14,9 10,4 8,4 5,3

Podlaskie 19,8 19,4 23,9 23,1 13,6 10,1 10,1 8,4

Świętokrzyskie 23,4 25,0 25,1 27,1 16,2 12,2 11,0 11,3

Lubuskie 14,7 14,2 12,5 11,8 8,8 5,1 4,4 3,8

Wielkopolskie 19,5 19,8 19,2 18,4 13,0 8,3 6,9 5,4

Zachodniopomorskie 18,9 13,5 14,9 16,4 13,1 5,0 5,8 5,7

Dolnośląskie 19,1 19,1 15,0 17,2 13,4 8,2 5,4 5,3

Opolskie 11,6 12,9 11,2 11,1 8,4 6,5 3,7 1,8

Kujawsko-Pomorskie 21,9 21,5 20,1 22,9 13,2 8,9 7,9 7,5

Pomorskie 20,8 16,9 17,3 18,2 14,9 8,2 7,4 6,3

Warmińsko-Mazurskie 25,3 24,8 24,4 24,5 18,8 13,3 10,6 9,4

Źródło: Dane Głównego Urzędu Statystycznego

13 „Zasięg ubóstwa skrajnego, za granicę którego przyjęto poziom minimum egzystencji oszacowano w 2006 r. na ok. 8% osób wobec 12,3%

w 2005 r. Przy czym tak duży spadek stopy ubóstwa skrajnego wynika nie tylko z poprawy sytuacji materialnej części gospodarstw domowych,

ale także z niższego w porównaniu z rokiem 2005 poziomu minimum egzystencji szacowanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Gdyby

za granicę ubóstwa skrajnego przyjąć skorygowany wskaźnikiem wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych poziom granic obowiązujących

w 2005 r. – to stopa ubóstwa skrajnego wyniosłaby 9,5%.”

68 ��

Powyższe tabele ilustrują, jak zmieniał się poziom ubóstwa w Polsce na przestrzeni ostatnich 15 lat. Na skutek wprowadzenia gospodarki rynkowej nastąpił szybki proces materialnego rozwarstwiania się społeczeństwa, co w konsekwencji doprowadziło do rozszerzenia się sfery ubóstwa. Jednak na-rastanie problemu ubóstwa w skali całego kraju i w miastach obserwowane od początku lat 1990. nie może być wiązane jedynie z transformacją społeczno-gospodarczą po 1989 r., ale również z powsta-niem możliwości ujawnienia skali problemu ubóstwa. Dotyczy to również „pojawienia się” bezdomno-ści oraz bezrobocia. Zjawiska te miały charakter ukryty, a państwo socjalistyczne (przed 1989 r.) nie uwzględniało tego problemu i rozwiązywało go jedynie metodami administracyjnymi lub represyjnymi.

Tendencji wzrostu ubóstwa w Polsce nie powstrzymał dynamiczny wzrost gospodarczy w latach 1995-1997. A co gorsza, regres gospodarczy, który nastąpił w późniejszych latach przyczynił się do poszerzenia się sfery biedy. Z kolei ponowne ożywienie gospodarcze, obserwowane od 2002 r., nie znalazło od razu zdecydowanego odbicia we wszystkich statystykach dotyczących zakresu zja-wiska ubóstwa. Przykładowo, wzrósł udział osób zagrożonych ubóstwem wg minimum egzystencji z 9,5% w 2001 r. do 12,3% w 2005 r. Dopiero w 2006 r. nastąpił wyraźny spadek ludności żyjącej poniżej granicy egzystencji. Utrzymał się on również w kolejnych latach – w roku 2008 jednie 5,6% ludności była zagrożona ubóstwem wg minimum egzystencji.

Od 2005 r. zauważyć można również zmniejszenie odsetka ludności żyjącej poniżej relatywnej granicy ubóstwa. Wnioski z Diagnozy społecznej 2009 (Czapiński J., Panek T., 2009, Diagnoza społeczna 2009, warunki i jakość życia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warsza-wa) pokazują, że ponad 33% gospodarstw domowych przy aktualnych dochodach radziło sobie z pewnymi trudnościami finansowymi, 19% radziło sobie, ale ponad 20% miało wielkie trudności. Jednocześnie w 2009 r. aż 28% gospodarstw domowych (pomimo spadku tego udziału o ponad 5% w ciągu dwóch lat) deklarowało, że ich stałe dochody nie pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb. W takiej sytuacji gospodarstwa domowe ograniczają potrzeby (ponad 86% gospodarstw), korzystają z pomocy krewnych (39%), zaciągają pożyczki (36%), a tylko w przypadku 16% członek gospodarstwa podejmuje dodatkową pracę.

W perspektywie ostatnich 10 lat wyniki Diagnozy Społecznej 2009 wskazują, że „spadł odsetek gospodarstw domowych wiążących koniec z końcem z wielką trudnością i z trudnością (odpo-wiednio o 12 i 5 punktów procentowych), a wzrósł – radzących sobie raczej łatwo i łatwo (odpo-wiednio o 10 i 3 punkty procentowe)”. Podobnie: „W ostatnich 10 latach najsilniej wzrósł odsetek gospodarstw domowych twierdzących, że żyją oszczędnie i dzięki temu starcza im na wszystko (o 12 punktów procentowych). Wzrósł także o 7 punktów procentowych odsetek gospodarstw, którym starcza na wszystko i jeszcze oszczędzają na przyszłość, zmalał natomiast procent go-spodarstw w najtrudniejszej sytuacji, którym pieniędzy nie starcza na spłatę kredytu, opłaty za mieszkanie czy na ubranie”. (Czapiński, Panek 2009).

69��

Wykres 15

Udział procentowy osób w gospodarstwach domowych poniżej relatywnej granicy ubóstwa.

%

2005 2006 2007 2008 2005 2006 2007 2008

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

PO

LSK

A

Łódz

kie

Maz

owie

ckie

Mał

opol

skie

Ślą

skie

Lube

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Św

ięto

krzy

skie

Lubu

skie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

io-p

omor

skie

Dol

nośl

ąski

e

Opo

lski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Pom

orsk

ie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie


(na podstawie GUS)

Od lat nie zmieniają się czynniki determinujące ubóstwo – należą do nich pozycja na rynku pracy, wielodzietność oraz zamieszkanie na wsi lub w małych miastach. Ubóstwem zagrożone są więc przede wszystkim osoby bezrobotne i ich rodziny. W 2005 r. w rodzinie przynajmniej jednej osoby bezrobotnej stopa ubóstwa skrajnego wynosiła około 27%, podczas gdy w gospodarstwach osób pracujących – około 9%.

Ponadto badania gospodarstw domowych realizowane przez GUS wykazało, że zagrożenie ubó-stwem rośnie wraz z liczbą dzieci w danej rodzinie, co obrazuje poniższa tabela. Posiadanie dwójki lub więcej dzieci może być uznane za czynnik zwiększający perspektywę wykluczenia społecznego.

Tabela 20

Odsetek ubóstwa w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej relatywnej granicy ubóstwa.

Typ gospodarstwa

Małżeństwo bez dzieci 5,9

Małżeństwo z 1 dzieckiem 8,4

Małżeństw z 2 dzieci 15,2

Małżeństwo z 3 dzieci 28,3

Małżeństwo z 4 dzieci i więcej 48,9

Rodziny niepełne 23,0

Jednoosobowe 6,4

Źródło: Polska 2030 zgodnie z danymi GUS

70 ��

Wzrost zasięgu ubóstwa skrajnego na przestrzeni ostatnich lat oznacza systematyczne pogłębianie zjawiska, a także jego tzw. dziedziczenie, a w konsekwencji wykluczenie społeczne pewnych grup społecznych, które nie są już w stanie poprawić swej kondycji o własnych siłach. Do grup tych na-leżą głównie rodziny, gdzie bezrobotnym jest osoba z niskim wykształceniem i w małych ośrodkach miejskich oraz wiejskich bez własnego gospodarstwa rolnego.

Ponadto, od kilku lat w Polsce rozszerza się zjawisko tzw. ubogich zatrudnionych (z ang. poor wor-king), tj. zatrudnionych z najniższymi wynagrodzeniami, które nie zaspokajają nawet podstawowych potrzeb rodziny, szczególnie wielodzietnej.

Zgodnie z wynikami Diagnozy Społecznej 2009 na transformacji Polski po 1989 r. najmniej sko-rzystały: osoby z wykształceniem tylko podstawowym lub niższym, renciści, osoby owdowiałe, samotne rozwiedzione, stare, bezrobotne, ubogie i generalnie mieszkające w Polsce wschodniej (Czapiński, Panek 2009). Beneficjentami transformacji są natomiast ludzie z wyższym wykształce-niem, wysokimi dochodami, młodzi, przedsiębiorcy, nauczyciele akademiccy, prawnicy, informatycy.

Tabela 21

Wskaźniki zagrożenia ubóstwem według wybranych cech społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych w latach 2004-2005 oraz 2007-2008.

Gospodarstwa domowe

Granice ubóstwa w % osób

relatywna ustawowa Minimum egzystencji

20

04

20

05

20

07

20

08

20

04

20

05

20

07

20

08

20

04

20

05

20

07

20

08

ogółem 20,3 18,1 17,3 17,6 19,2 18,1 14,6 10,6 11,8 12,3 6,6 5,6

miasto 14,0 12,5 12,2 12,3 12,9 12,3 10,4 6,9 7,7 8,2 4,1 3,3

wieś 30,4 27,0 25,5 26,1 29,3 27,3 21,9 16,7 18,5 18,7 10,5 9,2

Grupy społeczno-ekono-miczne, w tym:

Pracowników 18,7 16,9 16,9 17,2 18,2 17,3 21,9 16,7 10,2 11,2 6,1 5,2

Rolników 31,1 26,4 26,9 26,8 30,9 28,2 22,8 17,6 19,0 18,1 9,9 9,4

Pracujących na własnych rachunek

13,6 10,2 8,6 8,5 13,2 10,6 7,1 5,0 8,9 6,3 2,9 2,0

Emerytów 10,9 10,1 11,7 13,0 8,9 8,5 8,1 6,2 5,6 6,3 4,0 3,8

Rencistów 28,5 25,6 25,3 28,7 25,4 23,1 20,1 16,4 16,8 17,5 11,3 9,8

Utrzymujących się z źródeł niezarobkowych

43,0 38,5 36,6 37,8 41,5 40,1 34,2 28,7 30,6 29,9 19,2 16,3

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Szacunku GUS na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych

4.2 Wykluczenie społeczne i ubóstwo w mieście

Generalnie problemem ubóstwa dotknięci są w dużo większym stopniu mieszkańcy obszarów wiej-skich oraz małych miast. Im większe miasto tym udział osób żyjących w ubóstwie jest mniejszy. Zgodnie z badaniem Diagnoza Społeczna 2009 największy zasięg ubóstwa w ujęciu obiektywnym charakteryzuje obszary wiejskie (5,15% według podejścia obiektywnego) oraz miasta do 20 tys. mieszkańców – 2,66% . W miastach powyżej 0,5 miliona mieszkańców tylko 1,29% gospodarstw znajduje się poniżej obiektywnej granicy ubóstwa. Należy jednak zaznaczyć, że największe ośrodki

71��

miejskiej charakteryzują się przy tym największą głębokością ubóstwa14 – indeks głębokości ubó-stwa wynosił w tej grupie 47,76%.

Tabela 22

Indeksy ubóstwa wg klasy miejscowości zamieszkania w marcu 2009 r. Podejście obiektywne.

Klasa miejscowości zamieszkaniaZasięg ubóstwa (% żyjących w ubóstwie)

Głębokość ubóstwa (w %)

Wieś 5,15 20,41

Miasta poniżej 20 tys. 2,66 21,74

Miasta 20-100 tys. 2,80 23,94

Miasta 100-200 tys. 2,24 46,02

Miasta 200-500 tys. 2,63 39,5

Miasta powyżej 500 tys. 1,29 47,76

Ogółem 3,29 25,79

Źródło: Diagnoza społeczna 2009

Również badania Głównego Urzędu Statystycznego potwierdzają, że zagrożenie ubóstwem w mia-stach – szczególnie w największych ośrodkach miejskich - jest dużo mniejsze niż na terenach wiejskich. W miastach ryzyko ubóstwa jest statystycznie najniższe, jednak tam zjawisko to dotyka wybranych grup społecznych, w szczególności młodzieży z niepełnych i wielodzietnych rodzin.

Tabela 23

Wskaźniki zagrożenia ubóstwem według miejsca zamieszkania.

Miejsce zamieszkania Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujący się poniżej:

WyszczególnienieMinimum egzystencji

Ustawowej granicy ubóstwa

Relatywnej granicy ubóstwa

Ogółem 12,3 18,1 18,1

Miasta (razem) 8,2 12,3 12,5

Powyżej 500 tys. mieszkańców

4,5 6,7 6,6

200-500 tys. 5,3 8,6 8,7

100-200 tys. 8,7 13,1 13,4

20-100 tys. 9,1 13,6 13,7

Poniżej 20 tys. 12,5 17,9 18,8

Wieś 18,7 27,3 27,0

Źródło: Sytuacja gospodarstw domowych w latach 2004-2005, GUS 2007

Badania ankietowe dotyczące warunków i jakości życia w Polsce prowadzone przez J. Czapińskiego i T. Panka (2007) w skali całego kraju i w podziale na województwa potwierdzają, że w najwięk-szych ośrodkach miejskich żyje się najlepiej. Badania te dostarczyły informacji dotyczących wybranych miast oraz miast według klas wielkości. Najlepsze warunki i jakość życia charakteryzuje

14 Głębokość ubóstwa badana jest za pomocą wskaźnika średniej luki dochodowej (wydatkowej). Informuje on, o ile procent przeciętne dochody

(wydatki) gospodarstw domowych ubogich są niższe od wartości przyjętej za granicę ubóstwa.

72 ��

miasta największe, najniższe wskaźniki mają zaś miasta najmniejsze, a zwłaszcza obszary wiejskie. Prawidłowość ta dotyczy zarówno wskaźnika ogólnego, jak i wskaźników w wymiarze cywi-lizacyjnym i dobrobytu materialnego (patrz poniższa tabela). Cechą charakterystyczną tego „rankingu” miast z roku 2007 jest pierwsze miejsce Gdańska w zakresie ogólnego wskaźnika jakości życia przed Warszawą, jakkolwiek w wymiarze dobrobytu materialnego i poziomu cywilizacyjnego dominuje Warszawa.

Tabela 24

Jakość życia w 2007 r. w wybranych miastach Polski.

Miasto

Wskaźniki jakości życia

Ogólny wskaźnikjakości życia

Wskaźnik jakościżycia w wymiarzecywilizacyjnym15

Wskaźnik jakości życiaw wymiarze dobrobytu materialnego16

Warszawa 0,33 0,74 0,86

Poznań 0,21 0,68 0,37

Gdańsk 0,35 0,59 0,73

Białystok 0,23 0,51 0,26

Kraków 0,13 0,49 0,35

Wrocław 0,17 0,41 0,52

Lublin -0,06 0,38 0,23

Szczecin 0,01 0,36 0,28

Łódź 0,01 0,22 0,41

Kielce -0,16 0,22 0,05

Miasta według grup wielkości

> 500 000 0,18 0,52 0,53

200 000 – 500 000 0,13 0,39 0,30

100 000 – 200 000 0,11 0,25 0,26

20 000 – 100 000 0,05 0,19 0,08

< 20 000 0,01 0,02 0,04

Obszary wiejskie -0,11 -0,34 -0,27

Źródło: Według Diagnozy Społecznej 2007

W roku 2009 „ranking” miast uległ częściowej zmianie. Na pierwsze miejsce w zakresie ogólnego wskaźnika jakości życia wysuwa się wcześniej nienotowane Opole, a Gdańsk spada na 12 pozycję (patrz tabela poniżej). Przedstawiona w Diagnozie społecznej 2009 hierarchia miast wskazuje jednocześnie hierarchię tych społeczności miast, które najwięcej zyskały na transformacji – w któ-rych miastach nastąpiło polepszenie jakości życia, a w których nastąpiło względne (w stosunku do innych miast) pogorszenie. Generalnie można zauważyć stałą prawidłowość: w kategoriach wielkościowych miast najlepiej żyje się w miastach ponad 0,5 miliona mieszkańców, a najgorzej w miastach małych poniżej 20 tys. mieszkańców. W przypadku pojedynczych miast najniższe wskaźniki, jakości życia występują w: Tychach, Radomiu, Tczewie, Kętrzynie. Ujemne wskaźniki posiadają też, Białystok, Sosnowiec, Zabrze, Kielce, Katowice i Łódź (patrz tabela poniżej).

15 „Poziom cywilizacyjny – poziom wykształcenia, posiadanie nowoczesnych urządzeń komunikacyjnych i obycie z nimi (telewizja satelitarna

lub kablowa, laptop, komputer stacjonarny, tel. komórkowy, podłączenie do internetu, posługiwanie się komputerem, korzystanie z internetu,

czynna znajomość języków obcych, posiadanie prawa jazdy” (Czapiński J., Panek T., (red.), 2007).16 „Dobrobyt materialny – dochód gospodarstwa domowego na osobę, liczba posiadanych przez gospodarstwo dóbr i urządzeń od pralki automa-

tycznej po łódź motorową i dom letniskowy (z wyłączeniem urządzeń wchodzących w skład wskaźnika poziomu cywilizacyjnego);” (Czapiński J.,

Panek T., (red.), 2007).

73��

Tabela 25

Jakość życia w wybranych miastach Polski w latach 2005, 2007 i 2009.

Grupa społeczno-demograficznaJakość życia

2009 2007 2005

Miasta o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej 0,27 0,18 0,21

Miasta o liczbie mieszkańców 200-500 tys. 0,05 0,1 0,14

Miasta o liczbie mieszkańców 100-200 tys. 0,08 0,1 0,17

Miasta o liczbie mieszkańców 20-100 tys. 0,05 0,01 -0,06

Miasta o liczbie mieszkańców poniżej 20 tys. -0,04 0,01 0,02

Opole 0,74

Warszawa 0,43 0,32 0,33

Koszalin 0,33

Toruń 0,33

Gdynia 0,32

Olsztyn 0,3

Kalisz 0,29

Kraków 0,28

Rzeszów 0,25 0,33 0,54

Poznań 0,25 0,19 0,09

Wrocław 0,25 0,18 0,2

Gdańsk 0,2 0,34 0,38

Szczecin 0,2 0,11 0,41

Kędzierzyn-Koźle 0,15

Legnica 0,15

Jaworzno 0,14

Częstochowa 0,13

Ostrowiec Świętokrzyski 0,13

Grudziądz 0,12

Lublin 0,11 -0,05 0,14

Gliwice 0,08

Słupsk 0,07

Zielona Góra 0,05

Bydgoszcz 0,03

Wałbrzych 0,02

Bielsko-Biała 0

Łódź -0,02 0,01 0,12

Katowice -0,04

Kielce -0,08

Zabrze -0,09

Sosnowiec -0,12

Białystok -0,13

Kętrzyn -0,14

Tczew -0,16

Radom -0,21

74 ��

Grupa społeczno-demograficznaJakość życia

2009 2007 2005

Tychy -0,27

Źródło: Czapiński J., Panek T. 2009, Diagnoza społeczna 2009, warunki i jakość życia Polaków, Raport, Rada Monitoringu

Społecznego, Warszawa

4.3 Nierówności rozwojowe wewnątrz polskich miast – segregacja przestrzenna ludności miejskiej

Wyższy poziom życia w ośrodkach metropolitalnych związany jest ze znacznymi dysproporcjami regionalnymi w dochodzie narodowym na 1 mieszkańca. Jednocześnie następuje wzrost zróżnico-wań społeczno-przestrzennych w miastach i na obszarach metropolitalnych. Urbanizacja przestaje być jedynie elementem sukcesu i postępu ekonomicznego i społecznego. Problemy społeczne i pojawiające się w przestrzeni miast enklawy nędzy, to następstwo nie tylko bezrobocia, ale rów-nież niskich kwalifikacji i marginalizacji na rynku pracy. Nowe regulacje ekonomiczne, społeczne i polityczne, dostosowywanie do wymogów globalizacji gospodarki miast, często stawiają nie-które grupy zawodowe na pozycji przegranej w konkurencji o dobrze płatne miejsca pracy. Przekształcenia własnościowe, a zwłaszcza prywatyzacja oraz odejście od subsydiowania gospodarki mieszkaniowej, spowodowały silną segregację mieszkaniową w przestrzeni miasta według kryterium majątkowego ludności. Proces urbanizacji, dotychczas związany zazwyczaj z mobilno-ścią przestrzenną, wiązał się również z mobilnością społeczną w górę hierarchii, przestaje mieć taki charakter. Mobilność w górę hierarchii społecznej przybiera stopniowo charakter mobilności przestrzennej w formie suburbanizacji, tj. przenoszenia się dotychczasowych mieszkańców miasta, którzy odnieśli sukces, na przedmieścia.

W skali miast jednym z przejawów wzrostu zróżnicowań społeczno-przestrzennych jest jednak pojawienie się nowych i znaczne rozszerzenie dotychczas istniejących obszarów nędzy i bogac-twa w miastach. W Polsce do niedawna ubóstwo w przestrzeni miast można było identyfikować za pośrednictwem analiz rozmieszczenia ludności starej i starych zasobów mieszkaniowych oraz skutków przestrzennych socjalistycznej polityki mieszkaniowej, koncentracji patologii społecznej i przestępczości.

Współcześnie problem ubóstwa w miastach polskich, przestaje być tylko następstwem bezrobocia, niskich kwalifikacji i marginalizacji na rynku pracy. Zjawisko to obejmuje te grupy społeczne, które zostają odsunięte i są przegrane w wyniku nowych regulacji ekonomicznych, społecznych i poli-tycznych. Problem wzrostu ubóstwa tłumaczy się oddziaływaniem procesów globalizacji i restruk-turyzacji gospodarczej związanej z przejściem do społeczeństwa postindustrialnego, segmentacji rynku pracy, a zwłaszcza wycofywaniem się z koncepcji państwa opiekuńczego.

W badaniach lokalizacji przestrzennej ubóstwa w wybranych miastach Polski stwierdzono, że jest to główny element narastania polaryzacji społeczno-przestrzennej. Pierwszym, „powierzchownym” wymiarem wykluczenia społecznego jednostki lub gospodarstwa domowego-rodziny jest segrega-cja przestrzenna.

W miastach Polski proces różnicowania społecznego przestrzeni nabrał tempa już w latach sie-demdziesiątych (Węcławowicz 1988). Szczególnie silne narastanie zróżnicowań, wraz z kryzysem społeczno-gospodarczym, występowało w latach osiemdziesiątych. Najbardziej radykalne zmiany, zarówno w latach siedemdziesiątych, jak i osiemdziesiątych, rejestrowano w zależności od typu

75��

budownictwa mieszkaniowego.

Proces narastania zróżnicowań ulegał znacznemu pogłębieniu w latach dziewięćdziesiątych (Wę-cławowicz 1997, 1999). Nasilało się narastanie segregacji społecznej oraz pogłębił się proces upadku i marginalizacji obszarów starej zabudowy. Ludność bogata zaczyna się koncentrować w przestrzennie odizolowanych enklawach wysokiego standardu mieszkaniowego albo w osiedlach zamkniętych, natomiast ludność biedna na obszarach starego zdekapitalizowanego budownictwa. Pierwszym statystycznie uchwytnym objawem narastania zróżnicowań tego typu jest pojawienie się zaległości w opłatach za mieszkanie. W dalszej kolejności następuje różnicowanie poszczegól-nych obszarów miasta ze względu na stopień wyposażenia gospodarstw domowych. Dalej nastę-puje starzenie się i szybkie zużycie nie remontowanej infrastruktury technicznej mieszkań, pojawiają się w większym stopniu zjawiska patologii społecznej, w końcu następuje „wymuszona” migracja prowadząca bezpośrednio do segregacji społecznej.

Charakterystycznym zjawiskiem w polskich miastach jest powstawanie zamkniętych strzeżonych osiedli mieszkaniowych – tzw. „osiedli za bramą”, na których zamieszkuje bardziej zamożna część mieszkańców miast. Szczególnie duże nagromadzenie osiedli zamkniętych występuje w Warsza-wie, gdzie według szacunków EUROREGu w 2008 r. istniało ponad 200 takich osiedli. Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonymi przez EUROREG 20,4% mieszkańców Warszawy mieszka na osiedlu grodzonym, a z tego 14,3% na osiedlu dodatkowo strzeżonym17. Motywacją zamieszka-nia na takich osiedlach jest potrzeba zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Jednak należy podkreślić, że powodem, który może kryć się za takim postępowaniem, jest chęć odgrodzenia się od ludzi biedniejszych, którym nie powiodło się tak dobrze w życiu. Jak pokazują bowiem statystyki zde-cydowana większość mieszkańców dużych miast czuje się bezpieczna w miejscu zamieszkania.

Różnice w jakości życia i potencjale rozwojowym pomiędzy poszczególnymi dzielnicami dużych miast są często większe niż różnice pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi. Ma to odbicie również w poziomie wykształcenia dzieci z poszczególnych dzielnic. Na przykład w Warszawie wyniki egzaminu matematyczno-przyrodniczego w gimnazjach w 2007 r. były średnio o 7 punktów procentowych (25%) wyższe w dzielnicy Śródmieście niż na Pradze Północ. Jest to bardzo dużo zważywszy na fakt, że zróżnicowanie średnich wyników między polskimi gminami wynosiło 2 punk-ty procentowe.

Autorzy raportu „Polska 2030” sugerują, że w Polsce można wręcz wyodrębnić tzw. „polskie fawe-le” - a więc obszary wykluczenia społecznego do których zaliczyć można:

wielkie blokowiska z lat 60-tych i 70-tych, zamieszkałe przez potomków pracowni-ków sprowadzonych do miast w celu ich industrializacji;

tradycyjne regiony ubóstwa miejskiego - dzielnice o złej sławie, gdzie kumulują się zjawiska ubóstwa – np. warszawska dzielnica Praga Północ;

regiony popegeerowskie (wsie), charakteryzujące się przede wszystkim biernością zawodową i społeczną.

Podsumowując, można zauważyć, że przekształcenia własnościowe, a zwłaszcza prywatyza-cja oraz odejście od subsydiowania gospodarki mieszkaniowej, mogą w dłuższej perspektywie powodować dalsze procesy segregacji mieszkaniowej w przestrzeni miasta mieszkańców według kryterium majątkowego. Towarzyszyć temu będzie szybkie rozwarstwienie majątkowe i nasilają-

17 Por. Smętkowski Maciej, Jałowiecki Bohdan, Gorzelak Grzegorz: Diagnoza problemów rozwoju obszarów metropolitalnych i rekomendacja delimi-

tacji obszarów metropolitalnych w Polsce, Warszawa, 2008.

76 ��

ca się polaryzacja społeczno-przestrzenna. Restrukturalizacji społeczno-przestrzennej tego typu, przy znacznym niedoborze ilościowym mieszkań, będą prawdopodobnie towarzyszyły liczne napię-cia i konflikty społeczne.

4.4 Obszary zdegradowane w polskich miastach

Główne typy obszarów kryzysowych w polskich miastach są takie same we wszystkich krajach. Najczęściej rewitalizacji wymagają stare dzielnice śródmiejskie, osiedla w zabudowie blokowej, tereny przemysłowe i poprzemysłowe, w tym obszary składowe i portowe (nadrzeczne). Jednak skala zjawisk kryzysowych i charakterystyka społeczna oraz źródła problemów społecznych czę-sto są odmienne. W Polsce nie występują zjawiska segregacji rasowej, religijnej, charakterystyczne dla wielu obszarów kryzysowych w miastach zachodnioeuropejskich. Niemniej zjawiska segregacji społecznej, wykluczenia, dziedziczenia biedy, narastają w polskich miastach. Szczególnie duża jest skala degradacji substancji materialnej – budynków, infrastruktury, ale nie ma na dużą skalę zjawisk wymierania całych dzielnic mieszkaniowych. Permanentny deficyt mieszkań powoduje, że zasoby mieszkaniowe nawet o najniższej wartości użytkowej i zdekapitalizowane nie stają się pustostanami.

Próbę określenia skali degradacji poszczególnych typów obszarów podjęto w Instytucie Rozwoju Miast w ramach projektu badawczego zamawianego pt. „Rewitalizacja miast polskich jako spo-sób zachowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz czynnik zrównoważonego rozwoju”18. Sumaryczne wyniki analiz przedstawił W. Jarczewski (2010) w ujęciu tabelarycznym:

Tabela 26

Obszary zdegradowane wymagające rewitalizacji.

Typ obszaru zdegradowanegoPowierzchnia terenów zdegradowanych [ha]

Odsetek terenów zdegradowanych [%]

Stare dzielnice śródmiejskie (a) 62 337,3 51,8

Blokowiska (a) 14 883,4 12,4

Tereny poprzemysłowe (a) 24 034,0 20,0

Tereny powojskowe (b) 4 000,0 3,3

Tereny pokolejowe (c) 15 000,0 12,5

SUMA 120 254,7 100,0

Źródło: a) ankieta przeprowadzona w grudniu 2007 r. na podstawie odpowiedzi z 363 miast, w których mieszka 73,9%

polskiej ludności miejskiej; b) badania własne, przeprowadzone we wszystkich 102 miastach, w których zidentyfikowano tere-

ny powojskowe; c) Załuski D., 2009, Tereny pokolejowe PKP – szanse i możliwości przekształceń na nowe funkcje miejskie

Identyfikacja 120 tys. ha obszarów wymagających rewitalizacji w Polsce ma charakter orientacyjny, biorąc pod uwagę źródła informacji. Natomiast powszechność potrzeb rewitalizacyjnych w śród-mieściach jest odnotowywana we wszystkich opracowaniach. We wspomnianej analizie wskazano, że tereny zdegradowane w miastach zamieszkuje 4,3 mln mieszkańców, czyli ok. 25% miesz-kańców miast. W starych dzielnicach śródmiejskich zamieszkuje ok. 2,2 mln ludności, w blokowi-skach – 2,1 mln osób. Autor badania podkreśla, że realna powierzchnia terenów poprzemysłowych do rewitalizacji może być większa niż to wykazano w ankiecie i obejmować ok. 40 tys. ha. W 140 polskich miastach zidentyfikowano 11,8 tys. ha terenów powojskowych, z których więk-szość została już zagospodarowana. Jeżeli chodzi o tereny pokolejowe i tereny kolejowe, prze-

18 PBZ-MNiSW-4/3/2006.

77��

znaczone do rewitalizacji to na podstawie szacunków PKP można zakładać, że około 15 tys. ha już dzisiaj mogłoby podlegać rewitalizacji i powtórnemu wykorzystaniu (Jarczewski W., 2010).

Obecnie programy rewitalizacji i działania rewitalizacyjne najczęściej dotyczą szeroko rozumianych śródmieść. Wynika to z dwóch powodów: faktycznej koncentracji zjawisk kryzysowych w cen-trach miast oraz prestiżowego charakteru śródmieść (rynków, głównych ulic, historycznych części miast). W odniesieniu do obszarów blokowisk panuje dość powszechna opinia, że w Polsce wobec uniformizacji warunków mieszkaniowych w miastach w okresie realnego socjalizmu i mozaikowej struktury społecznej mieszkańców blokowisk problem degradacji dzielnic o takiej zabudowie nie jest palący. Również jakość wykonania budownictwa wielkopłytowego w Polsce nie była najgorsza (na tle innych krajów).

78 ��

%��

Na przebieg procesów gospodarczych w Polsce od końca lat 90-tych wpływała z jednej strony ogólnoświatowa koniunktura, od której – w warunkach rosnącej otwartości gospodarki i procesów globalizacyjnych - gospodarka naszego kraju jest już silnie uzależniona, z drugiej zaś – akcesja Pol-ski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku. Mimo wahań, tempo wzrostu gospodarczego przez cały okres było dodatnie, co pozwoliło na dalszą konwergencję zewnętrzną, tj. zmniejszenie dystansu dzielącego nasz kraj od UE. Poszczególne regiony – województwa (NTS2) oraz podregiony (NTS3) rozwijały się w sposób zróżnicowany, co - mimo konwergencji zewnętrznej regionów - przyczyniło się do dalszego pogłębienia dysproporcji w poziomie ich rozwoju, zarówno międzyregionalnych, jak i wewnątrz poszczególnych regionów.

W roku 2007, w porównaniu z 1999 r., produkt krajowy brutto (PKB) Polski był wyższy o 37,5% (w cenach stałych). Średnie tempo jego wzrostu w latach 2000-2007 wyniosło 4,1%, z tego w latach 2000-2003 – 2,7%, a w latach 2004-2007 – 5,4%. Podwojenie tempa rozwoju z jednej strony wiązało się z ogólną poprawą koniunktury na świecie, z drugiej zaś – z akcesją naszego kraju do UE19. W rezultacie PKB liczony w PPS w przeliczeniu na mieszkańca w Polsce wzrósł z 49% przeciętnej UE-27 w 1999 r. do 55% w 2008 r.

Zmiany, jakie zaszły, nie były na tyle silne, aby spowodować istotne przesunięcia pozycji woje-wództw w rankingu ich zamożności. Czołową piątkę województw stanowią: mazowieckie, dol-nośląskie, śląskie, wielkopolskie i pomorskie – województwa z dużymi aglomeracjami miejskimi o wysokim poziomie rozwoju, generującymi szybszy wzrost gospodarczy20. Ponadto, charakte-ryzują się one bardziej zróżnicowaną strukturą gospodarki, lepszą dostępnością komunikacyjną, wyższymi zasobami i jakością kapitału ludzkiego, większą atrakcyjnością inwestycyjną. Na prze-ciwległym krańcu plasuje się pięć woje wództw tzw. Polski Wschodniej: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, warmińsko-mazurskie oraz świętokrzyskie. Województwa te w zasadzie nie dysponują wymienionymi atutami. Ponadto cechuje je peryferyjne położenie, zarówno w kraju, jak i w UE.

Polska notuje dodatnie tempo wzrostu gospodarczego, charakteryzujące się wyraźną koncentracją w najsilniejszych pod względem ekonomicznym aglomeracjach i w największych miastach, które stały się motorami wzrostu gospodarki krajowej i tworzenia nowych miejsc pracy, a tym samym głównymi obszarami promocji zmian strukturalnych

19 W latach 2004-2007, w porównaniu z okresem 2000-2003, prawie we wszystkich krajach UE odnotowano przyspieszenie wzrostu – średnio

o 0,5 pkt proc., przy czym w krajach przyjętych do UE w 2004 r. było ono z reguły znacznie większe.20 Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie województwa mazowieckiego, o którego rozwoju decyduje Warszawa. Szacuje się, że w 2006 r. po

wyłączeniu tego podregionu (302% przeciętnej krajowej) poziom PKB per capita pozostałej części województwa mazowieckiego stanowił niecałe

90% średniej krajowej.

79��

5.1 Zróżnicowania przestrzenne w zakresie dochodu narodowego

Od początku obecnego wieku, podobnie jak przez większość lat 1990. ubiegłego wieku do-chód narodowy systematycznie wzrastał we wszystkich regionach Polski. Największe wartości i przyrosty osiągał w województwie mazowieckim, a następnie w województwach śląskim, wielko-polskim, dolnośląskim i małopolskim (wykres 16). W układzie przestrzennym obraz zróżnicowania dochodu narodowego w ostatnich dziesięcioleciach pozostaje stabilny pomimo systematycznego wzrostu zróżnicowań.

Znacznie bardziej zróżnicowane były procesy rozwojowe na szczeblu 45 podregionów (NTS3). Wszystkie one w latach 2000-2006 odnotowały wzrost PKB. Najszybciej21 rozwijał się podregion legnicki (w tempie 7,6% średnio w roku)22 oraz podregiony-miasta i ich bezpośrednie otoczenie: warszawski (5,8%), wrocławski (5,2%), Kraków (4,8%), poznański (4,7%), Warszawa (4,6%), a także podregion łomżyński (również 4,6%). Najwolniejsze zmiany odnotowano w podregionach: szczecińskim (1,5%), bialskopodlaskim (1,7%), krośnieńsko-przemyskim (1,8%), jeleniogórsko-wał-brzyskim (2%), pilskim (2,2%) oraz elbląskim (2,3%).

Konsekwencją zróżnicowanego rozwoju były zmiany pod względem poziomu PKB per capita od-niesionego do średniej krajowej czy średniej UE-27. Szacuje się, że w latach 2000-200623 wszyst-kie – poza szczecińskim i bielsko-bialskim – podregiony zmniejszyły dystans dzielący je od prze-ciętnej UE-27, najbardziej (o ponad 20 pkt proc.) - legnicki i Warszawa, a następnie (o ponad 5 pkt proc.) Poznań, Kraków, ciechanowsko-płocki, warszawski, Gdańsk-Gdynia-Sopot oraz piotr-kowsko-skierniewicki. Bardzo niewielkie (poniżej 1 pkt proc.) zmniejszenie dystansu odnotowano w podregionach: pilskim, krośnieńsko-przemyskim, bydgoskim i bialskopodlaskim.

W 2006 r. najwyższy poziom rozwoju gospodarczego notowano głównie w podregionach-miastach, tj. Warszawie (302% średniej krajowej i około 158% średniej UE-27), Poznaniu (odpowiednio 202% i około 105%), Krakowie i legnickim (po 160% i około 84%), Trójmieście i Wrocławiu (po 146% i 76%). Najuboższymi podregionami były bialsko-podlaski i nowosądecki (po 58% i około 30%) oraz chełmsko-zamojski i krośnieńsko-przemyski (59% i około 31%).

W 2007 r. produkt krajowy brutto w najbogatszym podregionie Warszawie wynosił 94 185 zł na jed-nego mieszkańca, a w najbiedniejszym podregionie tylko 17 438 zł na jednego mieszkańca. W po-dziale przestrzennym na podregiony można zaobserwować pewne przesunięcia w rankingu (tabela 27). Dwa podregiony stanowiące jednocześnie miasta, Warszawa na pierwszym miejscu i Poznań na drugim, utrzymują swoją dominującą pozycję. Miasto Kraków w niektórych latach „przegrywało” w rankingu z przemysłowym podregionem legnicko-głogowskim, podobnie jak miasto Wrocław w niektórych latach było za przemysłowym podregionem katowickim. W sumie w „pierwszej dzie-siątce” znalazło się 6 największych miast stanowiących jednocześnie podregiony oraz 4 podregiony o charakterze miejskim i przemysłowym (tabela 27), które generowały znacznie ponad 50% produk-tu krajowego brutto. Jednak skala istniejących zróżnicowań regionalnych w Polsce w porównaniu do zróżnicowań regionalnych w wielu innych krajach Unii Europejskiej jest znacznie mniejsza, po-dobnie jak to obserwowano w latach 1990. ubiegłego wieku (Behrens 2000, Węcławowicz 2002).

21 Analogicznie jak w przypadku województw – dla wszystkich podregionów zastosowano ten sam deflator PKB. Jednak nie zawsze udało się

wyeliminować czynnik cenowy, zwłaszcza w przypadku podregionów o bardzo specyficznej produkcji, której wartość zależy od kształtowania się

np. cen światowych.22 Za sprawą Zagłębia Miedziowego i ponad 4-krotnego (wg UNCTAD Handbook of Statistics 2008 s. 298) wzrostu światowych cen miedzi.23 W przypadku podregionów, z uwagi na brak danych o PKB per capita w 1999 r., konieczne było skrócenie okresu analizy.

80 ��

Wykres 16

Produkt krajowy brutto ogółem w milionach zł w latach 2001-2007 według woje-wództw.

mln zł

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

0

50 000

100 000

150 000

200 000

250 000

300 000

Łódz

kie

Maz

owie

ckie

Mał

opol

skie

Ślą

skie

Lube

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Św

ięto

krzy

skie

Lubu

skie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

io-p

omor

skie

Dol

nośl

ąski

e

Opo

lski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Pom

orsk

ie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie

Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa

Tabela 27

Ranking podregionów według wielkości produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca w zł.

Podregion/Rok 2000 2002 2005 2006 2007

28 - m. Warszawa 55 244 61 259 77 001 83 933 94 185

62 - m. Poznań 39 346 41 842 53 279 56 081 62 422

2 - legnicko-głogowski 25 044 26 189 38 496 46 661 52 127

21 - m. Kraków 31 032 32 166 39 964 44 529 48 924

5 - m. Wrocław 29 438 32 214 36 000 40 457 45 623

48 - katowicki 27 895 31 952 37 280 39 519 44 273

43 - trójmiejski 28 518 30 526 37 731 40 491 44 151

51 - tyski 25 933 29 412 35 867 36 227 41 560

65 - m. Szczecin 30 967 31 718 34 559 36 687 39 558

16 - m. Łódź 23 618 25 482 30 602 33 269 37 372

30 - warszawski zachodni 21 133 24 502 29 401 32 196 35 547

6 - bydgosko-toruński 23 506 24 997 28 941 31 422 34 683

61 - poznański 22 159 22 279 28 308 31 522 34 624

47 - gliwicki 21 234 22 328 26 968 29 585 33 258

50 - sosnowiecki 20 017 21 351 26 379 30 317 33 025

25 - ciechanowsko-płocki 19 471 19 206 27 751 29 265 32 100

44 - bielski 20 832 21 658 25 513 27 301 29 808

32 - opolski 18 763 19 287 24 411 25 268 29 048

14 - zielonogórski 17 107 18 035 23 501 24 802 27 440

13 - gorzowski 18 228 19 465 22 813 24 620 27 202

49 - rybnicki 17 626 19 465 24 789 24 859 27 179

81��

Podregion/Rok 2000 2002 2005 2006 2007

66 - szczeciński 18 620 20 025 23 211 23 687 27 000

37 - białostocki 17 496 18 894 21 953 23 776 26 662

46 - częstochowski 16 920 18 736 22 844 23 272 26 275

17 - piotrkowski 16 125 17 739 23 034 24 226 26 267

11 - lubelski 17 901 19 399 22 018 23 588 26 265

15 - łódzki 14 905 17 096 21 487 23 285 26 013

4 - wrocławski 14 623 16 727 19 928 21 350 25 723

59 - leszczyński 16 150 17 135 21 490 23 454 25 635

56 - olsztyński 17 274 18 368 22 346 23 577 25 513

52 - kielecki 16 339 17 346 20 609 22 525 25 495

63 - koszaliński 16 306 17 495 21 239 23 136 24 939

42 - starogardzki 14 925 17 218 19 344 20 993 24 677

60 - pilski 16 477 17 420 21 504 21 931 24 598

45 - bytomski 15 682 17 809 21 283 22 356 24 542

3 - wałbrzyski 15 250 16 829 20 242 21 919 24 452

29 - warszawski wschodni 15 138 17 124 20 730 22 511 24 295

41 - słupski 14 908 16 418 19 713 21 705 24 233

1 - jeleniogórski 17 379 17 699 20 853 21 852 23 988

57 - kaliski 14 762 15 929 20 347 21 703 23 599

23 - oświęcimski 15 814 16 544 19 740 21 146 23 321

58 - koniński 15 310 16 853 20 547 21 218 23 288

26 - ostrołęcko-siedlecki 13 618 15 332 18 683 20 452 23 057

8 - włocławski 14 883 16 366 19 294 20 820 22 933

19 - skierniewicki 13 691 15 804 18 784 20 344 22 799

35 - rzeszowski 15 220 16 650 19 753 20 851 22 725

18 - sieradzki 14 044 15 564 18 627 20 347 22 704

36 - tarnobrzeski 13 720 15 325 18 801 20 224 22 456

27 - radomski 13 891 15 718 19 124 20 580 22 291

54 - elbląski 14 154 15 234 18 427 19 580 21 743

40 - gdański 13 252 14 602 17 459 19 104 21 221

7 - grudziądzki 13 985 15 429 17 921 19 236 21 192

39 - suwalski 13 099 15 787 17 508 18 469 21 139

53 - sandomiersko-jędrzejowski 13 148 14 700 17 194 18 952 21 002

31 - nyski 12 815 13 661 16 649 17 863 20 337

64 - stargardzki 13 869 14 401 17 128 17 722 19 780

55 - ełcki 12 897 13 022 16 429 18 128 19 731

20 - krakowski 10 902 13 131 15 840 17 649 19 499

38 - łomżyński 12 281 13 685 16 645 17 581 19 482

33 - krośnieński 12 775 13 462 16 108 17 352 18 955

24 - tarnowski 12 082 12 993 16 008 17 479 18 802

10 - chełmsko-zamojski 11 687 12 905 15 213 16 408 18 395

9 - bialski 11 858 13 139 14 963 16 143 18 205

12 - puławski 11 223 12 272 16 015 16 624 18 187

34 - przemyski 11 859 12 952 15 275 16 402 17 678

22 - nowosądecki 11 679 12 539 14 834 15 859 17 438


82 ��

W skali największych miast, dla których istnieją informacje odnośnie produktu krajowego brutto, zaobserwować można w poszczególnych sześciu miastach systematyczny wzrost produktu krajo-wego brutto wyrażony w przeliczeniu na jednego mieszkańca (wykres 17), zmienny obraz wyrażony w cenach bieżących na jednego mieszkańca i w porównaniu do całego kraju (wykres 17, 18, tabela 28, 29). W przypadku Szczecina stagnacja w zakresie przyrostu produktu krajowego brutto w latach 2000- 2004 zmieniła się w systematyczny wzrost w następnych latach. Podobnie efekt szybszego wzrostu produktu krajowego w pozostałych miastach po roku 2004 można wiązać z przyjęciem Polski do Unii Europejskiej.

W rezultacie produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w roku 2007 w Warszawie był ponad trzy-krotnie wyższy niż średnio w kraju, a w Poznaniu ponad dwukrotnie wyższy (tabela 28). Oznacza to również zwiększenie dystansu w relacji Warszawa a reszta kraju, stabilizację w Krakowie, Łodzi, nieznaczny spadek w przypadku Wrocławia oraz relatywny spadek pozycji Szczecina (tabela 28, rycina 21 i 22).

Wykres 17

Produkt krajowy brutto w cenach bieżących na 1 mieszkańca w tys. zł w latach 2000-2007 w największych miastach (podregionach).

m. Warszawa m. Kraków m. Łódź m. Wrocław m. Poznań m. Szczecin

Tys

iące

zł

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100


83��

Wykres 18

Produkt krajowy brutto w cenach bieżących na 1 mieszkańca (Polska = 100) w latach 2000-2007 w największych miastach (podregionach).


2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

0

50

100

150

200

250

300

350


Tabela 28

Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieżących w zł w latach 2000-2007.

Podregion - miasto

Produkt krajowy brutto (ceny bieżące) na 1 mieszkańca

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Zł

Warszawa 55 244 58 254 61 259 65 682 68 696 77 001 83 933 94 185

Kraków 31 032 29 601 32 166 33 331 37 460 39 964 44 529 48 924

Łódź 23 618 24 183 25 482 26 971 29 067 30 602 33 269 37 372

Wrocław 29 438 28 823 32 214 32 396 34 338 36 000 40 457 45 623

Poznań 39 346 39 967 41 842 43 190 49 146 53 279 56 081 62 422

Szczecin 30 967 30 602 31 718 30 597 31 317 34 559 36 687 39 558


84 ��

Tabela 29

Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieżących (Polska = 100) w latach 2000-2007.

Podregion - miasto

Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca (ceny bieżące), Polska = 100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

%

Warszawa 283,9 285,8 289,7 297,5 283,7 298,8 301,9 305,1

Kraków 159,5 145,2 152,1 151,0 154,7 155,1 160,2 158,5

Łódź 121,4 118,7 120,5 122,2 120,0 118,8 119,7 121,1

Wrocław 151,3 141,4 152,3 146,8 141,8 139,7 145,5 147,8

Poznań 202,2 196,1 197,8 195,7 203,0 206,8 201,7 202,2

Szczecin 159,1 150,2 150,0 138,6 129,3 134,1 132,0 128,1


W sumie 6 miast – podregionów w roku 2007 dostarczało 26% produktu krajowego brutto, nato-miast zamieszkiwało w nich tylko 12,6% ludności kraju (tabela 30). Szczególną pozycje zajmowała Warszawa, w której zamieszkiwało 4,5% ludności, ale wytwarzano 13,6% PKB. Drugie w rankingu miasto Kraków przy udziale 2% ludności wytwarzało 3,1% PKB oraz analogicznie Poznań: 1,5% ludności i 3% PKB.

Tabela 30

Produkt krajowy brutto w roku 2007 w miastach podregionach w cenach bieżących.

Jednostka terytorialna

Produkt krajowy brutto ogółem(ceny bieżące)

Liczba mieszkańców

2007

mln zł % osoby %

POLSKA 1 176 737 100,0 38 115 641 100,0

Warszawa 160 560 13,6 1 706 624 4,5

Kraków 37 003 3,1 756 583 2,0

Łódź 28 278 2,4 753 192 2,0

Wrocław 28 923 2,5 632 930 1,7

Poznań 35 208 3,0 560 932 1,5

Szczecin 16 163 1,4 407 811 1,1

Suma 306 135 26,0 4 818 072 12,6


85��

Rycina 20

PKB per capita w podregionach w latach 2004-2007 (w cenach bieżących) wg województw.

Źródło: Opracowanie własne MRR na podstawie BDR GUS

Rycina 21

Produkt krajowy brutto w roku 2007 w podziale na podregiony.


86 ��

Szacunkowe obliczenia wykonane w MRR na potrzeby przygotowania Krajowej Strategii Rozwo-ju Regionalnego (KSRR) pokazują, że jeśli weźmiemy pod uwagę wszystkie miasta wojewódzkie (ich obszary funkcjonalne wyznaczone na podstawie gęstości zaludnienia powyżej 150 os/km2) generowany przez nie PKB stanowił w 2007 r. 51% krajowego PKB (patrz rycina 21, wykres 19). Świadczy to o generowanym w nich wzroście gospodarczym.

Rycina 22

Udział poszczególnych obszarów funkcjonalnych najważniejszych ośrodków wojewódzkich w tworzeniu PKB w stosunku do reszty regionu i kraju (2007 r.).

Źródło: Opracowanie własne MRR na podstawie BDR GUS

Wykres 19

Udział poszczególnych obszarów funkcjonalnych najważniejszych ośrodków wojewódzkich w tworzeniu PKB (2007 r.).

PKB wytwarzane poza obszarami funkcjonalnyminajważniejszych ośrodków wojewódzkich

%

0

5

10

15

20

25

Łódź

War

szaw

a

Kra

ków

Kat

owic

e

Lubl

in

Rze

szów

Bia

łyst

ok

Kie

lce

Gor

zów

Wlk

.Z

ielo

na G

óra

Poz

nań

Szc

zeci

n

Wro

cław

Opo

le

Byd

gosz

cz

Gda

ńsk

Ols

ztyn

PKB wytwarzane na obszarach funkcjonalnychnajważniejszych ośrodków wojewódzkich

Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie - Projekt.

Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2 lutego 2010

87��

Istotnym miernikiem zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego poza dochodem narodowym jest również analiza wartości dodanej brutto wskazująca na perspektywiczne tendencje rozwoju zróżnicowań. W zakresie wartości dodanej brutto dominacja Warszawy nad pozostałymi wielkimi miastami Polski jest jeszcze bardziej wyraźna (tabela 31, wykres 20). Dotyczy to również szybszego przyrostu wartości dodanej w Warszawie (wykres 20).

Tabela 31

Wartość dodana brutto w cenach bieżących.

Miasto 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Warszawa 83 178 87 734 92 485 97 896 103 229 114 979 125 381 140 462

Kraków 20 847 20 039 21 578 22 288 25 234 26 681 29 602 32 371

Łódź 16 849 17 155 17 776 18 618 20 054 20 781 22 333 24 738

Wrocław 16 833 16 468 18 242 18 260 19 435 20 176 22 578 25 303

Poznań 20 420 20 716 21 409 21 953 25 027 26 757 27 910 30 801

Szczecin 11 474 11 362 11 649 11 201 11 503 12 528 13 239 14 139


Wykres 20

Wartość dodana brutto ogółem w największych miastach w latach 1999-2007.


mln

zł

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

0

20 000

40 000

60 000

80 000

100 000

120 000

140 000

160 000


Relatywnie nowym wymiarem pozwalającym opisywać narastanie nierówności dochodowych w skali regionalnej i miejskiej stały się, od momentu przejścia do gospodarki rynkowej, dochody ludności. Największe przeciętne miesięczne wynagrodzenie w relacji do średniej krajowej uzyskiwali mieszkańcy Warszawy, a następnie Katowic (tabela 32). W sumie w grupie miast o największych dochodach mieszkańców znajdują się miasta będące liderami rozwoju gospodarczego oraz regiony i miasta przeżywające problemy restrukturyzacji tradycyjnej działalności przemysłowej (tabela 33, 34, wykres 21, 22). Niemniej im większe miasto tym większe dochody mieszkańców (tabela 34).

Podobny obraz można uzyskać przy wykorzystaniu innych wskaźników. Wydajność pracy w Warszawie wynosi 171,7% średniej krajowej, podczas gdy w podregionie chełmsko-zamojskim 59,8% (przy wartościach dla dużych miast na poziomie od 108% do 130%).

88 ��

Tabela 32

Podregiony z ponad przeciętnymi wynagrodzeniami w skali kraju.

Jednostka terytorialna

Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajo-wej (Polska=100)

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

%

m.st. Warszawa 144,6 145,5 143,8 144,1 143,7 143,0 142,6

katowicki 112,7 121,8 124,6 124,2 123,5 120,2 121,1

trójmiejski 110,3 110,2 113,4 116,7 117,3 117,9 118,2

legnicko-głogowski 112,1 113,8 116,0 120,6 121,2 122,6 117,5

m. Poznań 106,9 108,2 108,6 109,1 109,6 110,1 111,4

m. Wrocław 102,6 102,3 104,2 105,7 106,1 106,4 108,1

rybnicki 111,8 105,7 103,9 106,8 106,7 106,3 108,1

warszawski zachodni 110,5 112,9 109,5 109,2 108,2 107,8 106,5

m. Szczecin 101,9 102,2 102,8 104,9 103,7 103,8 104,2

gliwicki 106,9 100,2 100,8 102,4 102,5 102,9 103,8

m. Kraków 102,7 100,4 102,2 102,9 104,4 104,5 103,2


Tabela 33

Miasta na prawach powiatu, w których przeciętne miesięczne wynagrodzenie jest wyższe niż średnia krajowa.

Miasta na prawach powiatu

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w relacji do średniej krajowej (Polska=100)

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

%

Jastrzębie-Zdrój 136,8 138,1 141,5 150,4 150,4 150,7 152,7

Warszawa 144,6 145,5 143,8 144,1 143,7 143,0 142,6

Katowice 120,9 131,1 135,8 135,4 133,6 130,1 131,4

Gdańsk 111,2 112,8 114,9 120,4 120,5 121,2 121,8

Płock 122,5 121,7 120,6 120,3 120,7 123,6 120,8

Sopot 111,5 112,1 113,2 112,7 116,4 114,7 117,8

Jaworzno 105,9 105,9 105,4 109,9 115,1 112,7 114,2

Poznań 106,9 108,2 108,6 109,1 109,6 110,1 111,4

Gliwice 116,6 105,3 107,0 109,3 109,2 109,8 110,7

Gdynia 108,2 104,5 110,3 109,3 110,5 111,6 110,6

Wrocław 102,6 102,3 104,2 105,7 106,1 106,4 108,1

Dąbrowa Górnicza 104,9 103,0 104,6 105,4 107,2 107,8 107,2

Szczecin 101,9 102,2 102,8 104,9 103,7 103,8 104,2

Kraków 102,7 100,4 102,2 102,9 104,4 104,5 103,2

Opole 101,6 100,5 100,1 98,6 98,4 100,4 101,1


89��

Wykres 21

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto ogółem w największych miastach w latach 2002-2008.

zł

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

4 500

Powiat m. Kraków Powiat m. Łódź Powiat m. Wrocław Powiat m. PoznańPowiat m.st.Warszawa


Wykres 22

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto – w relacji do średniej krajowej (Polska =100) w największych miastach w latach 2002-2008.

Powiat m. Kraków Powiat m. Łódź Powiat m. Wrocław Powiat m. Poznań

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

0

20

40

60

80

100

120

140

160%

Powiat m.st.Warszawa


90 ��

Tabela 34

Dochody netto gospodarstw domowych w lutym 2009 r. wg klasy miejscowości zamieszkania.

Klasa miejscowości zamieszkania

Dochody netto w zł

na gospodarstwo domowe

na osobęna jednostkę ekwiwalentną

Miasta powyżej 500 tys. 3497,67 1772,43 2056,79

Miasta 200-500 tys. 2925,18 1310,23 1595,26

Miasta 100-200 tys. 2734,36 1213,8 1468,99

Miasta 20-100 tys. 2707,76 1152,41 1418,15

Miasta poniżej 20 tys. 2617,85 1073,25 1331,64

Wieś 2451,89 867,44 1128,38



5.2 Struktura przestrzenna ośrodków zarządzania gospodarczego

W układzie przestrzennym koncentracja ośrodków zarządzania przedsiębiorstwami w Warszawie pokazuje rzeczywisty poziom dominacji w skali kraju o wiele większy niż to wynika z rozkładu ludnościowego czy innych wskaźników ekonomicznych i społecznych. W tym zakresie szczegól-nym przypadkiem jest niska pozycja Łodzi w porównaniu z wysoką pozycją w hierarchii potencjału ludnościowego.

Warszawa pozostała niezaprzeczalnym centrum zarządzania gospodarczego w Polsce. Poza Warszawą ośrodkami zarządzania są: Poznań, Katowice, Kraków i Gdańsk/Gdynia oraz Płock. Wysoka pozycja Płocka związana jest z jednostkową lokalizacją siedziby jednego z największych przedsiębiorstw gospodarczych w Polsce - PKN Orlen. Pozostałe stolice regionalne zaznaczają się na mapie dzięki lokalizacji w nich ośrodków zarządzania sektorów produkcyjnych i górniczych, lub wielofunkcyjnemu charakterowi działalności usługowej (poniższe ryciny). W sumie badania P. Śleszyńskiego (2007) wykazały, że 10 największych ośrodków miejskich w Polsce koncentrowa-ło 55% ogólnej liczby firm 73% ich przychodów, zatrudniając 66% pracujących.

91��

Rycina 23

Rozmieszczenie siedzib przedsiębiorstw obecnych na Listach 500 „Polityki” w roku 1993.

Źródło: Śleszyński 2007, str. 123

92 ��

Rycina 24

Rozmieszczenie siedzib przedsiębiorstw obecnych na Listach 500 „Polityki” w roku 2004.


93��

Rycina 25

Rozmieszczenie siedzib zarządów 10 tys. największych firm w Polsce pod względem przychodów całokształtów działalności w 2004 r.


94 ��

5.3 Struktura i rozmiar firm na obszarach miejskich

Szczególnie szybkim zmianom, na skutek prywatyzacji, ulegała struktura własnościowa gospo-darki. Zjawisko to przedstawione jest na poniższym wykresie oraz w kolejnych tabelach. Tabela 35 pokazuje zmiany liczby podmiotów gospodarki narodowej w sektorze publicznym i prywatnym w latach 1993-2009. Dominacja sektora prywatnego, który jest współcześnie dominujący jest szczególnie silna w największych miastach, pomimo koncentracji podmiotów publicznych general-nie w miastach (tabela 35). W strukturze organizacyjno-prawnej dominują osoby fizyczne prowa-dzące działalność gospodarczą (tabela 36).

Wykres 23

Zmiana liczby podmiotów gospodarki narodowej w latach 1993-2009.

ogółem

publiczny

prywatny

0

500 000

1 000 000

1 500 000

2 000 000

2 500 000

3 000 000

3 500 000

4 000 000

30 V

I 199

330

VI 1

994

30 V

I 199

530

VI 1

996

30 V

I 199

730

VI 1

998

30 V

I 199

930

VI 2

000

30 V

I 200

130

VI 2

002

30 V

I 200

330

VI 2

004

30 V

I 200

530

VI 2

006

30 V

I 200

730

VI 2

008

30 V

I 200

9Źródło: Grzegorz Węcławowicz, Charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski

(na podstawie GUS)

Tabela 35

Podmioty gospodarki narodowej wg sektorów, liczby pracujących w miastach stanowiących podregiony.

WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem Sektor publiczny Sektor prywatny

30.06.2009 r. razem razem % razem %

POLSKA 3 744 776 120 572 3,22 3 624 201 96,78

m. Wrocław 96 237 3 130 3,25 93 107 96,75

m. Łódź 93 653 1 957 2,09 91 696 97,91

m. Kraków 107 573 1 463 1,36 106 110 98,64

m.st. Warszawa 326 425 4 442 1,36 321 983 98,64

trójmiejski 101 803 2 669 2,62 99 134 97,38

m. Poznań 93 506 1 554 1,66 91 952 98,34

m. Szczecin 64 142 1 780 2,78 62 362 97,22


(na podstawie GUS)

95��

Tabela 36

Struktura podmiotów gospodarki narodowej w roku 2009.

WYSZCZE-GÓLNIENIE

Ogółem W tym:

prz

ed

się

bio

rstw

a p

ańst

wo

we sp

ółk

i

%

spó

łdzi

eln

ie %

sto

war

zysz

en

ia

i org

aniz

acje

sp

ołe

czn

e

%

oso

by

fizy

czn

e

pro

wad

zące

d

ział

aln

ość

g

osp

od

arcz

ą

%

30.06.2009 r.

raze

m

POLSKA 3 744 776 316 549 479 14,67 17 250 0,46 86 269 2,30 2 826 061 75,47

m. Wrocław 96 237 1 19 494 20,26 382 0,40 1 783 1,85 66 252 68,84

m. Łódź 93 653 17 16 452 17,57 217 0,23 1 700 1,82 70 346 75,11

m. Kraków 107 573 10 25 260 23,48 401 0,37 2 084 1,94 73 530 68,35

m.st. Warszawa 326 425 81 90 604 27,76 1 572 0,48 5 470 1,68 211 027 64,65

trójmiejski 101 803 5 20 977 20,61 438 0,43 1 946 1,91 68 997 67,78

m. Poznań 93 506 12 20 532 21,96 295 0,32 1 915 2,05 66 663 71,29

m. Szczecin 64 142 4 11 445 17,84 237 0,37 1 021 1,59 47 044 73,34


(na podstawie GUS)

Od pierwszych lat XXI wieku liczba osób pracujących w gospodarce narodowej wzrosła do 14 037,2 tys. osób w roku 2008. Przyrost zatrudnienia następował głównie w sektorze pry-watnym (przyrost o 2,6% w okresie 2004-2008) przy niewielkim wzroście w sektorze publicznym. Największy przyrost nastąpił w sekcjach: hotele i restauracje (15%), budownictwo (7,6%), pośred-nictwo finansowe (5,6%). Powyżej 3% wzrosło również zatrudnienie w transporcie i łączności, obsłudze nieruchomości i firm oraz w sektorze handlu i naprawy. Spadki zatrudnienia dotyczyły: rybactwa, przetwórstwa przemysłowego i innych sektorów przemysłowych (Pracujący w gospo-darce narodowej w 2008 r., GUS, Warszawa, 2009). W rezultacie przemian strukturalnych po roku 1989 współczesna struktura pracujących według sektorów własnościowych i sektorów działalności w skali kraju uległa radykalnej zmianie i przybrała cechy struktury gospodarki rynkowej (poniższy wykres).

96 ��

Wykres 24

Struktura pracujących w gospodarce narodowej według sektorów własności (A) i według sektorów działalności (B) w 2008 r.

A B

0 2 4 6 8 10 12 14 mln zł 0 2 4 6 8 10 12 14 mlz zł

2004

2005

2006

2007

2008

2004

2005

2006

2007

2008

Sektor publiczny

Sektor prywatny

Sektor rolniczy

Sektor przemysłowy z budownictwem

Sektor usługowy

29,1%

28,4%

27,5%

26,3%

25,8%

70,9%

71,6%

72,5%

73,7%

74,2%

55,5%

55,9%

55,8%

55,9%

56,6%

27,7%

27,4%

27,9%

28,5%

28,1%

16,9%

16,6%

16,2%

15,6%

15,3%

Źródło: Pracujący w gospodarce narodowej w 2008 r., GUS, Warszawa, 2009

W zakresie małych i średnich przedsiębiorstw daje się zauważyć kontrast między wschodnią i zachodnią częścią Polski. Do obszarów o rozwiniętej przedsiębiorczości (duże miasta, zachod-nie i południowo-zachodnie obszary przygraniczne, obszary turystyczne), dołączają także najlepiej rozwinięte obszary rolnicze, takie jak Wielkopolska, części centralnej i wschodniej Polski, w tym regiony sadowniczo-warzywnicze (np. pomiędzy Warszawą, Radomiem i Łodzią). Na obszarach wschodnich przedsiębiorczość jest hamowana m.in. przez deformację struktur demograficznych będącą wynikiem selektywnej emigracji, co przyczynia się także do osłabienia lokalnych rynków zbytu.

Z kolei na przykładzie liczby spółek zarejestrowanym w sektorze prywatnym (rycina 26), która odzwierciadla stan rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości widać:

wyraźne różnice między lepiej nasyconym podmiotami gospodarczymi zachodem Polski i gorzej wyposażonym pod tym względem wschodem Polski;

istotną rolę dużych miast, które wraz ze swoim otoczeniem stanowią główne bieguny rozwoju przedsiębiorczości, co jest szczególnie dobrze widoczne na mapie dynamiki tego zjawiska w przypadku Warszawy, Poznania i Trójmiasta oraz słabiej Wrocławia i Łódzi przy słabym przyroście liczby tych podmiotów w otoczeniu Konurbacji Śląskiej i Krakowa, które cechują się jednak dużą liczbą tych mikroprzedsiębiorstw.

Analiza rozmieszczenia spółek z udziałem kapitału zagranicznego (rycina 27) i zmiana ich liczby pozwala zauważyć:

największe nasycenie spółkami z udziałem kapitału zagranicznego występuje w zachod-nich województwach Polski (przede wszystkim województwa lubuskie i zachodniopo-morskie – rola kapitału niemieckiego) i tam też następuje najszybszy przyrost ich liczby;

97��

koncentrację spółek z udziałem kapitału zagranicznego w sąsiedztwie największych ośrodków miejskich przede wszystkim Warszawy, Poznania, Wrocławia i Łodzi, ale tak-że Trójmiasta i Krakowa oraz równie dużą dynamikę tych obszarów pod względem przy-rostu liczby tych firm;

bardzo małą liczbę lub brak spółek z udziałem kapitału zagranicznego w wielu gminach Polski centralnej oraz wschodniej.

Rycina 26

Spółki zarejestrowane w REGON w sektorze prywatnym bez spółek z udziałem kapitału zagranicznego (stan w 2006 r. i zmiana w latach 2002-2006).

Źródło: Diagnoza problemów rozwoju obszarów metropolitalnych i rekomendacje delimitacji obszarów metropolitalnych

w Polsce”, EUROREG, Warszawa 2008

98 ��

Rycina 27

Spółki z udziałem kapitału zagranicznego na 10 000 mieszkańców (stan w 2006 r. i zmiana w latach 2002-2006).

Źródło: Diagnoza problemów rozwoju obszarów metropolitalnych i rekomendacje delimitacji obszarów metropolitalnych

w Polsce”, EUROREG, Warszawa 2008

5.4 Zatrudnienie – dezaktywizacja zawodowa i rynek pracy

W skali całego kraju, ale również w skali regionalnej podstawowym zjawiskiem generującym zmiany w miastach był proces de-industrializacji, połączony początkowo z recesją gospodarczą, a na-stępnie ze zmianami strukturalnymi, które generowały problemy bezrobocia. Zjawiska te dotyczyły w znacznym stopniu miast, a zwłaszcza miast posiadających dotychczas znaczny udział funkcji przemysłowych. O skali zmian w poszczególnych miastach świadczy radykalny spadek zatrud-

99��

nienia w przemyśle (tabela 37). Spadki zatrudnienia w przemyśle od połowy lat 1990. w wielkich miastach po kilkadziesiąt tysięcy, czy spadek w miastach średnich po kilkanaście tysięcy generował podstawowe strukturalne problemy rozwojowe tych miast.

Tabela 37

Pracujący w przemyśle, jako głównym miejscu pracy.

Miasta na prawach powiatu 1996 2000 2001 2002 2003

M.st. Warszawa - - - 161 486 149 244

Kraków 115 690 85 465 77 364 70 099 68 572

Poznań 80 914 68 779 67 832 62 743 63 762

Łódź 101 856 73 418 72 623 64 122 60 019

Wrocław 74 785 60 862 54 291 48 383 45 449

Katowice 76 950 56 084 53 048 47 206 44 420

Bydgoszcz 57 007 48 647 44 271 41 021 38 010

Gdańsk 58 712 45 739 43 069 37 519 35 873

Częstochowa 37 584 31 569 30 967 30 999 29 906

Szczecin 47 564 39 538 36 635 30 158 28 348

Toruń 34 505 28 310 26 167 24 868 24 037

Ruda Śląska 34 977 28 195 26 137 25 072 23 940

Gliwice 39 317 26 620 25 788 24 731 23 848

Bielsko-Biała 37 424 26 434 24 200 22 809 23 213

Lublin 41 581 30 715 26 277 23 392 23 055

Gdynia 31 215 26 525 27 663 25 683 22 514

Rzeszów 28 757 26 354 25 120 23 551 22 427

Dąbrowa Górnicza 38 068 27 410 23 629 22 849 21 622

Kielce 30 769 24 923 24 065 20 820 20 599

Płock 27 011 24 017 22 798 21 487 19 905

Białystok 30 513 23 746 21 736 19 988 19 636

Sosnowiec 36 093 22 033 21 287 20 034 19 247

Tychy 16 535 18 453 16 827 16 891 18 492

Jastrzębie-Zdrój 26 523 19 116 18 802 18 687 18 443

Rybnik 28 093 20 263 19 471 18 928 17 685

Tarnów 24 180 19 226 18 033 16 298 15 877

Zabrze 30 452 18 049 18 066 15 986 14 866

Olsztyn 19 548 17 923 17 449 16 468 14 866

Radom 29 613 18 511 16 924 15 513 14 703

Włocławek 18 684 17 599 15 417 14 517 14 130

Kalisz 20 405 15 590 14 622 13 735 13 327

Bytom 38 476 20 691 18 785 16 320 13 118

Gorzów Wielkopolski 20 318 15 167 14 643 12 759 12 308

Krosno 15 414 12 793 12 229 11 386 11 945

Opole 18 958 13 912 13 614 12 962 11 883

Elbląg 16 633 12 048 12 345 11 381 10 676

Mysłowice 16 468 12 588 12 534 11 306 10 610

Nowy Sącz 12 385 10 604 9 614 10 262 10 472

100 ��

Miasta na prawach powiatu 1996 2000 2001 2002 2003

Konin 15 442 12 185 11 948 10 864 9 842

Jaworzno 16 794 10 610 10 237 10 187 9 452

Chorzów 17 443 11 812 10 944 10 301 9 354

Legnica 13 039 9 381 9 475 9 055 8 980

Zielona Góra 15 244 11 653 11 386 10 171 8 961

Słupsk 11 476 10 045 9 085 8 859 8 472

Piotrków Trybunalski 13 363 9 572 8 896 8 625 8 276

Koszalin 11 394 9 283 8 970 8 184 7 847

Leszno 8 279 7 738 8 019 7 391 7 471

Jelenia Góra 10 206 7 163 7 923 7 574 7 450

Grudziądz 11 637 8 591 7 393 7 016 7 103

Siedlce 9 704 7 924 7 364 7 223 7 033

Piekary Śląskie 12 965 7 763 7 635 7 339 6 638

Suwałki 6 927 6 875 6 625 6 133 6 293

Ostrołęka 8 381 6 931 6 557 6 434 6 105

Siemianowice Śląskie 9 505 6 922 6 249 6 039 4 820

Skierniewice 5 726 5 378 5 021 4 292 4 360

Przemyśl 7 350 5 328 6 222 4 325 4 097

Zamość 6 877 5 532 4 706 3 966 4 082

Świętochłowice 8 218 5 300 5 290 4 329 3 882

Chełm 6 163 5 361 5 034 4 257 3 811

Biała Podlaska 5 968 5 487 4 674 4 264 3 706

Łomża 4 787 3 867 3 499 3 562 3 510

Tarnobrzeg 6 532 4 956 4 422 3 860 3 411

Żory 3 625 2 846 2 973 2 773 2 679

Sopot 3 487 2 040 2 008 1 690 1 594


Podstawowym zagadnieniem przemian rynku pracy, poza zmianami strukturalnymi oraz znaczną dezaktywacją zawodową, stał się problem bezrobocia. Problem bezrobocia zaistniał prawdopo-dobnie „na stałe”, jako element charakteryzujący polską gospodarkę, pomimo znacznego spad-ku w ostatnich latach (tabele poniżej). Bezrobocie dla wielu miast średniej wielkości, pełniących w przeszłości ważne funkcje gospodarcze, ale oparte zbyt jednostronnie na produkcji przemysło-wej, nawet jeszcze w roku 2008 stanowiło istotny problem gospodarczy (tabela 39). Szczególnie trudna sytuacja dotyczy, poza miastami Górnego Śląska, Radomia – miasta ponad 200 tysięcz-nego, w którym stopa bezrobocia, pomimo poprawy, w dalszym ciągu utrzymuje się na poziomie ok. 20%. Problem bezrobocia dotyczy również większości miast małych położonych w regionach leżących poza bezpośrednim oddziaływaniem obszarów metropolitalnych, zwłaszcza położonych we wschodniej i północnej części kraju.

101��

Tabela 38

Miasta na prawach powiatu o stopie bezrobocia ponad 10% w 2008 r.

2004 2008 ludność ogółem 2008

Radom 28,2 19,5 224 226

Grudziądz 30,1 18,6 99 134

Przemyśl 20,3 17,0 66 488

Chełm 25,7 14,8 67 702

Włocławek 21,8 13,9 118 042

Ostrołęka 24,0 13,5 53 982

Zamość 20,2 13,1 66 530

Biała Podlaska 20,5 13,1 57 780

Tarnobrzeg 18,5 12,8 49 615

Bytom 26,7 12,7 183 829

Elbląg 24,5 11,7 126 439

Łomża 21,2 11,1 63 304

Siemianowice Śląskie 28,1 10,3 71 118


(na podstawie GUS)

Tabela 39

Bezrobocie w miastach na prawach powiatu w latach 2004-2008.

MiastoStopa bezrobocia w latach: Liczba ludności

w roku 20082004 2008

Warszawa 6,2 1,9 1 709 781

Kraków 7,5 2,8 754 624

Łódź 18,4 6,8 747 152

Wrocław 12,3 3,3 632 162

Poznań 6,7 1,8 557 264

Gdańsk 11,5 2,6 455 581

Szczecin 15,3 4,3 406 941

Bydgoszcz 11,4 4,9 358 928

Lublin 12,4 7,4 350 462

Katowice 7,7 1,9 309 621

Białystok 13,3 7,8 294 153

Gdynia 9,4 2,3 249 257

Częstochowa 16,2 8,0 240 612

Radom 28,2 19,5 224 226

Sosnowiec 22,9 9,2 221 259

Toruń 13,2 6,1 206 013

Kielce 15,7 9,6 205 094

Gliwice 14,0 4,5 196 669

Zabrze 23,4 9,3 188 401

Bytom 26,7 12,7 183 829

Olsztyn 10,8 4,3 176 142

102 ��

MiastoStopa bezrobocia w latach: Liczba ludności

w roku 20082004 2008

Bielsko-Biała 10,1 4,8 175 677

Rzeszów 9,4 5,9 170 653

Ruda Śląska 14,2 5,0 143 930

Rybnik 14,4 4,6 141 177

Tychy 13,1 3,6 129 475

Dąbrowa Górnicza 19,9 7,5 128 315

Płock 19,6 9,6 126 709

Elbląg 24,5 11,7 126 439

Opole 9,9 4,4 126 203

Gorzów Wielkopolski 17,9 4,2 125 157

Włocławek 21,8 13,9 118 042

Zielona Góra 13,2 4,9 117 557

Tarnów 12,2 7,3 115 518

Chorzów 23,7 8,2 113 314

Koszalin 20,8 7,8 107 146

Kalisz 14,7 5,8 107 140

Legnica 20,3 6,3 104 489

Grudziądz 30,1 18,6 99 134

Słupsk 22,4 6,6 97 331

Jaworzno 22,7 8,9 95 228

Jastrzębie-Zdrój 17,0 6,8 93 554

Jelenia Góra 15,1 6,5 85 378

Nowy Sącz 17,2 8,5 84 475

Konin 18,4 8,7 79 829

Piotrków Trybunalski 15,9 7,8 78 149

Siedlce 15,8 8,6 77 185

Mysłowice 17,0 7,3 74 998

Siemianowice Śląskie 28,1 10,3 71 118

Suwałki 20,1 9,6 69 554

Chełm 25,7 14,8 67 702

Zamość 20,2 13,1 66 530

Przemyśl 20,3 17,0 66 488

Leszno 13,4 4,9 64 142

Łomża 21,2 11,1 63 304

Żory 22,6 7,3 62 044

Piekary Śląskie 21,9 9,8 58 832

Biała Podlaska 20,5 13,1 57 780

Świętochłowice 29,0 9,3 54 360

Ostrołęka 24,0 13,5 53 982

Tarnobrzeg 18,5 12,8 49 615

Skierniewice 13,9 6,5 49 016

Krosno 8,1 5,3 47 534

Świnoujście 20,9 8,1 40 829

Sopot 8,5 1,9 38 821


103��

Zatrudnienie nierejestrowane w Polsce24

Około 9,5% ogółu pracujących w Polsce robi to w szarej strefie. Praca nierejestrowana dominuje przede wszystkim wśród osób młodych i niewykształconych, czyli mających najmniejsze szanse na zatrudnienie (wykres 25). Na przykład, wśród osób legitymujących się wykształceniem poniżej zawodowego, odsetek pracujących w szarej strefie (i to w głównym miejscu pracy) wynosi 17%, a wśród osób z wykształceniem średnim zawodowym spada już poniżej 8%. Wśród osób z wykształceniem wyższym odsetek pracujących w szarej strefie w głównym miejscu pracy nie przekracza 3%, a razem z osobami wykonującymi „na czarno” pracę dodatkową dochodzi do 4%.

Wykres 25

Odsetek zatrudnionych w szarej strefie według wykształcenia.

Wykształcenie

Odsetek pracujących w szarej strefie w pracy głównej lub dodatkowej

Odsetek pracujących w szarej strefie w pracy głównej

Źródło: CASE - Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, 2008.

wyższe policealne średniezawodowe

średnieogólnokształcące

zasadniczezawodowe

gimnazjumi poniżej

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20%

Źródło: Polska 2030 - Wyzwania Rozwojowe. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, 2009

Osoby z niskim wykształceniem są często zmuszone akceptować najbardziej ryzykowną i kosztow-ną z punktu widzenia pracownika formę pracy nierejestrowanej, tzn. umowę ustną. Aż 70% osób z wykształceniem podstawowym pracujących w szarej strefie nie ma żadnej umowy. Oznacza to, że osoby te nie są objęte żadnymi przywilejami pracowniczymi ani ubezpieczeniami społecznymi, często natomiast są zarejestrowane jako bezrobotne, by mieć prawo do ubezpieczenia zdrowot-nego. Pracownicy wykształceni znacznie częściej mają umowy w pełni legalne, a w szarej strefie otrzymują jedynie część wynagrodzenia (wykres 26). Są więc objęte ubezpieczeniami społecznymi i przywilejami pracowniczymi. Część wynagrodzenia niepodlegającą opodatkowaniu mogą trakto-wać jako „zysk specjalny”, który nie wiąże się właściwie z żadnym realnym ryzykiem.

Należy przy tym podkreślić, że zatrudnienie w szarej strefie dotyczy przede wszystkim prac pro-stych – ogrodniczych, budowlanych, domowych. Prace wymagające wyższych kwalifikacji, takie jak korepetycje czy usługi opiekuńcze, zdrowotne, księgowe i prawne, mają zdecydowanie mniejszo-ściowy udział w zatrudnieniu i produkcji szarej strefy.

24 Na podstawie „Raportu Polska 2030” opracowanego przez Zespołu Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów. Redaktorem naukowym

opracowania jest minister Michał Boni.

104 ��

Wykres 26

Typy „stosunku pracy” w szarej strefie w zależności od wykształcenia pracownika.

Wykształcenie

Typ

pra

cy w

sza

rej s

trefi

e

Praca bez umowy Ukryta część wynagrodzenia

Źródło: CASE - Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, 2008.

wyższe policealne średniezawodowe

średnieogólnokształcące

zasadniczezawodowe

gimnazjumi poniżej

Inne

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

Źródło: Polska 2030 - Wyzwania Rozwojowe. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, 2009

Nie ma dostępnych danych dotyczących tej tematyki na niższych poziomach administracyjnych.

5.5 Klastry

Polityka skoncentrowana na podejściu klastrowym do rozwoju gospodarki jest nowym tematem w Polsce, ale zainteresowanie nim rośnie szczególnie w związku z polityką innowacyjną. Powsta-jące w Polsce regionalne systemy innowacyjne wykazują silne podobieństwo do klastrów, a two-rzenie klastrów uważa się za bardzo dobrą metodę wspomagania transferu wiedzy i innowacji do gospodarki. Rozłożenie klastrów na mapie oraz sprawozdania pokazują, że Polska posiada dobry potencjał do rozwoju konkurencyjnych struktur klastrowych silnie skoncentrowanych w regionach.

Pozostają jednak dwa kluczowe pytania: w jakim stopniu rząd krajowy powinien koordynować roz-wój klastrów oraz co powinno zostać zrobione na szczeblu regionalnym. Wywiady przeprowadzane z władzami regionalnymi dowodzą, że regiony podchodzą do kwestii rozwoju klastrów w coraz bardziej aktywny sposób. Obecnie starania w tym zakresie są koordynowane na szczeblu opera-cyjnym w ramach programów operacyjnych. Podejście takie nie pasuje jednak do „łagodniejszych” etapów budowania zaufania, które według władz regionalnych należy zainicjować w większości powstających klastrów, szczególnie w warunkach nadal słabo zorganizowanego środowiska przed-siębiorców.

Szczegółowe informacje na temat inicjatyw klastrowych w Polsce podaje badanie przeprowadzo-ne przez PARP w 2008 r. Badanie to identyfikuje 47 klastrów i 74 inicjatywy klastrowe w Polsce. Informacje na temat wyników badania są dostępne na Portalu Innowacji w postaci interaktywnej mapy klastrów: http://www.pi.gov.pl/Klastry/index.html. Mapa ta pozwala odnaleźć wiele przykła-dów klastrów w różnych regionach na poziomie NUTS2 w Polsce i zawiera szczegółowe dane na temat wszystkich z nich.

105��

Zidentyfikowane klastry zostaną porównane na podstawie specjalnie w tym celu zaprojektowanej metodologii, którą przygotowało Ministerstwo Gospodarki i GUS. Projekt został rozpoczęty w listo- Projekt został rozpoczęty w listo-Projekt został rozpoczęty w listo-padzie 2009 r. i planuje się, że zostanie zakończony w drugiej połowie 2010 r.

W Polsce stoi wiele przeszkód na drodze tworzenia klastrów, w szczególności są to: brak zaufania pomiędzy przedsiębiorcami oraz brak woli do współpracy pomiędzy firmami spowodowany oba-wami związanymi z wykradaniem pomysłów; nieświadomość znaczenia jakie odgrywa współpra-ca; brak środków finansowych i wspierających instytucji finansowych; brak informacji biznesowych i informacji o możliwych partnerach; brak regionalnej i lokalnej polityki wspierającej tworzenie klastrów; bariery podatkowe (np.: wyższe podatki dla stowarzyszeń); słabe zdolności zarządcze rolników i przedsiębiorców indywidualnych; młody sektor małych i średnich przedsiębiorstw, który nie posiada tradycji przedsiębiorczych oraz ograniczenia spowodowane brakiem zainteresowania do budowania zewnętrznych relacji ze strony głównego kierownictwa.

Główne wyzwania związane z budowaniem klastrów w Polsce obejmują:

integrację ośrodków badań i innych kluczowych ośrodków wiedzy w myśl polityki kla-strowej;

przyjęcie oddolnego podejścia do kształtowania nowych procesów rozwoju klastrów (doświadczenie międzynarodowe pokazuje, że działania rządowe mające na celu two-rzenie klastrów nie przynoszą większych sukcesów);

stworzenie warunków ramowych sprzyjających rozwojowi przedsiębiorstw w ogóle, a w szczególności rozwojowi klastrów (przepisy, infrastruktura, nieruchomości, bariery związane z działalnością);

wspieranie lokalnej współpracy prywatno-publicznej z naciskiem na wiodącą rolę sektora prywatnego;

określenie i zlikwidowanie niedoskonałości rynku;

przystąpienie do międzynarodowej sieci nauki o klastrach;

profesjonalizacja pośredników w dostępie do klastrów, w celu rozwijania ich kompetencji w zakresie budowania kapitału społecznego.

Polityka klastrowa stanowi dobry przykład obszaru polityki, który przynosi wyraźne potencjalne korzyści z współpracy pomiędzy władzami krajowymi i regionalnymi, ponieważ wsparcie dla rozwoju klastrów jest obecnie dostępne zarówno ze źródeł krajowych jak i regionalnych. Po zidentyfikowa-niu klastrów, PARP zapewnia wsparcie na rozwój klastra na szczeblu krajowym w ramach PO Inno-wacyjna Gospodarka, a w przypadku programu „Innovation Express” z budżetu państwa (wsparcie z tych źródeł otrzymuje odpowiednio 3 i 7 klastrów) w zakresie inwestycji, doradztwa i szkoleń oraz poprzez projekty VII Programu Ramowego, które skupiają się na międzynarodowej współpra-cy klastrów w zakresie badań, rozwoju i innowacji (RDI). Ponadto, aby zachęcić do ustanawiania i rozwijania inicjatyw klastrowych organizowane są seminaria promujące najlepsze praktyki i doradztwo/szkolenia dla klastrów obejmujące animatorów klastrów w ramach PO Kapitał Ludzki. Wsparcie dla rozwoju klastrów jest również dostępne z 16 RPO.

106 ��

5.6 Handel zagraniczny i bezpośrednie inwestycje zagraniczne

Dane na temat konkretnych miast nie są dostępne w statystyce publicznej. Najdokładniejsze są dane odnoszące się do województw (tabela 40).

Tabela 40

Wartość importu i eksportu według województw w 2007 r.

Import Eksport

Województwa w tym

a - ogółemb - do 9 pracującychc - powyżej 9 pracujących

liczb

a

po

dm

itó

w

imp

ort

ują

cych

war

tość

im

po

rtu

o

gó

łem

imp

ort

su

row

ców

i mat

eri

ałó

w

na

cele

p

rod

ukc

yjn

e

imp

ort

to

war

ów

do

dal

sze

j o

dsp

rze

daż

y

liczb

a

po

mio

tów

e

ksp

ort

ują

cych

war

tość

e

ksp

ort

u

wyr

bó

w,

usł

ug

i t

ow

aró

w

w mln zł w mln zł

OGÓŁEM a 8 790 264 826,5 125 611,9 121 182,1 8 157 245 268,0

b 3 256 8 489,4 473,4 7 145,3 2 827 4 425,9

c 5 534 256 337,1 125 138,5 114 036,8 5 330 240 842,1

Dolnośląskie a 981 26 266,8 19 947,9 4 881,3 852 30 656,2

b 384 734,9 64,1 610,2 290 397,5

c 597 25 532,0 19 883,8 4 271,0 562 30 258,7

Kujawsko-Pomorskie a 288 6 470,9 3 473,5 2 617,5 289 8 752,9

b 85 190,9 6,4 160,3 79 105,9

c 203 6 280,1 3 467,1 2 457,2 210 8 646,9

Lubelskie a 131 1 547,2 773,3 731,5 135 2 524,5

b 50 253,2 11,9 236,8 46 92,0

c 81 1 294,0 761,4 494,7 89 2 432,4

Lubuskie a 349 5 076,6 3 866,7 739,0 403 8 144,7

b 131 251,5 15,9 197,1 143 173,4

c 218 4 825,1 3 850,7 541,9 260 7 971,3

Łódzkie a 448 8 725,6 4 925,9 3 260,0 433 7 663,3

b 125 308,6 22,2 273,1 121 205,0

c 323 8 417,0 4 903,7 2 986,9 312 7 458,3

Małopolskie a 486 12 938,5 7 048,6 5 093,1 449 10 864,0

b 199 308,4 32,5 236,2 176 203,8

c 287 12 630,1 7 016,1 4 856,9 273 10 660,2

Mazowieckie a 2 653 106 449,4 24 946,1 75 154,4 2 097 55 200,5

b 1 071 3 685,2 162,5 3 058,8 783 1674,1

c 1 582 102 764,1 24 783,6 72 095,6 1 314 53 526,4

Opolskie a 190 3 384,0 1 887,2 1 265,6 225 3 526,5

b 63 118,8 5,8 111,1 85 81,8

c 127 3 265,2 1 881,4 1 154,5 140 3 444,7

Podkarpackie a 141 4 628,4 3 424,3 793,6 178 7 336,4

b 38 87,2 1,8 74,5 64 53,4

c 103 4 541,3 3 422,5 719,1 114 7 283,0

Podlaskie a 49 843,1 297,9 497,1 59 1 042,5

107��

Import Eksport

Województwa w tym

a - ogółemb - do 9 pracującychc - powyżej 9 pracujących

liczb

a

po

dm

itó

w

imp

ort

ują

cych

war

tość

im

po

rtu

o

gó

łem

imp

ort

su

row

ców

i mat

eri

ałó

w

na

cele

p

rod

ukc

yjn

e

imp

ort

to

war

ów

do

dal

sze

j o

dsp

rze

daż

y

liczb

a

po

mio

tów

e

ksp

ort

ują

cych

war

tość

e

ksp

ort

u

wyr

bó

w,

usł

ug

i t

ow

aró

w

w mln zł w mln zł

b 19 12,2 0,7 11,4 28 39,0

c 30 830,9 297,2 485,7 31 1 003,5

Pomorskie a 487 10 653,6 6 374,7 3 167,3 542 12 951,4

b 186 439,3 42,3 371,5 211 317,1

c 301 10 214,3 6 332,4 2 795,8 331 12 634,4

Śląskie a 1 044 38 969,0 28 203,2 7 026,1 939 50 213,0

b 404 1 002,2 41,8 904,2 329 273,4

c 640 37 966,8 28 161,4 6 121,9 610 49 939,7

Świętokrzyskie a 89 1 685,5 1 033,5 573,1 83 2 472,0

b 23 45,4 0,7 44,6 16 43,1

c 66 1 640,1 1 032,8 528,6 67 2 428,8

Warmińsko-Mazurskie a 89 671,9 486,1 131,7 106 4 040,6

b 25 51,6 1,9 45,3 30 25,4

c 64 620,3 484,2 86,4 76 4 015,1

Wielkopolskie a 877 31 655,6 16 106,1 13 807,1 806 30 745,3

b 260 668,2 29,7 548,6 208 203,4

c 617 30 987,4 16 076,3 13 258,4 598 30 541,9

Zachodniopomorskie a 488 4 860,3 2 817,0 1 443,7 561 9 134,4

b 193 332,0 33,1 261,6 218 537,6

c 295 4 528,4 2 783,9 1 182,1 343 8 596,8

Źródło: GUS

Danych na poziomie powiatów na ten temat dostarcza badanie Prof. Tomasza Komornickiego „Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regio-nalnej, na poziomie województw w ujęciu dynamicznym”.25 Poniżej przedstawiona analiza opiera się na wynikach tego badania.

25 Celem niniejszego opracowania jest ocena rozkładu intensywności i struktury polskiego handlu zagranicznego na poziomie regionalnym

(województwa) i subregionalnym (powiaty) w ujęciu dynamicznym. Z uwagi na rolę gospodarczą oraz ograniczenia metodologiczne (patrz niżej)

skoncentrowano się na analizie powiązań eksportowych (dane odnośnie importu omówiono tylko na poziomie ogólnym). Wykorzystane zostały

trzy przekroje czasowe: 2000 – okres przedakcesyjny (w praktyce pierwszy rok, pozwalający na agregację danych w obecnym układzie admini-

stracyjnym); 2005 – pierwsze efekty członkostwa w Unii Europejskiej, okres największej dynamiki wzrostów obrotów międzynarodowych; 2007

– najnowsze dostępne dane. Opracowanie bazuje wyłącznie na materiałach pierwotnych gromadzonych na granicach lub w ramach sprawoz-

dawczości unijnej. Dane z roku 2000 pochodzą z Centrum Informatyki Handlu Zagranicznego i są w całości oparte na dokumentach SAD (Single

Administrative Document) zbieranych wówczas na wszystkich granicach Polski. Dane z lat 2005 i 2007 zostały udostępnione przez Departament

Celny Ministerstwa Finansów i bazują na dwóch źródłach: druki SAD – dla wymiany pozaunijnej, druki INTRASTAT (sprawozdawczość przedsię-

biorstw) – dla wymiany wewnątrzunijnej.

108 ��

Eksport W roku 2000 Polska charakteryzowała się bardzo nierównomiernym wewnętrznym rozkładem eks-portu (rycina poniżej). Skupiał się on w Warszawie, na Górnym Śląsku oraz w niektórych innych ośrodkach regionalnych (Wrocław, Trójmiasto), a także w miastach, które w latach 90-tych były miejscami inwestycji zagranicznych (np. Kwidzyn, Polkowice, Elbląg, Piła, Gorzów Wielkopolski).

Rycina 28

Eksport ogółem (w mln USD).

Oznaczało to dominację pięciu województw: mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego, dolno-śląskiego oraz pomorskiego. Jednocześnie, znaczące obszary w Polsce wschodniej i centralnej praktycznie nie uczestniczyły w oficjalnej wymianie handlowej (w przypadku regionów wschodnich występował natomiast zapoczątkowany w latach 90-tych eksport bazarowy do krajów ościennych). W roku 2000 wartość wywozu z takich województw jak podlaskie, świętokrzyskie, opolskie, lubel-skie i warmińsko-mazurskie nie przekraczała kwoty 1 mld USD.

Źródło: T. Komorocki, Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej,

na poziomie województw w ujęciu dynamicznym. Ekspertyza na zleceniu Ministerstwa Rozwoju Regionalnego

109��

Zmiany jakie zaszły w latach 2000-2005 oraz 2005-2007 miały dwa podstawowe wymiary:

szybki ogólny wzrost eksportu w następstwie akcesji do Unii Europejskiej;

deglomeracja działalności eksportowej na poziomie subregionalnym.

Oznaczało to, że struktura handlu na poziomie województw nie uległa zasadniczym zmianom. Spośród jednostek o największym znaczeniu w wywozie, wzrósł udział dolnośląskiego i śląskiego (które już w roku 2005 stało się największym województwem-eksporterem w Polsce). Zwiększał się także udział małopolskiego i co charakterystyczne świętokrzyskiego, malał zaś lubelskiego, łódzkiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. W efekcie, świętokrzyskie przestało być naj-mniejszym eksporterem ustępując tę pozycję podlaskiemu. Jednocześnie jednak bardzo wyraźnie wzrósł udział wielu powiatów w Polsce zachodniej, a także w centralnej i południowo-wschodniej części kraju. Proces deglomeracji w najmniejszym stopniu objął szeroko rozumianą Polskę północ-no-wschodnią.

Przyrost eksportu na poziomie powiatowym w okresie 2000-2005 charakteryzuje się wyższymi wartościami wskaźników dynamiki w szeroko rozumianej Polsce wschodniej. Można to interpreto-wać jako powolną tendencję do wyrównywania się dysproporcji w natężeniu wywozu. Dla okresu 2005-2007 układ jest już jednak mniej jednoznaczny. Ma charakter mozaikowy i nie można go traktować jako potwierdzenie utrzymywania się tendencji w zakresie wyrównywania dysproporcji. Należy też pamiętać, że ogólny rozkład przestrzenny dynamiki jest po części kształtowany przez jednostki (zwłaszcza powiaty Polski wschodniej), których ogólna wartość eksportu jest znikoma. Wartość wskaźnika może tam niekiedy zależeć od jednej transakcji konkretnego przedsiębiorstwa.

Jeszcze w roku 2000 większość powiatów Polski wschodniej i centralnej odznaczało się wartością poniżej 300 USD wartości eksportu na mieszkańca, co plasowało je na poziomie krajów Afryki Centralnej. Sytuacja ulegała jednak systematycznej poprawie na skutek wspomnianej wyżej deglo-meracji handlu (rycina poniżej). W zachodniej części kraju występuje zwarty przestrzennie obszar o poziomie wskaźnika powyżej 1 tys. USD, a na pograniczu województw wielkopolskiego, lubu-skiego i dolnośląskiego nawet ponad 2 tys. USD. Zwarte regiony o wyraźnie niższym relatywnym znaczeniu eksportu koncentrują się obecnie (a) na pograniczu województw mazowieckiego, podla-skiego i warmińsko-mazurskiego, (b) w pasie od południowego Mazowsza (region Radomia) przez centralną część województwa świętokrzyskiego i wschodnią województwa małopolskiego, (c) na wschodniej Lubelszczyźnie.

110 ��

Rycina 29

Eksport na 1 mieszkańca (w USD).

Źródło: T. Komorocki, Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej,


W skali kraju powiatami o najwyższym poziomie wskaźnika eksportu na 1 mieszkańca (patrz ta-bela poniżej) są ośrodki przemysłu samochodowego (Bielsko-Biała, polkowicki, Gliwice, Tychy, wałbrzyski), wydobywczego (lubiński – miedziowego oraz Katowice – siedziba spółek węglowych), papierniczego (kwidzyński), telewizyjnego (mławski). Bezwzględnym liderem jest miasto Bielsko--Biała (33,7 tys. USD; siedziba Fiat Auto Poland). Spośród dużych miast wysoko w rankingu plasują się Poznań, Gdańsk i Warszawa. Zdecydowanie niekorzystna jest w tym kontekście pozycja Szczecina, Łodzi, Bydgoszczy, a zwłaszcza Lublina. Powiaty o najniższym poziomie wskaźnika w większości położone są w Polsce wschodniej.

111��

Tabela 41

Powiaty o najwyższym i najniższym poziomie eksportu na 1 mieszkańca.

POZYCJA POWIAT WOJEWÓDZTWO Eksport na 1 mieszkańca (USD)

1 M. BIELSKO-BIAŁA śląskie 33 686

2 POLKOWICKI dolnośląskie 27 944

3 LUBIŃSKI dolnośląskie 27 563

4 MŁAWSKI mazowieckie 22 275

5 KWIDZYŃSKI pomorskie 21 897

6 M. GLIWICE śląskie 15 278

7 WROCŁAWSKI dolnośląskie 14 351

8 OŁAWSKI dolnośląskie 14 292

9 M. KATOWICE śląskie 13 752

10 GOLENIOWSKI zachodniopomorskie 13 708

11 M. PŁOCK mazowieckie 12 563

12 M. TYCHY śląskie 12 219

13 WAŁBRZYSKI dolnośląskie 10 630

14 PILSKI wielkopolskie 9 373

15 TCZEWSKI pomorskie 8 817

16 M. POZNAŃ wielkopolskie 8 532

17 M. GDAŃSK pomorskie 8 390

20 M.ST. WARSZAWA mazowieckie 7 716

47 M. KRAKÓW małopolskie 4 775

54 M. WROCŁAW dolnośląskie 4 419

116 M. SZCZECIN zachodniopomorskie 2 565

141 M. ŁÓDŹ łódzkie 2 080

162 M. BYDGOSZCZ kujawsko-pomorskie 1 782

241 M. LUBLIN lubelskie 1 072

365 RADZIEJOWSKI kujawsko-pomorskie 153

366 KIELECKI świętokrzyskie 152

367 MIECHOWSKI małopolskie 102

368 ŻUROMIŃSKI mazowieckie 101

369 SEJNEŃSKI podlaskie 80

370 HRUBIESZOWSKI lubelskie 79

371 NOWODWORSKI pomorskie 74

372 OSTROŁĘCKI mazowieckie 70

373 CHEŁMSKI lubelskie 46

374 KOLNEŃSKI podlaskie 38

375 TATRZAŃSKI małopolskie 24

112 ��

POZYCJA POWIAT WOJEWÓDZTWO Eksport na 1 mieszkańca (USD)

376 LUBACZOWSKI podkarpackie 19

377 KAZIMIERSKI świętokrzyskie 19

378 WŁODAWSKI lubelskie 11

379 WĘGORZEWSKI warmińsko-mazurskie 7

Źródło: T. Komorocki. Ocena charakteru, struktury i intensywności polskiego eksportu w kontekście celów polityki regionalnej,


Odnosząc eksport do wskaźników ekonomicznych mamy do czynienia ze spektakularnym wzro-stem wskaźników. Eksport wzrastał w bieżącej dekadzie zdecydowanie szybciej niż produkcja i produkt krajowy. Spośród powiatów o zdecydowanie proeksportowym charakterze gospodarki wymienić należy m.in. pruszkowski, miasto Gdynia, oławski, miasto Zielona Góra oraz ponownie kwidzyński. W grupie dużych miast jako posiadające gospodarkę o charakterze międzynarodowym wymienić należy Szczecin i Wrocław, a w drugiej kolejności Poznań i Gdańsk. Miastami, z których produkcja w największym stopniu nastawiona jest tylko na odbiorców krajowych są Lublin, Byd-goszcz i Katowice.

Struktura kierunkowa eksportu Już w latach 90-tych obserwowany jest w Polsce pasmowy układ udziału UE w wymianie han-dlowej malejący stopniowo od zachodu w kierunku wschodnim, spadając do poziomu wyraźnie poniżej 50% we wschodnim pasie przygranicznym. Prawidłowość ta, w ogólnym zarysie, została zachowana i jest widoczna w rozkładzie powiatowym (rycina poniżej). Akcesja do Unii Europej-skiej zaowocowała jednak wyraźnym wzrostem udziału eksportu na kierunku Europy Zachodniej w niektórych częściach Polski wschodniej. Z pasmowego układu wymiany z „piętnastką” wyłamy-wały się niektóre duże metropolie, w tym przede wszystkim Warszawa i Gdańsk.

113��

Rycina 30

Udział 15 krajów „starej Unii” w eksporcie (w %).



Reasumując należy stwierdzić, że akcesja do UE niezależnie od silnego pobudzenia działalno-ści eksportowej spowodowała przesunięcie kierunków eksportu od jądra gospodarczego Unii Europejskiej w stronę nowych państw członkowskich oraz, co interesujące, także państw trzecich. Udział Unii Europejskiej był z reguły mniejszy w dużych ośrodkach miejskich, które skupiają obroty handlowe z krajami trzecimi. Jako relatywnie najbardziej „unijną” uznać można w tym kontekście gospodarkę Krakowa, Poznania, Wrocławia, Szczecina, Bydgoszczy i Łodzi (wszędzie ponad 75% eksportu do UE26), a jako bardziej zdywersyfikowaną pod względem powiązań eksportowych gospodarkę Warszawy, Lublina, Gdańska i Katowic.

Poniżej pokazano udział wybranych krajów sąsiednich w eksporcie na poziomie powiatów oraz podsumowanie tendencji.

114 ��

Rycina 31

Udział Niemiec w eksporcie (w %).



Niemcy są najważniejszym partnerem handlowym Polski;

ogólny spadek znaczenia Niemiec jako partnera handlowego w eksporcie oraz wzrost udziału zachodniego sąsiada w strukturze eksportu powiatów Polski wschodniej (skutek zmniejszania się znaczenia czynnika geograficznego w kontaktach handlowych z Niem-cami po wstąpnieniu Polski do UE);

spośród dużych ośrodków, najbardziej ukierunkowane na odbiorcę niemieckiego są Szczecin (45% udziału w eksporcie), Bydgoszcz, Poznań i Wrocław (wszystkie ponad 30%), relatywnie mniej Warszawa, Łódź, Lublin oraz Gdańsk.

115��

Rycina 32

Udział Republiki Czeskiej w eksporcie wg powiatów (w %).



wzrost udziału Republiki Czeskiej w eksporcie;

województwa: opolskie, śląskie i dolnośląskie głównymi partnerami południowego sąsiada Polski;

wzrost udziału Czech w strukturze eksportu powiatów Polski centralnej i wschodniej;

słabe powiązania eksportowe Polski północno-zachodniej z Czechami;

dużymi ośrodkami najsilniej powiązanymi eksportowo z Czechami są Lublin, Wrocław i Warszawa.

116 ��

Rycina 33

Udział Rosji w eksporcie wg powiatów (w %).



słabnięcie udziału wymiany handlowej z Rosją w strukturze eksportu we wschodnich powiatach Polski;

wyrównywanie się rozkładu przestrzennego jednostek o dużym znaczeniu partnera rosyjskiego;

włączenie powiatów Polski zachodniej w kontakty handlowe z Rosją;

spośród dużych miast Polski najbardziej powiązane eksportowo z partnerem rosyjskim są: Łódź, Warszawa, Bydgoszcz, Lublin i Gdańsk.

117��

Import Rycina 34

Import ogółem (w mln USD).



Rozkład regionalny importu (rycina powyżej) okazał się bardziej stabilny w okresie rozwoju obro-tów i akcesji do Unii Europejskiej. Wzrosty (nieco mniejsze niż w przypadku eksportu) rozłożyły się relatywnie proporcjonalnie na dotychczasowe województwa i powiaty-importerów. Utrzymała się ogromna koncentracja przywozu w Warszawie oraz w innych dużych ośrodkach będących siedzibami firm importerów, a tym samym miejscami dalszej redystrybucji przywożonych towarów konsumpcyjnych. Dotyczy to przede wszystkim Poznania, Wrocławia i Trójmiasta. Ważnymi impor-terami są też ponownie jednostki, w których znajdują się firmy z kapitałem zagranicznym, a ponad-to siedziby koncernów paliwowych (Płock i Gdańsk), do których trafia przywożona ropa naftowa. W układzie wojewódzkim największa część importu trafia do województwa mazowieckiego, a w następnej kolejności do śląskiego i wielkopolskiego. Najmniejsza jest wartość towarów przywo-żonych do świętokrzyskiego, podlaskiego, lubelskiego i warmińsko-mazurskiego.

118 ��

Po przeliczeniu na 1 mieszkańca, podobnie jak w przypadku eksportu, widoczna jest uprzywilejo-wana pozycja zachodniej części kraju (rycina poniżej).

Rycina 35

Import na 1 mieszkańca (w USD).



Wartość importu na mieszkańca w wielu jednostkach Polski wschodniej nie zmieniła się prawie wcale od roku 2000. W połączeniu z ogólnym wzrostem importu, świadczy to pośrednio o wzro-ście jego koncentracji. Wzrost ten wystąpił przede wszystkim w Warszawie i w drugiej kolejności w Poznaniu, Trójmieście i Wrocławiu (a więc w miastach, które już wcześniej skupiały dużą część przywozu).

Bezpośrednie inwestycje zagraniczneNie ma danych dotyczących BIZ w podziale na obszary miejskie. Poniżej przedstawiono ogólną charakterystykę tego zagadnienia dla Polski. Według danych NBP napływ bezpośrednich inwesty-cji zagranicznych (BIZ) do Polski kształtował się na poziomie - od 6,8 mld EUR w 1999 r., poprzez

119��

4,07 mld EUR w 2003 r. do 16,7 mld EUR w 2007 r. Zauważalny był znaczny wzrost napływu BIZ po akcesji do UE – w 2004 r. do Polski napłynęło ponad 2,5-krotnie więcej BIZ niż w roku poprzednim. Według badania przeprowadzonego na zlecenie MRR w 2008 r. największą atrakcyj-nością inwestycyjną charakteryzują się województwa: śląskie, mazowieckie, dolnośląskie i wielko-polskie. Regiony te cechują się bardzo dobrze rozwiniętą infrastrukturą gospodarczą, stosunkowo dużymi i chłonnymi rynkami zbytu oraz ponadprzeciętną dostępnością transportową.

Tabela 42

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne – Polska 2008 r.

ROK 2008 (mln EUR)

Całkowita kwota BIZ 9 971,6

Analiza wg sektorów

rolnictwo i rybołówstwo 100,3

górnictwo i wydobycie 15,4

produkcja 1 442,4

elektryczność, gaz i woda 1 046,6

budownictwo 274,9

handel i serwis 1 455,4

hotele i restauracje -24,1

transport, komunikacja -500,7

pośrednictwo finansowe 3 012,5

nieruchomości i działalność biznesowa 2 605,2

inne usługi 78,0

nieprzydzielone 10,2

prywatne kupno i sprzedaż nieruchomości 455,5

Źródło: http://www.nbp.pl/publikacje/zib/zib2008.pdf

Zgodnie z najnowszymi szacunkami NBP wartość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicz-nych (BIZ)26 do Polski w pierwszych 11 miesiącach 2009 r. wyniosła 7,66 mld EUR, czyli 79% war-tości z analogicznego okresu roku ubiegłego. Oznacza to, że napływ inwestycji do naszego kraju już w pierwszych 11 miesiącach przekroczył tegoroczną prognozę PAIiIZ - 7 mld EUR.

Analizując inwestycje typu greenfield wg bazy danych Financial Times w okresie styczeń-listopad 2009 r.27 ogłoszono podjęcie w Polsce 199 nowych projektów inwestycyjnych, których planowane nakłady inwestycyjne mają wynieść 5,8 mld USD, w wyniku których powinno powstać 14 710 miejsc pracy.

Najwięcej inwestycji (28%) ulokowano w przemyśle. Na kolejnych miejscach znalazł się handel detaliczny (16%) i logistyka (15% projektów). Do usług dla biznesu trafiły 24 projekty (12% całości). Polska staje się jednak coraz bardziej atrakcyjna dla inwestycji usługowych, które choć podzielone na wiele sektorów, razem przewyższają już inwestycje w przemyśle.

26 NBP jako bezpośrednie inwestycje zagraniczne zalicza: inwestycje w kapitały własne (nowe inwestycje), reinwestowane zyski i pożyczki

od spółek zagranicznych powiązanych kapitałowo.27 Financial Times udostępnia bazę nowych projektów inwestycyjnych pod nazwą FDI Intelligence. Opiera się ona na zapowiedziach inwestycyjnych

firm. Z tego powodu dane te różnią się od danych NBP, ale są lepiej sprofilowane, pokazują bowiem rzeczywiście podejmowane nowe inwestycje,

a nie np. kredyty wewnątrzkorporacyjne czy kapitał w tranzycie. Baza ta jest uzupełniania na bieżąco, dlatego nieraz najnowsze dane są rewido-

wane i nieznacznie mogą się od siebie różnić w zależności od rodzaju przeprowadzanej analizy.

120 ��

W badanym okresie najwięcej inwestycji pochodziło z USA (30 projektów, tj. 15% całości) i z Niemiec (29 projektów i 15% całości). Na kolejnym miejscu znajdowała się Francja (19 projektów, 10% cało-ści), Wielka Brytania (14 projektów i 7% całości), Szwajcaria (12 projektów, 6% całości), Hiszpania i Niderlandy (po 11 projektów, tzn. 5% całości) oraz Szwecja i Austria (po 10 projektów). Najważniej-szymi miastami pochodzenia inwestycji były: Londyn (8 projektów), Paryż i Tokio (po 6 projektów).

Największym zainteresowaniem inwestorów w okresie I-XI 2009 r. cieszyło się województwo mazowieckie (35 inwestycji), na następnych miejscach znalazły się: dolnośląskie (23 projekty), śląskie (17 projektów), łódzkie (16 projektów), wielkopolskie (15 projektów), Małopolskie (9 projek-tów). Najwięcej inwestycji ulokowano w: Warszawie (23), Wrocławiu (13), Poznaniu (10), Krakowie (9) i Łodzi (8 projektów).

Podsumowanie Najszybciej rozwijają się wielkie miasta i ich obszary funkcjonalne, najwolniej podregiony wschod-niej Polski. Różnice te mają jednak charakter trwały, a od 1995 r. następuje ich wzrost.

Regiony lepiej rozwinięte, w tym obszary funkcjonalne dużych miast, przyciągały także zdecydo-wanie większy kapitał inwestycyjny zarówno w przemyśle, jak i w usługach. Odnosiły one także największe korzyści w wyniku działania efektów kumulacyjnych i mnożnikowych poprzez tworzenie rynków zbytu dla miejscowych dostawców dóbr i usług. Najszerszy obszar wyższych niż przeciętne nakładów inwestycyjnych otacza Warszawę, natomiast obszary takie nie pojawiają się wokół Lubli-na, Białegostoku, Bydgoszczy i Torunia, pomimo stosunkowo wysokich nakładów inwestycyjnych w tych miastach. Relatywnie wysokie wskaźniki inwestycji cechują także niektóre powiaty pograni-cza polsko-niemieckiego. Ważnym czynnikiem sprzyjającym lokalizacji nowych inwestycji, głównie zagranicznych, jest także dostępność do autostrad i portów lotniczych.

Z przedstawionych danych i analiz wyłania się następujący obraz podziałów przestrzennych: (a) Warszawa i jej obszar funkcjonalny, (b) pozostałe duże miasta i ich obszary funkcjonalne oraz (c) reszta kraju. Pogłębia to mozaikowy charakter rozwoju Polski co dobrze charakteryzuje poniższa rycina.

121��

Rycina 36

Funkcje gospodarcze gmin (2008).

Źródło: P. Śleszyński (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN)

122 ��

&��

6.1 Kapitał ludzki

Poziom wykształcenia ludności uznawany jest za jeden z najważniejszych czynników rozwojowych i wraz z kwalifikacjami zawodowymi jest jednym z najważniejszych składników kapitału ludzkiego.

Dane coroczne/bieżące dotyczące poziomu wykształcenia są zbierane przez statystkę publiczną na poziomie kraju i województw dla ludności powyżej 13 i 15 lat. Tabela z danymi za lata 2003-2008 dla ludności powyżej 15 lat znajduje się w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych. Nale-ży podkreślić, iż liczba osób posiadających wyższe wykształcenie wzrosła od 1988 do 2005 r. o połowę z 6,5% do 10,2%28. Od 2005 r. można obserwować dalszy systematyczny wzrost poziomu wykształcenia ludności w wieku 15+ do prawie 15% w 2008 r. (GUS). Analizując udział ludności w grupie wiekowej 15-64 lat wskaźnik ten wynosił w 2008 r. 16,5%.

Udział populacji według wykształcenia w ujęciu regionalnym przedstawia poniższy wykres.

Wykres 27

Udział populacji w wieku 15-64 lat posiadającej wyższe wykształcenie.

2000 2008

Łódz

kie

Maz

owie

ckie

Mał

opol

skie

Ślą

skie

Lube

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Św

ięto

krzy

skie

Lubu

skie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

iopo

mor

skie

Dol

nośl

ąski

e

Opo

lski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Pom

orsk

ie

War

miń

sko-

Maz

ursk

ie

0

5

10

15

20

25%

Źródło: BAEL (2008)

28 G. Węcławowicz, J. Bański, Marek Degórski, Tomasz Komornicki, Piotr Korcelli, Przemysław Śleszyński „Przestrzenne Zagospodarowanie Polski

na początku XXI wieku”, PAN, IGiPZ im. Stanisława Leszczyckiego.

123��

Do analizy zróżnicowania poziomu według wykształcenia w podziale na obszary miejskie i wiejskie w skali całego kraju można skorzystać z szacunkowych danych GUS publikowanych na poziomie kraju dla ludności powyżej 13 lat. Szacuje się, że na koniec 2007 r. w miastach wykształcenie wyższe miało 22,1% ludności (około 20,1% i 23,7% kobiet), a na wsi tylko 7% ogółu ludności. Wykształcenie średnie jest głównie domeną kobiet. Posiada je 39,9% mieszkanek miast oraz 27% kobiet mieszkających na wsi. Wykształcenie podstawowe posiada 21,8% kobiet (16,4% w mia-stach i 31% na wsi) i 18,4% mężczyzn (12,6% w miastach i 25,5% na wsi). Analizując te same dane dla 2008 r. można zauważyć, że rośnie procent wykształcenia ludności – dla miast wyniósł 23,2, dla wsi – 7,5. Szczegółowe dane znajdują się w poniższej tabeli.

Tabela 43

Ludność w wieku 13 lat i więcej według stanu w dniu 31 XII według poziomu wykształcenia29

WYSZCZE-GÓLNIENIE

Ogółem

W tym z wykształceniem

wyższymśrednim i policealnym

zasadniczym zawodowym

gimna- zjalnym

podstawowym ukończonym

W odsetkach

OGÓŁEM

2002 100,0 11,1 32,4 23,8 1,8 28,0

2005 100,0 14,2 33,0 23,0 5,5 21,8

2007 100,0 16,5 33,4 22,4 5,5 20,2

2008 100,0 17,4 33,6 22,3 5,5 19,4

miasta 100,0 23,2 38,3 20,2 4,5 13,8

wieś 100,0 7,5 25,3 28,5 6,4 27,2

Mężczyźni

2002 100,0 10,2 28,7 30,8 1,9 26,2

2005 100,0 12,4 30,3 29,5 5,9 19,9

2007 100,0 14,0 31,3 28,8 6,1 18,4

2008 100,0 14,7 31,5 28,5 6,2 17,7

miasta 100,0 21,0 36,7 25,1 5,2 12,0

wieś 100,0 6,0 23,1 35,4 6,8 24,6

Kobiety

2002 100,0 11,8 35,9 17,4 1,7 29,7

2005 100,0 15,9 35,6 17,0 5,0 23,5

2007 100,0 18,7 35,5 16,6 4,9 21,8

2008 100,0 19,8 35,4 16,5 4,9 21,0

miasta 100,0 25,0 39,7 15,6 4,0 15,7

wieś 100,0 8,7 27,0 22,0 6,0 30,5

Żródło: Rocznik demograficzny 2007, GUS

29 Podstawą szacunku ludności według płci i poziomu wykształcenia są wyniki NSP’2002, wyniki bieżących bilansów ludności oraz wyniki badań

z zakresu szkolnictwa. Dodatkowo - od 2004 r. - podziału na ludność miejską i wiejską dokonano w oparciu o wyniki “Badania stanu zdrowia

ludności Polski w 2004 r.”.

124 ��

Niski poziom wykształcenia ludności na obszarach wiejskich i w małych miastach wynika z ich słabego poziomu rozwoju gospodarczego i stałego odpływu ludności lepiej wykształconej i przed-siębiorczej, przede wszystkim w młodszych kategoriach wiekowych (20-30 lat). Znaczna ich część przenosi się do dużych miast i ośrodków metropolitalnych, wzbogacając ich kapitał ludzki. Coraz znaczniejsza część wybiera także emigrację.

Wykształcenie ludności w poszczególnych miastach w Polsce można analizować jedynie na pod-stawie wyników ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 r. (NSP 2002) obejmującego mieszkańców powyżej 13 lat według następujących kategorii wykształ-cenia: wyższe, policealne, średnie, zasadnicze zawodowe, podstawowe ukończone, podstawowe nieukończone i bez wykształcenia. Wyniki wskazują, iż najwięcej jest osób z wyksz tałceniem podsta-wowym ukończonym (29,76%), następnie średnim (28,32%) i zasadniczym zawodowym (23,25%). Zdecydowanie mniejszy jest udział osób z wykształceniem wyższym (9,88%), podstawowym nieukończonym i bez wykształcenia (3,64%) i policealnym (3,16%). Dla 2,01% mieszkańców nie ustalono poziomu wykształcenia. Analiza jego wyników pozwala także wnioskować, iż średni poziom wykształcenia jest silnie zróżnicowany przestrzennie.

Poziom wykształcenia według klas wielkościowych gmin w Polsce, na podstawie NSP 2002 przed-stawia poniższa tabela. Wyraźnie widać, iż poziom wykształcenia jest wprost proporcjonalny do wiel-kości gminy. Ponadto, poziom wykształcenia w gminach miejskich i miejsko-wiejskich jest wyższy niż w gminach wiejskich. Jednak należy podkreślić, iż udział ludności z wyższym wykształceniem w dużych gminach wiejskich jest na równym poziomie z małymi gminami wiejskimi i miejsko-wiej-skimi.

Tabela 44

Struktura ludności według poziomu wykształcenia w 2002 r. i kryterium wiel kości gminy.


Udział ludności (%)

z wykształceniem

wyż

szym

po

lice

aln

ym

śre

dn

im

zasa

dn

iczy

m

zaw

od

ow

ym

po

dst

awo

wym

u

koń

czo

nym

po

dst

awo

wym

n

ieu

koń

czo

nym

i b

ez

wyk

szta

ł-ce

nia

o n

ieu

stal

on

ym

po

zio

mie

w

yksz

tałc

en

ia


do 10 000 5,04 2,62 22,14 26,46 37,80 5,28 0,66

10 000 – 20 000 6,56 3,21 25,67 26,16 33,26 4,23 0,92

20 000 – 50 000 9,06 3,65 30,13 24,30 28,59 3,16 1,11

50 000 – 100 000 11,31 3,83 33,20 22,08 25,13 2,47 1,98

100 000 – 200 000 12,02 3,30 32,51 21,93 23,73 2,15 4,35

powyżej 200 000 16,79 3,81 35,54 17,64 21,01 1,82 3,41

wszystkie gminy 7,33 3,19 26,48 25,27 32,56 4,09 1,08

GMINY WIEJSKIE

do 4 000 3,49 1,71 17,64 25,62 43,27 7,83 0,45

4 000 – 6 000 3,57 1,80 18,31 26,60 42,25 7,06 0,42

6 000 – 8 000 3,95 1,83 18,99 27,31 40,80 6,41 0,70

125��


Udział ludności (%)

z wykształceniem

wyż

szym

po

lice

aln

ym

śre

dn

im

zasa

dn

iczy

m

zaw

od

ow

ym

po

dst

awo

wym

u

koń

czo

nym

po

dst

awo

wym

n

ieu

koń

czo

nym

i b

ez

wyk

szta

ł-ce

nia

o n

ieu

stal

on

ym

po

zio

mie

w

yksz

tałc

en

ia

8 000 – 12 000 4,65 1,97 20,41 28,68 38,32 5,08 0,90

12 000 – 16 000 5,77 2,16 22,60 28,90 35,30 4,48 0,78

powyżej 16 000 5,73 2,23 23,20 28,99 35,01 3,95 0,89

wszystkie gminy 4,01 1,85 19,08 27,17 40,83 6,46 0,61

Źródło: Paweł Krawczyk, “Procesy demograficzne w Polsce w latach 1995-2007” (na podstawie NSP, GUS)

Rozkład przestrzenny wyników NSP 2002 przedstawia poniża rycina.

Rycina 37

Poziom wykształcenia ludności w wieku 13 lat i więcej.

Źródło: A Gawryszewski (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN - na podstawie NSP 2002 (EP KPZK)

Analizując poszczególne miasta (tabela poniżej zawiera dane dla miast na prawach powiatu), można zauważyć, że wysoki udział ludności z wykształceniem wyższym występuje w największych miastach i obszarach metropolitalnych - ośrodkach akademickich - przede wszystkim Warszawy, Krakowa, Poznania, Wrocławia, Gdańska-Sopotu-Gdyni, ale także i średnich ośrodkach miejskich m.in. Olsztyna, Kielc, Białegostoku, Lublina i Zielonej Góry - gdzie odsetek ludności z wykształce-niem wyższym sięga niekiedy 20%. Wartość tego wskaźnika jest także wysoka w gminach położo-nych w aglomeracjach miejskich (strefach suburbanizującej się strefy podmiejskiej) - np. Podkowa

126 ��

Leśna, Sopot, Michałowice, Piaseczno. Najniższy poziom wykształcenia występuje w małych gmi-nach położonych w większej odległości od miast/na obszarach peryferyjnych.

Pomimo dalszego ogólnego wzrostu poziomu wykształcenia ludności po roku 2002 rozkład regio-nalny zjawiska cechuje się dużą stabilnością.

Analizując zróżnicowanie poziomu wykształcenia według płci należy zauważyć, że zdecydowanie lepiej wykształcone są kobiety. Przeważają one wśród osób z wy kształceniem wyższym i poli-cealnym oraz średnim. Zdecydowana dominacja mężczyzn występuje natomiast wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (P. Krawczyk, 2009).

Tabela 45

Poziom wykształcenia w miastach na prawach powiatu w 2002 r. (ranking według udziału ludności z wykształceniem wyższym).

Miasto 2002

Liczba ludności ogółem

Liczba ludności w wieku 13 lat i więcej

podstawowe ukończone %

zasadnicze zawodowe %

średnierazem %

wyższe %

Sopot 41 927 37 781 16,1 11,3 37,0 23,9

Warszawa 1 689 201 1 513 983 15,4 9,7 37,6 23,4

Lublin 357 110 312 300 19,2 13,7 37,9 20,9

Rzeszów 160 376 139 233 17,4 12,8 39,8 20,8

Kraków 758 544 670 538 17,5 16,4 36,1 20,1

Wrocław 640 367 570 413 20,1 15,2 36,7 19,8

Kielce 212 429 186 242 20,1 13,9 37,0 19,7

Poznań 578 886 512 948 18,0 19,0 36,8 19,6

Opole 129 946 114 885 17,6 14,0 36,2 19,2

Olsztyn 173 102 150 813 19,7 13,1 37,6 18,8

Gdynia 253 458 221 681 19,3 18,6 36,2 17,5

Gdańsk 461 334 404 872 19,6 17,1 36,3 17,1

Białystok 291 383 251 736 21,3 14,6 36,4 16,9

Zielona Góra 118 293 103 933 19,6 16,8 37,7 16,8

Koszalin 108 709 95 601 21,0 16,8 36,6 16,7

Szczecin 415 399 365 767 21,4 17,1 35,0 16,3

Zamość 67 160 56 903 23,4 15,6 36,9 15,7

Katowice 327 222 287 899 22,4 21,2 33,3 15,5

Siedlce 76 656 65 423 23,9 18,2 34,9 15,2

Skierniewice 48 537 41 653 23,3 18,9 35,7 15,0

Toruń 211 243 183 709 22,1 21,1 34,4 14,6

Częstochowa 251 436 220 857 23,8 19,6 35,3 14,3

Przemyśl 68 095 58 134 22,6 15,9 38,7 14,3

Łódź 789 318 707 904 25,0 16,1 35,1 14,2

Radom 229 699 196 499 26,2 17,9 34,5 14,2

Słupsk 99 943 86 773 23,3 21,6 33,5 14,1

Tarnów 119 913 102 976 21,7 21,1 34,6 14,0

Bydgoszcz 373 804 325 564 22,1 23,9 33,3 13,9

Chełm 68 909 59 041 25,8 15,3 37,8 13,9

Bielsko-Biała 178 028 154 762 20,8 24,1 33,0 13,7

127��

Miasto 2002

Liczba ludności ogółem

Liczba ludności w wieku 13 lat i więcej

podstawowe ukończone %

zasadnicze zawodowe %

średnierazem %

wyższe %

Ostrołęka 54 238 45 638 26,3 19,5 34,0 13,7

Gliwice 203 814 178 718 20,9 19,6 32,7 13,6

Płock 128 361 110 728 23,4 18,9 35,1 13,6

Biała Podlaska 58 311 48 779 23,5 18,4 36,2 13,5

Łomża 63 936 53 596 26,6 19,2 33,1 13,3

Nowy Sącz 84 477 70 810 19,8 18,1 38,7 13,2

Tarnobrzeg 50 287 42 638 22,7 20,6 33,6 13,1

Leszno 63 660 54 357 22,5 23,2 35,6 12,9

Jelenia Góra 89 339 78 878 24,0 21,4 34,9 12,8

Suwałki 68 923 56 682 29,2 16,1 32,9 12,5

Piotrków Tryb. 80 979 69 964 26,2 19,5 35,1 12,4

Kalisz 109 498 94 609 25,7 20,7 35,3 12,3

Gorzów Wlkp. 125 914 109 126 23,6 21,6 33,1 12,3

Konin 82 353 70 458 24,0 21,5 35,8 12,2

Elbląg 128 134 109 719 24,6 23,4 32,4 11,7

Świnoujście 41 796 36 483 24,3 21,6 33,2 11,2

Włocławek 121 229 104 397 26,3 22,7 31,7 10,8

Sosnowiec 232 622 206 854 24,0 22,8 35,3 10,6

Legnica 107 100 92 467 25,0 21,2 33,1 10,6

Tychy 132 816 116 159 23,1 26,5 33,0 10,6

Dąbrowa Górnicza

132 236 117 122 24,4 22,7 34,8 9,7

Chorzów 117 430 102 002 26,4 25,7 29,0 8,3

Grudziądz 100 376 86 375 28,0 27,0 30,0 8,3

Wałbrzych 130 268 115 123 30,0 22,4 30,4 8,2

Jaworzno 96 826 83 542 28,8 24,8 31,0 8,2

Siemianowice Śl. 74 269 64 911 27,6 28,0 30,1 8,2

Mysłowice 75 712 65 238 26,8 26,4 31,2 7,9

Rybnik 142 731 122 140 27,1 31,1 25,6 7,7

Bytom 193 546 167 825 24,4 25,6 26,3 7,3

Zabrze 195 293 168 651 24,5 22,8 24,2 7,1

Żory 63 461 54 471 25,9 35,9 25,8 6,4

Świętochłowice 56 410 48 825 27,4 28,2 24,4 6,1

Piekary Śląskie 60 909 52 948 28,9 31,2 26,0 6,1

Jastrzębie-Zdrój 97 116 81 782 29,6 33,4 25,5 6,0

Ruda Śląska 150 595 129 542 27,8 31,7 25,6 5,8


(na podstawie GUS)

Kapitał ludzki miast można także analizować na podstawie liczby uczących się oraz liczby pla-cówek edukacyjnych. Dane te dla Polski, województw oraz poszczególnych miast zawarte są w przekazanych arkuszach kalkulacyjnych. Analiza liczby zarejestrowanych studentów w roku akademickim 2007/2008 wskazuje na fakt, iż znaczna część studentów jest skoncentrowana w dużych ośrodkach akademickich zlokalizowanych w największych miastach.

128 ��

Tabela 46

Miasta o najwyższej liczbie studentów zarejestrowanych w roku akademickim 2007/2008.

Jednostka terytorialna Liczba studentów

Warszawa 339 862

Kraków 182 270

Konurbacja górnośląska30 154 674

Wrocław 143 045

Poznań 142 792

Łódź 134 115

Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot) 98 167

Aglomeracja Bydgoszcz+Toruń 106 185

Lublin 85 862

Katowice 73 000

Szczecin 61 572

Rzeszów 50 765

Olsztyn 49 943

Kielce 47 646

Białystok 46 059

Opole 39 619

Toruń (sam) 33 563

Częstochowa 28 836

Radom 20 967

Zielona Góra 19 254

Bielsko-Biała 16 456

Źródło: Opracowanie własne (MRR) na podstawie danych GUS

Tabela 47

Studenci szkół wyższych w 2008 r. Stan w dniu 30 XI.

MIASTA

Łącznie z cudzoziemcami W tym studenci - cudzoziemcy

og

ółe

m

w t

ym k

ob

iety

z liczby ogółem - formy studiów

og

ółe

m

w t

ym k

ob

iety


stac

jon

arn

e

nie

stac

jo-

nar

ne

stac

jon

arn

e

nie

stac

jo-

nar

ne

W LICZBACH BEZWZGLĘDNYCH

M.st. Warszawa 285403 165240 124927 160476 3744 1873 3007 737

Białystok 45937 26516 22221 23716 488 303 323 165

Bydgoszcz 43907 26219 21706 22201 42 23 34 8

Gdańsk 78626 43356 44872 33754 749 380 721 28

Gorzów Wlkp. 7336 4291 3471 3865 10 5 10 -

Katowice 71403 43950 29336 42067 575 234 543 32

Kielce 46364 26943 17205 29159 54 30 15 39

Kraków 184886 103918 107217 777669 1801 984 1673 128

30 Konurbacja górnośląska traktowana łącznie jako dawny NUTS 3 (skupia 14 największych miast Śląska i Zagłębia: Bytom, Chorzów, Dąbrowę

Górniczą, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Rudę Śląską, Siemianowice, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, Zabrze).

129��

MIASTA


og

ółe

m

w t

ym k

ob

iety


og

ółe

m

w t

ym k

ob

iety


stac

jon

arn

e

nie

stac

jo-

nar

ne

stac

jon

arn

e

nie

stac

jo-

nar

ne

Lublin 85 911 51 487 50 217 35 694 1 010 499 369 641

Łódź 127 259 75 606 48 636 78 623 1 532 869 624 908

Olsztyn 42 214 25 296 24 946 17 268 89 38 78 11

Opole 34 272 19 708 17 370 16 902 78 37 61 17

Poznań 141 356 81 123 71 437 69 919 1 718 818 1 535 183

Rzeszów 53 827 29 973 26 467 27 360 670 344 613 57

Szczecin 61 196 34 532 33 210 27 986 563 271 110 453

Toruń 31 954 20 438 18 204 13 750 52 29 46 6

Wrocław 144 531 79 857 78 078 66 453 1 126 547 1 044 82

Zielona Góra 17 469 9 051 10 434 7 035 23 15 18 5


Największym z ośrodków akademickich jest Warszawa, w której na początku roku akademickiego 2008/2009 kształciło się łącznie 285 tys. osób, co stanowi 14,8% ogółu studentów polskich uczel-ni. W największej uczelni w Polsce - Uniwersytecie Warszawskim - studiowało w tym okresie 56 tys. studentów (w tym 44% studentów niestacjonarnych) - tyle, co w całym województwie warmińsko--mazurskim i prawie dwa razy więcej niż w województwie lubuskim.

Poza Warszawą największe ośrodki akademickie to: Kraków, Wrocław, Poznań, Łódź, Lublin, Gdańsk i Katowice, gdzie kształciło się w sumie 43,3% ogółu studentów. W pięciu województwach o największej liczbie studentów (mazowieckim, dolnośląskim, śląskim, wielkopolskim i małopol-skim) kształciło się na początku 2008 r. 57% ogółu studentów.

Analizując zmiany w stosunku do roku 2002 zaobserwować można spadek liczby studentów w Gorzowie Wielkopolskim, Zielonej Górze, Szczecinie, Kielcach, Toruniu i Olsztynie. Obrazuje to poniższa tabela.

Tabela 48

Studenci szkół wyższych w 2008 r. Stan w dniu 30 XI.

MIASTA


og

ółe

m

w t

ym k

ob

iety


og

ółe

m

w t

ym k

ob

iety


stac

jon

arn

e

nie

stac

jon

arn

e

stac

jon

arn

e

nie

stac

jon

arn

e

2002 = 100

M.st. Warszawa 107,8 107,7 111,4 105,1 195,8 183,8 183,7 268,0

Białystok 101,5 103,8 101,4 101,7 117,3 102,0 242,9 58,3

Bydgoszcz 114,5 115,5 113,0 115,9 105,0 85,2 89,5 400,0

130 ��

MIASTA


og

ółe

m

w t

ym k

ob

iety


og

ółe

m

w t

ym k

ob

iety


stac

jon

arn

e

nie

stac

jon

arn

e

stac

jon

arn

e

nie

stac

jon

arn

e

Gdańsk 126,7 125,7 124,4 129,8 435,5 387,8 426,6 933,3

Gorzów Wlkp, 71,4 70,8 100,8 56,6 333,3 250,0 333,3 -

Katowice 102,9 95,9 114,4 96,1 155,8 122,5 158,8 118,5

Kielce 89,8 88,2 113,9 79,8 490,9 500,0 136,4 -

Kraków 129,6 134,0 128,8 1307,3 156,5 162,9 153,6 206,5

Lublin 108,3 110,1 117,6 97,4 102,9 95,6 67,8 146,3

Łódź 121,3 130,1 109,4 130,1 368,3 404,2 160,8 3242,9

Olsztyn 98,2 98,7 104,1 90,7 90,8 64,4 95,1 68,8

Opole 104,2 106,0 117,6 93,4 354,5 284,6 338,9 425,0

Poznań 116,0 116,5 114,3 117,9 287,3 291,1 291,8 254,2

Rzeszów 103,5 105,2 107,6 99,8 881,6 593,1 957,8 475,0

Szczecin 84,2 84,0 100,1 70,9 246,9 250,9 51,2 3484,6

Toruń 93,9 92,9 102,6 84,4 68,4 56,9 76,7 37,5

Wrocław 113,9 112,2 123,3 104,5 212,5 197,5 206,3 341,7

Zielona Góra 73,3 68,8 88,7 58,2 153,3 150,0 138,5 250,0


6.2 Szkolnictwo wyższe31

Na początku roku akademickiego 2008/2009 funkcjonowało w Polsce 456 uczelni, w tym 131 uczelni publicznych i 325 niepublicznych. Z łącznej liczby 1,93 mln studentów, 66% (1,27 mln) kształciło się w uczelniach publicznych. Zgodnie z klasyfikacją typów uczelni stosowaną przez GUS, najwięcej studentów kształciły uniwersytety (prawie 30%), następnie pozostałe szkoły wyższe (20%), wyższe szkoły ekonomiczne (18 %) oraz wyższe szkoły techniczne (17%).

Struktura szkolnictwa wyższego w Polsce jest silnie zróżnicowana regionalnie. Najwięcej uczelni znajduje się w województwie mazowieckim (105), najmniej w województwie opolskim (6). Prze-ciętna liczba studentów przypadających na jedną uczelnię waha się od 2,9 tys. w województwie podlaskim do 6,6 tys. w województwie małopolskim, a liczba nauczycieli akademickich: od 122 w województwie świętokrzyskim do 387 w województwie małopolskim.

W pięciu województwach: mazowieckim, dolnośląskim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim zlokalizowane jest 58% wszystkich uczelni w Polsce (264 z 456 ogółem).

Koncentracje uczelni w ośrodkach miejskich ilustruje poniższa rycina. Szczególną uwagę zwraca pustka wzdłuż zachodniej granicy kraju.

31 Na podstawie „Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce”, Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business

Advisory oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, listopad 2009.

131��

Rycina 38

Ważniejsze ośrodki akademickie w Polsce.

Źródło: Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce, Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young

Business Advisory oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Listopad 2009 (na podstawie Wikipedia Commons PL-

-uczelnie.png)

Wybrane miasta opisano według schematu: liczba uczelni publicznych podległych MNiSW + liczba uczelni niepublicznych + liczba uczelni publicznych spoza MNiSW.

W latach 1999-2008 we wszystkich województwach nastąpił znaczny wzrost liczby uczelni (głównie niepublicznych): od 29% w województwie warmińsko-mazurskim do 100% w województwie opol-skim. W liczbach bezwzględnych najbardziej wzrosła liczba uczelni w województwie mazowieckim (z 69 do 105), zaś najmniej w warmińsko-mazurskim (z 7 do 9).

Wzrostowi liczby uczelni towarzyszył w większości województw spadek przeciętnej wielkości uczel-ni (liczonej na podstawie liczby studentów). Wynikało to z faktu, iż większość nowo powstających uczelni niepublicznych była zdecydowanie mniejsza niż już funkcjonujące uczelnie publiczne. Prze-ciętnie w Polsce liczba studentów na uczelnię spadła z 5,1 tys. w 1999 r. do 4,3 tys. w 2008 r. Województwa, w których w 2008 r. przeciętna wielkość uczelni była zdecydowanie wyższa od śred-niej w kraju to: małopolskie, opolskie, warmińsko-mazurskie oraz lubelskie. Przeciętnie najmniejsza liczba studentów na uczelnię przypadała w województwie podlaskim, następnie w mazowieckim, lubuskim i świętokrzyskim.

Analiza lokalizacji uczelni niepublicznych według powiatów wskazuje, że pokrywają one obszar kraju stosunkowo gęstą siecią. Uczelnie niepubliczne lub ich oddziały zamiejscowe znajdują się w 172 z 379 powiatów, przy czym w przypadku 129 powiatów liczba uczelni lub ich oddziałów znajdujących się w danym powiecie wynosi 1 lub 2 (rycina poniżej).

132 ��

Rycina 39

Rozkład geograficzny uczelni niepublicznych i ich oddziałów zamiejscowych według powiatów w roku 2008/2009.

Źródło: Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce, Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young

Business Advisory oraz Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Listopad 2009 (na podstawie danych MNiSW)

Uczelnie niepubliczne są jednak w zdecydowanej większości przypadków bardzo małe i oferują kształcenie w bardzo ograniczonym zakresie - 161 z 296 przebadanych uczelni oferuje mniej niż 4 kierunki studiów.

Analiza struktury systemu szkolnictwa wyższego w Polsce prowadzi do konstatacji kilku ważnych linii podziału, a nawet polaryzacji. Przede wszystkim ze względu na formę własności: uczelnie publiczne (121 uczelni, 66% liczby studentów) i uczelnie niepubliczne (325 uczelni, 34% liczby studentów). Uczelnie publiczne są duże i prowadzą kształcenie w szerokim zakresie dziedzin; uczelnie niepubliczne są na ogół małe, koncentrują się na niskonakładowych studiach niestacjo-narnych w dziedzinach „kształcenie” oraz „nauki społeczne, handel i prawo”.

Jakość kształcenia na najpopularniejszych, masowych kierunkach studiów nie może być zadowa-lająca. Na jednego nauczyciela akademickiego z tytułem doktora habilitowanego przypada nawet kilkuset studentów!

Na drugim biegunie znajdują się studia na kierunkach matematyczno-przyrodniczych, gdzie liczba studentów na nauczyciela jest niewielka, a zasoby posiadane przez jednostki prowadzące studia na tych kierunkach co najmniej zaspokajają potrzeby studiów i pozwalają na łączenie badań z pracą dydaktyczną. W dziedzinach matematyczno-przyrodniczych powstają badania i publikacje zapew-niające obecność polskiej nauki i uczelni w międzynarodowych rankingach.

133��

6.3 Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w miastach wojewódzkich

Ciekawych danych dotyczących absorpcji kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich dostarcza badanie „Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji Narodowej Strategii Spójności” autorstwa Mikołaja Herbsta. Informacje przedstawione w niniejszym podrozdziale pochodzą z tego badania.

W raporcie zawarta jest analiza w oparciu o unikalne źródło danych jakim jest portal internetowy Nasza-klasa.pl32, w którym pod koniec 2008 r. zarejestrowanych było ponad 11 milionów użytkow-ników33. Analiza ta jest podstawą do opracowania typologii miast z uwagi na odnoszone przez nie korzyści z pełnienia funkcji akademickiej.

Rycina 40

Obszary dominującego przyciągania studentów przez miasta wojewódzkie.

Źródło: Mikołaj Herbst, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego w polskich miastach akademickich w kontekście realizacji

Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009 (na podstawie danych MNiSW)

32 Dane dostępne w systemie statystyki publicznej nie pozwalają na dokładne analizy zdolności miast do przyciągania i absorbowania kapitału

ludzkiego. Gromadzone są informacje o liczbie studentów oraz wybieranych przez nich uczelniach, kierunkach studiów i trybie nauki, jednak

oficjalne publikacje nie mówią nic o przeszłości studentów uczących się w poszczególnych miastach - o ukończonych przez nich szkołach

średnich, ani o odległości jaką są gotowi pokonać by studiować w wybranym przez siebie mieście i na wybranej uczelni. Badanie omawiane w

niniejszym raporcie opiera się na źródle danych nienależącym do sfery statystyki publicznej, ani niewymagającym zbierania informacji w uczelniach.

Jest nim internetowy portal społecznościowy Nasza klasa. Jego istotą jest dobrowolne rejestrowanie się przez użytkowników na listach oso-

bowych swoich dawnych lub obecnych klas szkolnych i grup studenckich w celu podtrzymania lub odnowienia kontaktów towarzyskich. Zale-

tą tego mechanizmu z punktu widzenia wykorzystania danych do badań naukowych jest wysokie prawdopodobieństwo rzetelności informacji.

Aby odnaleźć szkolnych kolegów trzeba się wirtualnie zarejestrować w prawdziwych szkołach i klasach, do których faktycznie się uczęszczało, a

przypadki oszukiwania (dla żartu lub w celach komercyjnych) są łatwe do wykrycia i pominięcia w badaniach. 33 Jeśli od ogólnej liczby mieszkańców Polski odjąć małe dzieci, które nie chodzą jeszcze do szkoły oraz najstarszych Polaków, z których więk-

szość nie posiada odpowiedniej biegłości w posługiwaniu się komputerem, okaże się że ponad jedna trzecia obywateli jest w „Naszej klasie”

zarejestrowana. Wskaźnik ten będzie znacznie większy, jeśli uwzględnimy tylko populację poniżej określonej granicy wieku (na przykład 50 lat),

jako że ludzie młodzi są znacznie nadreprezentowani wśród użytkowników serwisu. 34 Wyjątkiem są dwa powiaty, gdzie absolwenci szkół średnich najchętniej wybierali uczelnie w Częstochowie oraz jeden, gdzie najsilniejszą pozycję

miała Bielsko-Biała.

134 ��

W praktyce to miasta wojewódzkie są najczęściej wybierane jako miejsce studiów przez uczniów szkół średnich w niemal wszystkich powiatach34 (rycina powyżej).

Mapa powyżej pozwala dokonać szeregu obserwacji odnośnie mobilności kandydatów na studia. Po pierwsze, obszary dominacji poszczególnych miast są w zaskakująco dużym stopniu zgodne z administracyjnym podziałem na województwa. Nawet jeśli odległość (w prostej linii) między miej-scem ukończenia szkoły średniej, a miastem wojewódzkim odpowiednim dla danego powiatu jest większa niż odległość do innego miasta akademickiego, maturzyści częściej wybierają studiowanie w „swoim” województwie (dotyczy to na przykład wschodniej części województwa wielkopolskie-go)35. Zatem na ogół obszary dominującego przyciągania studentów zamykają się w granicach województw. Od tej reguły są jednak wyjątki. Wyraźnie poza granice województwa sięgają wpływy uczelni wrocławskich, a także białostockich (ale tylko na granicy z województwem warmińsko-ma-zurskim). Natomiast maturzyści z północnych i południowych krańców województwa mazowiec-kiego częściej niż w Warszawie decydują się studiować w Olsztynie (powiaty żuromiński, mławski, przasnyski i ostrołęcki) oraz w Kielcach (powiaty szydłowiecki, radomski i lipski). W tym wypadku barierą uniemożliwiającą naukę w stolicy może być zarówno stosunkowo duży dystans fizyczny, jak wysokie koszty studiowania w Warszawie, jako że wymienione powiaty cechuje raczej niski poziom rozwoju gospodarczego i niskie dochody mieszkańców. Pewien wpływ na widoczny na mapie obszar dominacji uczelni warszawskich może mieć niedoreprezentowanie studentów studiujących w Warszawie wśród użytkowników portalu Nasza klasa36.

Mimo że wybór Warszawy jako miejsca studiowania nie jest powszechny ani oczywisty nawet w niektórych obszarach województwa mazowieckiego, nie należy tego faktu interpretować jako przejawu niskiej zdolności warszawskich uczelni do przyciągania studentów. Warszawscy studenci pochodzą z różnych części kraju, a stołeczne uczelnie, w kontekście rekrutacji, są mniej uzależnio-ne od macierzystego województwa niż to ma miejsce w innych miastach akademickich. Niewątpli-wie rekrutacja do warszawskich szkół ma przy tym charakter bardziej selektywny. Na poniższej ryci-nie widoczne jest pochodzenie terytorialne (miejsce ukończenia szkoły średniej) studentów uczelni warszawskich i, dla porównania, uczelni łódzkich. Jak można zauważyć, na studia w Warszawie decydują się nie tylko maturzyści z województwa mazowieckiego, ale także ze wszystkich innych regionów Polski, choć widoczna jest większa popularność Warszawy we wschodniej i centralnej części kraju.

35 Trzeba tu jednak zauważyć, że mierząc odległość w linii prostej dokonujemy pewnego uproszczenia, jako że dojazd do szkoły w ramach jednego

województwa może być łatwiejszy z uwagi na dostępność środków komunikacji i dróg. 36 Fakt ten wymaga dalszych analiz, skupionych na specyfice studiowania w Warszawie. Ciekawe jest, że zaniżona reprezentacja Warszawy

w próbie dotyczy przede wszystkim studentów obecnie studiujących, nie zaś absolwentów uczelni zarejestrowanych w serwisie Nasza klasa. Inne

wątki, które należy sprawdzić to fakt (znany z oficjalnych danych GUS), że w Warszawie aż 44% studentów kształci się w szkołach niepublicznych

(w całym kraju to około 30%). Jest możliwe, że niepubliczne uczelnie (zwłaszcza studia zaoczne lub uzupełniające) w niewielkim stopniu integrują

swoich studentów, stąd niższy stopień ich partycypacji w portalu Nasza klasa.

135��

Rycina 41

Miejsce ukończenia szkoły średniej przez studentów (absolwentów) uczelni warszaw-skich (lewa strona) i łódzkich (prawa strona), z pominięciem miejsca studiów.


Narodowej Strategii Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009 (na podstawie Portalu Nasza klasa)

Największy symbol na lewej mapie – Radom=3100 osób. Największy symbol na prawej mapie – Pabianice=2833 osób. W porównaniu do stolicy zasięg oddziaływania Łodzi jako potencjalnego miejsca studiów wydaje się bardzo ograniczony. Studenci łódzcy rekrutują się przede wszystkim z terenu województwa łódzkiego, a także z najbliżej położonych miast w województwach sąsiednich.

Badając wybrane mierniki siły przyciągania studentów przez miasta37, widać, że Gorzów Wiel-kopolski, Białystok, Łódź, Rzeszów i Katowice pełnią funkcję akademicką przede wszystkim w skali regionalnej. Około 80% studentów w tych miastach rekrutuje się ze szkół średnich w tym samym województwie. Blisko połowa studiujących w pierwszych trzech z wymienionych ośrodków uzyskała maturę w samym mieście centralnym. Biorąc pod uwagę przeciętną odległość między ukończoną szkołą średnią a miejscem studiów, do ośrodków akademickich o najbardziej lokalnym charakterze należą Katowice, Łódź i Rzeszów.

Największy odsetek studentów spoza „własnego” regionu (42%) obserwujemy w Krakowie i, dość nieoczekiwanie, w Zielonej Górze. Wysokie wartości wskaźnika, oznaczające funkcję akademic-ką o znaczeniu ponadregionalnym, występują też dla Warszawy, Olsztyna, Torunia i Wrocławia. Pod względem przeciętnej odległości pokonywanej przez studenta z miejsca ukończenia szkoły średniej na uczelnię bezkonkurencyjna jest Warszawa (92 km), a duże odległości wystąpiły także dla Szczecina, Wrocławia, Poznania i Krakowa (co najmniej 80 km).

Można zatem powiedzieć, że obok największych polskich metropolii, których silna funkcja akademicka nie jest zaskoczeniem, znaczący potencjał w tej dziedzinie ujawniają także niektóre

37 Dla każdego z 18 miast akademickich obliczono jaka część miejscowych studentów rekrutuje się z lokalnych (znajdujących się w tym samym

mieście) szkół średnich, jaka pochodzi z tego samego województwa i wreszcie, jaki jest udział studentów przyjeżdżających z innych regionów. Im

większy jest udział przyjeżdżających tym wyżej należy oceniać siłę przyciągania miejscowych uczelni. Dla każdego miasta została także obliczona

przeciętna odległość, jaka dzieli to miasto (czyli miejsce studiowania) od miejsca ukończenia przez studenta szkoły średniej.

136 ��

mniejsze ośrodki, w tym przede wszystkim Olsztyn, Zielona Góra i Toruń. Wyniki dla wszystkich miast wojewódzkich przedstawia poniższa tabela.

Tabela 49

Mierniki siły przyciągania studentów przez miasta wojewódzkie.

Miejsce studiów

% studentów kończących szkołę średnią w tym samym mieście

% studentów pochodzących z regionu (bez miasta centralnego)

% studentów pochodzących z miasta centralnego lub regionu

% studentów pochodzących spoza regionu

średnia odległość szkoły średniej od uczelni (km)

Białystok 44,5% 36,9% 81,5% 18,5% 53,9

Bydgoszcz 37,7% 38,5% 76,2% 23,8% 56,7

Gdańsk 27,5% 40,9% 68,4% 31,6% 73,6


41,2% 29,8% 71,0% 29,0% 54,4

Katowice 13,6% 70,9% 84,5% 15,5% 38,3

Kielce 32,0% 38,8% 70,8% 29,2% 49,8

Kraków 27,3% 30,5% 57,7% 42,3% 79,7

Lublin 31,2% 42,4% 73,5% 26,5% 69,0

Łódź 45,7% 33,8% 79,5% 20,5% 46,6

Olsztyn 21,7% 39,5% 61,2% 38,8% 83,3

Opole 25,0% 38,7% 63,7% 36,3% 57,7

Poznań 30,7% 36,6% 67,3% 32,7% 85,5

Rzeszów 24,6% 56,9% 81,6% 18,4% 47,9

Szczecin 37,7% 38,9% 76,6% 23,4% 87,0

Toruń 24,3% 38,0% 62,3% 37,7% 79,6

Warszawa 35,8% 26,2% 62,0% 38,0% 92,4

Wrocław 29,7% 34,9% 64,6% 35,4% 82,0

Zielona Góra 24,1% 33,4% 57,5% 42,5% 67,2



Absorpcję kapitału ludzkiego przez miasta akademickie (zatrzymywania wykształconych absolwen-tów na miejscowym rynku pracy) przedstawia poniższa rycina i tabela.

137��

Rycina 42

Porównanie mobilności absolwentów wyższych uczelni w Warszawie i Łodzi.38



Jeśli podobny wskaźnik absorpcji policzymy dla wszystkich 18 miast wojewódzkich okaże się (patrz tabela poniżej), że Warszawa i Łódź zatrzymują największą część absolwentów swoich uczelni. Wskaźnik powyżej 50% osiągają także Białystok, Szczecin, Kraków i Wrocław. Przypadek Łodzi jest szczególny, gdyż na wysoki odsetek absolwentów pozostających w mieście wpływa niewąt-pliwie bliskość Warszawy, umożliwiająca codzienne dojazdy do pracy w stolicy. Mimo tej bliskości Warszawa jest drugim, po samej Łodzi, największym skupiskiem absolwentów łódzkich uczelni. Jako miejsce pobytu deklaruje ją prawie 6% kończących wyższe studia w Łodzi. Warszawa jest także jednym z głównym celów migracyjnych absolwentów z innych miast. W największym stopniu stolica drenuje kapitał ludzki Lublina (7,7% absolwentów), Białegostoku (6,7%) oraz Kielc (5,6%).

Tabela 50

Mierniki absorpcji absolwentów wyższych uczelni przez miasta wojewódzkie.

% absolwentów, którzy zostali w mieście po studiach

% absolwentów, którzy obecnie mieszkają w Warszawie

% absolwentów, którzy przyjechali na studia spoza regionu i zostali w mieście

średnia odległość miejsca zamiesz-kania od uczelni (km)*

Białystok 44,2% 6,7% 15,7% 64,4

Bydgoszcz 38,7% 1,9% 17,0% 58,9

Gdańsk 37,2% 2,7% 26,0% 57,6


35,4% 0,8% 10,3% 78,1

Katowice 14,9% 1,9% 9,5% 43,7

Kielce 30,1% 5,6% 7,8% 64,7

Kraków 42,5% 2,7% 28,3% 63,4

38 W obu wypadkach (dla przejrzystości rysunku) nie uwzględniono na mapach absolwentów zamieszkujących w mieście, w którym studiowali, jako

że stanowią oni dużą część populacji (52% w przypadku Warszawy i 48% w przypadku Łodzi).

138 ��

% absolwentów, którzy zostali w mieście po studiach

% absolwentów, którzy obecnie mieszkają w Warszawie

% absolwentów, którzy przyjechali na studia spoza regionu i zostali w mieście

średnia odległość miejsca zamiesz-kania od uczelni (km)*

Lublin 35,4% 7,7% 15,0% 80,1

Łódź 47,8% 5,5% 20,3% 45,7

Olsztyn 30,1% 3,9% 16,3% 80,5

Opole 24,7% 1,2% 11,8% 61,1

Poznań 39,6% 2,8% 24,8% 71,5

Rzeszów 29,4% 2,5% 16,0% 60,9

Szczecin 42,7% 2,2% 21,2% 86,0

Toruń 29,3% 4,7% 17,2% 78,3

Warszawa 52,4% 52,4% 35,4% 58,2

Wrocław 42,5% 2,1% 27,7% 66,1

Zielona Góra 24,5% 1,5% 8,7% 77,3

*bez emigrantów zagranicznych



Dla przyjezdnych najbardziej atrakcyjnym miejscem życia po studiach jest Warszawa. Zostaje tu 35% studentów, którzy na studia przyjechali spoza województwa mazowieckiego. Żadne inne miasto nie skłania do pozostania, nawet w przybliżeniu, takiego odsetka napływowych studentów. W Krakowie i Wrocławiu, Gdańsku i Poznaniu decyduje się zamieszkać między 25% a 28% przyjezd-nych studiujących. Na drugim biegunie znajdują się Kielce i Zielona Góra, którym udaje się zatrzymać mniej niż co dziesiątego absolwenta spośród tych, którzy na studia przyjechali spoza regionu.

Podsumowując, wyniki przyciągania i absorpcji pozwalają na wyodrębnienie kilku typów miast – rycina poniżej.

139��

Rycina 43

Typologia miast akademickich z uwagi na zdolność do przyciągania i absorpcji kapitału ludzkiego.



140 ��

Wydaje się, że Warszawa jest miastem o największym potencjale przyciągania i absorbowania kapitału ludzkiego. Warszawscy studenci są gotowi pokonać największą odległość (liczoną od szkoły średniej) by kontynuować naukę właśnie w stolicy. Kilka miast przyciąga na studia więk-szy niż Warszawa odsetek studentów spoza swojego regionu, jednak przy interpretacji tego mier-nika trzeba brać pod uwagę różnice w wielkości regionów oraz mniej lub bardziej centralną loka-lizację największego miasta na ich terytoriach. Także pod względem absorbowania absolwentów Warszawa jest bezkonkurencyjna. Obok niej do grupy miast-liderów (zakreślonej zielonym kolorem na rycinie powyżej), biorąc pod uwagę oba badane aspekty wykorzystania funkcji akademickiej, należy zaliczyć Kraków, Wrocław, Gdańsk oraz nieco „odstający” Poznań. Na ilustracjach wyróżnia się także grupa miast o silnie rozwiniętej funkcji akademickiej, ale bez potencjału pozwalającego na zatrzymanie dużej części absolwentów na miejscowym rynku pracy. Do tej grupy (czarna obwódka na rycinie powyżej) należą Toruń i Olsztyn a także, choć w mniej oczywisty sposób, Szczecin i Zielona Góra. Natomiast Rzeszów, Kielce, Białystok i Gorzów Wielkopolski wyróżniają się ograniczoną siłą przyciągania studentów i jednocześnie miernymi szansami na wykorzystanie absolwentów wyższych uczelni dla rozwoju miasta.

Pozostałe miasta należy lokować między wyróżnionymi powyżej kategoriami. Jako odrębne jed-nostki warto wymienić Łódź i Katowice. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z „podwójną lokalnością”, dotyczącą zarówno pochodzenia terytorialnego łódzkich studentów (głównie z Łodzi i województwa łódzkiego), jak i miejsca pobytu absolwentów (głównie w Łodzi), choć często po-zostawanie absolwentów w Łodzi wiąże się z możliwością pracy w Warszawie. Katowice nato-miast trudno rozpatrywać oddzielnie od całej aglomeracji górnośląskiej. Wysoki poziom urbanizacji całego regionu wpływa na ograniczenie pochodzenia terytorialnego studentów oraz skłania absol-wentów do osiedlania się w pobliżu miasta wojewódzkiego, choć niekoniecznie na jego terenie.

Ciekawy wydaje się problem potencjału akademickiego (i jego wpływu na rozwój lokalny) także w małych i średnich miastach intensywnie inwestujących w rozwój szkolnictwa wyższego (na przy-kład w Nowym Sączu).

Syntetyczny wskaźnik kapitału ludzkiego O jakości kapitału ludzkiego świadczyć może nie tylko poziom wykształcenia. Szerszy wskaźnik został obliczony przez autorów Diagnozy Społecznej39 z 2007 oraz 2009 r. (Czapiński J., Panek T. 2009) na podstawie cech demograficznych, społecznych i ekonomicznych. Główne znaczenie w stworzeniu tego wskaźnika odegrały informacje o wykształceniu (mierzone liczbą lat nauki), kompetencjach cywilizacyjnych (mierzone korzystaniem z komputera, z wyszukiwarki internetowej w celu znalezienia informacji, znajomością języka angielskiego) oraz uczestnictwie w kształceniu ustawicznym i dokształcaniu, zmierzających do podnoszenia kwalifikacji zawodowych lub innych umiejętności. Wyniki zaprezentowano w poniższej tabeli40.

39 Wspólne przedsięwzięcie naukowe członków Rady Monitoringu Społecznego, badanie ma charakter panelowy. W 2009 r. przebadano

12 381 gospodarstw domowych z 37 841 członkami i indywidualnie 26 178 członków tych gospodarstw w wieku 16 i więcej lat.40 W celu lepszego pokazania różnic w poziomie kapitału ludzkiego jego syntetyczny wskaźnik znormalizowano tak, aby przyjmował wartości

z przedziału 0-100.

141��

Tabela 51

Porównanie przeciętnego poziomu kapitału ludzkiego w grupach wieku 15-34 lata, 25-44 lata oraz 45 lat lub więcej wg klasy miejscowości zamieszkania.

Wybrane cechy społeczno-ekonomiczne wiek

kapitał ludzki 2007

kapitał ludzki 2009

średnia średnia

Klasa miejscowo-ści zamieszkania

miasta ponad 500 tys.15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej

66,08 57,17 36,58

69,58 60,98 39,38

miasta 200-500 tys.15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej

60,81 55,44 33,50

66,38 56,67 35,12


59,63 47,34 32,32

63,24 50,54 33,83


57,77 45,14 28,28

61,87 50,54 29,50

miasta poniżej 20 tys.15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej

50,50 39,27 25,97

57,21 44,18 28,09

wieś15-34 lata 35-44 lata 45 lat i więcej

46,24 29,09 18,74

53,90 32,22 20,52



Raport Diagnoza Społeczna zawiera także analizę stanu rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce oraz uwarunkowania, sposoby, a także konsekwencje korzystania z nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT).

Rozwój i upowszechnienie ICT wiąże się z przemianami komunikacji społecznej, stylów życia czy wzorców organizacji. Upowszechnienie nowych narzędzi komunikacyjnych jest coraz ważniejszym czynnikiem przemian cywilizacyjnych i społecznych. Wyniki dla miast różnych wielkości zawiera poniższa tabela.

Tabela 52

Korzystanie z nowych technologii w miastach wg wielkości (%).

Gru

pa

Ko

mp

ute

r

Inte

rne

t

Ko

mó

rka

Nie

korz

y-st

ając

y

Ko

rzys

ta-

jący

ze

w

szys

tkic

h

Ogółem 55,1 50,9 79,1 19,2 46,6

Płećmężczyźni 57,1 52,8 81,6 16,8 48,2

kobiety 53,3 49,2 76,9 21,3 45,1

142 ��

Gru

pa

Ko

mp

ute

r

Inte

rne

t

Ko

mó

rka

Nie

korz

y-st

ając

y

Ko

rzys

ta-

jący

ze

w

szys

tkic

h

Wielkość miejscowości zamieszkania

miasta pow. 500 tys. 70,9 67,3 88,1 11,4 63,3

miasta 200-500 tys. 66,2 64,3 86,4 12,1 59,5

miasta 100-200 tys. 63,9 60,6 83,2 14,7 54,9

miasta 20-100 tys. 58,5 54,9 81,9 16,3 50,6

miasta poniżej 20 tys. 53,5 50,2 80,3 18,8 45,7

wieś 43,8 38 71,4 26,2 34



6.4 Kapitał społeczny

Kapitał społeczny w ostatnich latach jest traktowany, jako ważny czynnik wpływający na rozwój społeczny i gospodarczy Polski, a także jako element charakteryzujący warunki życia obywateli. Można go postrzegać przez pryzmat wielu obszarów takich jak np. postawy i relacje społeczne, struktury organizacji pozarządowych, poziom aktywności obywatelskiej, czy też potencjał kulturowy i kreatywny. Wszystkie te czynniki kształtowane były przez lata i wynikają z uwarunkowań kulturo-wo-historycznych.

Przełomowe wydarzenia historyczne takie jak, brak suwerenności w XIX i XX wieku, druga wojna świa-towa, okres PRL, wpłynęły w większości przypadków negatywnie na poziom kapitału społecznego w Polsce, przez co znajduje się on na niskim poziomie w porównaniu do innych krajów europej-skich. Biorąc pod uwagę zaufanie społeczne obywateli w 2006 r. Polska znalazła się na przed-ostatnim miejscu wśród krajów objętych badaniem „European Social Survey (ESS)”. Lepiej kształ-tuje się sytuacja pod względem zaufania do władz lokalnych, które w roku 2002 kształtowało się na poziomie 43%, a w 2008 r. już na poziomie 68%41.

Do pokazania jakości kapitału społecznego w miastach można użyć 2 wskaźników dotyczących:

A. funkcjonowania instytucji pozarządowych (tzw. III sektor) – liczba organizacji, gęstość i rozmieszczenie w przestrzeni;

B. udziału w wyborach samorządowych.

Ad. ABadanie „Kondycja sektora organizacji pozarządowych42 2008” (oraz inne badania z lat poprzed-nich prowadzone przez Stowarzyszenie Klon/Jawor) pokazało, że poszczególne części kraju różnią się znacząco pod względem liczebności jednostek sektora pozarządowego, a także intensywności ich występowania w relacji do wielkości populacji. Poniższa rycina prezentuje obraz przestrzenny sektora pozarządowego w Polsce.

41 Źródło: CBOS.42 Dla jego celów przyjęto węższą definicję sektora pozarządowego, zaliczając do niego wyłącznie stowarzyszenia i fundacje.

143��

Rycina 44

Liczba stowarzyszeń i fundacji w województwach na 10 tys. mieszkańców.

Źródło: Opracowanie własne MRR

Najwięcej organizacji pozarządowych notuje się w województwach: mazowieckim, śląskim, wielko-polskim i małopolskim, zaś najmniej w: opolskim, świętokrzyskim, podlaskim i lubuskim. Mazowsze, w którym zarejestrowanych jest ponad 11,5 tys. stowarzyszeń i fundacji, swoją czołową pozycję zawdzięcza jednak przede wszystkim Warszawie, gdzie jest zarejestrowanych 65% wszystkich organizacji regionu. Największą gęstością organizacji w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców cha-rakteryzują się – poza województwem mazowieckim - województwa: pomorskie, warmińsko-ma-zurskie, lubuskie i dolnośląskie. Województwami o najniższej gęstości organizacji są: świętokrzy-skie, śląskie i opolskie.

Obszary miejskie cechują się znacznie większą aktywnością w zakresie działalności III sektora; generalnie, natężenie występowania organizacji pozarządowych rośnie wraz z klasą miejsco-wości. Na terenie 16 głównych miast wojewódzkich działa ponad 35% wszystkich organizacji w Polsce. Niemal połowa zlokalizowana jest w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców43. W znacznej mierze jest to spowodowane naturalnymi względami wynikającymi zarówno z większych możli-wości funkcjonowania w środowisku miejskim, jak i rozmiarów potrzeb dużych społeczności. Rozkład przestrzenny stowarzyszeń i fundacji po wykluczeniu miast w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców wskazuje na wyraźną różnicę między regionami Polski wschodniej (świętokrzyskie, lubelskie i podlaskie) i centralnej (mazowieckie i łódzkie), a obszarami Polski zachodniej, gdzie sektor ten jest znacznie lepiej rozwinięty. Niedostatek aktywności obywatelskiej na obszarach wiejskich uzupełniają ochotnicze straże pożarne, organizacje pominięte w powyższych badaniach, a niezwykle popularne i użyteczne właśnie na wsi.

43 Źródłem danych dotyczących instytucji pozarządowych jest Stowarzyszenie Klon/Jawor; dane z portalu www.ngo.pl - artykuły autorstwa M.

Gumkowska, M. Herbst.

144 ��

Ad. BW skali kraju niekorzystny jest udział obywateli w wyborach do Sejmu, który znajduje się w Polsce od lat na bardzo niskim poziomie, a w 2007 r. wynosił 53%. Największą frekwencję zanotowano w miastach (Warszawa 73%, Poznań 69%, Gdańsk 67%) i gminach znajdujących się w obszarze funkcjonalnym największych miast, co może wskazywać na wyższy poziom kapitału społecznego w najsilniejszych obszarach miejskich.

Rycina 45

Frekwencja w głosowaniu do Sejmu RP wg gmin (2007 r.).

Źródło: Państwowa Komisja Wyborcza (PKW)

Wzrost poziomu kapitału społecznego jest niezwykle ważnym elementem z punktu widzenia całej polityki rozwoju państwa, będąc jednocześnie wyzwaniem horyzontalnym, z którym będą musiały się zmierzyć wszystkie polityki.

145��

'�� (� � ��

Przemiany gospodarcze po roku 1989 stworzyły warunki do kształtowania się specyficznych koncentracji działalności gospodarczych zapoczątkowanych jeszcze w okresie przedwojennym, w okresie gospodarki centralnie sterowanej albo w wyniku transformacji. Strukturami takimi zlokalizowanymi zazwyczaj w miastach są tzw. klastry lub grona koncentracji specjalistycznej pro-dukcji wraz ze skupionymi w tych obszarach przedsiębiorstwami pracującymi na rzecz wiodącej wytwórczości. W przestrzeni Polski można zidentyfikować pełniejsze kształtowanie się następu-jących jednostek przestrzennych. Najbardziej popularnym obszarem nowoczesnej produkcji jest tzw. Dolina Lotnicza obejmująca kilka ośrodków miejskich województwa podkarpackiego, posiada-jących jeszcze przedwojenne tradycje przemysłowe, wraz z jego największym ośrodkiem miejskim - Rzeszowem. Drugim obszarem koncentrującym działalność gospodarczą związaną z przemysłem motoryzacyjnym jest cały obszar południowo-zachodniej części kraju obejmujący województwa: wielkopolskie, lubuskie, dolnośląskie, opolskie, śląskie i małopolskie.

Kolejne obszary koncentracji specyficznej produkcji (klastry) o mniejszej skali, to wytwórczość zwią-zana z przemysłem ceramicznym skupiona w kilku miastach województwa łódzkiego; wytwórczość sprzętu gospodarstwa domowego w województwach łódzkim i dolnośląskim. Mniejsze znaczenie posiada specjalizacja regionalna w zakresie hodowli i przetwórstwa mlecznego w województwie podlaskim.

Nowoczesne działy adaptacji i tworzenia nowych technologii oraz firmy informatyczne koncentrują się w Warszawie, Wrocławiu, Trójmieście oraz w niektórych miastach Górnego Śląska.

Zjawiskiem korzystnym przygotowującym polskie miasta do radykalnego unowocześnienia gospodarki jest kontynuowanie, zapoczątkowanej po roku 1989, „rewolucji edukacyjnej”. W roku 2002 (według NSP 2002) udział osób z wykształceniem wyższym w miastach Polski wzrósł do 13,7% w porównaniu do 9,4% w roku 1988. W ostatnim dziesięcioleciu liczba osób z wykształceniem wyższym radykalnie rośnie, zwłaszcza na obszarach miejskich, sprzyjając podnoszeniu jakości pra-cy. Aktualnie, w niektórych największych miastach i strefach podmiejskich wielkich miast osiąga poziom ponad 20% (patrz rozdział 6).

7.1 Struktura przestrzenna atrakcyjności inwestycyjnej

Jednym z podstawowych elementów potencjału rozwojowego obszarów miejskich w Polsce jest zdolność miast do przyciągania inwestycji i nowych mieszkańców reprezentujących wysoki kapitał ludzki. Analizy prowadzone od kilku lat przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR) z Gdańska dotyczą atrakcyjności inwestycyjnej rozumianej jako: „… zdolność skłonienia do inwe-stycji, poprzez oferowanie kombinacji korzyści lokalizacji możliwych do osiągnięcia w trakcie prowa-dzenia działalności gospodarczej”. Te miasta i obszary metropolitalne, które są w stanie zaoferować optymalną lokalizację zapewniającą odpowiednie warunki dla funkcjonowania przedsiębiorstw oraz

146 ��

stworzyć najlepsze warunki życia mieszkańców mają największe szanse rozwojowe na przyszłość.

Z badań IBnGR wynika, że wśród podregionów44 o najwyższej atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności przemysłowej znalazły się dwa zwarte obszary położone w południowej części Polski. Jeden z nich ukształtowany jest wokół Górnego Śląska i zachodniej Małopolski, drugi zaś wokół Wrocławia i Wałbrzycha – ośrodków przemysłowych Dolnego Śląska (rycina poniżej). Wyróżniają się one długimi tradycjami przemysłowymi, a co za tym idzie dobrze rozwiniętym sektorem przed-siębiorstw produkcyjnych, specjalistycznym rykiem pracy oraz względnie dobrą, dzięki autostradzie A-4, dostępnością transportową. Poza omawianym obszarem położne są jedynie cztery podregio-ny: łódzki, poznański, bydgosko-toruński i tarnobrzeski. To także obszary stosunkowo silnie zin-dustrializowane oraz cechujące się dobrą dostępnością transportową. Ranking zamyka dziesięć podregionów bardzo słabo uprzemysłowionych. Cechują się one stosunkowo niską dostępno-ścią transportową i małymi zasobami wykwalifikowanych pracowników. Szansą niektórych z tych obszarów są niskie koszty pracy oraz korzyści oferowane przez specjalne strefy ekonomiczne.

W stosunku do 2008 r. pierwsza czwórka rankingu atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności przemysłowej nie uległa zmianie. Z 7. na 5. miejsce awansował podregion bydgosko-toruński. Zawdzięcza to poprawie dostępności transportowej w relacji z portami Trójmiasta, względnemu ograniczeniu kosztów pracy oraz poprawie infrastruktury gospodarczej. O trzy lokaty poprawił swo-ją pozycję podregion wałbrzyski. To efekt poprawy w zakresie zasobów pracy, przy jednoczesnym względnym ograniczeniu kosztów pracy. Polepszeniu uległa również infrastruktura gospodarcza. Wzrost atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności przemysłowej dotyczy również podregionu wrocławskiego. W tym wypadku również wzrosły zasoby pracy i poprawie uległa infrastruktura gospodarcza. Z tych samych powodów, do grupy obszarów najbardziej atrakcyjnych dla działalno-ści przemysłowej, awansował podregion krakowski.

44 Klasyfikacja ta została wykonana przez IBnGR dla 54 jednostek przestrzennych będących podregionami (których formalnie jest 66), ale na po-

trzeby klasyfikacji zagregowano kilka podregionów powiązanych funkcjonalnie z wielkimi miastami: Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin,

Trójmiasto, Warszawa, Wrocław.

147��

Rycina 46

Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności przemysłowej w 2009 r. według Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową.

Źródło: Nowicki M. (red), 2009, Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2009. Instytut Badań

nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk

W zakresie atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności usługowej na pierwszych miejscach w ran-kingu znalazły się podregiony metropolitalne. Ich ośrodkami są największe polskie miasta. Z badań IBnGR wynika, że są to w kolejności podregiony: łódzki, warszawski, katowicki, krakowski, byd-gosko-toruński, poznański, wrocławski, trójmiejski, wałbrzyski, rzeszowski, bielski (rycina poniżej). Dysponują one przede wszystkim dużymi zasobami pracowników o wysokich, a zarazem różnie profilowanych kompetencjach oraz dużymi i chłonnymi rynkami zbytu. Poza tym, największe miasta oferują bardzo dobrą dostępność komunikacyjną i dobrze rozwiniętą infrastrukturę gospodarczą.

Pierwsze miejsce Łodzi w tym rankingu wynika prawdopodobnie, poza innymi czynnikami, z nada-nia dużej wagi czynnikom dostępności transportowej, takim jak: bliskość lotniska międzynarodowe-go i planowanego skrzyżowania głównych autostrad kraju A-1 i A-2.

Najniższą atrakcyjnością inwestycyjną dla działalności usługowej cechują się podregiony pozba-wione dużych ośrodków miejskich o znacznym udziale rolnictwa w strukturze gospodarki, niskim popycie wewnętrznym i ograniczonej dostępności transportowej. Cechy te tworzą barierę popyto-wą hamującą rozwój usług rynkowych, w szczególności wyższego rzędu (finanse, ubezpieczenia, doradztwo dla firm, obsługa nieruchomości). Część z tych podregionów wyróżnia się jednocześnie wysoką specjalizacją w zakresie produkcji przemysłowej.

148 ��

Rycina 47

Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności usługowej w 2009 r. według Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową.



Przestrzenna koncentracja ośrodków atrakcyjnych dla działalności zaawansowanej technolo-gicznie zależy przede wszystkim od preferencji jednostek zdolnych do kreowania innowacji, które podejmując decyzję lokalizacyjną biorą pod uwagę regiony o najwyższym potencjale do rozwoju i absorpcji innowacji.

Jak wskazuje badanie IBnGR, grupy podregionów cechujące się najwyższym poziomem atrak-cyjności inwestycyjnej w tym zakresie (rycina poniżej) zdominowały podregiony o charakterze metropolitalnym. To tam koncentruje się infrastruktura oraz kadra badawczo-rozwojowa. Zasoby rynku pracy obejmują specjalistów wykształconych zarówno w lokalnych ośrodkach akademickich, jak i zachęconych do migracji poprzez dobre warunki życia, w tym rozwinięte otoczenie kulturowe. Duże miasta oferują dobre warunki życia i tworzą atmosferę sprzyjającą kreatywności.

Najniższa atrakcyjność inwestycyjna dla działalności zaawansowanej technologicznie jest typowa dla podregionów zorganizowanych wokół mniejszych ośrodków. W polskich realiach zdecydowana większość miast średnich i część dużych (ale nie największych), nie jest w stanie stworzyć warun-ków przyciągających inwestorów z omawianej branży. Wynika to nie tylko z deficytów czynników produkcji, ale także z niekorzystnych uwarunkowań w zakresie infrastruktury społecznej i gospodar-czej. W szczególności dotyczy to miast położonych w obszarach słabo zurbanizowanych.

Wyjątkami mogą być ośrodki, w których zlokalizowana jest wysoko wyspecjalizowana produkcja o dużej skali oraz oferowane są dodatkowe korzyści np. w postaci ulg z tytułu inwestycji w specjal-nych strefach ekonomicznych.

149��

Rycina 48

Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności zaawansowanej technologicznie w 2009 r. według Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową.



7.2 Rozmieszczenie ośrodków innowacji

Pełniejsze wykorzystanie potencjału obszarów miejskich w Polsce związane jest ściśle z rozwojem gospodarczym i osiągnięciem przewagi konkurencyjnej w skali globalnej, krajowej i regionalnej. Podjęcie przez władze miast wysiłku skierowanego na rozwój przedsiębiorczości oraz intensyfika-cję procesów innowacyjnych staje się jednym z podstawowych wyznań organizacyjnych.

Raport o Ośrodkach Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce przygotowany przez Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce we współpracy z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości wskazuje na zainicjowanie od początku lat 1990. procesów dyfuzji procesów innowacyjnych i rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Ośrodkami dyfuzji są w pierwszym rzędzie obszary miejskie, które potrafiły stworzyć odpowiednie warunki infrastrukturalne i organiza-cyjne (wykres poniżej).

Według danych ww. Raportu w połowie 2009 r. istniało w Polsce 717 ośrodków innowacyjnych, których rozmieszczenie przestrzenne oraz koncentracja wskazuje na potencjalne ośrodki rozwoju w przyszłości.

150 ��

Wykres 28

Lokalizacja ośrodków innowacyjnych w kategoriach wielkościowych miast.gminy wiejskie

aglomeracje pow.800 tys. mieszk.

miasta od 300do 800 tys. mieszk.

miasta od 50do 300 tys. mieszk.

miasta do 50 tys. mieszk.

1,1%

22,1%

18,1%

34,3%

24,2%

W układzie przestrzennym ponad 32% ośrodków innowacji i przedsiębiorczości skoncentrowanych jest na obszarze aglomeracji miejskich. Najsilniejsza koncentracja występuje w obszarach metropo-litalnych Katowic, Warszawy, Trójmiasta, Krakowa oraz w wielu dużych i średnich miastach. Niepo-kojącym zjawiskiem jest podany przez autorów Raportu fakt działania tylko 6 ośrodków na terenach wiejskich oraz brak jakiegokolwiek ośrodka, w co drugim powiecie i w ponad ¾ gmin (Matusiak R. (red), 2009).

Taka koncentracja działalności ośrodków innowacyjnych w regionach o silnej pozycji gospodar-czej, które posiadają silniejsze zaplecze kadrowe i techniczne w porównaniu do regionów peryferyj-nych powoduje dalsze narastanie dysproporcji przestrzennych rozwoju gospodarczego. Pewnym korzystnym wyjściem w tej sytuacji jest powstawanie sieci punktów konsultacyjnych/informacyj-nych renomowanych ośrodków w miastach i gminach niezdolnych do samodzielnej organizacji własnej instytucji wsparcia.

Ośrodki innowacyjne to: 23 parki technologiczne i 23 inicjatywy parkowe; 17 inkubatorów tech-nologicznych; 51 pre-inkubatorów (akademickich inkubatorów przedsiębiorczości); 46 inkubato-rów przedsiębiorczości; 87 centrów transferu technologii; 9 funduszy kapitału zalążkowego; 7 sieci aniołów biznesu; 82 lokalne i regionalne fundusze pożyczkowe; 54 fundusze poręczeń kredyto-wych; 318 ośrodków szkoleniowo-doradczych i informacji.

Rozmieszczenie przestrzenne parków technologicznych i inkubatorów technologicznych jest bardzo nierównomierne (rycina poniżej).

Źródło: Matusiak R, (red.), 2009, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009. Polska Agencja Rozwoju

Przedsiębiorczości, Warszawa

151��

Rycina 49

Parki technologiczne (A), inkubatory technologiczne (B).

A B

Źródło: Matusiak R. (red.), 2009, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009. Polska Agencja Rozwoju


W rozmieszczeniu przestrzennym akademickich inkubatorów przedsiębiorczości zdecydowanie dominuje Warszawa i Wrocław. Natomiast w przypadku centrów transferu technologii istotną rolę odgrywają również inne ośrodki akademickie, a zwłaszcza Poznań i Kraków (ryciny poniżej).

Rycina 50

Akademickie inkubatory przedsiębiorczości w Polsce w 2009 r. (A), inkubatory przed-siębiorczości w Polsce w 2009 r (B).

A B



152 ��

Rycina 51

Centra transferu technologii w 2009 r.



7.3 Działalność badawczo-rozwojowa

Szczególne znaczenie w przygotowywaniu warunków do zwiększenia potencjału rozwojowego miast w zakresie nowoczesnych technologii są nakłady na badania i rozwój oraz istnienie kadry naukowo-badawczej.

Poziom innowacyjności w skali całej Polski jest niższy niż średni w krajach UE. Według European Innovation Scoreboard45 (EIS 2009) Polska znajduje się na 23. miejscu wśród państw członkow-skich pod względem innowacyjności i zajmuje pozycję za Maltą, Węgrami i Słowacją, a przed Litwą, Rumunią, Łotwą i Bułgarią.

Polska należy do tych krajów Unii Europejskiej, które w relacji do PKB przeznaczają najmniej środ-ków na działalność badawczo-rozwojową. Po spadku na przełomie poprzedniego i obec nego dzie-sięciolecia, udział nakładów na B+R w PKB Polski kształtował się w latach 2004-2007 na poziomie 0,56-0,57% i ponad trzykrotnie ustępował średniej unijnej46. Dystans Polski w stosunku do tej śred-niej był w 2007 r. większy niż w 1999 r., mimo że również w UE nakłady na B+R w relacji do PKB wykazują stagnację.

45 European Innovation Scoreboard (2009) - jest narzędziem opracowanym na zlecenie KE w ramach Strategii Lizbońskiej, którego celem

jest porównawcza analiza poziomu innowacyjności w krajach UE.46 Według danych Eurostat, spośród krajów UE-27 niższy niż w Polsce udział nakładów na badania i rozwój w PKB notowano jedynie w Bułga-

rii, Grecji, Rumunii, Słowacji i na Cyprze. Tradycyjnie największy odsetek PKB przeznaczają na finansowanie sfery B+R Szwecja i Finlandia

(w 2007 r. było to odpowiednio 3,64% i 3,47%). Tylko te dwa kraje osiągnęły już poziom wskaźnika przewidziany w Strategii Lizbońskiej.

153��

Stosunkowo niskie nakłady na badania i rozwój w relacji do PKB są w dużej mierze pochodną poziomu rozwoju gospodarczego kraju, jednak wynikają także ze struktury produkcji przemysłowej z nadal dużym udziałem wyrobów niskich technologii, z niewielkiego zaanga żowania w prowadze-nie na terenie kraju działalności B+R przez działające w Polsce filie korporacji transnarodowych, ze słabości w funkcjonowaniu sfery B+R i niedostatecznego jej powiązania z gospodarką i jej potrzebami, jak również ze znacznego uzależnienia ogólnego poziomu nakładów na badania i roz-wój od finansowania budżeto wego47.

Tabela 53

Nakłady na działalność badawczo-rozwojową w latach 1999, 2003 i 2006/2007 oraz ich udział w PKB według województw.

WojewództwaNakłady na B+R w mln zł

Udział w nakładach na B+R w %

Udział nakładów na B+R w PKB w %

1999 2003 2007 1999 2003 2007 1999 2003 2006

POLSKA 4 590,5 4 558,3 6 673,0 100,0 100,0 100,0 0,69 0,54 0,56

Dolnośląskie 283,3 258,2 393,5 6,2 5,7 5,9 0,53 0,39 0,35

Kujawsko-Pomorskie 119,6 101,0 109,5 2,6 2,2 1,6 0,38 0,25 0,35

Lubelskie 137,4 136,7 246,1 3,0 3,0 3,7 0,50 0,40 0,44

Lubuskie 18,6 32,7 25,9 0,4 0,7 0,4 0,12 0,17 0,10

Łódzkie 265,6 274,4 372,8 5,8 6,0 5,6 0,64 0,52 0,54

Małopolskie 431,2 520,0 799,8 9,4 11,4 12,0 0,89 0,85 0,92

Mazowieckie 2 015,8 1 997,4 2 742,3 43,9 43,8 41,1 1,50 1,13 1,07

Opolskie 37,2 28,3 36,3 0,8 0,6 0,5 0,24 0,15 0,16

Podkarpackie 142,6 115,4 156,4 3,1 2,5 2,3 0,54 0,35 0,39

Podlaskie 42,5 39,1 55,4 0,9 0,9 0,8 0,27 0,19 0,25

Pomorskie 196,0 198,4 340,9 4,3 4,4 5,1 0,51 0,42 0,51

Śląskie 395,4 374,9 587,1 8,6 8,2 8,8 0,44 0,33 0,36

Świętokrzyskie 96,3 12,7 35,6 2,1 0,3 0,5 0,55 0,06 0,08

Warmińsko-Mazurskie 52,5 53,1 96,6 1,1 1,2 1,4 0,27 0,21 0,18

Wielkopolskie 287,4 358,2 563,7 6,3 7,9 8,4 0,47 0,46 0,46

Zachodniopomorskie 69,3 57,7 111,0 1,5 1,3 1,7 0,23 0,16 0,19

Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS oraz obliczenia własne MRR

Wykres 29

Nakłady na badania i rozwój w latach 2002-2008 według województw.

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

01 0002 0003 0004 0005 0006 0007 0008 000

PO

LSK

A

Łódz

kie

Maz

owie

ckie

Mał

opol

skie

Ślą

skie

Lube

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Św

ięto

krzy

skie

Lubu

skie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

io-p

omor

skie

Dol

nośl

ąski

e

Opo

lski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Pom

orsk

ie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie


(na podstawie GUS)

47 Por. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2008, OECD, Paris 2008, s. 146.

154 ��

Przeważająca część nakładów na działalność badawczo-rozwojową trafia w Polsce do zaledwie kilku największych ośrodków akademickich. Natomiast w 8 województwach, pozbawionych dużych miast, w roku 2006 poniesiono mniej niż 15% krajowych wydatków na badania i rozwój.

W 2007 r. udział samego tylko województwa mazowieckiego przekraczał 41%, a łącznie z mało-polskim, śląskim i wielkopolskim wynosił ponad 70%. Regionalna koncentracja środków na B+R zmniejszyła się wprawdzie nieco w okresie poakcesyjnym (w 2003 r. udział wymienionych czterech województw był wyższy niż w 2007 r. o 1 pkt proc.), jednak była nadal większa niż w 1999 r., gdy na województwa te przypadało 68,2% łącznych nakładów na B+R w Polsce.

Największy odsetek PKB przeznaczany był na finansowanie B+R w województwie mazowieckim (1,07% w 2006 r.), a następnie w małopolskim (0,92%); w zajmujących kolejne pozycje łódzkim i pomorskim udział ten wynosił już tylko nieco ponad 0,5%. Wskaźnik dla województwa mazo-wieckiego był niższy od średniego w takich krajach jak Hiszpania (1,27% PKB) czy Portugalia (1,18% PKB) i znacznie ustępował przeciętnej unijnej (1,83% PKB). Ponadto poziom wskaźnika dla województwa mazowieckiego wykazuje tendencję spadkową – w 2007 r. był wyraźnie niższy od odnotowanego w tym województwie w 1999 r. (1,50% PKB), a także niższy niż w 2003 r. (1,13% PKB). W zamykających listę województwach świętokrzyskim i lubuskim na sferę B+R prze-znaczono w 2006 r. zaledwie 0,08% i 0,10% PKB.

W województwach Polski wschodniej (lubelskim, podkarpackim, podlaskim, świętokrzyskim i war-mińsko-mazurskim) udział nakładów na B+R w PKB wynosił w 2006 r. 0,29% i był nieco wyższy niż w 2003 r. (0,27%), lecz znacznie niższy niż w 1999 r. (0,44%). Pod względem kształtowania się omawianego wskaźnika województwa Polski wschodniej stanowią grupę niejednorodną. Z jednej strony wyróżnia się jego stosunkowo wysoki poziom w województwie lubelskim, którego stolica jest silnym ośrodkiem akademickim (0,44% w 2006 r.), a także w podkarpackim (0,39%). Wojewódz-twa te przeznaczały na sferę B+R większy odsetek PKB niż np. śląskie (0,36%) czy dolnośląskie (0,35%). Z drugiej strony, nakłady na B+R w relacji do PKB we wspomnianym świętokrzyskim (0,08%), a także w warmińsko-mazurskim (0,18%) i podlaskim (0,25%) należą do najniższych w kraju. We wszystkich województwach Polski wschodniej udział B+R w PKB obniżył się w okresie przedakcesyjnym (między rokiem 1999 i 2003), natomiast po akcesji (w latach 2004-2006) niemal wszędzie wzrósł – za wyjątkiem warmińsko-mazurskiego.

Wysoka, choć mniejsza niż w przypadku nakładów, jest również regionalna koncentracja zatrud-nienia w sferze B+R. W 2007 r. spośród ogółu 121,6 tys. zatrudnionych w działalności badawczo--rozwojowej, 33,7 tys. (27,7%) przypadało na województwo mazowieckie, a w woje wództwach: mazowieckim, małopolskim, wielkopolskim i śląskim zatrudnionych było łącznie 71,1 tys. pracowni-ków sfery B+R, tj. 58,5% ich ogólnej liczby.

155��

Wykres 30

Zatrudnienie pracowników naukowo-badawczych w sektorach badania i rozwój w latach 1999-2007 według województw.

osoby

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

80 000

90 000

100 000P

OLS

KA

Łódz

kie

Maz

owie

ckie

Mał

opol

skie

Ślą

skie

Lube

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Św

ięto

krzy

skie

Lubu

skie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

iopo

mor

skie

Dol

nośl

ąski

e

Opo

lski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Pom

orsk

ie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie


(na podstawie GUS)

W finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej środki unijne odgrywają w skali kraju stosun-kowo niewielką rolę. Według danych GUS wyniosły one 237,2 mln zł w 2005 r., 329,7 mln zł w 2006 r. i 324,2 mln zł w 2007 r., co stanowiło odpowiednio 4,3%, 5,6% i 4,9% ogólnych nakła-dów na B+R (przeciętnie 4,9% w latach 2005-2007). Ich znaczenie w niektórych województwach (kujawsko-pomorskim, lubuskim, podkarpackim, podlaskim, warmińsko-mazurskim, zachodniopo-morskim) było jednak o wiele większe od wyznaczonego średnią krajową.

W nakładach na działalność badawczo-rozwojową w Polsce stosunkowo niski jest udział sektora przedsiębiorstw. W 2006 r. wynosił on 33,1%, podczas gdy średnio w UE-27 przekraczał 50%, a w Niemczech sięgał 70%. Podstawową rolę w nakładach na sferę B+R w Polsce odgrywa sektor rządowy, tj. środki budżetowe (57,5% ogółu nakładów w 2006 r., 58,5% w 2007 r.). W Unii Euro-pejskiej jako całości jego znaczenie jest wyraźnie mniejsze (34,2% w 2005 r.). W okresie od końca poprzedniej dekady trudno przy tym dostrzec tendencję do spadku znaczenia sektora rządowe-go w nakładach na B+R w Polsce. Wprawdzie w 2007 r. jego udział był wyraźnie mniejszy niż w 2000 r. (66,5%), jednak taki sam, jak w 1999 r. (58,5%).

Udział środków budżetowych w finansowaniu badań i rozwoju wykazuje znaczne różnice według województw. W 2007 r. najwyższy był w lubelskim (73,2%), zachodniopomorskim (69,1%), małopol-skim (66,2%) i łódzkim (65,5%), a najniższy – w lubuskim (30,6%) i podkarpackim (33,9%). W woje-wództwach Polski wschodniej wynosił przeciętnie 55,6%, tj. był o 2,9 pkt. proc. niższy od średniego w kraju.

Duże uzależnienie nakładów na działalność badawczo-rozwojową w Polsce od finansowania budżetowego przyczynia się do utrzymywania wielkości tych nakładów na stosunkowo niskim poziomie.

156 ��

Niska skłonność polskich przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich, do prowadzenia dzia-łalności badawczo-rozwojowej i wdrażania jej rezultatów wynika z dominacji tradycyjnych strate-gii konkurencyjnych, opartych na konkurencji cenowej. Jak wynika z badań przeprowadzonych w 2006 r. przez Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych „Lewiatan”, tylko około 1% przedsię-biorstw dostrzegało w swoich strategiach rozwoju innowacje jako ważne źródło przyszłej przewagi konkurencyjnej. Nakładają się na to słabości funkcjonowania sfery B+R (rozdrobniona struktura podmiotowa, rozproszenie środków i mała możliwość ich koncentracji na strategicznych kierunkach rozwoju) oraz słabość instytucji pośredniczących między sferą B+R a przemysłem48.

Odzwierciedleniem tych procesów jest także przestrzenny rozkład uczestniczenia polskich zespo-łów badawczych w realizacji Programów Ramowych WE.

Rycina 52

Uczestnictwo polskich zespołów badawczych w VI Programie Ramowym Wspólnoty Europejskiej (liczba zespołów badawczych oraz wartość przyznanych grantów w mln euro).

Źródło: Opracowanie własne MRR

Tabela 54

Dziesięć miast, z których instytucje najczęściej brały udział w projektach 5 i 6 PR UE.

Obszar metropolitalny

Liczba uczestnikówprojektów

Liczba liderówUdział uczestników będących liderami

Warszawa 1258 173 13,8

Kraków 437 81 18,5

48 Por.: Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 19 sierpnia 2006.

157��

Obszar metropolitalny

Liczba uczestnikówprojektów

Liczba liderówUdział uczestników będących liderami

Gdańsk 287 25 8,7

Poznań 262 50 19,1

Katowice 195 27 13,8

Wrocław 194 24 12,4

Łódź 171 25 14,6

Szczecin 42 0 0

Lublin 40 5 12,5

Toruń 28 2 7,1

Źródło: P. Siłka, „Powiązania między metropoliami – wybrane zagadnienia”49

Natomiast w programie badawczo-naukowym ESPON 2004-2006 uczestniczyły 3 instytucje naukowe – 2 z Warszawy (EUROREG oraz IGiPZ PAN) oraz jedna z Katowic (AGH). Do naboru projektów w nowej edycji ESPON 2007-2013 dołączyły instytucje z Krakowa, Poznania i Puław.

7.4 Wynalazczość

W okresie poakcesyjnym nastąpiło odwrócenie obserwowanej od początku poprzedniej dekady tendencji do słabnięcia aktywności wynalazczej w Polsce. Liczba krajowych50 patentów na wyna-lazki wzrosła z 613 w 2003 r. do 1575 w 2007 r., tj. ponad dwuipółkrotnie, jednak była w przybli-żeniu o połowę niższa niż w 1990 r. (3242). W 2008 r. liczba ta zmalała do 1451 (tabela poniżej). Pod względem wynalazczości Polska wyraźnie ustępuje ogółowi krajów unijnych.

Tabela 55

Udzielone patenty w województwach w latach 2005-2008.

Województwo Udzielone patentya

2005 2006 2007 2008

POLSKA 1 054 1 122 1 575 1 451

Łódzkie 87 96 107 99

Mazowieckie 285 327 391 377

Małopolskie 86 103 154 140

Śląskie 186 179 236 240

Lubelskie 47 39 79 73

Podkarpackie 35 28 44 48

Podlaskie 13 7 14 11

Świętokrzyskie 12 14 22 27

Lubuskie 10 10 12 10

Wielkopolskie 65 60 92 87

Zachodniopomorskie 32 41 37 32

Dolnośląskie 90 105 219 153

49 Gdzie autor przeanalizował projekty z 5 i 6 PR, w których uczestniczyła co najmniej jedna polska instytucja (2472 projekty) dla zdefiniowanych

obszarów metropolitalnych 10 miast.50 W analizie pominięto zagraniczne wynalazki opatentowane przez Urząd Patentowy RP (1959 w 2007 r.). Por.: Nauka i technika w 2007 r.,

cyt. wydanie, s. 174.

158 ��

Województwo Udzielone patentya

2005 2006 2007 2008

Opolskie 24 29 42 43

Kujawsko-Pomorskie 39 32 42 49

Pomorskie 30 46 62 49

Warmińsko-Mazurskie 13 6 22 13

a Krajowe; dane Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej Źródło: GUS

Dysproporcje te wiążą się ze słabością sfery B+R w Polsce, jak również z niską świadomością wagi zarządzania własnością intelektualną, utrudnieniami związanymi z uzyskiwaniem ochrony paten-towej w kraju (sformalizowana procedura, długi okres oczekiwania na przyznanie patentu, wysoki koszt) oraz brakiem wsparcia i zachęt dla przedsiębiorców do patentowania poza granicami kraju51.

Tabela 56

Udzielone patenty na wynalazki oraz liczba patentów na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R w latach 2000, 2003 i 2007 według województw.

WojewództwaLiczba patentów w szt.

Struktura wg województw w %

Liczba patentów w szt. na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R

2000 2003 2007 2000 2003 2007 2000 2003 2007

POLSKA 939 613 1575 100,0 100,0 100,0 7,48 4,89 12,95

Dolnośląskie 90 83 219 9,6 13,5 13,9 9,47 8,75 25,54

Kujawsko-Pomorskie 34 21 42 3,6 3,4 2,7 6,99 4,61 9,05

Lubelskie 31 12 79 3,3 2,0 5,0 4,52 1,82 11,43

Lubuskie 10 18 12 1,1 2,9 0,8 7,14 14,12 10,92

Łódzkie 49 46 107 5,2 7,5 6,8 5,55 5,99 13,00

Małopolskie 99 50 154 10,5 8,2 9,8 6,35 2,96 11,16

Mazowieckie 239 142 391 25,5 23,2 24,8 6,78 4,15 11,62

Opolskie 10 14 42 1,1 2,3 2,7 5,90 9,10 27,08

Podkarpackie 35 11 44 3,7 1,8 2,8 11,49 3,34 14,13

Podlaskie 6 9 14 0,6 1,5 0,9 2,55 3,90 6,06

Pomorskie 45 23 62 4,8 3,8 3,9 6,54 3,50 9,39

Śląskie 179 121 236 19,1 19,7 15,0 16,63 9,40 21,59

Świętokrzyskie 13 10 22 1,4 1,6 1,4 10,93 7,58 16,22

Warmińsko-Mazurskie 8 4 22 0,9 0,7 1,4 3,96 1,75 9,49

Wielkopolskie 56 31 92 6,0 5,1 5,8 4,81 2,58 7,25

Zachodniopomorskie 35 18 37 3,7 2,9 2,3 9,41 5,44 9,63

Źródło: Nauka i technika, GUS, za odpowiednie lata oraz obliczenia własne MRR.

51 Por.: Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, cyt. wydanie, s. 48-49.

159��

Wykres 31

Liczba patentów w sztukach na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R.

2000 2003 2007D

olno

śląs

kie

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Lube

lski

e

Lubu

skie

Łódz

kie

Mał

opol

skie

Maz

owie

ckie

Opo

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Pom

orsk

ie

Ślą

skie

Św

ięto

krzy

skie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

iopo

mor

skie

0

5

10

15

20

25

30

Źródło: Nauka i technika, GUS, za odpowiednie lata oraz obliczenia własne MRR.

Aktywność wynalazczą w Polsce cechuje duża koncentracja regionalna. W przybliżeniu, co czwar-ty patent jest udzielany w województwie mazowieckim, a na cztery czołowe województwa (obok mazowieckiego – śląskie, dolnośląskie i łódzkie) przypadało w 2007 r. 63,5% ogółu udzielonych patentów na wynalazki. Stopień koncentracji stopniowo jednak maleje, jako że udział wymienionych czterech województw był w 2007 r. o 1,1 pkt proc. niższy niż w 2003 r. i o 1,2 pkt. proc. niższy niż w 2000 r. W głównej mierze było to związane z osłabieniem pozycji województwa śląskiego po 2003 r.

Odmienny obraz uzyskujemy przeliczając liczbę udzielonych patentów na wynalazki na liczbę zatrudnionych w sferze B+R w poszczególnych województwach. Umożliwia to, z jednej strony, wyeliminowanie różnic związanych z potencjałem sfery B+R na poziomie wojewódzkim, zaś z drugiej – uwzględnienie lokalnej specyfiki działalności badawczo-rozwojowej (badania podsta-wowe, badania stosowane, prace rozwojowe) oraz zaangażowania kadry badawczej w aktywność wynalazczą.

Najwyższe wskaźniki (powyżej 20 patentów na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R) osiągnęły w 2007 r. województwa: opolskie, dolnośląskie i śląskie, a wyższe od średniego dla kraju (12,95) - także świętokrzyskie, podkarpackie i łódzkie. Były to więc albo mniejsze ośrodki badawcze (opol-skie, świętokrzyskie, podkarpackie), albo ośrodki duże, o tradycyjnie silnych powiązaniach z prze-mysłem (śląskie, dolnośląskie, łódzkie). Zwraca jednocześnie uwagę stosunkowo słaba pozycja niektórych tradycyjnych ośrodków akademickich (wielkopolskie, małopolskie, lubelskie, a także mazowieckie). Różnice te można częściowo wiązać z regionalnym zróżnicowaniem ukierunkowa-nia działalności badawczo-rozwojowej (stosunkowo silne nastawienie na badania podstawowe w małopolskim, lubelskim i wielkopolskim, a na badania stosowane lub prace rozwojowe – w opolskim, śląskim, świętokrzyskim, podkarpackim i łódzkim).

Na województwa Polski wschodniej przypadało w 2007 r. 11,5% ogółu udzielonych w Polsce patentów na wynalazki – o 4 pkt. proc. więcej niż w 2003 r. i o 1,6 pkt. proc. więcej niż w 2000 r. Najwyższy był udział lubelskiego (5%), najniższy – podlaskiego (0,9%). Liczba patentów w przeli-czeniu na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R w tej grupie województw (przeciętnie 11,30 w 2007 r.) była jednak o 1,65 mniejsza od średniej krajowej (w 2000 r. różnica na niekorzyść Polski wschod-

160 ��

niej wynosiła 1,47, a w 2003 r. – 1,95). Największą intensywność wynalazczą przejawiały wspo-mniane świętokrzyskie (16,22 patentu na 1 tys. zatrudnionych w B+R) i podkarpackie (14,13), zaś najmniejszą – podlaskie (6,06), wyróżniające się najwyższym w Polsce udziałem badań podsta-wowych w strukturze finansowania B+R.

161��

)��#��

8.1 Infrastruktura drogowa

Sieć drogowa Polski charakteryzuje się relatywnie wysoką i równomierną (proporcjonalną do zaludnienia) gęstością szlaków o nawierzchni twardej. Średnio w kraju na 100 km2 przypada 82 km takich dróg (2006), z czego najwięcej w województwach: śląskim (164 km) i małopolskim (145 km), a najmniej w warmińsko mazurskim (50 km) i podlaskim (54 km). Główny problem trans-portowy Polski stanowi jakość dróg, której wyrazem jest przede wszystkim niski udział dróg ruchu bezkolizyjnego (autostrady52, drogi ekspresowe53) oraz głównych dwujezdniowych. Polska znajduje się na jednym z ostatnich miejsc w Europie pod względem długości sieci autostrad i dróg ekspresowych. W 2007 r. długość autostrad wynosiła 663 km (wobec 358 km w 2000 r. i 405 km w roku 2003) a dróg ekspresowych ok. 330 km (wobec 226 km w 2003 r.). Co więcej, drogi ruchu bezkolizyjnego są rozproszone niestanowiąc spójnego systemu, co ma negatywny wpływ na efek-tywność i sprawność połączeń drogowych pomiędzy głównymi ośrodkami miejskim oraz na płyn-ność ruchu tranzytowego.

Tabela 57

Długość autostrad i dróg ekspresowych (w km).

2001 2003 2004 2007 2008

Autostrady 336,6 405,1 551,7 662,5 765

Drogi ekspresowe 401,5 225,6 232,7 329,9 452

Źródło: GUS, Bank Danych Regionalnych

Słabością infrastruktury transportowej w Polsce oprócz złego stanu sieci drogowej jest także:

niewystarczająca sieć połączeń pomiędzy południem a północą kraju;

brak sieci dróg umożliwiających sprawne przejazdy w miastach i ich otoczeniu (brak obwodnic, wiele dróg krajowych i wojewódzkich przebiega przez centra miast lub wsi, co obniża prędkość przejazdu, powoduje dużą liczbę wypadków, a także korkowanie się miast);

niska jakość połączeń pomiędzy miastami wojewódzkimi.

Zgodnie z wynikami badań ruchu z roku 2005 największe obciążenie obecnej sieci drogowej (które pośrednio identyfikować można z popytem na infrastrukturę) występuje na drogach wylotowych z dużych ośrodków, w tym szczególnie z Warszawy (do ponad 50 tys. pojazdów na dobę) oraz z konurbacji górnośląskiej. Ponadto, wysoka koncentracja ruchu występuje w pobliżu pozostałych aglomeracji oraz w miejscach przecinania się ważniejszych szlaków (np. Piotrków Trybunalski).

52 Wg ustawy Prawo o ruchu drogowym, autostrada to: droga dwujezdniowa, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi, na której

nie dopuszcza się ruchu poprzecznego, przeznaczona tylko do ruchu pojazdów samochodowych, które na równej, poziomej jezdni mogą

rozwinąć prędkość co najmniej 40 km/h (w tym również w razie ciągnięcia przyczep).53 Wg ustawy Prawo o ruchu drogowym, droga ekspresowa to: droga dwu- lub jednojezdniowa, oznaczona odpowiednimi znakami drogowymi,

na której skrzyżowania występują wyjątkowo, przeznaczona tylko do ruchu pojazdów samochodowych.

162 ��

W ostatnich latach rośnie również obciążenie sieci dróg krajowych. Średni dobowy ruch po-jazdów samochodowych w 2005 r. na sieci dróg krajowych wynosił 8224 pojazdów/dobę i był o ok. 18% większy niż w roku 2000. Natężenie w obciążeniu sieci dróg krajowych było zróżnico-wane w poszczególnych województwach – największe natężenie występowało w województwie śląskim – ponad 13 000 pojazdów/dobę.

W ostatnich latach wyraźnie zwiększyła się liczba pojazdów uczestniczących w ruchu drogowym, szczególnie w dużych ośrodkach miejskich. W okresie 1999-2007 liczba zarejestrowanych samo-chodów osobowych wzrosła o 5,3 mln (z 9,3 mln w 1999 r. do 14,5 mln w 2007 r.), co oznaczało - w przeliczeniu na 1000 osób - wzrost z 240 samochodów w 1999 r. do 383 w 2007 r. W blisko 2/3 przyrost ten stanowi konsekwencję zakupów używanych samochodów z krajów Europy Zachodniej po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. W największych ośrodkach miej-skich poziom motoryzacji zbliżył się do poziomu notowanego w Europie Zachodniej przekraczając 500 pojazdów na 1000 mieszkańców. Można dlatego założyć, że problemy przestrzenne związane ze wzrostem liczby samochodów i co za tym idzie wzrostem ruchu nie będą rosły w tak szyb-kim tempie jak dotychczas54. Należy równocześnie podkreślić, że zwiększenie stopnia motoryzacji wiąże się ze wzrostem średniego wieku zarejestrowanych samochodów, a co za tym idzie z zwięk-szoną emisją spalin szczególnie w zatłoczonych miastach.

Tabela 58

Liczba zarejestrowanych samochodów osobowych w latach 1999-2007 wg województw.

1999 2003 2007

w tys. na 1000 osób w tys. na 1000 osób w tys. na 1000 osób

Polska 9 282,8 240 11 243,8 294 14 588,7 383dolnośląskie 544,3 183 790,4 273 1 097,2 381

kujawsko-pomorskie 490,4 233 592,8 287 733,8 355

lubelskie 495,7 222 573,3 262 752 347

lubuskie 232,9 228 290,4 288 405,9 402

łódzkie 631,4 238 761,6 293 954 373

małopolskie 790,2 245 946,7 291 1 233,6 376

mazowieckie 1 486,4 293 1 739,9 339 2 284,8 440

opolskie 258,7 238 325,2 308 429,6 414

podkarpackie 466,1 219 521,3 249 719,5 343

podlaskie 232 190 305,5 254 405,7 340

pomorskie 534,4 244 686,7 314 852,9 386

śląskie 1220 251 1 367,8 290 1 740,7 374

świętokrzyskie 312,8 236 331,1 256 451,1 354

warmińsko-mazurskie 205,3 140 349,6 245 474,3 333

wielkopolskie 1 021,2 304 1 226,2 365 1 483,1 438

zachodniopomorskie 361,3 208 435,4 257 570,6 337

Źródło: GUS, Rocznik Statystyczny Województw (2000, 2004, 2008), Bank Danych Regionalnych

54 Por.: Raport o Stanie Zagospodarowania Przestrzennego Kraju, Ministerstwo Budownictwa 2007.

163��

8.2 Infrastruktura kolejowa

Stan infrastruktury kolejowej nie spełnia standardów Unii Europejskiej. Stan techniczny torowisk będących w dyspozycji PKP PLK S.A. ulega dekapitalizacji powodowanej niewystarczającą ilością robót wykonawczo-naprawczych w stosunku do potrzeb. Poprawia się jakość jedynie wybranych odcinków torowisk – głównie dzięki inwestycjom współfinansowanym ze środków UE. Generalnie zaledwie 30% sieci kolejowej jest dobrej jakości, a większość taboru charakteryzuje się wysokim stopniem zużycia. Ocenia się, że praktycznie jedyną częścią transportu kolejowego, w odniesie-niu do której odnotowano znaczącą poprawę jakości usług, są przewozy międzywojewódzkie i międzyna rodowe, natomiast zdecydowanie najgorsze efekty odnotowywane są w sferze pasa-żerskich przewozów regionalnych (w tym w obsłudze przewozów podmiejskich).

Transport kolejowy jest w ostatnich kilkunastu latach systematycznie wypierany przez transport samochodowy. W latach 1985-2004 zamknięto dla ruchu pasażerskiego łącznie 8,2 tys. km linii kolejowych. Ma to wpływ na obniżenie dostępności komunikacyjnej poszczególnych regionów oraz przede wszystkim na dostępność komunikacyjną wewnątrz regionów. Należy jednak zaznaczyć, że największe ograniczenie ilości eksploatowanych linii miało miejsce w okresie od roku 1990 do 2001, a w 2007 po raz pierwszy zanotowano fakt przywrócenia przewozów na niektórych kie-runkach.

8.3 Dostępność ośrodków miejskich

Zgodnie z analizami dostępności w sieci drogowej i kolejowej przeprowadzonymi na potrze-by Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju wynika, że największą liczbą ludności zamieszkałą w obrębie izochrony 60 minut (która może być utożsamiana z zasięgiem rynku pracy) charakteryzują się Katowice i Warszawa, a w komunikacji kolejowej Kraków. W obrębie izochrony drogowej 60 minut względem ośrodków wojewódzkich znajduje się obecnie ok. 58% ludności kra-ju. Największą średnią dostępność drogową w sieci dużych miast mają Łódź, Poznań i Warszawa, a w dalszej kolejności Katowice i Wrocław. Zdecydowanie najsłabszą dostępnością charakteryzuje się Białystok, Gdańsk, Szczecin i Lublin.

Pod względem dostępności do portów lotniczych zdecydowanie najgorzej dostępnymi miasta-mi są Lublin, Białystok oraz Mazury. Obecnie w obrębie drogowej izochrony 90 minut od portów lotniczych mieszka 78% ludności kraju.

164 ��

Rycina 53

Dostępność transportowa do Warszawy.

Źródło: Opracowanie własne MRR we współpracy z Instytutem Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN

(P. Śleszyński).

165��

W komunikacji kolejowej najlepiej dostępna jest Warszawa, później Łódź a zdecydowanie najsłabiej Szczecin i Gdańsk. Jeśli chodzi o dostępność dużych ośrodków miejskich do stolicy to najgorzej wypada obecnie Wrocław, Szczecin i Rzeszów.

Należy podkreślić, że w Polsce istnieją dysproporcje w zakresie gęstości sieci kolejowej, które są odbiciem polityki inwestycyjnej państw zaborczych w 19-tym wieku. Najgęstsza sieć kolejowa znajduje się na południu Polski szczególnie na Górnym i Dolnym Śląsku, maleje ona ku północy i wschodowi kraju (najniższa w województwach podlaskim i lubelskim).

Stan połączeń kolejowych pomiędzy polskimi metropoliami jest zły. Zgodnie z badaniami wzajemnej dostępności największych miast Polski w sieci kolejowej55 żadna para polskich ośrodków metro-politalnych nie posiada połączenia kolejowego o czasie przejazdu poniżej godziny a tylko w przy-padku połączenia pomiędzy Krakowem a aglomeracją górnośląską czas przejazdu jest krótszy niż 2 godziny. Czas przejazdu poniżej 3 godzin występuje jedynie w połączeniach ze stolicą (z wyjątkiem połączeń z Gdańskiem, Wrocławiem i Szczecinem) oraz pomiędzy Wrocławiem a Poznaniem oraz aglomeracją górnośląską.

Tabela 59

Macierz najkrótszych połączeń kolejowych między metropoliami polskimi i otoczenia w maju 2007 r.

Bia

łyst

ok

Gd

ańsk

GO

P

Kra

ków

Lu

blin

Łó

dź

Po

znań

Szc

zeci

n

War

szaw

a

Wro

cław

Białystok 409 345 330 275 305 364 518 153 497

Gdańsk 409 420 420 403 346 248 311 243 399

GOP 345 420 83 317 198 294 472 150 147

Kraków 330 420 83 290 275 380 548 165 225

Lublin 275 403 317 290 279 361 500 140 491

Łódź 305 346 198 275 279 206 383 122 235

Poznań 364 248 294 380 361 206 136 172 123

Szczecin 518 311 472 548 500 383 136 307 294

Warszawa 153 243 150 165 140 122 172 307 304

Wrocław 497 399 147 225 491 235 123 294 304

Berlin 541 492 486 546 526 369 146 122 341 298

Drezno 735 640 453 548 720 561 341 264 532 239

Praga 745 789 364 404 714 675 537 427 510 408

Wiedeń 683 773 296 378 668 578 648 713 448 516

Bratysława 697 787 286 368 682 568 638 714 438 506

Budapeszt 852 942 465 582 837 762 810 915 617 700

Lwów 823 853 471 352 533 743 733 958 523 648

Kijów 1276 1306 940 821 753 1088 1132 1358 938 1117

Mińsk 807 794 754 754 714 725 747 913 559 869

Wilno 398 751 763 763 763 778 869 1048 563 1021

Ryga 1470 1872 1535 1535 1495 1506 1528 1970 1350 1650

55 Badanie zrealizowano w ramach projektu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt. „Powiązania funkcjonalne między polskimi metropoliami”

pod kierunkiem doc. dr hab. T. Komornickiego.

166 ��

Bia

łyst

ok

Gd

ańsk

GO

P

Kra

ków

Lu

blin

Łó

dź

Po

znań

Szc

zeci

n

War

szaw

a

Wro

cław

Kaliningrad 1055 297 795 901 950 700 610 840 475 761

Sztokholm 1535 1448 1515 1535 1520 1317 1038 886 1275 1220

Kopenhaga 1316 952 1084 1201 1084 907 687 550 879 836

Źródło: Na podstawie internetowego rozkładu jazdy www.pkp.pl

Bardzo niska jest również prędkość techniczna pociągów, która tylko w relacjach pomiędzy Warszawą a aglomeracją górnośląską, Krakowem i Poznaniem przekraczała 100km/h.

Tabela 60

Najwyższe prędkości techniczne pociągów w relacjach pomiędzy polskimi metropoliami.

Bia

łyst

ok

Gd

ańsk

GO

P

Kra

ków

Lu

blin

Łó

dź

Po

znań

Szc

zeci

n

War

szaw

a

Wro

cław

Białystok 74 84 87 76 62 81 80 72 81

Gdańsk 74 89 89 74 67 76 72 81 72

GOP 84 89 56 77 70 72 72 119 78

Kraków 87 89 56 70 62 94 89 106 71

Lublin 76 74 77 70 59 80 83 75 61

Łódź 62 67 70 62 59 72 72 65 62

Poznań 81 76 72 94 80 72 94 107 80

Szczecin 80 72 72 89 83 72 94 99 77

Warszawa 72 81 119 106 75 65 107 99 93

Wrocław 81 72 78 71 61 62 80 77 93

Źródło: Dane z 2008 r. na podstawie internetowego rozkładu jazdy www.pkp.pl

Istotny problem stanowi niska dostępność niektórych obszarów Polski do miast wojewódzkich, w których koncentrują się funkcje społeczno gospodarcze i gdzie umiejscowione są najważniejsze władze rządowe i samorządowe.

Jak wyraźnie widać na rycinach nr 54 i 55 najgorzej skomunikowane z miastami wojewódzkimi zarówno za pomocą transportu drogowego, jak i kolejowego są obszary środkowego Pomorza, Polski północno-wschodniej, obszary górzyste Polski południowej oraz Lubelszczyzna i Podlasie.

167��

Rycina 54

Obszary o najniższej dostępności do miast wojewódzkich.


(P. Śleszyński)

168 ��

Rycina 55

Dostępność transportowa do miast wojewódzkich.


(P. Śleszyński)

169��

Generalnie dostępność polskich miast jest powiązana z ich lokalizacją w kraju. Poszczególne regiony Polski charakteryzują się różną dostępnością transportową, która jest uzależniona od stanu rozwoju infrastruktury transportowej zlokalizowanej na ich obszarze, jak również takich czynników jak położenie względem: granicy zachodniej (co jest związane z dominującymi kierunkami handlu zagranicznego), Warszawy, ośrodków regionalnych, międzynarodowych portów lotniczych oraz dużych portów morskich (Szczecin, Trójmiasto).

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR) przygotował analizy dostępności transportowej polskich regionów, która jest uzależniona m.in. od rodzaju działalności gospodarczej prowadzo-nej w danym regionie (inne są potrzeby komunikacyjne w regionach gdzie przeważa działalność przemysłowa inne w regionach o przewadze działalności usługowej i produkcji zaawansowanej technologicznie). Badania ewaluacyjne IBnGR pozwalają na porównanie dostępności transpor-towej polskich regionów w latach 2005-200956. Na podstawie tych badań można stwierdzić, że w omawianym okresie oceny stopnia dostępności transportowej ulegały dość istotnym zmianom.

Tabela 61

Dostępność transportowa województw w Polsce wg analiz IBnGR.

Województwo2009Wskaźnik (miejsce)

2008Wskaźnik (miejsce)



2005Klasa (miejsce)

Wielkopolskie 0,52 (1) 0,51 (2) 0,57 (2) 0,56 (1) A (2)

Lubuskie 0,49 (2) 0,53 (1) 0,53 (4) 0,54 (4) C (8)

Mazowieckie 0,47 (3) 0,39 (6) 0,46 (5) 0,47 (5) B (5)

Dolnośląskie 0,45 (4) 0,49 (3) 0,61 (1) 0,54 (3) B (4)

Zachodniopomorskie 0,43 (5) 0,45 (5) 0,54 (3) 0,54 (2) C (10)

Śląskie 0,37 (6) 0,46 (4) 0,36(6) 0,47 (4) A (1)

Opolskie 0,27 (7) 0,30 (7) 0,29 (7) 0,31 (7) B (6)

Małopolskie 0,24 (8) 0,26 (8) 0,29 (8) 0,47 (5) A (3)

Łódzkie 0,23 (9) 0,24 (9) 0,17 (9) 0,25 (8) C (7)

Kujawsko-Pomorskie 0,08 (10) 0,04 (10) -0,01 (10) -0,01 (10) C (9)

Pomorskie -0,15 (11) -0,21 (11) -0,04 (11) -0,13 (11) D (12)

Świętokrzyskie -0,26 (12) -0,34 (12) -0,34 (12) -0,33 (12) D (11)

Warmińsko-mazurskie -0,5 (13) -0,59 (13) -0,58 (13) -0,57 (13) D (13)

Podkarpackie -0,67 (14) -0,68 (14) -0,79 (14) -0,79 (14) E (14)

Lubelskie -0,78 (15) -0,72 (15) -0,86 (15) -0,86 (15) E (15)

Podlaskie -0,78 (16) -1,11 (16) -1,23 (16) -1,23 (16) E (16)

Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. „Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski”

(opracowania z lat 2005-2009)

Jak obrazuje powyższa tabela w 2005 r. jako bardzo dobrą oceniono dostępność transportową województw: śląskiego, wielkopolskiego i małopolskiego, to w 2009 r. najlepszą dostępność trans-portowa cechowała województwa: wielkopolskie, lubuskie, mazowieckie, dolnośląskie i zachod-niopomorskie. Największą poprawę dostępności transportowej odnotowało województwo lubu-skie, które w 2005 r. oceniono jako należące do województw o przeciętnej (klasa C) dostępności

56 Istnieją jednak pewne różnice w sposobie prezentacji dostępności transportowej województw. O ile w badaniu opublikowanym w 2005 r. wo-

jewództwa zostały zaszeregowane wg pięciu klas dostępności transportowej (od najwyższej - A do najniższej- E), to w kolejnych latach oceny

dostępności transportowej wyrażane są w oparciu o wskaźnik liczbowy.

170 ��

transportowej, natomiast w 2008 r. oceniono jako 2 z kolei region pod względem dostępności. Niezmiennie najgorszą dostępnością w okresie objętym badaniem najniższym poziomem dostęp-ności transportowej charakteryzowały się Polski wschodniej (podlaskie, lubelskie, podkarpackie i warmińsko-mazurskie).

8.4 Miejski transport publiczny

Gęstość sieci drogowej w polskich miastach jest w miarę poprawna. Gorzej wypadają parametry techniczno-użytkowe, funkcjonalne czy przestrzenne infrastruktury transportowej. Gęstość dróg w miastach nie uległa w okresie 1999-2007 istotnym zmianom. W miastach objętych badaniem realizowanym w ramach projektu „Budowanie potencjału instytucjonalnego jednostek samo-rządu dla lepszego dostarczania usług publicznych”57 wynosiła w 2007 r. średnio 3,20 km/km². W badanych miastach w ośrodkach powyżej 25 tys. mieszkańców gęstości te generalnie przekra-czały 3km/km², a w miastach do 25 tys. mieszkańców wskaźnik wynosił 2,48 km/km². Najwyższą gęstością dróg charakteryzowały się miasta pomiędzy 50-100 tys. mieszkańców – 3,68 km/km². W miastach objętych badaniem w okresie 1999-2007 widać wzrost gęstości ścieżek rowero-wych, co może świadczyć, że samorządy miejskie szukają alternatywnych środków podróżowania w stosunku do podróży samochodem. Niewątpliwie jednak średnia wartość wskaźnika dla wszyst-kich grup badanych miast jest niska i wynosiła w 2007 r. jedynie 0,18 km/km².

W całym kraju w okresie 1999-2007 wyraźnie zmalała liczba osób korzystających z komunika-cji miejskiej - liczba pasażerów przewożonych środkami transportu komunikacji miejskiej zmniej-szyła się w tym czasie w skali kraju o 857,1 mln osób (z 4935,1 mln osób do 4078 mln osób), tj. o 17,4%. Zmiany te nie przebiegały jednak w jednolity sposób na obszarze całego kraju. W dwóch województwach – mazowieckim i podlaskim – odnotowano wzrost liczby pasażerów przewożonych komunikacją miejską (odpowiednio o 3,9% i 5,9%), podczas gdy w pozostałych województwach miał miejsce spadek liczby pasażerów - największy w łódzkim (53,8%) oraz lubelskim (41,2%).

W latach 1999-2007 wzrósł (z 76,7% do 79,6%) w całym kraju odsetek ludności miast obsługiwa-nej przez transport miejski. Należy podkreślić, że o ile w latach 1999-2003 wartość tego wskaźnika zmniejszyła się o 1,5 pkt. proc, to w okresie 2004-2007 jego wartość wzrosła o 2,9 pkt. proc. Podobnie jak w przypadku liczby pasażerów komunikacji miejskiej, sytuacja w poszczególnych regionach kraju była zróżnicowana. W 10 województwach odnotowano spadek wartości analizo-wanego wskaźnika (największy w woje wództwie opolskim – 10,2 pkt. proc), w jednym wojewódz-twie – podkarpackim – nie uległ on w badanych latach zmianie, a w 5 pozostałych nastąpił wzrost (największy w kujawsko-pomorskim – o 23,2 pkt. proc).

57 Projekt realizowany jest przez Związek Miast Polskich, Związek Powiatów Polskich, Związek Gmin Wiejskich RP przy współpracy z Norweskim

Związkiem Władz Lokalnych i Regionalnych i jest współfinansowany ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Projekt ten jest konty-

nuacją monitorowania usług publicznych w miastach w ramach Systemu Analiz Samorządowych - oprogramowania służącego przedstawicielom

miast, gmin i powiatów jako baza wiedzy o uwarunkowaniach i wynikach realizacji swych zadań. System ten uzupełnia statystykę publiczną

poprzez: zebranie i opracowanie nowych danych, możliwość samodzielnej analizy danych przez każde miasto (gminę, powiat), prezentację co-

rocznych raportów podsumowujących stan i tendencję zmian w każdej z badanych dziedzin. Więcej informacji na stronie internetowej: http://www.

sas.zmp.poznan.pl/.

171��

Tabela 62

Podstawowe informacje na temat komunikacji miejskiej w latach 1999-2007.

Pasażerowie (mln osób)Odsetek ludności miast obsługiwanych przez transport miejski

1999 2003 20072007 r. ( 1999=100)

1999 2003 20072007 r. (1999=100)

Polska 4 935,1 4 199 4 078 82,6 78,1 76,7 79,6 1,5

dolnośląskie 395,3 318 250 63,2 66,9 62,2 63,9 -3

kujawsko-pomorskie 263,2 206 189 71,8 49,6 70,7 72,8 23,2

lubelskie 205,4 130 97 47,2 62,3 62,7 62,7 0,4

lubuskie 80,2 58 50 62,3 48 48,4 50,4 2,4

łódzkie 341,7 256 201 58,8 90,6 87,6 90 -0,6

małopolskie 603,1 513 524 86,9 85 83,7 84,1 -0,9

mazowieckie 927,9 887 964 103,9 81,2 79,3 80,3 -0,9

opolskie 45,5 31 31 68,1 54,7 44,4 44,5 -10,2

podkarpackie 110,5 81 68 61,5 78,8 78,7 78,8 0

podlaskie 110,5 114 117 105,9 81,3 76,4 76,8 -4,5

pomorskie 356,6 330 330 92,5 83,5 83,4 85,9 2,4

śląskie 747,8 663 631 84,4 95,5 94,7 93,4 -2,1

świętokrzyskie 107,8 43 76 70,5 73,9 77,1 74,3 0,4

warmińsko-mazurskie 86,7 78 71 81,9 65,2 65,5 63,2 -2

wielkopolskie 345,8 282 293 84,7 69,9 70,2 68,8 -1,1

zachodniopomorskie 207,2 209 186 89,8 71,2 70,8 68,6 -2,6

Źródło: Główny Urząd Statystyczny. Rocznik Statystyczny Województw (2000-2008)

Wśród codziennych użytkowników transportu publicznego największą część stanowili pasażerowie komunikacji miejskiej (komunikacja autobusowa, tramwajowa i trolejbusowa) – 79%. Rola kolei w obsłudze regionalnej i obszarów metropolitarnych jest zróżnicowana geograficznie, ale generalnie mało znacząca.

Tabela 63

Liczba codziennych użytkowników transportu publicznego, podział miedzy różnymi środkami transportu publicznego.

Rocznie w tys. Dziennie w tys. Udział w %

Transport kolejowy 291 892 797,5 5,7

Pozamiejski autobusowy 666 162 1 820,1 12,9

Komunikacja miejska 4 066 000 11 109,3 79,0

Metro 120 400 330,0 2,3

RAZEM 5 144 454 13 056,9

Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny GUS – Transport - Wyniki działalności za 2008 r.

172 ��

W ostatnim dziesięcioleciu wzrosła w Polsce długość czynnych tras komunikacji miejskiej o 2821 km (w tym autobusowych o 2841 km oraz tramwajowych o 3 km)58. Przy czym przy-rost długości sieci czynnych tras komunikacji miejskiej miał miejsce głównie w latach 2004-2007 (84% całego przyrostu tej sieci w latach 1999-2007). Zwiększaniu długości tras nie towarzy-szył niestety wzrost liczebności taboru komunikacyjnego. W latach 1999-2007 zmniejszył się on o 507 sztuk (318 autobusów i 1148 tramwajów) i w 2007 r. wynosił on 15425 sztuk (11601 autobusów i 3656 tramwajów). Liczebność taboru zmniejszyła się w 12 województwach - najbardziej w małopolskim (o 143 sztuki) i mazowieckim (121 sztuk), a wzrosła w 4 (najbardziej w świętokrzyskim o 139 sztuk). Co ciekawe, zarówno w przypadku liczebności taboru, jak i miejsc w nim, największym spadkiem charakteryzowały się województwa o wysokim tempie rozwoju (któremu towarzyszył szybki przyrost ruchu samochodowego w miastach) prowadzący do nasilenia się problemów komunikacyjnych związanych z zatłoczeniem głównych arterii komunikacyjnych. Należy przy tym podkreślić, że w latach 1999-2003 wycofano w Polsce więcej jednostek tabo-ru niż w całym okresie 1999-2007, co oznacza że w latach 2004-2007 odnotowano – niewielki (o 33 jednostki) - przyrost netto taboru komunikacji miejskiej.

Generalnie udział komunikacji zbiorowej w obsłudze transportowej mieszkańców ulega zmniejsze-niu, zwłaszcza w miastach średnich. W miastach dużych występuje tendencja do ustabilizowania się wielkości przewozów, głównie wskutek rosnącej ruchliwości mieszkańców.

58 Fakt, że wzrost długości sieci tras autobusowych i tramwajowych nie równa się przyrostowi długości czynnych tras komunikacji miejskiej ogółem

może wynikać ze wzrostu długości tras metra oraz spadku długości tras sieci trolejbusowej. Na poziomie dostępnych danych statystycznych fakt

ten trudno jednak udowodnić.

173��

*��#��

9.1 Sytuacja mieszkaniowa w Polsce

W Polsce stale notuje się deficyt mieszkań, szacowany na 1,5-1,8 mln mieszkań. Jest to deficyt statystyczny, będący różnicą między liczbą gospodarstw domowych a liczbą mieszkań. Efektywne potrzeby, poparte zasobami finansowymi i dostępnością kredytu, są znacznie niższe, ich wielkość jest funkcją polityki państwa w zakresie zwiększenia dostępności mieszkań obywatelom o niższych i niskich dochodach. Sytuacja w tym zakresie nie poprawiła się od początku transformacji. Mimo pewnego wzrostu liczby budowanych mieszkań, procesy demograficzne (zmniejszenie liczebności rodzin, wzrost udziału jednoosobowych gospodarstw domowych) powodują podtrzymanie staty-stycznego deficytu mieszkań. W efekcie w Polsce wskaźnik nasycenia mieszkaniami jest bardzo niski, podobnie jak przeciętna wielkość mieszkań, natomiast wysokie jest zagęszczenie mieszkań (tabela poniżej).

Tabela 64

Wskaźniki sytuacji mieszkaniowej, 2008.

Wyszczególnienie

Liczba mieszkań na 1000 mieszkańców

Przeciętna powierzchnia mieszkania w m2

Przecięta powierzchnia mieszkania na osobę w m2

Przeciętna liczba izb w mieszkaniu

Przeciętna liczba osób w mieszkaniu

Ogółem 341,2 70,0 23,8 3,7 2,92

Miasto 380,0 62,0 23,3 3,5 2,63

Wieś 289,3 86,0 24,7 4,1 3,45

Źródło: Informacje o Mieszkalnictwie - Wyniki Monitoringu za 2008 r., Kraków: Instytut Rozwoju Miast, 2009

Również luka remontowa systematycznie rośnie - nie są prowadzone remonty i modernizacje zabu-dowy mieszkaniowej na skalę odpowiadającą potrzebom. Inwestycje remontowo-modernizacyjne nie mają – z powodu braku środków finansowych – charakteru systemowego; podejmowane są indywidualne działania w skali mieszkań, budynków, a nie kwartałów zabudowy, ulic, osiedli czy dzielnic.

Według analiz Instytutu Rozwoju Miast (Korniłowicz J., Żelawski T. 2006) stopień pokrycia niezbęd-nych nakładów na remonty wielorodzinnych budynków mieszkaniowych w miastach, wszystkich kategorii - od bieżących po remonty kapitalne, faktycznymi wydatkami w latach 2000-2005 był następujący:

35-40% niezbędnych nakładów na techniczne utrzymanie w zasobach komunalnych;

33-52% w zasobach wspólnot mieszkaniowych;

66-89% w zasobach spółdzielni mieszkaniowych;

14-39% w prywatnych zasobach czynszowych.

174 ��

Oszacowana przez IRM różnica pomiędzy faktycznymi a niezbędnymi do poniesienia nakładami na techniczne utrzymanie wielorodzinnych zasobów mieszkaniowych, tzw. luka remontowa, wynosi 42,431 mln zł. Z kwoty tej przypada:

3,611 mln zł na remonty bieżące;

9,520 mln zł na remonty elementów budynku o wysokim stopniu zużycia technicznego;

29,300 mln zł na remonty kapitalne połączone z modernizacją.

Autorzy opracowania wskazali, że przy przyjęciu okresu 5 lat na wykonanie całości zaległych remontów elementów budynków i okresu 10 lat na wykonanie uzasadnionych ekonomicznie remontów kapitalnych, średnioroczny niedobór środków na remonty tylko wielorodzinnych zaso-bów mieszkaniowych wynosi 8,400 mln zł (Bondarczuk J., Muzioł-Węcławowicz A., 2009).

Należy natomiast podkreślić, że odnotowano znaczny wzrost wyposażenia mieszkań w podsta-wowe instalacje techniczno-sanitarne. Szacuje się, że w 2008 r. 96,5% mieszkań było wyposażo-nych w wodociąg (w miastach – ponad 99%), około 89% mieszkań było wyposażonych w ustęp spłukiwany i 79% w centralne ogrzewanie, w tym w miastach odpowiednio: 96% i 86% (Informacje o Mieszkalnictwie - Wyniki Monitoringu za 2008 r., 2009).

Problemy mieszkalnictwa – potrzeby remontowe, deficyt mieszkań - skupiają się w miastach. Wynika to z procesów urbanizacyjnych oraz tradycyjnej różnicy sposobu zaspokajania potrzeb mieszkaniowych pomiędzy miastami a obszarami wiejskimi. Problem niskiego standardu mieszkanio-wego w Polsce nie ma charakteru wyłącznie technicznego czy finansowego. Wpływa bezpośrednio na sferę społeczną (politykę społeczną, politykę prorodzinną, zapobieganie wykluczeniom), gospo-darczą (mobilność ludności, wartość majątku, koszty eksploatacji, zużycie energii) i przestrzen-ną (niski standard zabudowy, bezład, ekstensywne wykorzystanie przestrzeni zainwestowanej, ekspansja budownictwa na nowe tereny).

9.2 Lokalna sytuacja mieszkaniowa w miastach

Sytuacja mieszkaniowa w miastach jest silnie zróżnicowana, co wynika zarówno z uwarunkowań historycznych, jak i współczesnych różnic poziomu rozwoju (dobrobytu) i lokalnych polityk. W struk-turze kraju utrwalony jest stary podział między Ziemie Zachodnie i Północne oraz pozostałą część kraju. W tych pierwszych regionach mamy do czynienia z wysokim udziałem mieszkań komunal-nych w zasobach miast, co ma swoją genezę w komunalizacji mienia poniemieckiego bezpośred-nio po wojnie i wyższej urbanizacji. Zasoby mieszkaniowe są tam starsze, o większej przeciętnej powierzchni, lepszym wyposażeniu w infrastrukturę techniczną, ale często znacznie zdekapitalizo-wane. W miastach tzw. Polski Centralnej i Wschodniej mieszkania są mniejsze, większy jest udział zasobów wybudowanych po wojnie.

Wielkość miasta jest ważnym wyróżnikiem lokalnej struktury mieszkalnictwa. W wielu małych mia-stach zasoby komunalne są niewielkie, gminy napotykają barierę skali inwestycji (nakłady na inwe-stycje mieszkaniowe, np. budowę lokali komunalnych czy socjalnych w relacji do budżetu danej jed-nostki). Natomiast przepisy prawa i oczekiwania lokalnej społeczności są takie same jak w dużych miastach. Jak wynika z danych Systemu Analiz Samorządowych, 196 miast w Polsce ma mniej niż 100 mieszkań komunalnych (Raport o Stanie Miast - Kongres Miast Polskich, 2009).

175��

Największą część zasobów komunalnych, przekazanych gminom po 1990 r. w procesie komunali-zacji mienia stanowiły budynki przedwojenne, liczące ponad 60 lat, bardzo silnie zdekapitalizowane. Z ankiety przeprowadzonej przez Związek Miast Polskich w 1997 r. na temat stanu zasobów komu-nalnych w miastach wynika, że:

44,4% zasobów pochodziło sprzed 1946 r.;

29,5% zasobów wybudowano w latach 1946-65;

26,1% zasobów wybudowano po 1965 r. (Bartosik E., 2009).

176 ��

�+��

10.1 Podstawowe informacje dotyczące problemów ochrony środo-wiska w miastach

W ostatnich dwudziestu latach w Polsce osiągnięto wyraźny postęp w ochronie środowiska na-turalnego przede wszystkim dzięki ograniczeniu doprowadzania do środowiska zanieczyszczeń przez gospodarkę i społeczeństwo. Było to możliwe dzięki restrukturyzacji przemysłu, zmniejsze-niu zużycia środków chemicznych w rolnictwie oraz inwestycjom w sferze gospodarki komunalnej a także dzięki zwiększeniu świadomości ekologicznej społeczeństwa. Jednak urbanizacja oraz rozwój gospodarczy mają negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze, dlatego jednym z wy-zwań przed którym stoi Polska jest zachowanie obszarów najwartościowszych przyrodniczo oraz minimalizacja negatywnego oddziaływania na środowisko inwestycji infrastrukturalnych.

Generalnie, polska przestrzeń charakteryzuje się wyższymi walorami przyrodniczymi i różnorodno-ścią biologiczną niż przestrzeń krajów Europy Zachodniej. Poniższa mapa pokazuje udział obsza-rów chronionych na poziomie powiatów.

Rycina 56

Udział i struktura obszarów chronionych w powierzchni powiatów ogółem (2008 r.)

Źródło: Projekt Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010

177��

10.2 Typy miast pod względem położenia wzdłuż korytarzy ekologicznych

Analiza uwarunkowań przyrodniczych i położenia największych miast kraju (powyżej 100 tysięcy mieszkańców z włączeniem Grudziądza i Słupska) w kontekście przebiegu korytarzy ekologicznych wykazała, iż charakteryzują się one znacznym zróżnicowaniem. Powtarzalność potencjału przyrod-niczego miast i ich usytuowania w systemie przyrodniczym kraju pozwoliła na wydzielenie siedmiu grup charakterystycznych dla określonych typów miast.

Pierwszą grupę stanowią miasta położone w dolinach dużych rzek, będących często odcinkami pradolinnymi, stanowiącymi główne korytarze ekologiczne systemu krajowego i ponadkrajowego. Miasta te stykają się z dużymi kompleksami leśnymi, będącymi również terenami migracji roślin i zwierząt, często stanowiącymi elementy KSOCH, jak rezerwaty, parki narodowe, czy też parki krajobrazowe. Do miast tych zaliczono: Warszawę, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz i Włocławek.

Drugą grupę stanowią miasta mające na swym obszarze rzeki, o różnym stopniu wykształcenia doliny, będące główną osią systemu przyrodniczego miasta. Miasta te, podobnie jak wyróżnione w pierwszej grupie, stykają się z obszarami leśnymi, często dużymi kompleksami wchodzącymi w skład KSOCH, jak i są położone na terenie systemu korytarzy ekologicznych. Do tej grupy miast zaklasyfikowano: Białystok, Kielce, Olsztyn, Bielsko-Białą, Rybnik, Tychy, Elbląg, Koszalin, Słupsk.

Grupę trzecią tworzą miasta posiadające na swym obszarze dolinę dużej rzeki, będącej często korytarzem ekologicznym o znaczeniu krajowym i ponadkrajowym, mające w swoim sąsiedztwie obszary leśne o dużej wartości przyrodniczej, nieposiadające jednak bezpośredniej łączności z nimi. Łączność ta odbywa się poprzez system dolinny oraz system obszarów otwartych. Grupę tą stanowią: Kraków, Wrocław, Poznań, Częstochowa, Toruń, Płock, Opole, Gorzów Wielkopolski, Grudziądz.

Grupa czwarta to miasta posiadające na swoim obszarze mniejsze rzeki od miast zaklasyfikowa-nych do grupy trzeciej, ale o podobnych powiązaniach z obszarami cennymi przyrodniczo, często będących fragmentami korytarzy ekologicznych. Do tej grupy zaliczono: Lublin, Radom, Sosno-wiec, Gliwice, Zabrze, Rzeszów, Kalisz, Tarnów, Legnicę.

Kolejną grupę miast tworzą organizmy miejskie pozbawione znaczących z przyrodniczego punktu widzenia cieków wodnych, zaś mające łączność z dużymi kompleksami leśnymi. Miasta tej grupy to: Gdynia, Dąbrowa Górnicza, Wałbrzych, Zielona Góra.

Szósta grupa to miasta nie posiadające na swoim obszarze znaczących z przyrodniczego punktu widzenia cieków wodnych i mające w swoim otoczeniu lasy charakteryzujące się znaczną fragmen-tacją. Do grupy tej zaliczono: Łódź, Katowice i Rudę Śląską.

Ostatnia grupa to miasta nieposiadające w swoim otoczeniu obszarów cennych przyrodniczo. Są to dwa miasta konurbacji górnośląskiej: Bytom i Chorzów.

178 ��

Tabela 65

Typologia największych miast Polski (ponad 100 tys. mieszkańców) z uwagi na ich położenie względem korytarzy ekologicznych.

Nr | MiastoKorytarz dolinny, rzeczny

Kompleksy Leśne, Parki Krajobrazowe, Parki Narodowe

Miasta z doliną dużej rzeki i bezpośrednim sąsiedztwie kompleksów leśnych

1 Warszawa WisłaPuszcza Kampinoska, Puszcza Słupecka, lasy Mazowieckie-go PK, lasy Chojnowskiego PK

2 Gdańsk Wisła, Zatoka Gdańska Lasy Trójmiejskiego PK

3 Szczecin OdraPuszcza Bukowa, Puszcza Goleniowska, Puszcza Wkszańska

4 Bydgoszcz Wisła, Brda Puszcza Bydgoska

5 Włocławek Wisła, ZgłowiączkaLasy Gostynińsko-Włocławskiego PK, lasy Kotliny włocławsko-toruńskiej

Miasto z rzeką i bezpośrednim sąsiedztwie kompleksów leśnych6 Białystok Biała Lasy PK Puszcza Knyszyńska

7 Kielce Silnica Lasy Chęcińsko-Kieleckiego PK, Puszcza Świętokrzyska

8 Olsztyn Łyna Lasy Pojezierza Olsztyńskiego

9 Bielsko-Biała Biała Lasy Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego

10 Rybnik RudaLasy PK Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wiel-kich, Lasy Raciborskie

11 Tychy Gostyń Lasy Kobiórskie, Lasy Pszczyńskie

12 Elbląg Elbląg, Zalew Wiślany Lasy Wysoczyzny Elbląskiej (PK Wysoczyzny Elbląskiej)

13 Koszalin Dzierzęcinka Lasy Polanowsko-Bytowskie

14 Słupsk Słupia Lasy Doliny Słupi, lasy PK Dolina Słupi

Miasta z doliną dużej rzeki i sąsiedztwem kompleksów leśnych połączonym z miastem przez system dolinny i/lub terenów otwartych15 Kraków Wisła Puszcza Niepołomnicka

16 Wrocław Odra Lasy Stobrawskiego PK

17 Poznań WartaLasy Wielkopolskiego PN. Rogalińskiego PK, PK Puszcza Zielonka

18 Częstochowa Warta Lasy nad Górną Liswartą PK, lasy PK Orlich Gniazd

19 Toruń Wisła. Drwęca Lasy Kotliny Toruńskiej

20 Płock WisłaLasy Włocławsko-Gostynińskiego PK, lasy Brudzeńskiego PK

21 Opole Odra Bory Niemodlińskie, Bory Stobrawskie

22Gorzów Wielkopolski

Warta Puszcza Notecka, lasy Barlinecko-Gorzowskiego PK

23 Grudziądz Wisła, Osa Lasy PK Doliny Dolnej Wisły

Miasta z rzeką i sąsiedztwem kompleksów leśnych połączonym z miastem przez system cieków i/lub terenów otwartych24 Lublin Bystrzyca Lasy Kozłowieckiego PK

25 Radom Mleczna Lasy Kozienickiego PK

26 Sosnowiec Czarna Przemsza Lasy Sławkowskie, lasy doliny Białej Przemszy

27 Gliwice Kłodnica Lasy Raciborskie

28 Zabrze Kłodnica, Bytomka Lasy Katowickie

29 Rzeszów Wisłok Lasy Kolbuszowskie

30 Kalisz Prosna Lasy Kotliny Grabowskiej

31 Tarnów Biała Dunajec Puszcza Radłowska

32 Legnica Kaczawa Bory Dolnośląskie

Miasta z położonymi w ich sąsiedztwie dużymi kompleksami leśnymi33 Gdynia brak Trójmiejski Park Krajobrazowy

179��

Nr | MiastoKorytarz dolinny, rzeczny

Kompleksy Leśne, Parki Krajobrazowe, Parki Narodowe

34Dąbrowa Górnicza

brak Lasy Sławkowsko-Zawierciańskie

35 Wałbrzych brak Lasy PK Sudetów Wałbrzyskich

36 Zielona Góra brak Bory Zielonogórskie

Miasta z położonymi w ich sąsiedztwie kompleksami leśnymi o znacznej fragmentacji37 Łódź brak Puszcza Łódzka. Las Łagiewnicki

38 Katowice brak Lasy Katowickie

39 Ruda Śląska brak Lasy Katowickie

Miasta nieposiadające kontaktu z systemem korytarzy ekologicznych40 Bytom brak brak

41 Chorzów brak brak

Źródło: Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2033 r., Warszawa grudzień 2008

10.3 Zagrożenia środowiska

Jakość powietrza atmosferycznegoJakość powietrza atmosferycznego w Polsce określana jest przez ekspertów jako dobra59. Każ-dego roku przeprowadzana jest ocena jakości powietrza atmosferycznego, pozwalająca uzyskać informacje o stężeniach zanieczyszczeń na obszarach poszczególnych stref, w tym w aglomera-cjach. Badane są następujące zanieczyszczenia: dwutlenek siarki, dwutlenku azotu, pyłu zawieszo-nego PM10, benzenu, ołowiu, tlenku węgla, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych oraz ozonu. W ciągu ostatnich 7 lat zanotowano niedotrzymanie standardów jakości powietrza w zakresie pyłu PM10 i ozonu szczególnie w miastach. Głównym źródłem zanieczyszczenia jest tzw. niska emisja pochodząca z sektora bytowo-komunalnego, transportu oraz przemysłu.

Jednym z problemów dotyczących ochrony środowiska w miastach jest również emisja dwutlenku węgla. Wyróżniają się miasta o dużej skali zagrożenia środowiska emisją zanieczyszczeń powie-trza z zakładów szczególnie uciążliwych. W roku 2008 największe zagrożenie powietrza dotyczyło 150 miast, na terenie których koncentrowało się 67,7% krajowej emisji zanieczyszczeń pyłowych i 64,4% zanieczyszczeń gazowych, w sumie 138 146,4 tys. ton (patrz tabela poniżej).

Tabela 66

Emisja zanieczyszczeń powietrza dwutlenkiem węgla w tys. ton w 2008 r.

MIASTA Dwutlenek węgla (w tys. ton)

POLSKA 214 533,6

Bogatynia 12 879,6

Konin 10 151,6

Rybnik 8 423,8

Dąbrowa Górnicza 8 350,0

Jaworzno 6 611,5

Kraków 6 225,0

M.st. Warszawa 6 231,5

Płock 6 234,0

59 Patrz: Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Warszawa grudzień 2008.

180 ��

MIASTA Dwutlenek węgla (w tys. ton)

Łaziska Górne 5 079,4

Turek 4 466,0

Ostrołęka 3 261,0

Będzin 2 907,1

Trzebinia 2 614,5

Łódź 2 549,5

Gdańsk 2 343,2

Zdzieszowice 2 028,8

Puławy 1 719,9

Skawina 1 710,0

Poznań 1 669,7

Police 1 530,9

Kwidzyn 1 469,4

Chorzów 1 349,3

Wrocław 1 302,3

Stalowa Wola 1 296,5

Kędzierzyn Koźle 1 276,3

Tarnów 1 265,6

Szczecin 1 239,6

Chełm 1 210,2

Włocławek 1 207,3

Małogoszcz 1 182,1

Janikowo 1 127,7

Bydgoszcz 1 122,3

Katowice 1 005,1

Inowrocław 918,0

RAZEM wymienione miasta 138 146,4

Źródło: Ochrona środowiska 2009, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS 2009, Warszawa, str. 246.

10.4 Infrastruktura komunalna

W ostatnim dziesięcioleciu w Polsce nastąpiła znaczna poprawa w zakresie infrastruktury komu-nalnej, która ma wpływ na poprawę stanu środowiska naturalnego. Pozytywnie wyróżnia się tu dwuletni okres przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, kiedy gminy z jednej strony mogły korzystać z funduszy przedakcesyjnych (ISPA, PHARE, SAPARD), z drugiej strony w perspekty-wie miały możliwość korzystania z funduszy strukturalnych oraz funduszu spójności. Sprawiło to, że w wielu miejscowościach powstały kompleksowe programy rozwoju infrastruktury komunalnej.

Oczyszczalnie ściekówW okresie 1999-2007 nastąpił znaczny przyrost długości sieci kanalizacyjnej, który wyniósł około 42,8 tys. km (z około 46,8 tys. km do 89,5 tys. km), z czego w okresie 2004-2007 długość tej sieci wzrosła o około 20,6 tys. km. Tym samym długość sieci wodociągowej w Polsce była w końcu 2007 r. o ponad 91% wyższa niż na koniec 1999 r.

Liczba oczyszczalni ścieków wzrosła w latach 2000-2006 z 2475 do 3063, lecz nadal jest wysoce niewystarczająca. Na obszarach miejskich z oczyszczalni ścieków korzysta 86,2%, a na obszarach wiejskich jedynie 22% mieszkańców. Ma to wpływ na stan jakości wód w Polsce, który pomimo

181��

stopniowej poprawy w ostatnich latach, jest niezadowalający i odbiega od standardów UE. Powol-ny postęp w poprawie jakości wód w polskich rzekach wynika wciąż z małego udziału oczyszczalni pozwalających na trzystopniowe oczyszczanie ścieków.

Podobnie jak zagrożenia emisją gazów, również zagrożenia ściekami przemysłowymi i komunalny-mi, generowane są głównie w miastach. W sumie 198 miast o dużej skali zagrożenia środowiska ściekami, odprowadziło 72,7% krajowej ilości ścieków wymagających oczyszczenia oraz 66,2% ścieków nieoczyszczonych (tabela poniżej).

Tabela 67

Ilość oczyszczalni ścieków w latach 1999, 2003 i 2007.

1999 2003 2007

og

ółe

m

prz

em

ysło

we

kom

un

aln

e

og

ółe

m

prz

em

ysło

we

kom

un

aln

e

og

ółe

m

prz

em

ysło

we

kom

un

aln

e

Polska 3 884 1 675 2 209 4 125 1 364 2 761 4 251 1210 3 041

Dolnośląskie 325 137 188 293 97 196 287 86 201

Kujawsko-Pomorskie 200 104 96 182 68 114 188 56 132

Lubelskie 291 119 172 285 68 217 324 78 246

Lubuskie 141 58 83 198 106 92 129 42 87

Łódzkie 187 97 90 160 48 112 218 79 139

Małopolskie 287 116 171 301 80 221 312 78 234

Mazowieckie 314 161 153 386 156 230 407 141 266

Opolskie 109 56 53 99 49 50 104 42 62

Podkarpackie 211 89 122 267 83 184 286 78 208

Podlaskie 102 41 61 126 30 96 138 29 109

Pomorskie 243 74 169 246 33 213 249 34 215

Śląskie 396 226 170 407 193 214 399 177 222

Świętokrzyskie 124 65 59 126 40 86 139 37 102

Warmińsko-Mazurskie 197 80 117 224 51 173 249 28 221

Wielkopolskie 353 135 218 390 120 270 422 113 309

Zachodniopomorskie 404 117 287 415 122 293 400 112 288

Źródło: GUS, Rocznik Statystyczny Województw (2000, 2004, 2008), Bank Danych Regionalnych

182 ��

Tabela 68

Miasta o dużej skali zagrożenia ściekami w 2008 r.

Ścieki przemysłowe i komunalne(w dekametrach sześciennych)

MIASTA Ogółem Ścieki oczyszczane Ścieki nieoczyszczane

POLSKA 2 236 585 2 076 951 159 634

Police 165 174 165 182 brak danych

Bukowno 128 037 128 036 1

M.st. Warszawa 112 103 84 271 27 832

Kraków 50 330 50 290 40

Łódź 50 051 49 600 451

Jaworzno 39 534 39 264 270

Kwidzyn 37 908 37 908 0

Poznań 35 019 34 752 267

Wrocław 34 692 34 690 2

Katowice 34 210 24 590 9 620

Gdańsk 34 049 26 463 7 586

Sosnowiec 30 464 24 472 5 992

Bytom 27 538 25 964 1 574

Szczecin 22 611 8 306 14 305

Świecie 19 162 19 162 0

Bogatynia 18 725 18 725 0

Bydgoszcz 18 710 22 716 brak danych

Lublin 18 575 18 439 136

Płock 18 158 18 132 26

Zabrze 16 054 15 740 305

Lędziny 15 825 15 825 0

Gdynia 14 667 13 041 1 626

Białystok 14 088 14 068 20

Puławy 13 046 13 003 43

Gliwice 13 032 9 531 3 501

Tarnów 12 980 12 725 255

Ruda Śląska 12 838 11 284 1 554

Inowrocław 12 065 11 654 411

Częstochowa 11 917 11 851 66

Radom 11 349 11 328 21

Bielsko-Biała 11 322 11 232 90

Toruń 11 209 11 013 196

Dąbrowa Górnicza 10 989 10 751 238

Olsztyn 10 180 9 877 303

Rzeszów 10 162 9 838 324

Kielce 10 001 12 738 brak danych

Tychy 9 979 10 095 0

Źródło: Ochrona środowiska 2009, Informacje i Opracowania Statystyczne, str. 168, GUS 2009, Warszawa

183��

Sieć wodociągowaW latach 1999-2007 miał miejsce znaczący przyrost długości sieci wodociągowej, który wyniósł – w skali całego kraju – około 53,5 tys. km (z 203,6 tys. km do 257,1 tys. km), z czego w okresie 2004-2007 długość tej sieci wzrosła o 24,7 tys. km. Tym samym sieć wodociągowa w Polsce była na koniec 2007 r. o ponad 26% dłuższa niż w końcu 1999 roku.

Odpady komunalneW latach 1999-2007 o blisko 11% zmniejszyła się ilość zebranych odpadów komunalnych (do oko-ło 11 mln ton, tj. około 265 kg na 1 mieszkańca). Jednakże główną metodą unieszkodliwiania tego rodzaju odpadów było ich składowanie na wysypiskach. Spalaniem objęto jedynie 0,4% odpadów, a unieszkodliwieniu biologicznemu w kompostowniach niecałe 3%.

Zasoby wodneProblemem środowiskowym jest również nadmierne zużycie wody w sytuacji narastających niedo-borów i perspektywy stepowienia centralnych części Polski. Zasoby wodne polski w porównaniu do innych krajów UE są małe i wynoszą średnio około 1660 m3 na mieszkańca rocznie, co stanowi 1/3 ilości wody przypadającej na jednego mieszkania europy Zachodniej.

Szczególnym problemem jest zużycie wody na cele przemysłowe skoncentrowane miastach górni-czych i przemysłowych często znacznie większe niż w wielkich miastach (tab. 30).

Tabela 69

Miasta o decydującym zużyciu wody w gospodarce narodowej w 2008 r.Zużycie wody (w hektometrach sześciennych)

MIASTA Ogółemna cele przemysłowe

na cele eksploatacji sieci wodociągowej

POLSKA 9 084,7 7 504,2 1 580,5

MIASTA w tym 119 miast uszeregowanych od największego zużycia wody, w których koncentrowało się 47,2% krajowego zużycia wody na cele przemysłowe oraz na cele komunalne

4 759,7 3 622,1 1 137,6

RAZEM 4 337,9 3 540,1 797,8

Konin 1 418,7 1 415,3 3,4

Ostrołęka 529,2 526,9 2,3

M.st. Warszawa 320,8 208,4 112,3

Skawina 271,7 270,4 1,4

Szczecin 187,9 164,8 23,1

Police 170,7 168,8 1,8

Stalowa Wola 118,2 115,6 2,5

Puławy 99,8 97,7 2,1

Wrocław 92,1 57,1 34,9

Gdańsk 90,3 68,2 22,1

Kraków 59,3 11,2 48,1

Łódź 47,9 3,3 44,5

Kwidzyn 40,2 38,4 1,8

Poznań 39,5 5,2 34,4

Płock 28,8 23,3 5,5

Jaworzno 28,5 23,9 4,6

Katowice 26,8 8,4 18,4

184 ��

Zużycie wody (w hektometrach sześciennych)

MIASTA Ogółemna cele przemysłowe

na cele eksploatacji sieci wodociągowej

Bogatynia 26,8 25,7 1,1

Bydgoszcz 25,5 7,6 18

Świecie 23,4 22,4 1

Częstochowa 23,1 11,3 11,9

Elbląg 21,2 14,4 6,8

Tarnów 19,9 13,6 6,3

Lublin 19,5 2,7 16,8

Inowrocław 18,3 14,6 3,7

Dąbrowa Górnicza 17,7 12,8 4,9

Łaziska Górne 17,5 14,5 3

Gdynia 16,9 4,9 12

Białystok 15,6 1,5 14,1

Włocławek 15,3 9,6 5,7

Tarnobrzeg 14,9 13,2 1,8

Rybnik 14,3 9,3 5

Ruda Śląska 13,9 7,4 6,5

Olsztyn 13,5 4,1 9,4

Trzebinia 12,5 10,1 2,4

Toruń 11,5 0,5 11

Kielce 11,5 0,5 11


Tabela 70

Ważniejsze dane o stanie, zagrożeniu i ochronie środowiska wg powiatów w 2008 r.MIASTA NA PRAWACH POWIATU

Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków w % ludności ogółem

Emisja zanieczyszczeń powietrza – dwutlenek węgla (w tys. ton)

Odpady (bez komunal-nych) dotychczas składowane (w tys. ton)

POLSKA 63,1 214 533,6 1 731 586,5

Jelenia Góra 93,1 87,6 0

Legnica 100 491,2 3 976,7

Wrocław 100 1 302,3 227,9

Bydgoszcz 91,3 1 122,3 1 324,6

Grudziądz 85,4 151 0

Toruń 100 422,4 490,4

Włocławek 95,4 1 207,3 104,4

Biała Podlaska 88,9 69,8 0

Chełm 99,4 1 210,2 0

Lublin 97,9 793,7 887,7

Zamość 88,8 85,5 0

Gorzów Wlkp. 98,8 455,5 2804

Zielona Góra 99,9 533 9,1

Łódź 96,6 2 549,5 657,5

Piotrków Tryb. 96 129,8 313

Skierniewice 98,6 103,7 0

Kraków 91,5 6225 40 942,6

Nowy Sącz 97,5 88,8 1,6

Tarnów 99,7 1 265,6 2 007,7

185��

MIASTA NA PRAWACH POWIATU

Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków w % ludności ogółem

Emisja zanieczyszczeń powietrza – dwutlenek węgla (w tys. ton)

Odpady (bez komunal-nych) dotychczas składowane (w tys. ton)

Ostrołęka 98,3 3 261,0 8 008,4

Płock 96 3 261,0 39,8

Radom 87,1 247,8 61,3

Siedlce 94,4 132,1 0

M.st. Warszawa 47,3 6 231,5 11 015,4

Opole 99,8 476,1 3 27,6

Krosno 100,0 113,7 45,5

Przemyśl 100,0 111,1 0

Rzeszów 98,9 422,3 0

Tarnobrzeg 72,6 81,0 7,7

Białystok 96,4 841,5 2 359,5

Łomża 99,5 105,6 3,5

Suwałki 98,3 122,9 0

Gdańsk 97,8 2 343,2 17 883,7

Gdynia 100,0 811,5 1 614,4

Słupsk 100,0 142,0 0

Sopot 100,0 0 0

Bielsko-Biała 89,9 463,3 13,9

Bytom 91,0 439,1 3 449,7

Chorzów 97,3 1 349,3 0

Częstochowa 84,8 881,2 0

Dąbrowa Górnicza 90,8 8 350,0 5 873,5

Gliwice 97,8 467,2 102 081,9

Jastrzębie-Zdrój 78,1 797,9 136 572,3

Jaworzno 94,5 6 611,5 16 201,8

Katowice 72,5 1 005,1 3 442,6

Mysłowice 9,7 74,9 4 035,8

Piekary Śląskie 76,1 536,8 0

Ruda Śląska 76,1 536,8 24 528,5

Rybnik 69,9 8 423,8 4 468,6

Siemianowice Śląskie 90,0 8,8 0

Sosnowiec 97,4 162,5 2 088,3

Świętochłowice 98,3 37,6 2,2

Tychy 83,8 492,8 0

Zabrze 91,8 406,0 0

Żory 81,0 76,3 0

Kielce 100,0 276,0 164,3

Elbląg 100,0 270,5 579,1

Olsztyn 99,8 424,8 647,4

Kalisz 72,4 145,2 0

Konin 95,4 10 151,6 32 023,9

Leszno 99,1 85,9 0

Poznań 99,9 1 669,7 0

Koszalin 98,9 126,2 3,1

Szczecin 14,9 1 239,6 3 565,2

Świnoujście 97,6 70,3 0


186 ��

Tabela 71

Nakłady na ochronę środowiska ponad 100 mln zł w miastach na prawach powiatu.

Miasta na prawach powiatu

Nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska i gospodarce wodnej

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

tys. zł

Płock 141 732,4 158 698,9 60 696,2 231 062,0 176 593,1 198 595,4 319 813,8

Poznań 56 261,0 51 503,7 46 484,0 73 122,7 143 856,5 93 938,0 238 129,4

Szczecin 42 338,6 64 433,3 98 635,3 113 652,0 180 375,7 211 630,2 222 473,1

Łódź 91 110,8 91 761,7 82 056,9 120 754,8 106 489,7 151 987,4 206 403,4

Wrocław 49 954,1 54 094,7 105 337,5 68 905,5 83 822,7 152 423,8 180 086,5

Jaworzno 21 066,1 8 868,0 22 621,6 4 798,7 13 889,5 49 659,5 162 233,3

Tychy 28 906,9 19 267,5 32 550,5 25 040,3 17 451,0 38 162,8 152 089,3

Rybnik 25 810,6 48 728,8 97 832,7 84 619,9 147 652,8 327 568,4 148 944,4

Kraków 60 932,1 72 734,2 160 250,5 123 739,3 109 069,9 167 655,7 142 212,2

Radom 4 613,5 9 633,7 10 385,5 14 301,9 20 225,3 111 350,9 141 262,5

Gdańsk 58 227,3 57 826,2 85 510,6 56 186,8 75 537,3 80 429,8 125 800,0

Białystok 24 082,6 19 158,5 18 496,3 35 351,2 51 493,1 71 273,3 121 944,8

Zabrze 10 837,4 17 179,2 9 972,3 7 263,9 5 456,1 19 256,9 120 954,0

M.st. Warszawa 166 581,2 43 679,0 67 155,9 50 374,3 108 701,7 118 551,2 109 520,6

Częstochowa 24 079,2 12 842,3 18 805,7 33 959,9 48 826,6 82 598,8 109 270,9

Bydgoszcz 29 858,5 25 246,1 41 293,4 38 415,0 41 384,7 49 286,3 107 197,3

Katowice 42 346,1 32 814,9 51 773,8 67 496,1 37 098,9 72 417,5 106 505,9


Podsumowując, można stwierdzić, że miasta stanowią jedno z zagrożeń dla poprawnego funk-cjonowania sieci ekologicznej Polski i walorów krajobrazowych. Szczególnie niepokojącym zjawi-skiem, zdaniem ekspertów60, jest wzrost presji urbanizacyjnej, zwłaszcza zabudowy mieszkaniowej na niektórych obszarach cennych przyrodniczo o dużych walorach krajobrazowych atrakcyjnych dla rekreacji i wypoczynku ludności (Mazury, Podhale, wybrzeże Bałtyku, Sudety), w tym na tere-nach chronionych położonych w otoczeniu wielkich aglomeracji miejskich. Proces ten prowadzi do fragmentacji ekosystemów i przerywania korytarzy ekologicznych.

Problem stanowi również planowanie rozwoju obszarów miejskich w kolizji z systemem przyrodni-czym oraz brak monitorowania procesów urbanizacyjnych w obszarach otwartych, a także pomi-nięcie obszarów przyrodniczo cennych, a położonych w miastach w krajowym systemie przyrod-niczym.

Wyzwaniem jest również uporządkowanie gospodarki komunalnej na obszarach zurbanizowanych poprzez modernizację sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, a także zmniejszenie zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska przyrodniczego.

60 Por.: Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Warszawa grudzień 2008.

188 ��

��

��ROZWOJEM MIAST W POLSCE

��

Zgodnie z Konstytucją RP władze publiczne: „prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania” (art. 75 ust. 1 Konstytucji RP). Przepisy obowiązujących ustaw doprecyzo-wują powyższą deklarację, nakładając pewne zobowiązania w zakresie prowadzenia polityki miesz-kaniowej na samorządy gminne.

W procesie transformacji ustrojowej gospodarka mieszkaniowa została zdecentralizowana, publicz-ne zasoby mieszkaniowe zostały w ogromnej części skomunalizowane, a w kompetencji samorzą-du gminnego znalazły się:

1. Tworzenie warunków zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty;

2. Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych rodzin o niskich dochodach;

3. Dostarczanie mieszkań socjalnych i zastępczych;

4. Gospodarowanie komunalnymi zasobami mieszkaniowym;

5. Wypłata dodatków mieszkaniowych gospodarstwom domowym o niskich dochodach zajmujących niezbyt duże mieszkania.

Znaczącym elementem transformacji ustrojowej po 1989 r. były przekształcenia własnościowe zasobów mieszkaniowych. Mieszkańcom umożliwiono wykupienie mieszkania użytkowanego do-tychczas na zasadach najmu lub przekształcenie prawa do lokalu w spółdzielniach z lokatorskiego na własnościowe. Należy podkreślić, że wykup mieszkań następował i następuje nadal po cenach dużo niższych niż rynkowe – przykładowo w 2008 r. lokale komunalne były sprzedawane za około 10 procent ich ceny rynkowej61.

61 Por. Informacje o mieszkalnictwie, wyniki monitoringu za 2008 r., Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2009.

189��

Systematyczna sprzedaż mieszkań doprowadziła do sytuacji, że w 2005 r. mieszkania na wynajem62 stanowiły w Polsce około 15% zasobu mieszkaniowego63.

ZASOBY MIESZKANIOWE W POLSCE – FORMY ZARZĄDZANIA I WŁASNOŚCIGeneralnie w Polsce można wyróżnić następujące formy zasobów mieszkaniowych:

1. Zasoby samorządów gminnychWraz z wejściem w życie ustawy o samorządzie terytorialnym i pracownikach samorządowych w 1990 r. gminy stały się właścicielem zasobów mieszkaniowych, które wcześniej były zarządzane przez terenowe organy administracji państwowej. Gospodarka komunalnymi zasobami mieszkanio-wymi sprawowana jest przez spółki gminne, zakłady budżetowe lub jednostki budżetowe.

Jak wspomniano wcześniej, gminne zasoby mieszkaniowe są sukcesywnie prywatyzowane. Zgodnie z Danymi Głównego Urzędu Statystycznego w 2007 r. 9% mieszkań należało do gmin.

2. Zasoby spółdzielni mieszkaniowychW 2007 r. 24,4% mieszkań należało do spółdzielni mieszkaniowych. Lokale znajdujące się w zasobach mieszkaniowych spółdzielni mieszkaniowych można generalnie podzielić na dwie for-my własności:

1. Mieszkania własnościowe – spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu tzw. ograni-czone prawo rzeczowe (lokal można zbywać i dziedziczyć; prawo to ma na tyle dużą moc, że jest porównywane z posiadaniem lokalu na własność, jedynie w uzasadnionych sytuacjach spółdzielnia ma prawo do pozbawienia lokatora członkowstwa w spółdzielni, a tym samym prawa własności do lokalu).

2. Mieszkania lokatorskie – spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu (właścicielem lokalu jest spółdzielnia, członkowie spółdzielni są użytkownikami mieszkania, nie mogą oni lokalu sprzedać, darować, zapisać w spadku. Nabywając na zasadach lokator-skich mieszkanie w budowanym przez spółdzielnię budynku trzeba stać się członkiem spółdzielni oraz wnosić wkład mieszkaniowy. Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu wygasa w momencie ustania członkostwa w spółdzielni, w takim przypadku spółdzielnia oddaje osobie uprawnionej wniesiony uprzednio wkład mieszkaniowy).

3. Zasoby zakładów pracy Mieszkania należące do przedsiębiorstw państwowych lub spółek skarbu państwa mogą być sprzedawane dotychczasowym najemcom lub przekazane spółdzielni mieszkaniowej lub gminie albo zarządzane w dalszym ciągu przez zakłady.

Według Danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2007 r. około 1,7% mieszkań należało do zakładów pracy i Skarbu Państwa.

62 Tu zaliczają się: mieszkania komunalne, tbs-owskie, spółdzielcze-lokatorskie, zakładowe i Skarbu Państwa.63 Por.: Korniłowicz Jan, Żelewska Tomasz, Mieszkalnictwo w Polsce w latach 1991-2005, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2007.

190 ��

4. Zasoby prywatne czynszoweDo prywatnych czynszowych zasobów mieszkaniowych należą z jednej strony budynki przedwo-jenne, które były budowane przez osoby fizyczne na wynajem. Z drugiej strony należą tu lokale prywatne wynajmowane często w szarej strefie głównie w dużych ośrodkach miejskich, w tym akademickich. Nieoficjalne szacunki mówią nawet o 0,5 mln lokali mieszkaniowych.

5. Zasoby prywatne Do zasobów prywatnych należą z jednej strony domy jednorodzinne, a z drugiej lokale mieszkanio-we stanowiące faktycznie wyodrębnioną własność budynku – tzw. lokale hipoteczne.

Lokal hipoteczny stanowi faktycznie wyodrębnioną własność budynku, właściciel lokalu hipo-tecznego jest jednocześnie współwłaścicielem budynku i działki pod budynkiem, a wszyscy współ-właściciele lokali w danej nieruchomości (najczęściej w jednym bloku) tworzą tzw. wspólnotę miesz-kaniową.

Wspólnoty mieszkaniowe zaczęły powstawać w następstwie prywatyzacji lokali mieszkalnych nale-żących wcześniej do zasobów gminnych lub zakładowych. Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie o własności lokali z dnia 24 czerwca 1994 r. (Tekst jednolity: Dziennik Ustaw z 2000 r., numer 80, po-zycja 903, ze zmianami) wspólnotę mieszkaniową tworzy ogół właścicieli, których lokale wchodzą w skład określonej nieruchomości. Wspólnota mieszkaniowa powstaje w momencie wyodrębnienia pierwszego lokalu mieszkalnego i przeniesienia jego własności na podmiot inny niż dotychczaso-wy właściciel nieruchomości gruntowej, czyli np. w momencie sprzedaży pierwszego mieszkania w budynku należącym do gminnych zasobów mieszkaniowych. Wspólnota mieszkaniowa istnieje z mocy prawa i nie może być zlikwidowana w drodze umowy lub innej czynności prawnej.

Właściciele lokali należących do wspólnoty mieszkaniowej posiadają szereg praw takich jak prawo decydowania na zebraniach o formie i sposobie administrowania oraz zarządzania nieruchomością.

Mieszkania należące do wspólnoty mieszkaniowej dzielą się na należące do zasobów mieszkanio-wych gminy lub zakładu pracy oraz na lokale hipoteczne.

W poniższej tabeli zestawiono udział poszczególnych form własności lokali mieszkalnych.

Tabela 72

Struktura własnościowa mieszkań w Polsce w 2007 r.

Forma własnościowa zasobu Udział w całości zasobów mieszkaniowychMieszkania komunalne 9,0%

Mieszkania tbs-owskie 0,5%

Mieszkania spółdzielcze lokatorskie 5,4%

Mieszkania zakładowe i Skarbu Państwa 1,7%

Razem mieszkania społeczne 16,6%

Mieszkania własnościowe 63,5%

Mieszkania spółdzielcze własnościowe 19,0%

Mieszkania pozostałe 0,9%

Razem mieszkania niespołeczne 83,4%

Ogółem 100,0%

Źródło: Dane Głównego Urzędu Statystycznego

191��

Instrumenty wsparcia mieszkalnictwaWydatki budżetu państwa na cele mieszkaniowe są niskie a od 2008 r. wykazują tendencję male-jącą (porównaj tabelę poniżej). W 2009 r. udział wydatków na mieszkalnictwo w budżecie państwa stanowił 0,31%, co stanowiło jedynie 0,07% PKB. Ocenia się, że w 2010 r. wydatki na mieszkalnic-two zostaną jeszcze bardziej ograniczone.

Z analiz przeprowadzonych przez Prezydencję francuską w 2008 r. wynika, że wydatki budżetu państwa na mieszkalnictwo w Polsce w stosunku do PKB są najniższe w całej UE. Należy przy tym podkreślić, że potrzeby mieszkaniowe w większości państw europejskich (szczególnie Europy zachodniej) w przeciwieństwie do Polski zostały już rozwiązane.

Tabela 73

Bezpośrednie wydatki budżetu państwa na mieszkalnictwo w latach 2001-2010 (mln zł)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010*

Stare zobowiązania 3 155 1 285 853 699 618 503 421 499 550 528

Wykup odsetek od kredytów mieszkaniowych

928 524 262 172 233 180 131 152 148 130

Refundacja premii gwarancyjnych

2 227 760 590 527 385 323 291 347 403 398

Budownictwo mieszkaniowe 249 473 489 473 186 383 476 245 255 295

Krajowy Fundusz Mieszkaniowy

249 473 456 473 165 353 408 220 150 0

Fundusz Dopłat - - 33 0 21 30 68 25 105 295

Utrzymanie zasobu 550 437 555 42 115 125 298 270 109 0

Fundusz Termomodernizacji i Remontów

3 37 5 42 115 125 298 270 109 0

Dotacje dla gmin na dofinansowanie dodatków mieszkaniowych

547 400 550 - - - - - - -

Ogółem 3 954 2 194 1 897 1 213 919 1 011 1 196 1 014 914 823

% wydatków budżetu państwa

2,18 1,19 1,00 0,61 0,44 0,45 0,47 0,36 0,31 0,27

% PKB 0,51 0,27 0,23 0,13 0,09 0,10 0,10 0,08 0,07 -

* Opracowano na podstawie Ustawy budżetowej na 2010 r.

Źródło: Opracowanie Ministerstwa Infrastruktury na podstawie danych GUS i Ministerstwa Finansów

W Polsce polityka dotycząca zaspakajania potrzeb mieszkaniowych koncentruje się na udzie-leniu wsparcia dla osób ubogich. Dla osób najbiedniejszych przyznawane są lokale komunalne lub socjalne (patrz poniżej).

Jeśli chodzi o wsparcie budownictwa mieszkaniowego, to obecnie realizowany jest przede wszystkim program rządowy tzw. „Rodzina na swoim”, w ramach którego rodziny mogą starać się o dofinansowanie kredytu na kupno mieszkania lub domu. Dodatkowo budowa lub kupno lokalu mieszkalnego lub domu wspierane jest przez państwo poprzez zastosowanie obniżonej siedmio-procentowej stawki VAT.

192 ��

FORMY WSPARCIA DLA UBOGICH I ŚREDNIO ZARABIAJĄCYCH GRUP LUDNOŚCI W ZAKRESIE ZASPAKAJANIA POTRZEB MIESZKANIOWYCH:

1. Przyznanie mieszkania komunalnegoMieszkania komunalne są przyznawane osobom o niskich dochodach, które nie mogą sobie po-zwolić na mieszkanie na zasadach rynkowych. Mieszkania te są przyznawane z zasobów mieszka-niowych należących do gmin albo gminnych osób prawnych. Zasoby gmin są realizowane głównie z budżetu gminy. Gmina ustala wysokość dochodu gospodarstwa domowego brutto, które upo-ważnia do starania się o lokal komunalny znajdujący się w zasobie mieszkaniowym gminy (Zgodnie z badaniem ankietowym przeprowadzonym w 2008 r. przez Ministerstwo Infrastruktury na próbie statystycznej ok. 230 gmin przeciętny limit dochodów uprawniających do najmu lokalu komunalne-go dla gospodarstwa wieloosobowego wynosił 694 zł na osobę).

2. Przyznanie lokalu socjalnego (i chronionego)Gminy są ponadto zobowiązane do zapewnienia tzw. lokali socjalnych między innymi osobom, które mają wyrok eksmisyjny z prawem do lokalu socjalnego, wychowankom domów dziecka, rodzinom z osobami niepełnosprawnymi, lokatorom domów w złym stanie technicznym, osobom bezdomnym, lokatorom mieszkań, które nie spełniają kryterium 5m2 na osobę. Czynsz w lokalu socjalnym wynosi 50% najniższej stawki czynszu za 1m2 w lokalu komunalnym. Gmina ustala wy-sokość dochodu gospodarstwa domowego brutto, które upoważnia do starania się o lokal socjalny (Zgodnie z badaniem ankietowym przeprowadzonym w 2008 r. przez Ministerstwo Infrastruktury na próbie statystycznej ok. 230 gmin przeciętny limit dochodów uprawniających do najmu lokalu socjalnego dla gospodarstwa wieloosobowego wynosił 397 zł na osobę). Aby wesprzeć gminy w zakresie tworzenia lokali socjalnych realizowany jest rządowy program wspierania budownic-twa socjalnego. W ramach programu podmioty, do których ustawowych lub statutowych zadań należy zapewnienie schronienia lub mieszkania potrzebującym, a zatem gminy, powiaty, związki międzygminne i organizacje pożytku publicznego mogą ubiegać się o dofinansowanie ze środków Funduszu Dopłat części kosztów przedsięwzięć w wyniku których tworzone są lokale socjalne, mieszkania chronione, noclegownie i domy dla bezdomnych. Poziom zasilania budżetowego tego programu nie zaspokaja jednak wszystkich potrzeb gmin. Finansowe wsparcie (dotacje do wy-sokości 30 – 50% kosztów przedsięwzięcia, zależnie od charakteru inwestycji) udzielane jest na budowę nowego budynku, jak i na modernizacji istniejących zasobów, czyli remont, przebudowę i zmianę sposobu użytkowania istniejących budynków.

W 2009 r. do Programu wprowadzono zmiany zwiększające jego skuteczność: zwiększono po-ziom wsparcia, o jakie mogą ubiegać się wnioskodawcy, wprowadzono możliwość zakupu i refinansowania kosztów zakupu lokali i całych budynków mieszkalnych (a nie tylko zakupu po-szczególnych lokali). Inną zmianą jest możliwość pozyskiwania przez gminy, przy pomocy finansowej z budżetu państwa, także mieszkań komunalnych nie posiadających statusu lokali socjalnych. Niezbędnym warunkiem skorzystania przez gminę ze wsparcia na takie inwestycje jest równoległe utworzenie – bez wykorzystania środków Funduszu Dopłat – mieszkań socjalnych o powierzchni i liczbie co najmniej równej efektowi, jaki przynieść ma inwestycja, w wyniku której powstaną lokale komunalne.

193��

W 2009 r. zakwalifikowano wnioski na budowę ok. 1 500 mieszkań socjalnych oraz miejsc w domach dla bezdomnych i noclegowniach.64

Gminy oprócz przyznania osobom znajdującym się w najtrudniejszej sytuacji materialnej mieszkań komunalnych lub socjalnych zobowiązane są ponadto do wypłacania takim osobom dodatków mieszkaniowych. Dodatek mieszkaniowy przeznaczony musi być na pokrycie opłat okreso-wych ponoszonych przez gospodarstwo domowe w związku z użytkowaniem lokalu mieszkalnego (czynszu, opłat eksploatacyjnych etc.). Uprawnionymi do otrzymania dodatków mieszkaniowych są gospodarstwa domowe, jeśli ich średni miesięczny dochód na jednego członka nie przekracza 125% najniżej emerytury w gospodarstwie wieloosobowym oraz 175% w gospodarstwie jedno-osobowym. Jednoczenie ograniczona jest wielkość mieszkania zajmowanego przez gospodarstwo domowe otrzymujące dodatek mieszkaniowy.

3. Wsparcie budownictwa poprzez zastosowanie 7% stawki VAT na roboty budowlano-montażowe i remonty

Na rozwój budownictwa mieszkaniowego duży wpływ ma obniżona stawka podatku VAT na robo-ty budowlano-mieszkaniowe, remonty oraz konserwacje związane z budownictwem mieszkanio-wym. Obniżona stawka dotyczy usług budowlano-remontowych – budowy domu lub mieszkania. Do końca 2010 r. nie istnieją w tym zakresie limity powierzchniowe, po 2010 r. obniżona stawka podatku dotyczyć będzie usługi związanej z budową lub remontem budynków mieszkalnych jedno-rodzinnych o powierzchni użytkowej do 300 m² oraz lokali mieszkalnych o powierzchni użytkowej do 150m².

Zwrot części podatku VAT dla osób fizycznych za materiały budowlane przy budowie lub remoncie domu; dodatkowo w celu umożliwienia skorzystania z obniżonej stawki podatku VAT w przypadku budownictwa wykonywanego, tzw. system gospodarczym, istnieje możliwość uzyskania zwrotu nadpłaconego VAT-u (różnicy między stawką podstawową a obniżoną) za zaku-pione na ten cel materiały budowlane.

W 2009 r. z tytułu zwrotu nadpłaconego podatku VAT wypłacono osobom fizycznym 1 mld zł.

4. Finansowe wsparcie kupna mieszkania – tzw. program „Rodzina na swoim”

W ramach programu rządowego od 2007 r. osoby zainteresowane nabyciem mieszkania na wła-sność mogą ubiegać się o dopłaty do oprocentowania kredytu, udzielane przez pierwszych 8 lat jego spłaty w wysokości 50% kwoty odsetek określonych w oparciu o kalkulacyjną stopę procen-tową (WIBOR 3M + 2 pkt. proc.). Wsparcie przeznaczone jest dla małżeństw oraz osób samot-nie wychowujących dzieci. Mogą się o nie ubiegać osoby, które nie mają prawa do innego lokalu mieszkalnego. W ramach programu można skredytować zakup mieszkania, którego maksymalna powierzchnia użytkowa wynosi 75m2 oraz zakup domu, którego powierzchnia użytkowa nie prze-kracza 140m2. Dopłaty naliczane są natomiast maksymalnie do powierzchni 50m2 w przypadku mieszkania, oraz 70 m2 w przypadku domu.

64 Dane Ministerstwa Infrastruktury.

194 ��

Ustawa wprowadza też ograniczenia dotyczące maksymalnej ceny metra kwadratowego mieszka-nia lub domu, które są określone w relacji do tzw. wskaźnika przeliczeniowego kosztu odtworzenia 1m2 powierzchni użytkowej budynków mieszkalnych.

W 2009 r. nastąpił bardzo dynamiczny rozwój programu: z dopłat do kredytów skorzystało 30,9 tys. rodzin (łączna wartość kredytów 5,4 mld zł).

5. Pomoc w spłacie kredytów i premia gwarancyjna Pomoc ma na celu zmniejszenie negatywnych skutków przemian ustrojowych w stosunku do osób spłacających wcześniej zaciągnięte kredyty mieszkaniowe oraz do osób oszczędzających na tzw. książeczkach mieszkaniowych.

W 2009 r. dopłaty budżetu umożliwiające wykup odsetek od tzw. starych kredytów mieszkaniowych wyniosły ok. 150 mln zł.

W 2009 r. zostało zlikwidowanych 46,1 tys. książeczek mieszkaniowych z premią gwarancyjną. Wartość zgromadzonych na nich środków wyniosła 584 mln zł. W kwocie tej premie gwarancyjne stanowiły 410 mln.

6. Program wspierania społecznego budownictwa czynszowego Do 2009 r. w ramach programu wspierania społecznego budownictwa czynszowego towarzystwa budownictwa społecznego - spółki prawa handlowego działające w formule non profit i spółdzielnie mieszkaniowe mogły ubiegać się o preferencyjny kredyt, sięgający 70% kosztów inwestycji, na realizację budownictwa na wynajem. Spłata kredytu pokrywana była z czynszów. Preferencyjny kre-dyt udzielany był ze środków Krajowego Funduszu Mieszkaniowego (KFM), dotowanego ze środ-ków budżetu państwa i uzupełnianego pożyczkami zaciąganymi w międzynarodowych instytucjach finansowych. Fundusz został zlikwidowany w maju 2009 r. w ramach działań antykryzysowych. Bank Gospodarstwa Krajowego, który zarządzał tym funduszem kontynuuje jeszcze kredytowanie przedsięwzięć kwalifikowanych do realizacji na podstawie wcześniej złożonych wniosków.

Należy zauważyć, że zmiana systemu finansowania nowych inwestycji w zakresie budownictwa na wynajem nie zmieniła innych zasadniczych elementów konstrukcji systemu. Docelowymi benefi-cjentami programu nadal pozostają:

osoby o dochodach uniemożliwiających zakup lokalu na wolnym rynku, lecz jednocze-śnie będące w stanie opłacać czynsz skalkulowany na poziomie zapewniającym po-krycie wszystkich kosztów związanych z utrzymaniem mieszkania i spłatą zobowiązań zaciągniętych w związku z jego budową;

osoby migrujące w poszukiwaniu pracy;

w 2009 r. udzielono kredytów na kwotę 436 mln zł i oddano do użytkowania 3619 mieszkań.

195��

Rycina 57

Mieszkania finansowane z udziałem kredytu KFM (wg typów inwestorów)

Źródło: dane BGK

Jak podkreślano wcześniej polityka mieszkaniowa w Polsce realizowana jest przede wszyst-kim przez poszczególne gminy/miasta. Zadania miast w sferze mieszkaniowej można podzielić na obligatoryjne (wymienione wcześniej) oraz zadania polegające na tworzeniu sprzyjających wa-runków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych przez obywateli. Nie wynikają one z bezpośred-nich delegacji prawnych, ale mieszczą się w zakresie zadań własnych gmin, jak np.:

uwzględnianie potrzeb mieszkalnictwa w uchwalanych strategiach i programach,

wyznaczanie terenów pod budownictwo mieszkaniowe w studiach uwarunkowań oraz planach zagospodarowania przestrzennego,

przeznaczanie własnych gruntów na cele mieszkaniowe (dla różnych inwestorów),

aktywne gospodarowanie własnymi zasobami mieszkaniowymi,

budowa mieszkań komunalnych, rozbudowa, nadbudowa, adaptacja innych zasobów na cele mieszkaniowe (np. pokoszarowe, poprzemysłowe itp.),

budowa infrastruktury komunalnej, towarzyszącej budownictwu mieszkaniowemu,

wspieranie inwestorów w innych zasobach (wspieranie remontów, modernizacji, adaptacji, termorenowacji itp.),

wspieranie towarzystw budownictwa społecznego,

preferencje proinwestycyjne w podatkach i opłatach lokalnych,

wykorzystanie innych instrumentów finansowych.

196 ��

Trzeba podkreślić, że wiele miast wykorzystuje część spośród wymienionych wyżej instrumentów, aczkolwiek tylko nieliczne stosują pełen wachlarz65.

W poszczególnych miastach aktywność mieszkaniowa gmin, wyrażana programami rozwoju i wspierania mieszkalnictwa oraz nakładami ze środków budżetów lokalnych na gospodarkę miesz-kaniową, jest różna co do skali działania i trwałości polityki. Można wymienić wiele przykładów miast stosujących zaawansowane programy mieszkaniowe, tj. takie, które pozwalają korzystać z instru-mentów rządowych programów mieszkaniowych, które wprowadzają własne instrumenty wspar-cia mieszkalnictwa oraz efektywnie wykorzystują własne zasoby mieszkaniowe. Jednak bariery w rodzaju wyjątkowo silnej ochrony praw lokatorów, wysokich potrzeb remontowych, wysokiego udziału rodzin kwalifikujących się – ze względu na niskie dochody – do zaspokojenia swoich potrzeb w gminnym zasobie mieszkaniowym powodują permanentne trudności w realizacji obligatoryjnych zadań miast. Gminy są zobowiązane do opracowywania wieloletnich programów gospodarowa-nia mieszkaniowym zasobem gminy, często również opracowują strategie rozwoju mieszkalnictwa na swoim obszarze.

Instrumenty poprawy stanu technicznego zasobów mieszkaniowychOprócz instrumentów wsparcia dla osób ubogich i średniozamożnych w zakresie zaspakajania potrzeb mieszkaniowych istnieją instrumenty służące poprawie stanu technicznego zasobów mieszkaniowych. Od 1999 r. funkcjonuje program rządowy w ramach którego udzielane jest wsparcie ze środków budżetowych w formie tzw. premii termomodernizacyjnej dla inwesto-rów realizujących przedsięwzięcia istotnie poprawiające charakterystykę energetyczną budynków mieszkalnych, budynków zbiorowego zamieszkania i budynków stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego. W ramach programu dofinansowane mogą być również przedsięwzięcia polegające na wykonaniu przyłącza technicznego do scentralizowanego źródła ciepła, w związku z likwidacją lokalnego źródła ciepła, w wyniku czego następuje zmniejszenie kosztów pozyskania ciepła dostarczanego do takich budynków.

W 2009 r. program uzupełniono wprowadzając możliwość uzyskania premii remontowej z tytułu realizacji przedsięwzięcia remontowego w budynku wielorodzinnym, którego użytkowanie rozpo-częto przed 1961 r. (są to budynki o najgorszym stanie technicznym i o najniższym standardzie wyposażenia), a także premii kompensacyjnej, kompensującej straty, jakie ponieśli właściciele budynków mieszkalnych w wyniku obowiązywania systemu czynszu regulowanego.

W 2009 roku zostały przyznane 3.332 premie na łączna kwotę 196,7 mln zł, z tytułu realizacji przedsięwzięć na kwotę ponad 1 150 mln zł.

W tabeli poniżej zestawiono instrumenty finansowe wspierania budownictwa mieszkaniowego.

65 Raport o stanie miast, Kongres Miast Polskich, ZMP, Poznań 2009, s. 17.

197��

Tabela 74

Finansowe instrumenty wspierania budownictwa mieszkaniowego66

Rodzaj instrumentu Podstawa prawnaŹródło finansowania

Wykorzystanie instrumentu w 2009 r.

Finansowe wsparcie kupna mieszkania – tzw. program „Rodzina na swoim”

Ustawa z 8 września 2006 r. o finansowym wsparciu ro-dzin w nabywaniu własnego mieszkania - Dz. U. Nr183, poz. 1354 z późn. zm.)

Budżet państwa

W 2009 r. z dopłat do kredytów skorzystało 30,9 tys. rodzin - łączna wartość kredytów 5,4 mld zł

Obniżona 7% stawka VAT na roboty budowlano-montażo-we i remonty (dostępna od 1.05.2004 r.)

Ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 535, z późn. zm.)

Budżet państwa -

Zwrot części podatku VAT dla osób fizycznych za materiały budowlane przy budowie lub remoncie domu

Ustawa z 29 sierpnia 2005 r. o zwrocie osobom fizycz-nym niektórych wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym (Dz. U. Nr 177, poz.1468 z późn. zm.).

Budżet państwa

W 2009 r. z tytułu zwrotu nadpłaconego podatku VAT wypłacono osobom fizycznym 1 mld zł.

Program społecznego budownictwa czynszowego

Ustawa z 26 października 1995 r. o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego (Dz. U. z 2000 r., Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.).

Krajowy Fundusz Mieszkaniowy (KFM), dotowany ze środków budżetu państwa i uzupeł-niany pożyczkami zaciąganymi w międzynarodowych instytucjach finanso-wych.KFM został zlikwi-dowany wiosną 2009 r., jednak nadal udzielane są kredyty i dokonywane wypłaty na podstawie wnio-sków przyjętych do 30 września 2009 r.

W 2009 r. udzielono kredytów na kwotę 436 mln zł i oddano do użytkowania 3619 mieszkań.

Pomoc w spłacie kredytów i premia gwarancyjna

Ustawa z 30 listopada 1995 r. o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych, udzielaniu premii gwarancyj-nych oraz refundacji bankom wypłaconych premii gwaran-cyjnych ( Dz.U. z 2003 r. Nr 119 poz. 1115 z późn. zm.)

W 2009 r. dopłaty budżetu umożliwiające wykup odsetek od tzw. starych kredytów mieszkaniowych wyniosły ok. 150 mln zł.W 2009 r. zostało zlikwido-wanych 46,1 tys. książeczek mieszkaniowych z premią gwarancyjną. Wartość zgro-madzonych na nich środków wyniosła 584 mln zł. W kwo-cie tej premie gwarancyjne stanowiły 410 mln.

Rządowy program wspiera-nia budownictwa socjalnego (dofinansowanie części kosztów budowy lub remon-tu lokali socjalnych, miesz-kań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych)

Ustawa z 8 grudnia 2006 r. o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych (Dz. U. Nr 251, poz. 1844, z późn. zm.).

Fundusz DopłatW 2009 r. zakwalifikowano wnioski na budowę ok. 1 500 lokali

66 Dane Ministerstwa Infrastruktury.

198 ��

Rodzaj instrumentu Podstawa prawnaŹródło finansowania

Wykorzystanie instrumentu w 2009 r.

Premia termomodernizacyjna, remontowa i kompensacyjna (dostępna od 19.03.2009 r.)

Ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o wspieraniu termo-modernizacji i remontów (Dz. U. Nr 223, poz. 1459), która zastąpiła dotychcza-sową ustawę o wspieraniu przedsięwzięć termomoderni-zacyjnych.

Fundusz Termo-modernizacji i Re-montów (w miejsce dotychczasowego Funduszu Termomo-dernizacji)

W 2009 r. zostały przyzna-ne 3.332 premie na łączna kwotę 196,7 mln zł, z tytułu realizacji przedsięwzięć na kwotę ponad 1.150 mln zł.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Infrastruktury

Informacje dodatkowePubliczne zasoby mieszkaniowe i bezpośrednie aktywności miast w sferze mieszkalnictwa stano-wią niewielki fragment rynku mieszkaniowego w Polsce. Prywatne zasoby mieszkaniowe w budow-nictwie jednorodzinnym i wielorodzinnym (we wspólnotach mieszkaniowych) stanowią większość zasobów mieszkaniowych. Również budownictwo mieszkaniowe w większości jest realizowane i finansowane na zasadach rynkowych.

Tabela 75

Budownictwo mieszkaniowe w 2008 r.

Mieszkania oddane do użytku:ogółem w tym w miastach

w szt. w % ogółu

spółdzielnie mieszkaniowe 8 647 8 494 98,2

zakłady pracy 577 435 75,4

gminy 2 719 2 548 93,7

towarzystwa budownictwa społecznego 3 205 3 156 98,5

na sprzedaż lub wynajem 66 703 63 355 95,0

indywidualnie 83 338 42 796 51,4

RAZEM 165 189 120 784 73,1

Źródło: Dane BDR GUS, przeliczenia własne.

Transakcje na rynku mieszkaniowym, pierwotnym i wtórnym, pokazują realną dynamikę rozwojową. Od lat na rynku liczą się główne miasta Polski, szczególnie Warszawa, zajmująca około 30% tego rynku (patrz rycina poniżej).

199��

Wykres 32

Struktura nowo udzielonych kredytów w największych miastach

I kw. 2008

II kw. 2008

III kw. 2008

I kw. 2009

II kw. 2009

III kw. 2009

IV kw. 2008

Wrocław

Białystok

Szczecin

Aglomeracja Śląska

Pozostałe

Łódź

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Kraków

Warszawa

Trójmiasto

Poznań

Źródło: Ogólnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości, 2009,

Raport AMRON-SARFiN, Związek Banków Polskich, Warszawa

Akcja kredytowa banków koncentruje się w największych miastach Polski, ich udział w rynku kredytów mieszkaniowych sięgał 80% według stanu na III kwartał 2009 r. Sama Warszawa zajmuje ok. 30% rynku kredytów mieszkaniowych. Liczącymi się ośrodkami są też Łódź (4%), Poznań (6,5%), Kraków (7%), Szczecin (3,85%), Wrocław (8%), Trójmiasto (ok. 7%) i aglomeracja śląska (6,4%). Na te miasta przypada ok. 80% akcji kredytowej banków na koniec III kw. 2009 r.67.

W układzie regionalnym dynamika budownictwa mieszkaniowego odpowiada potencjałom gospo-darczym i skali urbanizacji. Dla przykładu przedstawiono statystykę mieszkań oddawanych do użyt-ku w budownictwie wielorodzinnym w 2007 i 2008 r. (patrz rycina poniżej).

Wykres 33

Mieszkania oddane do użytku w budownictwie wielorodzinnym w 2007 i 2008 r., w tys.

2007 2008

Dol

nośl

ąski

e

Kuj

awsk

o-P

omor

skie

Lube

lski

e

Lubu

skie

Łódz

kie

Mał

opol

skie

Maz

owie

ckie

Opo

lski

e

Pod

karp

acki

e

Pod

lask

ie

Pom

orsk

ie

Ślą

skie

Św

ięto

krzy

skie

War

miń

sko

-Maz

ursk

ie

Wie

lkop

olsk

ie

Zac

hodn

iopo

mor

skie

0

5

10

15

20

25

Źródło: Informacje o Mieszkalnictwie - Wyniki Monitoringu za 2008 r. Kraków: Instytut Rozwoju Miast, 2009

67 Ogólnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości, 2009, Raport AMRON-SARFiN, Związek Banków Pol-

skich, Warszawa.

200 ��

Problemy mieszkaniowe w PolsceGłównym problemem dotyczącym mieszkalnictwa w Polsce jest deficyt mieszkaniowy, czyli różnica między liczbą zamieszkałych mieszkań, a liczbą gospodarstw domowych. Ostatnie wiarygodne dane na ten temat zebrano w trakcie przeprowadzania Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 r. Prezentuje je poniższa tabela.

Tabela 76

Statystyczny deficyt mieszkaniowy w Polsce w 2002 r. (tys.)

Mieszkaniaogółem

Mieszkaniazamieszkane

Liczba gospodarstw domowych

Statystyczny deficyt mieszkaniowy

Miasto 8 364,5 7 875,5 8 964,5 1 089,0

Wieś 4 159,1 3 757,2 4 372,6 615,4

Ogółem 12 523,6 11 632,7 13 337 1 704,3

Źródło: Opracowanie Ministerstwa Infrastruktury na postawie danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r.

Ze względu na brak corocznych danych dotyczących liczby gospodarstw domowych w Polsce niemożliwe jest dokonanie rzetelnej oceny wielkości aktualnego deficytu mieszkaniowego. Zgod-nie z szacunkami Ministerstwa Infrastruktury faktyczny deficyt mieszkaniowy wynosi ok. 1460 tys. mieszkań.

Problem braku mieszkań wiąże się przede wszystkim z możliwością zaspakajania potrzeb miesz-kaniowych poprzez nabycie lokalu. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w Polsce nie wystarcza na nabycie nawet 1 m2 powierzchni mieszkania, a w największych ośrodkach miejskich za prze-ciętne wynagrodzenie można nabyć jedynie ok. 0,5-0,6 m2 mieszkania. Jest to bardzo mało szcze-gólnie w porównaniu do krajów zachodnioeuropejskich, gdzie za przeciętną pensję można kupić ok. 2-3 m2 mieszkania.

Wykres 34

Stosunek przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej do ceny 1 m2 powierzchni użytkowej budynków mieszkalnych oddanych do użytku w Polsce w latach 2001-2009

Wynagrodzenie/cena 1 metra

0,00

0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

1,20

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Źródło: Opracowanie Ministerstwa Infrastruktury na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego

201��

!��,��

Gospodarka gruntami stanowi nierozerwalną część planowanej gospodarki przestrzennej. W dniu 1 stycznia 1995 r. do prawodawstwa polskiego wprowadzono nowe przepisy dotyczące gospoda-rowania gruntami68, które określają zakres oraz sposoby postępowania w sprawach dotyczących przeznaczania działek na konkretne cele.

Ogólne założenia tych przepisów zostały powtórzone w ustawie datowanej na lipiec 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym69. Gminom zapewniono istotne instrumenty praw-ne przyczyniające się do realizacji celów określonych w planach zagospodarowania przestrzenne-go za pośrednictwem ustawy z dnia 21 lipca 1997 r. o gospodarce nieruchomościami70. Ustawa ta reguluje zasady zarządzania nieruchomościami w mieście określając między innymi uprawnienia decyzyjne władz samorządowych w gminie (dotyczące własności komunalnej) oraz odpowiedzial-ności administracji samorządowej za skutki finansowe podejmowanych decyzji. Obydwie regulacje określają kształt gospodarki gruntami w odpowiednich gminach miejskich.

Świadome i racjonalne wykorzystanie możliwości istniejących w przepisach prawnych dotyczących planowania przestrzennego i gospodarki nieruchomościami umożliwiają gminom w skali lokalnej obranie roli bardziej progresywnych animatorów działań promujących rozwój.

Kwestie związane z geodezją są w Polsce regulowane w ustawie o geodezji i kartografii z dnia 17 maja 1989 r. 71 Jej zakres obejmuje między innymi następujące tematy:

krajowy system informacji o terenie;

ewidencję gruntów i budynków;

krajowe zasoby geodezyjne i kartograficzne;

inwentaryzacja i rejestr sieci infrastrukturalnych.

Centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach geodezji i kartografii jest Główny Geodeta Kraju, nad którym nadzór sprawuje minister właściwy do spraw administracji publicznej (obecnie jest to Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji). Główny Geodeta Kraju wykonuje swoje zadania za pośrednictwem Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii

Aby racjonalnie i skutecznie gospodarować gruntami, administracja publiczna potrzebuje łatwo do-stępnych i szczegółowo przygotowanych informacji. Wymogi dobrego – podmiotowego i przedmio-towego – podziału gruntów spełnia klasyfikacja wprowadzona rozporządzeniem Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Dz. U. Nr 38, poz. 454; Załącznik Nr 2: Zaliczanie gruntów, budynków i lokali do grup i podgrup rejestrowych oraz Załącznik Nr 6: Zaliczanie gruntów do poszczególnych użytków gruntowych).

68 Zob.: ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 89, poz. 415 z późn. zm.).69 Dz. U. Nr 80, poz. 717.70 Dz. U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543.71 Deklaracja Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 24 października 2000 r. dotycząca ustawy – Prawo Geodezyjne i Kartograficzne

(Dz. U. Nr 100, poz. 1086).

202 ��

Powierzchnia geodezyjna Polski wynosi: 31 267 938 ha (100,00%), w tym grunty zabudowane i zurbanizowane stanowią razem: 1 529 364 ha (4,89%), z czego72:

obszary miejskie to: 568 409 ha (1,82%);

obszary wiejskie to: 960 955 ha (3,07%).

Według klasyfikacji Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii grunty zabudowane i zurbanizowane obejmują:

Tereny mieszkaniowe 268 510 ha (0,86%);

Tereny przemysłowe 110 041 ha (0,35%);

Inne tereny zabudowane 116 820 ha (0,37%);

Zurbanizowane tereny niezabudowane, 51 240 ha (0,16%);

Tereny rekreacyjne i wypoczynkowe 65 209 ha (0,21%);

Użytki kopalne 29 974 ha (0,10%);

Tereny komunikacyjne łącznie 887 571 ha (2,84%).

w tym:

drogi 773 204 ha (2,47%);

tereny kolejowe 102 678 ha (0,33%);

inne tereny komunikacyjne 11 689 ha (0,04%).

Interesujących informacji dostarcza analiza dynamiki zmian gruntów zabudowanych i zurbanizowa-nych rozpatrywana w przedziale czasowym od 01.01.2004 r. do 01.01.2009 r.

Przyjmując powierzchnię ewidencyjną Polski za 100%, grunty zabudowane i zurbanizowane stanowiły:

na 01.01.2004 r. 1 452,8 tys. ha (4,65%),

na 01.01.2006 r. 1 489,7 tys. ha (4,77%),

na 01.01.2007 r. 1 493,7 tys. ha (4,78%),

na 01.01.2008 r. 1 511,4 tys. ha (4,84%),

na 01.01.2009 r. 1 530,4 tys. ha (4,90%).

Oznacza to, że w klasie gruntów zabudowanych i zurbanizowanych odnotowano na przestrzeni pięciu lat:

przyrost łączny na poziomie: 77,63 tys. ha,

przyrost średnioroczny na poziomie: 15,53 tys. ha (1,01%),

przyrost średniomiesięczny na poziomie: 1 293,87 ha,

przyrost średniodniowy na poziomie: 42,49 ha.

72 Wierzchowski M., Dudek J., Vargas-Tetmajer A., Zagospodarowanie gruntów w Polsce. Stan w dniu 01.01.2009 r., Instytut Rozwoju Miast, Kraków

2009 r.

203��

2.1 Zmiana struktury gruntów zurbanizowanych i zabudowanych w Polsce w okresie od 1970 r. do 2008 r.

Przedstawiony poniżej wykres pokazuje zmianę w strukturze gruntów zurbanizowanych i zabu-dowanych w Polsce w latach 1970-2008. Analiza tego przedziału czasowego powinna zostać podzielona na dwa okresy:

okres 1970-2000, w którym grunty w Polsce były podzielone na tereny komunikacyjne i tereny pod budynki mieszkaniowe;

okres 2000-2008, w którym grunty w Polsce były podzielone na tereny komunikacyjne i grunty całkowicie zabudowane i zurbanizowane, w tym:

tereny mieszkaniowe;

tereny przemysłowe;

inne tereny.

204 ��

Wyk

res

35

Str

uktu

ra g

runt

ów z

urba

nizo

wan

ych

i zab

udow

anyc

h w

Pol

sce

w la

tach

197

0-20

08

Źró

dło:

Wie

rzch

owsk

i M.,

Dud

ek J

., V

arga

s-Te

tmaj

er A

., Z

agos

poda

row

anie

gru

ntów

w P

olsc

e. S

tan

w d

niu

01.0

1.20

09 r.

, Ins

tytu

t Roz

woj

u M

iast

, Kra

ków

200

9 r.

19

70

19

80

19

85

19

90

19

95

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

88

79

58

97

89

89

99

29

54

93

99

30

91

58

97

89

28

86

88

78

88

69

3

84

09

02

95

21

00

31

06

12

36

18

72

12

23

42

45

24

92

57

26

9

93

94

97

10

01

04

10

61

08

11

0

25

5

24

22

34

24

52

50

25

42

59

26

2

tysi

ące

ha20

00

1500

1000 50

0 0

GR

UN

TY

ZU

RB

AN

IZO

WA

NE

I Z

AB

UD

OW

AN

E –

ŁĄ

CZ

NIE

PO

ZO

ST

AŁ

E G

RU

NT

Y

GR

UN

TY

PR

ZE

MY

SŁ

OW

E

GR

UN

TY

MIE

SZ

KA

NIO

WE

po

wie

rzc

hn

i k

raju

MIE

SZ

KA

LN

ICT

WO

RU

CH

LĄ

DO

WY

2,69

%

pow

ierz

chni

kr

aju

2,88

%

pow

ierz

chni

kr

aju

3,04

%

pow

ierz

chni

kr

aju

3,21

%

pow

ierz

chni

kraj

u

3,39

%

pow

ierz

chni

kraj

u

2,22

%

pow

ierz

chni

kr

aju

1 52

31

453

1 45

81

476

1 49

11

494

1 51

11

529

w ty

s. h

aw

tys.

ha

w ty

s. h

a w

tys.

ha

w ty

s. h

aw

tys.

ha

w ty

s. h

aw

tys.

ha

4,87

%

4,65

%

4,66

%

4,72

%

4,77

%

4,78

%

4,83

%

4,89

%

2,84

%

pow

ierz

chni

kr

aju

3,06

%

pow

ierz

chni

kr

aju

3,13

%

pow

ierz

chni

kr

aju

3,16

%

pow

ierz

chni

kr

aju

3,17

%

pow

ierz

chni

kr

aju

3,05

%

pow

ierz

chni

kraj

u3,

00%

po

wie

rzch

ni

kraj

u

2,97

%

pow

ierz

chni

kr

aju

2,93

%

pow

ierz

chni

kr

aju

2,87

%

pow

ierz

chni

kr

aju

2,85

%

pow

ierz

chni

kr

aju

2,83

%

pow

ierz

chni

kr

aju

2,84

%

pow

ierz

chni

kr

aju

2,84

%

pow

ierz

chni

kr

aju

205��

Jedyną kategorią gruntów, która istniała w całym okresie 1997-2008 są tereny komunikacyjne (dro-gi) stanowiące 2,84% obszaru kraju zarówno w 1970 r. jak i 2008 r. (odpowiednio 887 i 888 tys. ha).

Zauważalny jest znaczący wzrost w terenach mieszkaniowych pomiędzy rokiem 1970 a 2000 r. Tereny przeznaczone pod budownictwo mieszkaniowe w 1970 r. zajmowały 2,22% powierzchni kraju (693 tys. ha), a w 2000 r. ich obszar zwiększył się do poziomu 3,39%. Spowodowane było to wdrożeniem pomysłów objętych sloganem dotyczącym budowania „drugiej Polski’. W szczytowym momencie tego okresu w 1980 r. przekazano 271 tys. mieszkań.

Ilość zamieszkanych zasobów mieszkaniowych w Polsce zwiększyła się z poziomu 8 081,1 tys. do poziomu 11 844,8 tys. w 2000 r.73

W 1994 r. nastąpił w Polsce dramatyczny spadek w rozwoju mieszkalnictwa. Przekazano 76,1 tys. mieszkań. W 2000 r. przekazano 87.8 tys. mieszkań.

W okresie pomiędzy 2001 r. a 2008 r. doszło do nieznacznego wzrostu w sektorze zabudowanych i zurbanizowanych gruntów łącznie, z poziomu 4,87% powierzchni kraju do poziomu 4,89% w 2008 r. Zmiana ta została wywołana wzrostem w ilości terenów mieszkaniowych.

W 2008 r. do użytku oddano i przekazano nawet 165 tys. mieszkań, które zostały zamieszkane.

2.2 Cechy charakterystyczne zagospodarowania gruntów w miastach ze szczególnym uwzględnieniem gruntów zurbanizowanych74

Ogólne zagospodarowanie gruntów w 65 miastach działających jako powiaty grodzkie w latach 2005-2009

W Polsce 65 miast funkcjonuje zgodnie z modelem powiatów grodzkich, w szczególności są to wszystkie metropolie i duże aglomeracje miejskie. Ich gospodarka, formalnie obejmujące poziom powiatu, a w praktyce obejmuje zakres komunalnych gospodarek miejskich (w tym gospodarkę gruntami).

Łączna zmiana formy gospodarowania gruntami, do której doszło w okresie od 2005 r. do 2009 r. w 65 miastach funkcjonujących jako powiaty grodzkie została przedstawiona w tabeli poniżej:

73 Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2001, Główny Urząd Statystyczny, Tabela I, Ważniejsze dane o sytuacji społeczno-gospodarczej

kraju, str. XLII. 74 Niniejsza praca została wykonana w Zakładzie Rynku Nieruchomości Instytutu Rozwoju Miast – zlecone przez Departament Koordynacji Polityki

Strukturalnej w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego. Autorzy: Maciej W. Wierzchowski, Jacek Dudek, współautor: Aldo Vargas Tetmajer.

206 ��

Tabela 77

Grunty według sposobu użytkowania w roku bazowym 2005 i w roku 2009, ogólna powierzchnia gruntów w powiatach grodzkich, łącznie 65 jednostek.

w tym: sposób użytkowania gruntów

Wys

zcze

gó

lnie

nie

Jed

no

stka

mia

ry

Og

óln

a p

ow

ierz

chn

ia

gru

ntó

w

gru

nty

orn

e

gru

nty

leśn

e

ob

szar

y

zab

ud

ow

ane

i z

urb

aniz

ow

ane

gru

nty

zn

ajd

ują

ce

się

po

d w

od

ą

inn

e g

run

ty

łącz

nie

Rok bazowy 2005 ha 700 400 263 083 123 688 248 995 34 155 30 479

Obecny rok 2009 ha 705 532 254 987 127 755 261 325 34 722 26 743

Zmiana ha 5 132 -8 096 4 067 12 330 567 -3 736

% 0,73 -3,08 3,29 4,95 1,66 -12,26

Źródło: Maciej W. Wierzchowski, Jacek Dudek, współautor: Aldo Vargas Tetmajer , Cechy charakterystyczne zagospodarowa-

nia gruntów w miastach ze szczególnym uwzględnieniem gruntów zurbanizowanych, Instytutu Rozwoju Miast, Kraków 2010

(na zlecenie MRR)

Tabela 78

Grunty według sposobu użytkowania w roku bazowym 2005 i w roku 2009, grunty zabudowane i zurbanizowane w powiatach grodzkich, łącznie 65 jednostek.

w tym: gospodarowanie gruntami zabudowanymi i zurbanizowanymi – sposób użyłkowania

Wys

zcze

gó

l-n

ien

ie

Jed

no

stka

mia

ry

Ob

szar

y

zab

ud

ow

ane

i z

urb

aniz

ow

ane

mie

szka

lnic

two

prz

em

ysło

we

inn

e t

ere

ny

za

bu

do

wan

e

tere

ny

n

ieza

bu

do

wan

e

- zu

rban

izo

wan

e

tere

ny

re

kre

acyj

ne

i w

ypo

czyn

kow

e

dro

gi

inn

e g

run

ty

łącz

nie

Rok bazowy 2005 ha 248 995 69 940 39 244 31 904 18 355 19 305 50 248 19 999

Obecny rok 2009 ha 261 325 75 521 39 771 38 884 15 922 19 279 52 239 19 709

Zmiana ha 12 330 5 581 527 6 980 -2 433 -26 1 991 -290

% 4,95 7,98 1,34 21,88 -13,26 -0,13 3,96 -1,45



(na zlecenie MRR)

Tabela 79

Grunty według sposobu użytkowania w roku bazowym 2005 i w roku 2009, pozostałe grunty łącznie, razem 65 jednostek.

WyszczególnienieJednostka miary

Inne grunty łącznie

w tym: pozostałe sposoby gospodarowania gruntami – sposób użytkowania

tereny ekologiczne nieużytki różne grunty

Rok bazowy 2005 ha 30 479 406 14 178 15 895

Obecny rok 2009 ha 26 743 579 13 331 12 833

Zmiana ha -3 736 173 -847 -3 062

% -12,26 42,61 -5,97 -19,26



(na zlecenie MRR)

207��

Tabela 80

Grunty w miastach według sposobu użytkowania w 2005 r. i w 2009 r., łącznie 65 jednostek (powiaty grodzkie).

Lp. Sposób użytkowaniaPowierzchnia ogółem [w ha]

%Na jednego mieszkańca [w m2]

1. Grunty orne 263 083 37,6% 207

2. Grunty leśne 123 688 17,7% 97

3. Obszary zabudowane i zurbanizowane 248 995 35,6% 196

w tym: obszary komunikacyjne 68 088 9,7% 54

4. Grunty znajdujące się pod wodą 34 155 4,9% 27

5.Inne sposoby użytkowania /w tym: grunty ekologiczne i nieużywane/

30 479 4,4% 24

6. SUMA 700 400 100,0% 551

GRUNTY W MIASTACH WEDŁUG SPOSOBU UŻYTKOWANIA W 2009 R., ŁACZNIE 65 JEDNOSTEK (powiaty grodzkie)


%Na jednego mieszkańca[w m2]

1. Grunty orne 254 987 36,1% 203

2. Grunty leśne 127 755 18,1% 102





26 743 3,8% 21

6. SUMA 705 532 100,0% 561



(na zlecenie MRR)

Tabela 81

Grunty w miastach według form własności i sposobu użytkowania w roku bazowym 2005 r., łącznie 65 jednostek (powiaty grodzkie).

Lp. Grunty stanowiące własnośćPowierzchnia ogółem [w ha]


1. Skarbu państwa 208 002 29,7% 164

2. Gmin i związków międzygminnych 134 017 19,1% 106

3.Skarbu państwa i gmin przekazane w użytkowanie wieczyste

99 580 14,2% 78

4. Osób fizycznych 227 313 32,5% 179

5.Spółdzielni (w tym spółdzielni mieszkaniowych)

4 064 0,6% 3

6. Pozostałych podmiotów 27 425 3,9% 22

7. SUMA 700 400 100,0% 551



(na zlecenie MRR)

208 ��

Tabela 82

Grunty w miastach według sposobów użytkowania w 2009 r., łącznie 65 jednostek (powiaty grodzkie).

Lp. Grunty stanowiące własnośćPowierzchnia ogółem [w ha]


1. Skarbu państwa 196 485 27,8% 156



92 142 13,1% 73

4. Osób fizycznych 232 073 32,9% 184


7 243 1,0% 6


7. SUMA 705 532 100,0% 561



(na zlecenie MRR)

Zmiany w sposobie użytkowania gruntów w 65 miastach - gdzie dochodzi do przekształcania gruntów miejskich?

W oparciu o dostępne dane i informacje przedstawione w tabelkach można sformułować następu-jące wnioski.

Analizując ogólną powierzchnię gruntów – w 65 powiatach grodzkich – według sposobu użyt-kowania w roku bazowym - 2005, i w roku obecnym - 2009, można zauważyć następujące zmiany:

grunty orne, spadek o 3,08%; do zmiany doszło z powodu przekształcenia gruntów or-nych w grunty zabudowane i zurbanizowane, głównie w obrębie kategorii gruntów miesz-kaniowych (wzrost o 7,98%) i pozostałych obszarów zabudowanych (wzrost o 21,88%);

grunty leśne, wzrost o 3,29%; do zmiany doszło z powodu realizacji programu zwięk-szania obszarów leśnych w Polsce;

grunty zabudowane i zurbanizowane, wzrost o 4,95%; do zmiany doszło z powodu przekształcenia gruntów ornych w grunty mieszkaniowe;

grunty znajdujące się pod wodą, wzrost o 1,66%; do zmiany doszło z powodu wdrożenia nowego systemu gospodarki wodnej w kraju, która wiąże się z ochroną śro-dowiska naturalnego i tworzeniem nowych zbiorników wodnych;

pozostałe grunty łącznie, spadek o 12,26%; do zmiany doszło z powodu ponow-nego zagospodarowania nieużytków (spadek o 5,97%) i gruntów różnych (spadek o 19,26%) - głównie w trakcie realizacji projektów komercyjnych.

209��

Analizując kategorię gruntów zabudowanych i zurbanizowanych – w 65 powiatach grodzkich – według sposobu użytkowania w roku bazowym - 2005, i w roku obecnym - 2009, można zauwa-żyć następujące zmiany:

grunty mieszkaniowe, wzrost o 7,98%; do zmiany doszło z powodu realizacji projek-tów dotyczących mieszkalnictwa, które wszystkie realizowane są w sektorze prywatnym;

grunty przemysłowe, wzrost o 1,34%; to skądinąd niskie tempo wzrostu jest spo-wodowane głównie realizacją projektów przemysłowych w ramach regeneracji terenów poprzemysłowych, pokolejowych i byłych terenów wojskowych;

pozostałe grunty zabudowane, wzrost o 21,88%; tak wysoki wzrost wynika z rozwo-ju infrastruktury technicznej w tym komunikacji (drogi).

grunty niezabudowane – zurbanizowane, spadek o 13,26%; do zmiany doszło z powodu rozszerzenia działalności deweloperów, którzy tworzą budynki mieszkaniowe i biurowe na wszystkich dostępnych terenach niezabudowanych; to zjawisko ma zarów-no pozytywne jak i negatywne skutki:

pozytywne skutki są związane z realizacją koncepcji „miasta o zwartej zabudowie”;

negatywne skutki są związane z realizacją „za wszelką cenę” projektów komer-cyjnych, które prowadzą do pogarszania się stanu środowiska naturalnego oraz jakości życia mieszkańców (np. z powodu przeciążenia istniejącej sieci drogowej i połączeń komunikacyjnych).

grunty rekreacyjne i wypoczynkowe, spadek o 0,13%; do zmiany doszło z powodu rozszerzenia działalności deweloperów, którzy tworzą głównie budynki mieszkaniowe i biurowe na wszystkich dostępnych terenach niezabudowanych;

grunty komunikacyjne (drogi), wzrost o 3,98%;

pozostałe łącznie, spadek o 1,45%.

Analizując kategorię pozostałych gruntów łącznie – w 65 gminach miejskich – według sposobu użytkowania w roku bazowym - 2005, i w roku obecnym - 2009, można zauważyć następujące zmiany:

grunty ekologiczne, wzrost o 42,61%; do zmiany doszło z powodu realizacji progra-mu polepszenia stanu środowiska naturalnego, np. poprzez realizację programu „Natura 2000”;

nieużytki, spadek o 5,97%; do zmiany doszło z powodu rewitalizacji i rozwoju nieużyt-ków, głównie poprzez realizację projektów komercyjnych;

grunty różne, spadek o 19,26%.

210 ��

W świetle warunków krajowych w Polsce struktura gruntów w miastach według for-my własności odgrywa kluczową rolę mając praktyczny wpływ na sposób rozwo-ju przestrzennego, w tym na tworzenie polityki mieszkaniowej i gminnych strategii rozwoju. W szczególności:

w 2005 r. na jednego mieszkańca przypadało w miastach 551 m2 gruntów;

w 2009 r. na jednego mieszkańca przypadało w miastach 561 m2 gruntów (wzrost o 10 m2);

w 2005 r. grunty należące do Skarbu Państwa stanowiły 29,7%, a w 2009 r. ich ilość spadła (z powodu przekazania części gruntów na rzecz ich wcześniejszych dożywotnich użytkowników, oraz komunalizacji majątku państwowego) do poziomu 27,8%;

w 2005 r. grunty należące do gmin i związków międzygminnych stanowiły 19,1%, a w 2009 r. ich ilość wzrosła do poziomu 20,0% (z powodu komunalizacji majątku pań-stwowego);

osoby prywatne stanowią najważniejszą grupę właścicieli ziemskich w miastach, w 2005 r. należało do nich 32,5% gruntów, a w 2009 r. – 32,9%.

Analizując gospodarkę gruntami i sposoby użytkowania gruntów w przypadku gruntów w mia-stach według sposobu użytkowania można zauważyć, że w 2009 r.:

grunty orne stanowiły 36,1% w miastach;

grunty leśne stanowiły 18,1% w miastach;

grunty zabudowane i zurbanizowane stanowiły 37,0%, w tym: tereny komunika-cyjne 10,0%.

Cechy charakterystyczne gruntów zurbanizowanych w powiatach ziem-skich

Ilość powiatów ziemskich: 314

Tylko 3 powiaty ziemskie nie posiadają w swoich granicach miasta na prawach powiatu; są to: powiat skierniewicki w województwie łódzkim nr 1015, powiat przemyski w województwie podkar-packim nr 1813 oraz powiat suwalski w województwie podlaskim nr 2012. Pozostałe 311 powiatów ziemskich z reguły obejmuje 2 lub 3 miasta.

Powierzchnia powiatów ziemskich według rejestrów: 30 537 959 ha, w tym:

obszary miejskie: 1 433 651 ha; tj. 4,7%;

obszary wiejskie: 29 104 308 ha; tj. 95,3%.

Ludność w powiatach ziemskich: 25 552 402 osób

w tym w miastach: 10 608 820 osób; tj. 41,5%

Obszar średniego miasta w powiecie ziemskim: 1 734 ha

Średnia liczba ludności miejskiej w powiatach ziemskich: 12 828 osób

211��

Dla porównania:Łączna liczba miast w Polsce: 892 w tym:

miasta na prawach powiatu: 65

miasta w powiatach ziemskich: 827

Średnio w jednym statystycznym powiecie ziemskim jest:

uwzględniając wszystkie powiaty ziemskie: 2,63 jednostek miejskich na powiat;

uwzględniając jedynie powiaty, posiadające jednostki miejskie: 2,66 jednostek miejskich na powiat.

Poniżej znajdują się tabele zawierające szczegółowe informacje dotyczące sposobu użytkowania i formy własności gruntów we wszystkich 314 powiatach ziemskich oraz w 311 powiatach ziem-skich, w których znajdują się grunty miejskie.

Tabela 83

Grunty według sposobu użytkowania w 2009 r., ogólna powierzchnia gruntów we wszystkich powiatach ziemskich (314).

Szc

zeg

óły

/w

yszc

zeg

óln

ie-

nie

Jed

no

stka

mia

ry

Og

óln

a p

ow

ierz

chn

ia

gru

ntó

w

W tym: SPOSÓB UŻYTKOWANIA GRUNTÓW

Szczegóły/wyszczególnienie

grunty orne

grunty leśne

obszary zabudowane i zurbanizowane

grunty znajdu-jące się pod wodą

inne grunty łącznie

Miasto ha 1 433 650 682 008 354 418 308 143 53 155 35 926

Wieś ha 29 104 309 18 027 017 9 007 562 960 964 550 900 557 866

ŁĄCZNIE ha 30 537 959 18 709 025 9 361 980 1 269 107 604 055 593 792



(na zlecenie MRR)

Tabela 84

Grunty według sposobu użytkowania w 2009 r., grunty zabudowane i zurbanizowane we wszystkich powiatach ziemskich (314).

W tym: GOSPODAROWANIE GRUNTAMI ZABUDOWANYMI I ZURBANIZOWANYMI – SPOSÓB UŻYTKOWANIA


Szc

zeg

óły

/wys

zcze

gó

lnie

nie

Jed

no

stka

mia

ry

Ob

szar

yza

bu

do

wan

ei z

urb

aniz

ow

ane

mie

szka

lnic

two

prz

em

ysło

we

inn

e t

ere

ny

zab

ud

ow

ane

tere

ny

nie

zab

ud

ow

ane

- zu

rban

izo

wan

e

tere

ny

rekr

eac

yjn

ei w

ypo

czyn

kow

e

dro

gi

inn

e g

run

tyłą

czn

ie

Miasto ha 308 143 96 498 40 540 40 326 17 577 17 700 71 119 24 383

Wieś ha 960 964 97 042 30 293 37 962 17 846 28 005 649 537 100 279

ŁĄCZNIE ha 1 269 107 193 540 70 833 78 288 35 423 45 705 720 656 124 662



(na zlecenie MRR)

212 ��

Tabela 85

Grunty według sposobu użytkowania w 2009 r., inne grunty we wszystkich powiatach ziemskich (314).


Jednostka miary


W tym: POZOSTAŁE SPOSOBY GOSPODAROWANIA GRUNTAMI – SPOSÓB UŻYTKOWANIA



Miasto ha 35 925 1 517 21 663 12 745

Wieś ha 557 866 32 355 450 183 75 328

ŁĄCZNIE ha 593 791 33 872 471 846 88 073



(na zlecenie MRR)

Tabela 86

Grunty miejskie według sposobu użytkowania w roku 2009, we wszystkich powiatach ziemskich.



1. Grunty orne 682 008 47,6% 643

2. Grunty leśne 354 418 24,7% 334





35 926 2,5% 34

6. SUMA 1 433 651 100,0% 1 351



(na zlecenie MRR)

Tabela 87

Grunty łącznie we wszystkich 314 powiatach ziemskich według formy własności w roku 2009.

Lp.Grunty stanowiące własność

Powierzchnia ogółem [w ha]


1. Skarbu państwa 11 009 903 36,1% 4 309



297 943 1,0% 117

4. Osób fizycznych 17 250 718 56,5% 6 751


207 049 0,7% 81


7. SUMA 30 537 959 100,0% 11 951



(na zlecenie MRR)

213��

Tabela 88

Grunty według sposobu użytkowania w roku 2009, ogólna powierzchnia gruntów – 311 powiatów ziemskich z miastami.

W tym: SPOSÓB UŻYTKOWANIA GRUNTÓW


Szc

zeg

óły

/w

yszc

zeg

ól-

nie

nie

Jed

no

stka

m

iary

Og

óln

a

po

wie

rzch

nia

g

run

tów

gru

nty

orn

e

gru

nty

leśn

e

ob

szar

y

zab

ud

ow

ane

i z

urb

aniz

ow

ane

gru

nty

zn

ajd

ują

ce s

ię

po

d w

od

ą

inn

e g

run

ty

łącz

nie

Miasto ha 1 433 650 682 008 354 418 308 143 53 155 35 926

Wieś ha 28 776 679 17 813 925 8 916 447 951 870 543 003 551 434

ŁĄCZNIE ha 30 210 329 18 495 933 9 270 865 1 260 013 596 158 587 360



(na zlecenie MRR)

Tabela 89

Grunty według sposobu użytkowania w roku 2009, grunty zabudowane i zurbanizo-wane – 311 powiatów ziemskich z miastami.

W tym: GOSPODAROWANIE GRUNTAMI ZABUDOWANYMI I ZURBANIZOWANYMI – SPOSÓB UŻYTKOWANIA


Szc

zeg

óły

/wys

zcze

gó

lnie

nie

Jed

no

stka

mia

ry

Ob

szar

y

zab

ud

ow

ane

i z

urb

aniz

ow

ane

mie

szka

lnic

two

prz

em

ysło

we

inn

e t

ere

ny

za

bu

do

wan

e

tere

ny

n

ieza

bu

do

wan

e

- zu

rban

izo

wan

e

tere

ny

re

kre

acyj

ne

i w

ypo

czyn

kow

e

dro

gi

inn

e g

run

ty

łącz

nie

Miasto ha 308 143 96 498 40 540 40 326 17 577 17 700 71 119 24 383

Wieś ha 951 870 96 737 30 137 37 463 17 796 27 722 642 745 99 270

ŁĄCZNIE ha 1 260 013 193 235 70 677 77 789 35 373 45 422 713 864 123 653



(na zlecenie MRR)

Tabela 90

Grunty według sposobu użytkowania w roku 2009, pozostałe grunty – 311 powiatów ziemskich z miastami.

Szczegóły/ wyszczególnienie

Jednostka miary


W tym: POZOSTAŁE SPOSOBY GOSPODAROWANIA GRUNTAMI – SPOSÓB UŻYTKOWANIA



Miasto ha 35 925 1 517 21 663 12 745

Wieś ha 551 434 31 276 445 104 75 054

ŁĄCZNIE ha 587 359 32 793 466 767 87 799



(na zlecenie MRR)

214 ��

Tabela 91

Grunty miejskie w 311 powiatach ziemskich według sposobu użytkowania w 2009 r.

Lp. Sposób użytkowaniaPowierzchniaogółem [w ha]

%Na jednegomieszkańca [w m2]

1. Grunty orne 682 008 47,6% 643

2. Grunty leśne 354 418 24,7% 334





35 926 2,5% 34

6. SUMA 1 433 651 100,0% 1 351



(na zlecenie MRR)

Tabela 92

Łącznie grunty we wszystkich 311 powiatach ziemskich z miastami według formy własności w 2009 r.

Lp. Grunty stanowiące własnośćPowierzchniaogółem [w ha]

%Na jednegomieszkańca [w m2]

1. Skarbu państwa 10 918 456 36,1% 4 298



296 138 1,0% 117

4. Osób fizycznych 17 038 048 56,4% 6 706

5.Spółdzielni (w tym spółdzielni miesz-kaniowych)

206 185 0,7% 81


7. SUMA 30 210 329 100,0% 11 891



(na zlecenie MRR)

216 ��-��

��

�� ROZWOJU MIAST W POLSCE

1. Niska pozycja konkurencyjna polskich metropolii w skali UE

W dużych miastach, zwłaszcza w ośrodkach metropolitalnych skupiają się działalności i pełnione są funkcje, które określają poziom oraz tempo rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego na pozio-mie krajowym i regionalnym. Międzynarodowa ranga ośrodków miejskich jest istotnym miernikiem ogólnej pozycji kraju w skali kontynentu, jak i w skali globalnej. Postęp globalizacji oraz integracji europejskiej zaostrza konkurencję między miastami o zasoby rozwojowe - nowe funkcje i inwesty-cje, migrantów (konkurencję mierzoną atrakcyjnością rynków pracy i warunków życia) i turystów. Pod tym względem polskie miasta i otaczające je regiony w znacznej mierze ustępują miastom i regionom innych krajów Unii Europejskiej, zwłaszcza krajów zachodniej i północnej Europy. Na ich tle główne ośrodki miejskie Polski cechują niedostatki rozwoju funkcji metropolitalnych, zwłaszcza funkcji kontrolnych w sferze zarządzania gospodarczego, funkcji transportowych, badawczo- roz-wojowych, w pewnym stopniu także funkcji symbolicznych. Niski jest w nich poziom innowacyjno-ści oraz udział gospodarki opartej na wiedzy, zwłaszcza przemysłu o zaawansowanej technologii.

Zewnętrzne powiązania funkcjonalne podstawowych węzłów systemu osadniczego Polski są nie-wystarczająco i nierównomiernie rozwinięte. O ile poprzez lokalizowanie inwestycji zagranicznych w obszarach metropolitalnych i obszarach funkcjonalnych największych miast Polski zachodniej i środkowej następuje stały rozwój komplementarności gospodarczych pomiędzy tymi miastami a miastami położonymi na obszarze Europy Zachodniej na terenie jądra (Obszar Pentagonu wg prac ESPON, Atlas Projekt 3.1) i częściowo na obszarze Europy Środkowej (Czechy, Austria, płd. Niemcy, Włochy), to nie towarzyszy temu równie silna integracja w zakresie innych funkcji. W takich obszarach jak kultura, nauka czy edukacja na poziomie wyższym zaledwie kilka polskich ośrodków ma potencjał do prowadzenia stałej współpracy zagranicznej i dzięki temu podwyższania swojej pozycji konkurencyjnej poprzez transfer idei, wiedzy i know-how. Pomimo usunięcia barier poli-tycznych i ekonomicznych (wszystkie kraje oprócz Rosji i Białorusi należą do UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego) w dużej mierze niewykorzystane pozostają możliwości rozwoju powią-zań funkcjonalnych pomiędzy głównymi miastami na obszarze Bałtyku75 oraz pomiędzy takimi para-mi ośrodków jak Szczecin i Berlin. Pożądana z powodów ekonomicznych współpraca z ośrodkami miejskimi położonymi w krajach takich jak Ukraina, Rosja i Białoruś jest nadal utrudniona ze wzglę-du na bariery administracyjne. Sytuacja ta osłabia szanse rozwojowe ośrodków miejskich położo-nych przy granicy wschodniej takich jak Białystok, Lublin, Olsztyn i Rzeszów, które charakteryzują się słabymi powiązaniami z miastami Europy Zachodniej.

75 Porównaj VASAB Long-Term Perspective for the Territorial Development of the Baltic Sea Region, październik 2009.

217��-��

2. Niewystarczające wykorzystanie potencjałów najważniejszych ośrodków miejskich do kreowania wzrostu i zatrudnienia oraz stymulowania rozwoju kraju

Polska notuje dodatnie tempo wzrostu gospodarczego, charakteryzujące się wyraźną koncentracją w najsilniejszych pod względem ekonomicznym aglomeracjach i w największych miastach, które stały się motorami wzrostu gospodarki krajowej i tworzenia nowych miejsc pracy, a tym samym głównymi obszarami promocji zmian strukturalnych. Zgodnie z przedstawionymi danymi, sytuacja taka jest wypadkową silnej koncentracji czynników decydujących o poziomie konkurencyjności i atrakcyjności inwestycyjnej (kapitał społeczny, jakość nauczania, innowacyjność, produktywność itp.) co powoduje, że województwa czy podregiony, w których zlokalizowane są najważniejsze mia-sta mają największy udział w generowaniu wzrostu gospodarczego (i tak np. Warszawa ze swoim 4,5% udziałem w populacji całego kraju generuje 13,5% PKB, a cały obszar funkcjonalny Warszawy 16% PKB). Najbardziej znaczącymi polskimi miastami, które łączą wysoki poziom rozwoju, szyb-ki wzrost i silne, pozytywne oddziaływanie na otoczenie regionalne, obok Warszawy są: Kraków, Wrocław, Poznań, Konurbacja Górnośląska, Trójmiasto oraz Łódź. Te miasta wraz z aglomeracją bydgosko-toruńską, Szczecinem oraz Lublinem zostały zaliczone (wg projektu KPZK) do ośrodków metropolitalnych Polski. Miasta te są najważniejszymi ośrodkami pod względem pełnionych funkcji gospodarczych, politycznych, społecznych i kulturalnych i są z reguły dobrze funkcjonalnie powią-zane miedzy sobą oraz z metropoliami zagranicznymi.

Do innych miast o mniejszej skali oddziaływania niż wymienione ośrodki metropolitalne, ale na-dal odgrywających podstawową rolę w życiu gospodarczym, społecznym i administracyjnym kraju i poszczególnych regionów należą pozostałe miasta wojewódzkie: Białystok, Gorzów Wielkopolski, Kielce, Olsztyn, Opole, Rzeszów, Zielona Góra oraz najważniejsze i najludniejsze miasta nie pełnią-ce takich funkcji: Bielsko-Biała, Częstochowa, Koszalin, Radom, Rybnik oraz Słupsk.

Wraz z ośrodkami metropolitalnymi miasta te tworzą podstawową sieć policentrycznej struktury osadniczej kraju. Miasta te pełnią już obecnie szereg funkcji metropolitalnych, jednak ich dzisiejsza wielkość i niska w skali kraju intensywność działalności na różnych polach powoduje, że w wielu aspektach są one powiązane i podległe funkcjonalnie ośrodkom metropolitalnym (np. w zakresie gospodarczym, szkolnictwa na poziomie wyższym, nauki, kultury). Powoduje to nie tylko niepełne wykorzystanie potencjału podstawowej sieci miejskiej dla rozwoju kraju i poszczególnych regionów, ale także szereg negatywnych czynników osłabiających spójność terytorialną kraju, w szczególno-ści na rozległych obszarach, w których brakuje metropolii, a istniejące największe miasta są zbyt słabe dla wspomagania procesów rozwoju regionalnego i dostarczania bodźców rozwojowych dla obszarów je otaczających. Taka sytuacja występuje zarówno w Polsce wschodniej, jak i na znacz-nych obszarach Polski północnej (z wyłączeniem obszaru oddziaływania Szczecina i Trójmiasta) i zachodniej (z wyłączeniem obszaru oddziaływania Szczecina, Poznania i Wrocławia).

Problemem jest niewystaczjaące wykorzystanie potencjału tych miast jako głównych węzłów sieci osadniczej generujących wzrost gospodarczy dla całego kraju (poprzez innowacyjność, know-how) oraz przenoszenie, przez przenikanie i uzupełnianie zasobów z ich obszarów, na obszar innych miast stanowiących ważne węzły policentrycznego systemu osadniczego kraju i na sąsiednie obszary.

Specyficznym przykładem może być obszar metropolitalny Warszawy, gdzie narastanie dyspropor-cji pomiędzy obszarami centralnymi a strefą zewnętrzną stwarza szczególny problemem struktu-ralny mogący ograniczyć jej rozwój - otoczenie Warszawy znacznie słabiej rozwiniętymi obszarami Mazowsza zaczyna stanowić barierę szybszego rozwoju samej Warszawy.

218 ��-��

3. Niewystarczające powiązania funkcjonalne pomiędzy polskimi miastami

Kwestia konkurencyjności gospodarczej polskich miast wymaga odpowiedzi na pytanie czy polskie metropolie same pojedynczo będą starały się osiągnąć wyższą pozycję konkurencyjną w systemie miast Europy, czy będą działały wspólnie.

Jedną z możliwości rozwoju dużych ośrodków miejskich jest ich funkcjonowanie w układach sie-ciowych (rozwiązanie proponowane w Eksperckim Projekcie Koncepcji Przestrzennego Zagospo-darowania Kraju - KPZK), umożliwiające twórczy wzrost na zasadzie wzajemności, wymiany wiedzy i kreatywności. W Polsce brak jest obecnie współpracy ośrodków miejskich w ramach sieci miast, a dominującą tendencją jest konkurencja a nie rozwijanie komplementarności systemów miejskich. Generalnie silniejsze związki funkcjonalne występują pomiędzy ośrodkami metropolitalnymi, słabiej natomiast powiązane są pozostałe ośrodki regionalne, w tym pozostałe miasta wojewódzkie.

Rozwój powiązań funkcjonalnych w dużym stopniu utrudnia niedostatecznie rozwinięta infrastruk-tura transportowa, zarówno drogowa jak i kolejowa. Czas przejazdu między głównymi ośrodkami miejskimi znacznie odbiega od standardów europejskich, uniemożliwiając wykształcenie wspólne-go rynku inwestycyjnego, a także hamując rozwój funkcji metropolitalnych, zlokalizowanych w kilku ośrodkach.

4. Utrata dotychczasowych funkcji społeczno-gospodarczych niektórych obszarów miejskich (całych miast lub ich dzielnic)

Analizy wskazują, że istnieją obszary miejskie (Szczecin, Łódź) oraz zurbanizowane obszary po-przemysłowe (w większości położone na obszarze Konurbacji Górnośląskiej), które na przestrzeni ostatnich lat mimo wysokiego wzrostu gospodarczego w Polsce i jego koncentracji w największych obszarach miejskich rozwijają się wolniej lub też nie rozwijają się wcale (ich ludność ubożeje, a na-kłady inwestycyjne maleją). Zjawisko to jest szczególnie widoczne na przykładzie Szczecina, gdzie na przestrzeni 7 lat zmiana PKB per capita nie przekroczyła 30%, przy średniej krajowej wynoszącej prawie 59%.

Utrata dotychczasowych funkcji społeczno-gospodarczych obszarów miejskich prowadzi do ich degradacji, a wynika z kumulacji negatywnych zjawisk gospodarczych (niski poziom przedsiębior-czości, bezrobocie, niska jakość infrastruktury technicznej) i społecznych (niski dostęp do usług pu-blicznych, depopulacja, niska aktywności środowisk lokalnych). Jak wskazuje rycina poniżej, miasta tworzące grupę z najliczniejszymi problemami zlokalizowane są głównie w północnej i środkowej części województwa śląskiego oraz w południowej części województwa łódzkiego. Grupę uzupeł-niają Puławy, Jelenia Góra, Włocławek, Tarnów, Częstochowa oraz Przemyśl i Kalisz. W grupie, w której sytuacja jest najlepsza jest 5 obecnych miast wojewódzkich Warszawa, Olsztyn, Rzeszów oraz Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra, kilka byłych stolic województw oraz miasta znajdujące się w pobliżu aglomeracji.

Wskazuje to na istnienie zespołu miast problemowych obejmujących obszary poprzemysłowe Górnego Śląska, Łodzi, Radomia, średnie miasta poprzemysłowe.

219��-��

Rycina 58

Miasta na prawach powiatu, gdzie występuje koncentracja negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych.

Źródło: Analiza obszarów i propozycja kierunków strategicznej interwencji wobec miast i innych obszarów tracących

dotychczasowe funkcje społeczno-gospodarcze, W. Dziemianowicz, J. Łukomska, Geoprofit, grudzień 2009 r.

Miastami problemowymi jest też większość miast małych położonych poza strefami bezpośrednie-go oddziaływania obszarów metropolitalnych. Towarzyszy temu także zmniejszanie liczby ludność a nawet depopulacja miast w wielu regionach kraju. Szczególnej uwagi wymaga w tym zakresie sytuacja w miastach Polski Wschodniej, gdzie nastąpiło pogorszenie uwarunkowanego historycz-nie niskiego poziomu rozwoju gospodarczego, i wzmocnienie peryferyjnego położenia - od roku 2004 na peryferiach Unii Europejskiej.

W mniejszej skali przestrzennej problem koncentracji zjawisk ubóstwa, patologii społecznych, utraty funkcji ekonomicznych dotyczy także dzielnic położonych wewnątrz miast, nawet tych najbardziej dynamicznych.

5. Zagrożenie trwałości i ciągłości przestrzennej sieci osadniczej w skali całej Polski w wyniku koncentracji osadnictwa, procesów metropolizacyjnych oraz procesów depopulacji

Składają się na to dwa zjawiska: postępujące, jako pochodna przemian rynkowych i społecznych, procesy koncentracji oraz niewystarczająca sprawność funkcjonowania systemu osadniczego. Przy ujemnym bilansie demograficznym Polski (spadek w latach 2000-2007, niewielki wzrost obec-nie) i utracie funkcji przemysłowych przez wiele wyspecjalizowanych w ich zakresie ośrodków miej-skich, zmniejsza się przestrzenna i funkcjonalna równowaga w systemie osadniczym, pojawiają się obszary pustki osadniczej. Mimo wciąż jeszcze relatywnie wysokiego stopnia policentryczności

220 ��-��

polskiego systemu osadniczego daje się odczuć stopniowe zmniejszenie korzyści rozwojowych osiąganych z tego tytułu. Procesy koncentracji osadnictwa prowadzą do wzrostu kosztów rozwoju przestrzennego (np. zapewniania dostępu do usług społecznych) jak również powodują nasilanie się zjawisk negatywnych (niekorzyści zewnętrznych) takich jak niekontrolowana suburbanizacja, kongestia czy degradacja środowiska naturalnego. Niewystarczająca sprawność funkcjonalna sys-temu osadniczego (manifestująca się deficytami dostępności czy w instytucjonalnej i infrastruktu-ralnej tkance rozwoju lokalnego) utrudnia natomiast mniejszym ośrodkom czerpanie korzyści z roz-woju ośrodków większych, spowalnia dyfuzję rozwoju i zmniejsza zasięg powiązań funkcjonalnych.

6. Trwanie niekorzystnych, w warunkach gospodarki rynkowej, elementów dziedzictwa historycznego w strukturach społecznych, organizacyjnych, przestrzennych i gospodarczych miast.

W sferze społecznej dotyczy to: utrzymywania się braku szacunku dla prawa, niskiego poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i poziomu kapitału społecznego, bierności społecznej w sprawach miasta i dominacji postaw roszczeniowych, wysokiego udziału sektora nieformalnego. W sferze gospodarczej dotyczy to kontynuacji tendencji opierania rozwoju na jednej funkcji, poprzez działania zmierzające do przyciągnięcia jednego inwestora. W zakresie zagospodarowania przestrzennego kontynuowana jest presja na nadmierną rozbudowę miast na peryferiach.

Warunkiem koniecznym dalszego rozwoju miast w Polsce i osiągnięcia standardów bogatszych krajów Unii Europejskiej jest znacznie szersza partycypacja społeczna w procesie zarządzania i planowania rozwoju miast, zarówno w sferze gospodarczej, kulturalnej jak i przestrzennej.

7. Postępujący proces suburbanizacji i żywiołowego rozlewania się zabudowy miejskiej

Problemem polskiego systemu osadniczego jest ponadto nieskoordynowany rozwój obszarów funkcjonalnych największych miast. W ich strefach podmiejskich nasila się zjawisko żywiołowej urbanizacji i rosnącego chaosu przestrzennego. Powoduje to degradację krajobrazu, a w przyszło-ści może skutkować rosnącymi kosztami ekonomicznymi i społecznymi funkcjonowania obszaru metropolitalnego. Niekontrolowana suburbanizacja doprowadzić może do degradacji środowiska przyrodniczego, utraty atrakcyjności miejsc rekreacyjnych oraz inwestycyjnych, czego skutkiem będzie pogorszenie wizerunku i atrakcyjności inwestycyjnej tych obszarów.

Generuje to nadmierne dojazdy do pracy, a przez to niewydolność układów komunikacyjnych, stwarza zagrożenia środowiskowe oraz strukturalne problemy planowania przestrzennego. Prak-tycznie niezrealizowane są nigdzie koncepcje miasta zwartego, a procesy rewitalizacji centrów miast prowadzone są zbyt wolno i w zbyt małej skali, by mogły stanowić realną przeciwwagę wo-bec rozlewania się miast. Może to świadczyć o kryzysie planowania przestrzennego, zwłaszcza w odniesieniu do przestrzeni zurbanizowanych.

221��-��

8. Problemy mieszkaniowe – deficyt

W Polsce występuje utrzymujący się od początku transformacji nadmierny deficyt mieszkań oraz niedostosowanie ich produkcji do poziomu dochodowego mieszkańców miast. Prowadzi to do ograniczenia mobilności społecznej i przestrzennej ludności, co zmniejsza potencjał rozwojowy wielkich miast.

Dominacja nowego budownictwa mieszkaniowego niedostępnego dla przeciętnego mieszkańca, wraz z ograniczoną rewitalizacją starszych zasobów mieszkaniowych generuje szybki wzrost se-gregacji przestrzennej mieszkańców według kryterium dochodowego. Narastanie obszarów nędzy i wykluczenia z jednej strony oraz obszarów bogactwa i luksusu z drugiej, prowadzi do różnicowania społeczno-przestrzennego miast. Wymownym przykładem jest zbyt duża popularność w przestrze-ni polskich miast osiedli zamkniętych oraz rozszerzanie się w niektórych miastach obszarów biedy prowadzące do slamizacji.

Tempo prowadzonych działań rewitalizacyjnych w przestrzeni miast nie pozwala zahamować pro-cesów degradacji zasobów. Aktualna skala zaniedbań i potrzeb przerasta możliwości finansowe samorządów miast i nie pozwala na samodzielne rozwiązanie problemu.

9. Starzenie się społeczeństwa miejskiego oraz obniżenie dynamiki rozwoju ludnościowego miast

Dotyczy to zarówno obszarów centralnych wielkich miast oraz małych miast tracących na skutek migracji ludność zwłaszcza młodej i lepiej wykształconej. Zjawiska te nie muszą być traktowane wyłącznie jako zagrożenie przyszłego rozwoju gospodarczego, ale również, jako szansa polepsze-nia warunków i jakości życia w miastach poprzez dostosowanie przestrzeni miast oraz ich struktury usług komunalnych i socjalnych do nowych potrzeb.

10. Poprawa warunków i jakości życia w miastach

Ich polepszenie jest podstawowym warunkiem rozwoju gospodarczego, generującego przyciągnię-cie do miast nowych mieszkańców i utrzymanie dotychczasowych reprezentujących wysoki poziom kapitału intelektualnego. Należy również pamiętać o szczególnym znaczeniu dziedzictwa kulturo-wego i przyrodniczego, wymagającego ochrony oraz promocji.

11. Zachowanie walorów oraz poprawa stanu środowiska przyrodniczego miast

Skok cywilizacyjny w zakresie ochrony dziedzictwa przyrodniczego w Polsce w ostatnich dziesię-cioleciach wymaga podtrzymania, dalszej racjonalizacji i pogłębienia. Potrzebne jest dalsze zacho-wanie walorów, stanu oraz poprawy środowiska przyrodniczego miast oraz modyfikacja prawa oraz instrumentów ekonomicznych sprzyjających np. rozbudowie i ochronie terenów zielonych.

222 ��-��

Niepokojącym zjawiskiem, zdaniem ekspertów76, jest wzrost presji urbanizacyjnej, zwłaszcza zabudowy mieszkaniowej na niektórych obszarach cennych przyrodniczo o dużych walorach kra-jobrazowych atrakcyjnych dla rekreacji i wypoczynku ludności (Mazury, Podhale, wybrzeże Bałtyku, Sudety), w tym na terenach chronionych położonych w otoczeniu wielkich aglomeracji miejskich. Proces ten prowadzi do fragmentacji ekosystemów i przerywania korytarzy ekologicznych.

Wyzwaniem jest również uporządkowanie gospodarki komunalnej na obszarach zurbanizowanych poprzez modernizację sieci wodociągowej i kanalizacyjnej a także zmniejszenie zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska przyrodniczego.

76 Por.: Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Warszawa grudzień 2008.

224 ��

��

Tabela 1 Miasta w Polsce w 2008 r. 16Tabela 2 Struktura wielkościowa miast i udziału ludności miejskiej. 16Tabela 3 Gminy według liczby mieszkańców w gminie (według faktycznego miejsca zamieszkania, stan na 31.12.2007). 17Tabela 4 Miasta w Polsce według wielkości i województw w 2008 r. (stan w dniu 31 XII). 20Tabela 5 Powierzchnia i ludność w miastach oraz liczba miast powyżej 20 tys. mieszkańców. 21Tabela 6 Bilans ludnościowy w roku 2008. 22Tabela 7 Bilans ludności miast Polski ogółem w latach 1946-2008. 23Tabela 8 Zmiany liczby ludność w największych miastach (ok. 200 tys. mieszkańców) w latach 1950-2008. 29Tabela 9 Wartości współczynnika przyrostu ludności w stosunku do roku poprzedniego (wg stałego miejsca zamieszkania) z uwzględnieniem wielkości gmin w latach 2003- 2007. 30Tabela 10 Wartość współczynnika przyrostu naturalnego według kryterium demograficznego wielkości gmin w latach 2003-2007. 36Tabela 11 Migracje w systemie osadniczym Polski. Współczynniki odpływu (1988 r.). 40Tabela 12 Migracje w systemie osadniczym Polski. Współczynniki odpływu (2006 r.). 41Tabela 13 Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w miastach liczących w 2008 r. 100 tys. i więcej mieszkańców. 41Tabela 14 Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w miastach liczących w 2006 r. 100 tys. i więcej mieszkańców. 43Tabela 15 Ludność czasowo nieobecna w związku z wyjazdem za granicę na okres ponad 3 miesiące według płci i wybranych krajów w 2008 r. 50Tabela 16 Ludność nieobecna w związku z wyjazdem za granicę na pobyt czasowy w latach 2004-2008 według krajów przebywania - dane szacunkowe. 51Tabela 17 Osoby przybyłe z zagranicy zameldowane na pobyt czasowy ponad 3 miesiące w 2008 r. według płci i kraju poprzedniego zamieszkania. 55Tabela 18 Zagrożenie ubóstwem w Polsce w latach 1993-2008. 67Tabela 19 Zagrożenie ubóstwem według województw w latach 2005-2008. 67Tabela 20 Odsetek ubóstwa w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej relatywnej granicy ubóstwa. 69Tabela 21 Wskaźniki zagrożenia ubóstwem według wybranych cech społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych w latach 2004-2005 oraz 2007-2008. 70Tabela 22 Indeksy ubóstwa wg klasy miejscowości zamieszkania w marcu 2009 r. Podejście obiektywne. 71Tabela 23 Wskaźniki zagrożenia ubóstwem według miejsca zamieszkania. 71Tabela 24 Jakość życia w 2007 r. w wybranych miastach Polski. 72Tabela 25 Jakość życia w wybranych miastach Polski w latach 2005, 2007 i 2009. 73Tabela 26 Obszary zdegradowane wymagające rewitalizacji. 76Tabela 27 Ranking podregionów według wielkości produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca w zł. 80Tabela 28 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieżących w zł w latach 2000- 2007. 83

225��

Tabela 29 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w cenach bieżących (Polska = 100) w latach 2000-2007. 84Tabela 30 Produkt krajowy brutto w roku 2007 w miastach podregionach w cenach bieżących. 84Tabela 31 Wartość dodana brutto w cenach bieżących. 87Tabela 32 Podregiony z ponad przeciętnymi wynagrodzeniami w skali kraju. 88Tabela 33 Miasta na prawach powiatu, w których przeciętne miesięczne wynagrodzenie jest wyższe niż średnia krajowa. 88Tabela 34 Dochody netto gospodarstw domowych w lutym 2009 r. wg klasy miejscowości zamieszkania. 90Tabela 35 Podmioty gospodarki narodowej wg sektorów, liczby pracujących w miastach stanowiących podregiony. 94Tabela 36 Struktura podmiotów gospodarki narodowej w roku 2009. 95Tabela 37 Pracujący w przemyśle, jako głównym miejscu pracy. 99Tabela 38 Miasta na prawach powiatu o stopie bezrobocia ponad 10% w 2008 r. 101Tabela 39 Bezrobocie w miastach na prawach powiatu w latach 2004 – 2008. 101Tabela 40 Wartość importu i eksportu według województw w 2007 r. 106Tabela 41 Powiaty o najwyższym i najniższym poziomie eksportu na 1 mieszkańca. 111Tabela 42 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne – Polska 2008 r. 119Tabela 43 Ludność w wieku 13 lat i więcej według stanu w dniu 31 XII według poziomu wykształcenia. 123Tabela 44 Struktura ludności według poziomu wykształcenia w 2002 roku i kryterium wielkości gminy. 124Tabela 45 Poziom wykształcenia w miastach na prawach powiatu w 2002 r. (ranking według udziału ludności z wykształceniem wyższym). 126Tabela 46 Miasta o najwyższej liczbie studentów zarejestrowanych w roku akademickim 2007/2008. 128Tabela 47 Studenci szkół wyższych w 2008 r. Stan w dniu 30 XI. 128Tabela 48 Studenci szkół wyższych w 2008 r. Stan w dniu 30 XI. 129Tabela 49 Mierniki siły przyciągania studentów przez miasta wojewódzkie. 136Tabela 50 Mierniki absorpcji absolwentów wyższych uczelni przez miasta wojewódzkie. 137Tabela 51 Porównanie przeciętnego poziomu kapitału ludzkiego w grupach wieku 15-34 lata, 25-44 lata oraz 45 lat lub więcej wg klasy miejscowości zamieszkania. 141Tabela 52 Korzystanie z nowych technologii w miastach wg wielkości (%). 141Tabela 53 Nakłady na działalność badawczo-rozwojową w latach 1999, 2003 i 2006/2007 oraz ich udział w PKB według województw. 153Tabela 54 Dziesięć miast, z których instytucje najczęściej brały udział w projektach 5 i 6 PR UE. 156Tabela 55 Udzielone patenty w województwach w latach 2005-2008. 157Tabela 56 Udzielone patenty na wynalazki oraz liczba patentów na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R w latach 2000, 2003 i 2007 według województw. 158Tabela 57 Długość autostrad i dróg ekspresowych (w km). 161Tabela 58 Liczba zarejestrowanych samochodów osobowych w latach 1999-2007 wg województw. 162Tabela 59 Macierz najkrótszych połączeń kolejowych między metropoliami polskimi i otoczenia w maju 2007 r. 165Tabela 60 Najwyższe prędkości techniczne pociągów w relacjach pomiędzy polskimi metropoliami. 166Tabela 61 Dostępność transportowa województw w Polsce wg analiz IBnGR. 169

226 ��

Tabela 62 Podstawowe informacje na temat komunikacji miejskiej w latach 1999-2007. 171Tabela 63 Liczba codziennych użytkowników transportu publicznego, podział miedzy różnymi środkami transportu publicznego. 171Tabela 64 Wskaźniki sytuacji mieszkaniowej, 2008. 173Tabela 65 Typologia największych miast Polski (ponad 100 tys. mieszkańców) z uwagi na ich położenie względem korytarzy ekologicznych. 178Tabela 66 Emisja zanieczyszczeń powietrza dwutlenkiem węgla w tys. ton w 2008 r. 179Tabela 67 Ilość oczyszczalni ścieków w latach 1999, 2003 i 2007. 181Tabela 68 Miasta o dużej skali zagrożenia ściekami w 2008 r. 182Tabela 69 Miasta o decydującym zużyciu wody w gospodarce narodowej w 2008 r. 183Tabela 70 Ważniejsze dane o stanie, zagrożeniu i ochronie środowiska wg powiatów w 2008 r. 184Tabela 71 Nakłady na ochronę środowiska ponad 100 mln zł w miastach na prawach powiatu. 186Tabela 72 Struktura własnościowa mieszkań w Polsce w 2007 r. 190Tabela 73 Bezpośrednie wydatki budżetu państwa na mieszkalnictwo w latach 2001- 2010 (mln zł). 191Tabela 74 Finansowe instrumenty wspierania budownictwa mieszkaniowego 197Tabela 75 Budownictwo mieszkaniowe w 2008 r. 198Tabela 76 Statystyczny deficyt mieszkaniowy w Polsce w 2002 r. (tys.). 200Tabela 77 Grunty według sposobu użytkowania w roku bazowym 2005 i w roku 2009, ogólna powierzchnia gruntów w powiatach grodzkich, łącznie 65 jednostek. 206Tabela 78 Grunty według sposobu użytkowania w roku bazowym 2005 i w roku 2009, grunty zabudowane i zurbanizowane w powiatach grodzkich, łącznie 65 jednostek. 206Tabela 79 Grunty według sposobu użytkowania w roku bazowym 2005 i w roku 2009. Pozostałe grunty łącznie, razem 65 jednostek. 206Tabela 80 Grunty w miastach według sposobu użytkowania w 2005 r. i w 2009 r., łącznie 65 jednostek (powiaty grodzkie). 207Tabela 81 Grunty w miastach według form własności i sposobu użytkowania w roku bazowym 2005 r., łącznie 65 jednostek (powiaty grodzkie). 207Tabela 82 Grunty w miastach według sposobów użytkowania w 2009 r., łącznie 65 jednostek (powiaty grodzkie). 208Tabela 83 Grunty według sposobu użytkowania w 2009 r., ogólna powierzchnia gruntów we wszystkich powiatach ziemskich (314). 211Tabela 84 Grunty według sposobu użytkowania w 2009 r., grunty zabudowane i zurbanizowane we wszystkich powiatach ziemskich (314). 211Tabela 85 Grunty według sposobu użytkowania w 2009 r., inne grunty we wszystkich powiatach ziemskich (314). 212Tabela 86 Grunty miejskie według sposobu użytkowania w roku 2009, we wszystkich powiatach ziemskich. 212Tabela 87 Grunty łącznie we wszystkich 314 powiatach ziemskich według formy własności w roku 2009. 212Tabela 88 Grunty według sposobu użytkowania w roku 2009, ogólna powierzchnia gruntów – 311 powiatów ziemskich z miastami. 213Tabela 89 Grunty według sposobu użytkowania w roku 2009, grunty zabudowane i zurbanizowane – 311 powiatów ziemskich z miastami. 213Tabela 90 Grunty według sposobu użytkowania w roku 2009, pozostałe grunty – 311 po- wiatów ziemskich z miastami. 213

227��

Tabela 91 Grunty miejskie w 311 powiatach ziemskich według sposobu użytkowania w 2009 r. 214Tabela 92 Łącznie grunty we wszystkich 311 powiatach ziemskich z miastami według formy własności w 2009 r. 214

228 ��

��

Rycina 1 Struktura osadnicza Polski. 19Rycina 2 Szacunek rzeczywistej stopy urbanizacji na podstawie liczby ludności zamieszkałej w miastach i strefach podmiejskich o gęstości zaludnienia powyżej 100-150 miesz- kańców/km2. 26Rycina 3 Zmiany liczby ludności w miastach Polski w latach 2000-2008. 27Rycina 4 Zmiany ludnościowe w latach 1988-2007 według gmin. 31Rycina 5 Szacunek zmian demograficznych w latach 2008-2030: liczby ludności ogółem (A) i udziału liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (B). 32Rycina 6 Rozkład gęstości zaludnienia w gminach: miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w 2008 r. 34Rycina 7 Gęstość zaludnienia i zmiany ludnościowe w podregionach w latach 2000-2007. 34Rycina 8 Udział ludności w wieku poprodukcyjnych w % ludności ogółem w miastach. 35Rycina 9 Przyrost naturalny na 1000 ludności, regiony i miasta wojewódzkie 2007 i 2008. 37Rycina 10 Spadek współczynnika dzietności TFR (w %) w latach 2000–2005 w miastach i na wsi. 38Rycina 11 Zlewnie migracyjne miast wojewódzkich 2008 r. 40Rycina 12 Dojeżdżający do pracy według województw w 2006 r., stan w dniu 31 XII. 44Rycina 13 Dojeżdżający do pracy według podregionów w 2006 r., stan w dniu 31 XII. 45Rycina 14 Przyjeżdżający do pracy według gmin w 2006 r. 45Rycina 15 Dojeżdżający do pracy według powiatów w 2006r. 46Rycina 16 Przyjeżdżający do pracy w Warszawie i w Poznaniu w 2006 r., stan w dniu 31 XII. 47Rycina 17 Przyjeżdżający do pracy do miast wojewódzkich w 2006 r. 48Rycina 18 Wyjeżdżający do pracy do miast wojewódzkich w 2006 r. 48Rycina 19 Gdzie mieszkają imigranci w Polsce? 58Rycina 20 PKB per capita w podregionach w latach 2004-2007 (w cenach bieżących) wg województw. 85Rycina 21 Produkt krajowy brutto w roku 2007 w podziale na podregiony. 85Rycina 22 Udział poszczególnych obszarów funkcjonalnych najważniejszych ośrodków wojewódzkich w tworzeniu PKB w stosunku do reszty regionu i kraju (2007 r.). 86Rycina 23 Rozmieszczenie siedzib przedsiębiorstw obecnych na Listach 500 „Polityki” w roku 1993. 91Rycina 24 Rozmieszczenie siedzib przedsiębiorstw obecnych na Listach 500 „Polityki” w roku 2004. 92Rycina 25 Rozmieszczenie siedzib zarządów 10 tys. największych firm w Polsce pod względem przychodów całokształtów działalności w 2004 r. 93Rycina 26 Spółki zarejestrowane w REGON w sektorze prywatnym bez spółek z udziałem kapitału zagranicznego (stan w 2006 r. i zmiana w latach 2002-2006). 97Rycina 27 Spółki z udziałem kapitału zagranicznego na 10 tys. mieszkańców (stan w 2006 r. i zmiana w latach 2002-2006). 98Rycina 28 Eksport ogółem (w mln USD). 108Rycina 29 Eksport na 1 mieszkańca (w USD). 110Rycina 30 Udział 15 krajów „starej Unii” w eksporcie (w %). 113Rycina 31 Udział Niemiec w eksporcie (w %). 114Rycina 32 Udział Republiki Czeskiej w eksporcie: powiaty (w %). 115

229��

Rycina 33 Udział Rosji w eksporcie: powiaty (w %). 116Rycina 34 Import ogółem (w mln USD). 117Rycina 35 Import na 1 mieszkańca (w USD). 118Rycina 36 Funkcje gospodarcze gmin (2008). 121Rycina 37 Poziom wykształcenia ludności w wieku 13 lat i więcej. 125Rycina 38 Ważniejsze ośrodki akademickie w Polsce. 131Rycina 39 Rozkład geograficzny uczelni niepublicznych i ich oddziałów zamiejscowych według powiatów w roku akademickim 2008/2009. 132Rycina 40 Obszary dominującego przyciągania studentów przez miasta wojewódzkie. 133Rycina 41 Miejsce ukończenia szkoły średniej przez studentów (absolwentów) uczelni warszawskich (lewa strona) i łódzkich (prawa strona), z pominięciem miejsca studiów. 135Rycina 42 Porównanie mobilności absolwentów wyższych uczelni w Warszawie i Łodzi. 137Rycina 43 Typologia miast akademickich z uwagi na zdolność do przyciągania i absorpcji kapitału ludzkiego. 139Rycina 44 Liczba stowarzyszeń i fundacji w województwach na 10 tys. mieszkańców. 143Rycina 45 Frekwencja w głosowaniu do Sejmu RP według gmin (2007 r.). 144Rycina 46 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności przemysłowej w 2009 r. według Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową. 147Rycina 47 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności usługowej w 2009 r. według Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową. 148Rycina 48 Atrakcyjność inwestycyjna podregionów dla działalności zaawansowanej technologicznie w 2009 r. według Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową. 149Rycina 49 Parki technologiczne (A), inkubatory technologiczne (B). 151Rycina 50 Akademickie inkubatory przedsiębiorczości w Polsce w 2009 r. (A), inkubatory przedsiębiorczości w Polsce w 2009 r (B). 151Rycina 51 Centra transferu technologii w 2009 r. 152Rycina 52 Uczestnictwo polskich zespołów badawczych w VI Programie Ramowym Wspólnoty Europejskiej (liczba zespołów badawczych oraz wartość przyznanych grantów w mln euro). 156Rycina 53 Dostępność transportowa do Warszawy. 164Rycina 54 Obszary o najniższej dostępności do miast wojewódzkich. 167Rycina 55 Dostępność transportowa do miast wojewódzkich. 168Rycina 56 Udział i struktura obszarów chronionych w powierzchni powiatów ogółem (2008 r.). 176Rycina 57 Mieszkania finansowane z udziałem kredytu KFM (wg typów inwestorów). 195Rycina 58 Miasta na prawach powiatu, gdzie występuje koncentracja negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych. 219

230 ��

��

Wykres 1 Rozkład miast według liczby ludności w latach 2002, 2006, 2008 18Wykres 2 Udział ludności miejskiej w kategoriach wielkościowych miast w latach 1950, 1990, 2002, 2006, 2008. 18Wykres 3 Ludność Polski w latach 1946-2008. 24Wykres 4 Współczynnik urbanizacji w Polsce w latach 1995-2007. 25Wykres 5 Wskaźnik urbanizacji (ludność mieszkająca w miastach, %), 2008 r. (Polska 61,1%). 25Wykres 6 Gminy, w których nastąpił największy wzrost liczby ludności w latach 2003-2007. 28Wykres 7 Gminy, w których nastąpił największy spadek liczby ludności w latach 2003-2007. 29Wykres 8 Gminy o największym i najmniejszym bezwzględnym przyroście naturalnym w latach 2003-2007. 36Wykres 9 Spadek współczynnika dzietności TFR w Polsce według miejsca zamieszkania, 1960-2006. 39Wykres 10 Emigracja zagraniczna na pobyt stały w latach 2004-2008. 49Wykres 11 Struktura wieku polskich emigrantów oraz całej populacji Polski. 53Wykres 12 Imigracja do Polski na pobyt stały w latach 2004-2008. 55Wykres 13 Liczba imigrantów według województw – w odsetkach ogółem. 57Wykres 14 Saldo migracji zagranicznych w roku 2008. 59Wykres 15 Udział procentowy osób w gospodarstwach domowych poniżej relatywnej granicy ubóstwa. 69Wykres 16 Produkt krajowy brutto ogółem w milionach zł w latach 2001-2007 według woje- wództw. 80Wykres 17 Produkt krajowy brutto w cenach bieżących na 1 mieszkańca w tys. zł w latach 2000-2007 w największych miastach (podregionach). 82Wykres 18 Produkt krajowy brutto w cenach bieżących na 1 mieszkańca (Polska = 100) w latach 2000-2007 w największych miastach (podregionach). 83Wykres 19 Udział poszczególnych obszarów funkcjonalnych najważniejszych ośrodków woje- wódzkich w tworzeniu PKB (2007 r.). 86Wykres 20 Wartość dodana brutto ogółem w największych miastach w latach 1999-2007. 87Wykres 21 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto ogółem w największych miastach w latach 2002-2008. 89Wykres 22 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto – w relacji do średniej krajowej (Polska =100) w największych miastach w latach 2002-2008. 89Wykres 23 Zmiana liczby podmiotów gospodarki narodowej w latach 1993-2009. 94Wykres 24 Struktura pracujących w gospodarce narodowej według sektorów własności, (A) i według sektorów działalności (B) w 2008 r. 96Wykres 25 Odsetek zatrudnionych w szarej strefie według wykształcenia. 103Wykres 26 Typy „stosunku pracy” w szarej strefie w zależności od wykształcenia pracownika 104Wykres 27 Udział populacji w wieku 15-64 lat posiadającej wyższe wykształcenie. 122Wykres 28 Lokalizacja ośrodków innowacyjnych w kategoriach wielkościowych miast. 150Wykres 29 Nakłady na badania i rozwój w latach 2002-2008 według województw. 153Wykres 30 Zatrudnienie pracowników naukowo-badawczych w sektorach badania i rozwój w latach 1999-2007 według województw. 155

231��

Wykres 31 Liczba patentów w szt. na 1 tys. zatrudnionych w sferze B+R. 159Wykres 32 Struktura nowo udzielonych kredytów w największych miastach. 199Wykres 33 Mieszkania oddane do użytku w budownictwie wielorodzinnym w 2007 i 2008 r., w tys. 199Wykres 34 Stosunek przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej do ceny 1 metra kwadratowego powierzchni użytkowej budynków mieszkalnych oddanych do użytku w Polsce w latach 2001-2009. 200Wykres 35 Struktura gruntów zurbanizowanych i zabudowanych w Polsce w latach 1970 -2008. 204

232 ��#��

��#��

1. Bartosik Ewa, Komunalna Gospodarka Mieszkaniowa. Raport Roczny z Miast Uczestniczą-cych w Systemie Analiz Samorządowych za 2007r. Poznań: Związek Miast Polskich, 2009.

2. Bondarczuk J., Muzioł-Węcławowicz Alina, Krajowy Program Remontowy. Maszynopis. Warszawa: BGK, 2009.

3. Czapiński Janusz, Panek Tomasz, Diagnoza Społeczna 2007, Warunki i Jakość życia Polaków. Raport. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, 2007.

4. Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce. Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory oraz Instytut Badań nad Gospodarką

Rynkową, listopad 2009. 5. Długosz Dagmir, Konieczna Kohabitacja? Polski Samorząd Terytorialny w Mechanizmie Po-

lityki Publicznej. Analizy i Opinie. Nr 69. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych, styczeń 2007. 6. Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033.

Projekt. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, grudzień 2008.7. Herbst Mikołaj, Tworzenie i Absorpcja Kapitału Ludzkiego w Polskich Miastach Akademic-

kich w Kontekście Realizacji Narodowej Strategii Spójności. Praca zrealizowana podczas II edycji konkursu dotacji „Fundusze Europejskie na poziomie Narodowej Strategii Spójności”, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009.

8. Informacja o Realizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 w Roku 2008. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, lipiec 2009.

9. Informacja o Wynikach Badania Przepływów Ludności Związanych z Zatrudnieniem w Polsce. Materiał na Konferencję Prasową. Poznań: Główny Urząd Statystyczny, Departament Pracy i Warunków Życia Urząd Statystyczny, 23 październik 2009.

10. Informacje o Mieszkalnictwie - Wyniki Monitoringu za 2008 r. Kraków: Instytut Rozwoju Miast, 2009.

11. Inwestycje Zagraniczne w Polsce. Biuletyn Informacyjny nr 1. Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych, 2009.

12. Kaczmarczyk Paweł, Stefańska Renata, Tyrowicz Joanna, Cudzoziemcy w Polsce. Biuletyn nr 6. Fundacja Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych, kwiecień 2008.

13. Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007-2013. Streszczenie. Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, 4 wrzesień 2006.

14. Komornicki Tomasz, Śleszyński Przemysław, Siłka Piotr, Stępniak Marcin, „Wariantowa Analiza Dostępności W Transporcie Lądowym.” Ekspertyzy Do Koncepcji Przestrzen-nego Zagospodarowania Kraju 2008-2033. Tom II. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008.

15. Komorocki Tomasz, Ocena Charakteru, Struktury i Intensywności Polskiego Eksportu w Kontekście Celów Polityki Regionalnej, na Poziomie Województw w Ujęciu Dynamicznym. Ekspertyza na Zleceniu Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

16. Korcelli Piotr, System Osadniczy Polski – Tendencje i Uwarunkowania Przemian. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Im. Stanisława Leszczyckiego Polskiej Akademii Nauk.

17. Korniłowicz Jan, Żelewski Tomasz, Mieszkalnictwo w Polsce w Latach 1991-2005. Kraków: Instytut Rozwoju Miast, 2007.

18. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie.

233��#��

Projekt. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2 lutego 2010. 19. Krawczyk Paweł, Badanie Procesów Demograficznych w Miastach Członkowskich

Związku Miast Polskich. Poznań: Związek Miast Polskich i System Analiz Samorządowych, 2008.

20. Krawczyk Paweł, Procesy Demograficzne w Polsce w Latach 2003-2007 w Układzie Gmin-nym. Poznań: Związek Miast Polskich i System Analizy Samorządowych, 2009.

21. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2009. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2009. 22. Miasta Wojewódzkie - Podstawowe Dane Statystyczne. Warszawa: Główny Urząd

Statystyczny, sierpień 2009. 23. Mikołajczyk Adam, Matczak Radomir, Sobolew Małgorzata, Urząd Marszałkowski

Województwa Pomorskiego. „Zasady Zawierania I Konstrukcja Kontraktu Wojewódzkiego w Polsce od 2010 r.” Koncepcja Nowej Polityki Regionalnej - Ekspertyzy. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, sierpień 2009.

24. Nowicki Marcin, Hilderbrandt Anna, Susmarski Przemysław, Tarkowski Maciej, Atrakcyjność Inwestycyjna Województw i Podregionów Polskich 2009. Gdańsk: Instytut Badań Nad Go-spodarką Rynkową, 2009.

25. Ogólnopolski Raport o Kredytach Mieszkaniowych i Cenach Transakcyjnych Nieruchomości. Raport AMRON-SARFiN. Warszawa: Związek Banków Polskich, 2009.

26. Okólski Marek, Fihel Agnieszka, „Bilans Demograficzny Polski w Roku 2033.” Ekspertyzy Do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033. Tom IV. Warszawa: Mini-sterstwo Rozwoju Regionalnego, 2008.

27. Ornoch-Tabędzka Małgorzata, Doświadczenia Gminy Puszczykowo w Zakresie Współpracy Międzygminnej w Obszarze Funkcjonalnym Miasta Poznań - Instrument Koordynacji Poziomej. Ekspertyza. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2010.

28. Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport. Łódz-Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, 2009.

29. Plan Uporządkowania Strategii Rozwoju. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, styczeń 2010.

30. Polska - Raport Strategiczny 2009 - Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2010.

31. Polska 2030 - Wyzwania Rozwojowe. Dokument. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, 2009. 32. Polska Przestrzeń - Raport O Stanie Zagospodarowania Przestrzennego Kraju. Warszawa:

Ministerstwo Budownictwa, 2007. 33. Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym w 2009 r. Warszawa: Główny Urząd Sta-

tystyczny, 2009. 34. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka - Narodowe Strategiczne Ramy

Odniesienia 2007-2013. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 1 październik 2007. 35. Program Operacyjny Kapitał Ludzki - Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia

2007-2013. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 7 wrzesień 2007. 36. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013 - Narodowe Strategicz-

ne Ramy Odniesienia 2007-2013. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 17 lipiec 2009.

37. Raport o Stanie Miast - Kongres Miast Polskich. Poznań: Związek Miast Polskich, 2009. 38. Rocznik Demograficzny 2009. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2009. 39. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polski. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008. 40. Rocznik Statystyczny Województw. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008. 41. Rozwój Regionalny w Polsce. Raport. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,

maj 2009.

234 ��#��

42. Smętkowski Maciej, Jałowiecki Bohdan, Gorzelak Grzegorz, Diagnoza Problemów Roz-woju Obszarów Metropolitalnych i Rekomendacje Delimitacji Obszarów Metropolitalnych w Polsce. Warszawa: EUROREG, maj 2008.

43. System Zarządzania Rozwojem (informacje podstawowe). Materiał Roboczy. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, styczeń 2010.

44. Szlachta Jacek, Szkoła Główna Handlowa Zaleski Janusz, Politechnika Wrocławska. „Model Instytucjonalny Dla Prowadzenia Polityki Regionalnej Z Uwzględnieniem Zasady Part-nerstwa.” Koncepcja Nowej Polityki Regionalnej - Ekspertyzy. Warszawa: Ministerstwo Roz-woju Regionalnego, sierpień 2009.

45. Węcławowicz Grzegorz, Charakterystyka Głównych Trendów i Zmian w Rozwoju Obszarów Miejskich Polski. Warszawa: ekspertyza na zlecenie MRR, 2010.

46. Węcławowicz Grzegorz, Struktury Społeczno-przestrzenne w Miastach Polski. Wrocław: Prace Habilitacyjne IGiPZ PAN, Ossolineum, 1988.

47. Założenia Systemu Zarządzania Rozwojem Polski. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, kwiecień 2009.

ROZWÓJ MIAST W POLSCE -...

Documents

Transcript of ROZWÓJ MIAST W POLSCE -...