Główne etapy historii retorykiM. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.

Retoryka w Grecji

Czynniki sprzyjające rozwojowi retoryki:• właściwa demokracji ateńskie wolność słowa,• szeroki udział obywateli w życiu publicznym,• równość wobec prawa wszystkich wolnych obywateli• równość w obejmowaniu urzędów państwowych oraz

prawo przemawiania na zgromadzeniach ludowych,• kultura starożytna Hellady,

Pierwsi teoretycy retoryki opisowej

• sofiści Koraks i jego uczeń Tejzjasz (V w. p.n.e.) – wsławili się wystąpieniami w sądach w licznych procesach na Sycylii,

• rozwój związany z pedagogiczną działalnością sofistów oraz z filozoficznymi poglądami (relatywizmem poznawczym),

• ideał człowieka, który dzięki nabytym umiejętnościom przekonywania i szerokim horyzontem intelektualnym zostaje przywódcą ludu, tzw. demagogiem,

• pierwszy podręcznik retoryki („sztuka przekonywania”) – Koraks (ok. 460 p.n.e.),

Gorgiasz

• sofista z Sycylii,• uznawany za najwybitniejszego retora sofistycznego,• przybył do Aten na czele poselstwa domagającego się

pomocy Syrakuzom,• efekt przemówienia nie zależy od treści, ale od

zręczności stylistycznej mówcy wywierającego wrażenie na słuchaczach,

Isokrates

• uczeń Gorgiasza,• był przez długi czas logografem (układał przemówienia

sądowe na zamówienie),• założył pierwszą szkołę ogólnokształcącą w Europie,

gdzie nauka retoryki była najważniejszym przedmiotem,• odejście od relatywizmu etycznego sofistów – tylko

prawda zawarta w słowie i jego waga moralna przesądzają o skuteczności argumentacji, zaś szata zewnętrzna jest środkiem pomocniczym,

Platon

• zwalczał retorykę sofistyczną, określając ją mianem rutyny i schlebiania,

• retoryka to umiejętność kierowania duszami za pomocą słów,

• doskonały mówca to filozof, który uczciwie stosuje zasady dialektyki,

Arystoteles

• krytykując retorykę sofistów, zmodyfikował retorykę Platona, kładąc większy nacisk na formalny charakter retoryki,

• estetyka wymowy powinna iść w parze z etycznymi zaletami mówcy,

• o zaufaniu słuchaczy do mówcy decyduje etos, tj. autorytet mówcy,

Teofrast

• uczeń Arystotelesa,• odróżnił literaturę od retoryki, pierwszą odnosząc do

sztuki mającej na widoku rzecz, zaś drugą jako sztukę mającą na widoku słuchaczy,

• akcentował funkcje dykcji, mimiki i gestykulacji,• podzielił style na trzy rodzaje: wzniosły, średni i niski,

Hermagoras z Temmos

• przedstawiciel filozofii stoickiej,• autor dzieła „Sztuka retoryczna, które wywarło duże

znaczenie na nauczanie retoryki w republikańskim Rzymie,

• podzielił zagadnienia retoryczne na ogólne (tezy) i konkretne sprawy sporne (hipotezy),

Filodemos z Gadary

• przedstawiciel szkoły epikurejskiej,• opisał wzajemny stosunek filozofii i retoryki,

opowiadając się za wyższością filozofii, odmawiając retoryce związku z moralnością,

• uznawał, że w sztuce retorycznej zawsze pozostaje element przypadkowości,

Dionizjos z Halikarnasu

• omówił efekty dźwiękowe słów, zajmując się zasadami ich doboru,

• wskazywał, że treść musi mieć pierwszeństwo, ale nawet znajomość reguł logicznych i stylistycznych, bez smaku literackiego na niewiele się zdają,

Style retoryczne w Grecji

• azjanizm – obejmował styl bogaty, kwiecisty, przeładowany efektami, rozwinął się pod wpływem Wschodu,

• attycyzm – styl rygorystyczny, odwołujący się do klasycznej powagi, prostoty i jasności,

Lucius Plotius Gallus

• twórca pierwszej narodowej szkoły wymowy w Rzymie (93 r.)

• nauczał w niej zlatynizowanej retoryki w języku łacińskim,

Cyceron (Marcus Tullius Cicero)

• wybitny retor,• twórca wielu traktatów o retoryce, w szczególności „O

mówcy”,• uważał, że dobry mówca powinien połączyć rzetelne

wykształcenie filozoficzne i sprawność w rzemiośle krasomówczym,

Rozwój retoryki w szkołach

• Marek Fabiusz Kwintylian – twórca traktatu „Kształcenie mówcy” – najpełniejszego podręcznika retoryki antycznej uwzględniającego osiągnięcia Greków i Rzymian,

Retoryka w Bizancjum

• rozwój oratorstwa kościelnego – retoryka stała się służebnicą teologii praktycznej (kaznodziejstwa),

Retoryka w średniowiecznej Europie

• początkowo retoryka została zdominowana przez dialektykę,

• Od XII w. w ośrodkach uniwersyteckich (Bolonia, Paryż) dokonywała się integracja retoryki i gramatyki,

Retoryka w czasach nowożytnych

• odkrycie na nowo dzieł antycznych retorów,• dla odrodzenia retoryki istotne znaczenie miało odkrycie

techniki druku prowadzące do wykorzystania zasad retorycznych w sztuce pisania,

Retoryka w renesansie

• retoryka na powrót stała się podstawą wykształcenia uniwersyteckiego,

• utożsamianie polityki z retoryką,• „prawda jest tym, co powoduje, że mówca budzi

wrażenie, iż w tym, co do czego chce przekonać słuchacza, sam przedtem był przekonany. Osiąga się to głównie elokwencją, ale także tym, co w mowie nazywamy prawdą” (Francesco Filelfo),

Nurty czasów nowożytnych

• cyceronianizm – pierwsza połowa XV w. we Włoszech,• ramizm – kraje kalwińskie, zainicjowana przez Piotra

Ramusa, który zredukował retorykę do zagadnień językowo-stylistycznych,

• neocyceronianizm – XVI-XVII w., opozycyjna wobec ramizmu, przywróciła retoryce elementy wartości intelektualnych,

Retoryka w baroku

• powrót do azjanizmu, tj. bogatości stylu,• retorykę nazywano „panią formy i ozdób”,• pozbawienie retoryki elementów dialektyczno-

logicznych,

Retoryka w oświeceniu

• zwycięstwo gramatyki nad retoryką,• według de Condillaca dotychczasowa retoryka tak uczyła

mówić, aby nic rozsądnego nie powiedzieć, wysunął tezę, że gramatyce (sztuce mówienia) ma towarzyszyć retoryka (sztuka pisania) oraz logika (sztuka rozumowania i myślenia), ale w gruncie rzeczy wszystkie te umiejętności stapiają się w jedną sztukę ścisłego rozwijania myśli – kto umie myśleć, ten umie rozumować i potrafi to wyrazić, aby dobrze mówić i dobrze pisać, wystarczy tak mówić, jak się myśli, a pisać, tak jak się mówi,

Retoryka w romantyzmie

• upadek retoryki szkolnej,• triumf oryginalności nad autorytetem,