RocznikAntropologiiHistorii,2017,rokVII,(10),ss.177201

WSTP

KulturaGotwznanajestzlicznychiwanychopracowadotyczcychichdziejw(Strzelczyk2015Heather1996ukin,Kazanski,Sharov2006),spoecznychwyobrae(Scardigli1964Wolfram2003Ganina2001)orazarcheologii(Kmieciski1962Wogiewicz1981,1986Grabarczyk1997ukin2005Machajewski2006Kokowski2007).Antropologiakulturykoncentrujesinainterpretacjiwsplnotowopodzielanychsenswiwartocikryjcychsiwtypowychdladanejgrupypraktykach,zwyczajach,sposobachpostpowania.Wanymmateriaemdopoznania tychzjawisk snie tylkoprzekazyhistoryczneczyrdaarcheologiczne,aletakejzykbadanegoludu.Antropologpoznajejzykmiejscowejludnocinietylkowcelachkomunikacyjnych,traktujegojakkluczdorozeznaniatubylczegoobrazuwiatailokalnejmentalnoci.Utrwalonewjzykuznakirealiwkulturowychizbiorowegomyleniasintrygujcedlaantropologwhistorii.WprzypadkuGotwjzykznanyjestwyrywkowo,rekonstruowanyniemalwyczniezfragmentwBibliiwtumaczeniuUlfili.Wiadomo,erealiaprzedstawionewBibliinieoddajspecyfikiycialudnocigermaskiejyjcejnaobszarzeEuropyrodkowejwpierwszychwiekachnaszejery.Pomimowielutrudnocimetodologicznych,zwaszcza natury filologicznej,warto jednakwykorzystywa znany zasbsownictwagockiegodobadanadwybranymisferamiyciategoludu.Wniniejszymartykuleukazanajestprbakorelacjiterminologiidotyczcejmierci,

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWZWYCZAJEPOGRZEBOWE

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI

ANDRZEJPIOTRKOWALSKIfilozof,antropologkultury,profesorzwyczajnywInstytucieArcheologiiiEtnologiiUniwersytetuGdaskiego.Email:andrzej.kowalski@ug.edu.pl

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017178

zwyczajw pogrzebowych i wierze eschatologicznych z archeologicznieidentyfikowanymiGotami,gwniewpostacikulturywielbarskiej.ChodzizatemopierwotnychGotw,oantropologicznykomentarzwpierwszymrzdziedogockiegosownictwamajcegociseodpowiednikiwinnychjzykachgermaskich,awdrugimdoleksykiodzwierciedlonejwpniejszychgockichinnowacjach.

MIERIZMARLI

mierwwyobraeniachGotwniebyawidzianajakopowolnyproceszanikuycia.Zzachowanychokreledotyczcychumieraniaprzebijadowiadczeniemiercizadawanej,gwatownejlubponiesionejwboju.wiadczotymmodyfikacje leksykalnedawnych indoeuropejskichpoj,ktrenagrunciegermaskim,wtymszczeglniewjzykuGotw,zyskayznaczeniezabijaniaalbomierciprzysugujcejwojownikom.Przykademmogbynastpujceokrelenia,zktrychjednojestzwizanezmorfememie.welh2umiera[goc.wilwan rabowa, upi, por. stang.wl ciaowojownika zabitegowwalce(Lehmann1986,404Netunaeva2007,188)],drugiezie.merzanika,rozpraszasi[goc.maurrzabjstwo,goc.maurrjanzabija,mordowa,goc.manamaurrjamobjstwo,goc.mannasmaurrjandam(Lehmann1986,249)],atrzeciezie.swelspala[goc.swiltan,gaswiltanumiera,krymskogoc.schuualthmier(Lehmann1986,336Ganina2011,147)].

RwnienajbardziejznanewrdGermanwsowooznaczajcemier[ang.death,niem.Tod],pomimospornychinterpretacjijegopierwotnegoznaczenia,wykazujealuzje semantycznedoobrzduciaopalenia [goc.diwanumierapgm.dewanangoc.dausmartwypgm.auaz,goc.dauusmierpgm.auuzgoc.dauubleisprzeznaczonymierci,goc.undiwaneiniemiertelno,goc.afdauiswymczony(Netunaeva2007,112)].Niemajednoznacznegostanowiskawkwestiietymologiipgm.daujanumiera.Niektrzysprowadzajtodoie.dheumkn,poda,lecznajbardziejwiarygodnajesthipotezasprowadzajcagermaskiesownictwodoie.dheuh2dhewdymi,unosisikbami,byogarnitymtumanemdymu(Levitskij2010,136137Kroonen2013,90).Wydajesi,ewtymprzypadkuzaszaewolucjaodarchaicznychibardzorozpowszechnionychwyobraeidentyfikujcychtchnienie,oparyzoddechemiywotnduszulatniajcsiwtakiejpostacipomiercidoobrazwdawicegodymuuwalniajcegosizponcegostosu(Seebold1970,148,171).Zatemdwaterminymogyokrelamierkojarzonzciaopaleniem:goc.swiltanigoc.diwan.Obrzdkremacji,jaksugerujbadaniaporwnawcze,upowszechnisiwepocebrzupocztkowowrdwojownikwiichrodzin,asymbolizowanage,przypominajcewojenn

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 179

poog,oddaniesiywioowiognia(Witczak,Kowalski2002).Znamiennepodtymwzgldemjestokreleniestang.wlfre(Beowulf,2582)utosamiajceznaczenieogniazabijajcegozogniempogrzebowegostosu,itowsytuacjipochwkuwojownika(Sedgefield1913,243).Niejestwykluczone,emamytudoczynieniazezwyczajamigermaskimi,odnotowanyminp.wkulturzeoksywskiej,kiedygrobyciaopalnewyposaanowinwentarztypowydlamczyzn/wojownikw(Wogiewicz1981,139).

Jelimierniebyauwaanazakoniecdugotrwaegozanikuycia, tokontrowersyjnejestwtakimkontekciesowogoc.aldominstaro.ZdaniemP.Scardigliegospoecznocigermaskiemiayzwyczajumiercaniastarcw,oczymwspominaProkopiuszzCezareiwodniesieniudoHerulw(Helm1937,15).Stdjaksdziniechodziozrazuooznaczenieklasywieku,aleowyraeniemwiceostanieuzyskaniapenisiprzezczowieka.Wyraztenzatempowinnosiodczytywaraczejwznaczeniudojrzao,aniestaro(Scardigli1964,20).

Dobardzowanychladwwierzedotyczcychmiercinaleygockieokreleniezmaregozachowanezdobykontaktwzludamibatyjskimiisowiaskimi.Jestosowogoc.nausciao,zwoki(Stang1972,39).WtumaczeniuUlfiliwyraniechodziojeszczeniepochowanezwoki,nacowskazujejedynyfragmentzawierajcyinteresujcynaswyraz,mianowiciegdyJezusnasowaokoniecznocipochowaniazmarychodpowiada:Zostawumarymgrzebanieichumarych...[ //letansdauansusfilhanseinansnawins(k9,60)].Oryginagreckinieczynirnicymidzyzmarymidawnoadopierocoumarymi.Aleprzekadgockizawierawpierwszymprzypadkusowodaus,awdrugimomawianenaus.Donajbliszychodpowiednikwtegodrugiegozaliczasi:stnd.nrtrup,stang.dryhtnciaomartwegowojownika,stprus.nowisciao,ot.nvgszmary,miertelny,stczes.nav zmary,navi mogia,strus.trup,zmary,sowe.nvjeduszenieochrzczonychdzieci,pol.gwar.nawkiduszezmarych.Podstawbyobysowoie.nh2wizmary,trup(Netunaeva2007,157Hock2015II,712).Pierwotneindoeuropejskieznaczenietejgrupyswmwiomiercipostrzeganejjakodugotrwae,powolneumieranie.Jednak,zewzgldunadanearcheologiczne,trzebaprzywoahipotez,wmylktrejwsownictwiegermaskimmogazajadaptacjadoznaczeniakodywydronejwpniulubdo znaczenia odzi, w ktrej chowano zmarych, por. ac. nvis statek,ac.nviumcznowyciosanezpnia,stnd.nrd,statek,ira.nkoryto,drewnianaskrzynia(DeVaan2008,402Edelman2015,548).Wobectegozawiadczonawgockimnazwanausmogabybyczonatylkozkategoriosbakuratwaniezmarych,potemchowanychwdubankach, trumnachkodowych lub odziach (Gamkrelidze, Ivanov 1984, 825 Ganina 2001,

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017180

129131).Podwzgldemjzykowymprzypuszczenietojestdyskusyjne,chociapochwkiodziowesdobrzeznanezerdepisanych,przekazwmitologicznych(Kempiski2009,143145Supecki2017)orazzmateriawarcheologicznychokresurzymskiegowtymzobszarukulturywielbarskiej(Ossowski2010,3031Skra2015,149150).

Pozostajejeszczeprzywoasowaukazujcezwizekgosuwydawanegoprzezgobiazkonaniem.WedugP.Scardigliegowyraeniegoc.hraiwadubogruchaniegobia jestperyfraz,okreleniemodgosuosobyumierajcej,por.stnd.hrtrup,swn.hrotrup,pogrzeb,grbpgm.hraiwa(Scardigli1994,124125Casaretto2004,164).Byaby topozostaowyobraeniautosamiajcegoduszzmaregozptakiem.

ELEMENTYIEPIZODYRYTUAUPOGRZEBOWEGO

Znanezarcheologiiokresurzymskiegocmentarzyskakulturywielbarskiej,grupymasomckiej czykultury czerniachowskiej niepotwierdzajuwagiTacyta,eGermanienieurzdzaliwystawnychpogrzebw,epousypaniukopcazdarniniestawialipomnikw(Germania27).OczywicieGociwomawianymokresieniebudowalimonumentwfuneralnych,jakieznaliRzymianie,aletonieoznacza,eichzwyczajepogrzebowebyywtedyskromne,eniestaralisiokazaszacunkuprzodkomiupamitnipochowanychzmarych.

Rytuapogrzebowynaleydokategoriiritesdepassage.Dlategowjegostrukturzeiprzebiegumonawydzieliokrelonefazy.Pierwszatoizolacjazmaregowzgldemyjcych.Drugatomomentprzebywaniazmaregomidzywiatemywychiumarych.Trzeciacharakteryzujesiostatecznymwczeniemgodoeschatologiczniewyznaczonegowiataprzodkw.

Rytwyczeniazmaregopoleganamanifestowaniugestwsymbolizujcychoddzielenie,separacj.Mogtobyczynnocipolegajcenadestrukcji,niszczeniudotychczasowychzwizkwprzynalenocizmaregozewsplnotyjcych,np.wkulturzeprzeworskiejbyobytogicielubrozbijanieprzedmiotwznajdowanychpotemwgrobie.Innedziaaniatoumieszczeniezwoknamarachlubnastosieigonelamentacje.KrlAtanarykodprowadzanyprzezcesarzaTeodozjusza spoczywa namarach [feretro] (Getica 144).Ulfila,wepizodzie,gdyJezusoywimodziecazNain,podajejakzobaczymyniejednoznaczngocknazwniesionegowtedyoamiercilubtrumny[ //ilftrjom(k7.14)].WizygockikrlTeodorit,pobitwienaPolachKatalaunijskich,zostaodnalezionynaplacuboju,atowarzyszcymuwojownicyodprowadzali jegociaodogrobu,zanoszcaobnepieni[cantibushonoratum]ironiczy[fundebaturlacrimae].Brzmiayonejakchaotyczneokrzyki,aniemelodyjnezawodzenia.Zamierzonadysharmoniatychpieww

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 181

dodatkowoakcentowaaaspektmierci(Getica214).piewytakie,wartykule22aktsynoduwToledo(598r.),gdyGocimielizarianizmuprzejdoKocioarzymskiego,zostaywskazanejakocarmenfunebre.Nosiyonerodzimnazwgoc.gaunouslamentnadzmarym,paczpomierciie.ghawwzywa,piewa(Helm1937,1819Lehmann1986,151).ZkoleipotpianeprzezIndiculusSuperstitionumpieniaobnezostaywymienionepodnazwdadsisas,ktrejpocztkowyskadnikwformieddsiasoznaczazaklcianadzmaryminawizujedogoc.dauszmary,trup(DeVries1956,191192).W jzykugockim zachoway si jeszcze inne sowaoznaczajce aobnezawodzenia.Niewtpliwierytualnsemantykmagoc. flokanopakiwaczonezpol.pakaiac.plangouderza,bisinaznakaobyie.plguderza,bilubie.plkbi,cierasi.Wyraztenmwiogeciegwatownegowyraaniaaluczniezbiciemsiwpiersi,wtwarzlubzadawaniemsobieran(Feist1939,157Ganina2001,145146).Wartoteodnotowadyskusyjnyiniejasnyetymologicznietermingoc.hiufan,najpewniejoznaczajcygonezawodzenie,aoboznajmiankrzykiembdniemalekstatycznymwyciem(Feist1939,258Ganina2001,144)

Fazadruga,czylimomentbyciapomidzyywymiaumarymi,zaznaczasiwpochodzie,przewoeniuciaaluburnypoprzezobszaranekumeny(najczciejlas,jezioro),pojmowanyjakoterennieycia,jakoobszarzamieszkayprzezistotydemoniczne.Odprawianiezmaregonatamtenwiatbyodokonywaneprzyuyciuodzilubwozw(Baron2008).Alepodczasrytuaustosowanoteniecodziennerodki,np.dosiadaniejeleni.FlaviusVopiscuswVitaAurelianipodajewydarzeniezroku274,gdypodczastriumfuwzgockicignyjelenie(Helm1937,6061).Odwiecznotegorodzajurytualnychpoczynajestsugerowanaprzezniektreprzedstawienianaurnachtwarzowychkulturypomorskiej.Naniektrychkanopachwidawizerunkiwojownikwdosiadajcych jeleniaalbowozycignioneprzez jelenieczyprzezkonie specjalniezaopatrzonewrogi.Wagitakiemuwydarzeniudodajeprzemarszorszakueksponujcegoostrelubobronneuzbrojeniewcelachapotropaicznych,niwelujceaktywnonieprzychylnychistot.Haas,uderzaniewelazotozarazemostatnieoznakiycia,przeciwiestwociszyimierci.Goci,odprowadzajcTheodorita,czynilitoprzyszczkuora,oddajcmudodatkowehonoryzwizanezpoegnaniemwadzykrlewskiej(Getica215).Iwtymprzypadkumoemydomylasidawnejgermaskiej tradycjifuneralnej,bowiemnaurnachkulturypomorskiejprawdopodobniezostaywyrytescenyobrazujce tegorodzajucigncyprzezlas,towarzyszcyzmaremukorowdzwozami(Kwapiski1993).Niemonaodrzucahipotezy,eprzewoenieszcztkwzmaregonawoziebyoanalogidoprzewoeniabstwa,np.jakpodczasprzewozuwizerunkuboginiNerthuswgajuSemnonw(Germania40).Takjakniewolnicy

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017182

posugujcyprzywozietejbogini traciliyciewtoni jeziora, takgrabarzekopicygrobygockimwadcombylitraceni,oczyminformujeJordanes(Getica158).WyobraeniebstwajadcegonawoziebyouyteprzezAtanaryka,ktrywobawie,epodwpywemUlfiliGociporzucobrzdyprzodkw,rytuayojcw[ ]przeladowaneofitwwtensposb,ekazaoddawacze,okazywaszacunek[]orazpaliofiar[]przedfigurustawionnawozie[ ](SozomenEH,VI,37).Dramaturgiomawianejfazyrytuauzamykaspaleniezwok,ewentualnieichzatopienie,poteminhumacjaiumieszczenieszcztkwwrazzwyposaeniemwgrobie.Obrzdowokulturywielbarskiejpodpowiada,ewtymczasieGocistosowalibirytualizmzprzewagciaopalenia(Bierbrauer1994,54).NiektrzypojawieniesiinhumacjiskonnisuwaazaodlegeechozwyczajwceltyckichzaczerpnitychprzezludnowielbarskwrazzniektrymiimportamiwwynikurelacjizMarkomanamiMaroboda(ukin2005,57).

Wreszcienastpujeostatniaczrytuau:zoeniedoziemi.Zewzgldunato,emiejscapochwkubyychybazwyklelokowanenaobszarzeanekumeny,stosowanoniekiedy rytualnorkwceluutworzeniaznakuziemipodnej,urodzajnej,mogcejsiswejchtonicznejmocyyciaprzewayoznakimierciwpostacirozkadajcychsiszcztkwzmarego(ozwyczajustosowaniaorkiwkulturzewielbarskiejwszerszymkontekciearcheologicznym,zob.Cieliski,Kasprzak2006,110112).Potemnastpowaousypaniemogiy,zastosowanieelementwdefinitywnegoodgraniczeniazmarego,czylizamkniciamiejscapochwku,np.wformieobstawykamiennej,steliitp.Spotgowaniemtejsymboliki jestobjazdgrobu,awicdodatkowewyznaczeniemagicznejgranicydzielcejsferyciaimierci(Getica256).Wtymczasieteodprawianopowiconezmaremuzawody,zmaganiaispoywanouczt.TakaformaobrzduznanajestzrelacjiopogrzebieAttyli,leczwiadomo,eopisanaprzezJordanesaceremonianawizujedozwyczajwgockich.DugodyskutowanymargumentemnarzecztakiegopogldujestwspomnianawGeticenazwastrawa(strava).Otoodnonyfragment[postquamtalibuslamentisetdefletus,stravamsupertumulumeiusquamappelantipsiingenticommessationeconcelebrant//skoroopakanogotakimipieniamiaobnymi,urzdzilinadjegogrobemogromniuroczystuczt,ktronisaminazywajstrawa(tum.Plezia1952,63)].Sdzono,ejesttosowiaskanazwaucztyps.strava(Vasmer1987,770)stpol.strawaucztapogrzebowa,stypa,epulumfunebre(Sownikstaropolski,t.VIII,464).Prawdopodobniejednakjesttozapoyczeniezgockiegostaruapgm.strawanobrzdpogrzebowy(Orel2003,381).Istniejciekawedlahistorykakulturyrozbienociwkwestiietymologiitegosowa.Nawizaniedoswn.(betti)strewiobrzdy,podczasktrychwydajesiucztnaczebogw,chocianajbardziejsemantycznieadekwatne,niemazadowalajcychpotwierdze(Lehmann1986,

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 183

327).Rwnie pgm. strawa soma, podcikawprawdzie nawizuje dogoc.straujanrozsypywa,leczpowizanietychswzterminamiobrzdowymiwymagaobywyjanienia.Popierwsze,zpolasemantycznegopgm.straurozsypywamiaybywywodzisiznaczeniaczegorozrzuconego,rozpostartego.Wedugjednejinterpretacjibyybytorozstawiane,rozkadaneprzyzwokachzmaregodarygrobowealbomiejsce,gdziezostayoneniejakorozsypaneipozostawione,por.swn.strewenrozpociera,ags.strewen,strencorozpostartego,oe,legowisko,miejsce,gdziewszystkopozostaje(Splett1993,948Bosworth,Toller1921,928).Weduginnej interpretacjigockiesowostraujanrozsypywanawizujedoac.struskopiec,cousypanego,mogia,co pozwalaoby odtwarza termin pgm. streunam co usypanego, nasyputworzonywarstwowo,stos(Levitskij2010,517DeVaan2008,592).Rysujesi jeszcze trzeciamoliwo,mianowicie odniesienie gockiego sowadoags.wariantustrenanwygrywa,zdobywabogactwo,uzyskakorzy,por.stang.stronbogactwo,posiadanie,swn.striunenskarb,swn.gistriunikorzy,zdobycz,swn.gistriunanuzyskiwa(Seebold2008,820).WtakimujciunasuwasiporwnaniezezwyczajamiEstwopisanymiprzezWulfstana.Chodzioigrzyskaprzeprowadzanenaczebogatychzmarych,gdyichdobrastawaysiprzedmiotemzmagastajcychdorywalizacjikonkurentw.Dobratebyyodpowiedniorozmieszczane,niejakorozciganenaprzestrzenikilkumil,aefektembyoichprzejcieprzezzdobywcw,ichsymbolicznewytracenie.Dopierotenmomentpozwalanaspaleniezmarego.Wartododa,eags.strndpozostajcewzasobiepokrewnychleksemwdoomawianychwyejoznaczaogeneracj,lineaimetaforyczniemwiorozciganychtranspokoleniowodobrach, o przekazaniu tego, co uzyskane, zdobyte.Wobec tego rytualneznaczniegoc.strauamona,jakproponujeL.A.Gindin,wczydokompleksuwyobraetypowychdlaobrzdwagonistycznych, takichjakscs.igrzyska na cze zmarego. Sownictwo tego kompleksu, podobnie jakgoc.traujan,autortenczyzgrec.wyczerpa,zuy(Gindin1999Beekes2010,1514odalszychindoeuropejskichanalogiachdotegorytuauzob.Szczepaski2014).

Wleksykoniegockimistniejwyraeniamwiceochowaniuzmarego,opogrzebaniujegoszcztkwwziemi.Jednoznichtoczasownikgoc.ganawistronmwicyozakopywaniuzmarychokrelanychmianemgoc.naus(Lehmann1986,146).DrugieznamyzEwangeliiukasza,gdyJezuspowiada:zostawzmarymgrzebanieichumarych[ //letansdauans(ga)filhanseinansdauans(k8,22)].Uytetugrec. mwioinhumacji.Stdgockiodpowiednikfilhanmusiabyoznaczachowa,ukrywa.N.A.Ganina,uwzgldniajcmateriaporwnawczyzinnychjzykwgermaskich,przekonujcopokazaa,echo

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017184

dzioochronienie,oczynnocigwarantujce,eto,coukryte,niejestnaraonenaponownewydobycieiwzicie(Ganina2001,132).ZkoleiW.LehmannprzywoatezE.Benvenistea,ktryuznagoc.anafilhanukrywaniegbokopodziemizasowomwiceopodziemnychskrytkach,spichlerzach,stosowanychprzezGermanwwceluchowaniazapasw(Germania16Lehmann1986,115Much1937,179181).Jakwidzimy,wyraenietowykazujesemantycznyodciepotwierdzajcypojmowanieoznaczanegonimgestuukrywaniawkategoriachoperacjiostatecznegowykluczeniazmarego.

OBIEKTYGROBOWE

Monaprzypuszcza,enazwcmentarzamogobysowogoc.nawistrmiejsce,gdzieszebrani/razempochowaninaweisgoc.ganawistronchowazmarych[ //ateiganawistroswasezostapogrzebany(KorI,15,4) //miganawistrodaiimmaindaupeinairazemzNimpogrzebaniwchrzcie(Kol2,12)(Feist1939,195Ganina2001,130)].

Wzabytkachjzykagockiegoniezachowaysiwszystkieznanegermaskienazwygrobuczygrobowca.Kontynuantempgm.grabam(por.pol.grb)jestgoc.grabalisianora[fauhonsgrobosaigunLisymajnory...(k9,58)],bigrabanotaczawaem(k19,43),grabankopa.Wyrazyteniemajcisegozwizkuznaczeniowegozchowaniemzmarych,chociaichodpowiednikigermaskiewykazujbezsporniesemantykfuneraln(Lehmann1986,158).

Wypadawtymmiejscuzatrzymasinadkwestisygnalizowanegojuwyrazugoc.ilftrjoswzmiankowanegoprzezUlfil,gdymowaopogrzebowychmarachczytejakiejformieoalubtrumnygrec..Wznaczeniugockiegowyrazuzawartyjestmorfemmwicyoczymwysklepionym,wygitym.Przedmiottenzpewnociniebygrobem,nisz,leczobiektemprzenonym,skorojakmwiBibliaciaomodziecazNainspoczywajcenailftrjommiaobydopierowyniesionepozabrammiasta i pochowane.Moliwe,ewrealiachgockichbyabytowygitazdrewnatrumnaalbowysklepionakoda(Feist1939,285).N.A.Ganinaprzypuszcza,echodziootymczasowynamiotlubzadaszeniedwuspadkowe,podobnedopogrzebowegoszaasu,ojakimmwiIbnFadlanopisujcypogrzebkrlaRusw(Lehmann1986,200Ganina2001,137139).

Wleksykoniegockimistniejtylkodwadobrzepowiadczonesowanaoznaczenie grobowca. Pierwsze to goc.hlaiw,majce bliski odpowiednikwac.clvusstok,pochyoorazwps.chlvziemianka,wykopanezagbieniepol.chlew.Wyrazjestbliskoznacznyzpokrewnymsowemgoc.hlainpagrekwzniesienie(Feist1939,260Meineke1998PronkTiethoff2013,

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 185

107108).Zkoleidrugiesowo,czyligoc.aurahjn/s,niemazadowalajcychanalogiinagrunciegermaskim.

Rozwamypokrtcewspomnianenazwy.Otgoc.hlaiwhlaiwasnstogrbwpostacizagbieniawziemi,jamagrobowa.WzmiankaotegorodzajuobiekciepojawiasiwEwangeliiwedugw.Mateusza,wprzypowieciokrajuGedareczykw,gdymowaodwchoptanychwychodzcychzgrobw[ //twaidaimonarjosushlaiwasnom(Mt8,28)],auw.ukasza,mowajestoczowiekumieszkajcymwgrobach[ //inhlaiwasnom(k8,27),nastpnieootwierajcychsigrobachpomierciJezusa[ //jahhlaiwasnosusluknodedun(Mt27,52)].JzefzArymateizoyciaoJezusawnowymgrobie,ktrybywykutywskale[ //inniujammaseinammahlaiwaatei(Mt27,60).Teneewangelistawnastpnymustpietensamgrbokrelasowemgrec.grb,mogiapierwotniepochwekwziemny(Beekes2010,534).WEwangeliiwedugw.Janagrbazarzanosinazwhlaiwa.Jezuswszeddotegogrobu,abyatopieczara,nadktrznajdowasikamie[ , //gaggiduammahlaiwa.wasuhanhulundijahstainaufarlagidawasufaro(J11,38Gabelentz,Loebe1843,64)].

Ulfilatylkopozornieniebykonsekwentnywtumaczeniugrec.czyalbo.Jesttochybawyczniekwestiametodytranslatorskiej.Interesujcebowiem,ezastosowanesowagoc.hlaiwwydajesiprzemylane.Zostaoonouytedlaoznaczeniagrobuwidzianegojakozagbienie.Wrealiachopisywanychprzez ewangelistwchodziowrcz o grobywkopane, niszewskale,opieczary,wktrychmonabyoprzebywa,doktrychbyatwydostpiwejcie.Podobniesprawawygldawrealiachkulturygermaskiej.WstaroangielskimpoemacieBeowulfszeciokrotniejestmowaogrobowcuhlwizwyklechodziogrbwykopany,nastpniezwieczonykopcemusypanymnazboczu,czasemotoczonymspecjalnkamiennkonstrukcj(Cook1911,225).Gockihlaiwtogrobowieckojarzonygwniezzagbieniem,jam,komorspecjalniewykopanwpodoulubutworzonwpostaciobudowydajcejwraeniejakiejczeluci lubwntrza.W.LehmannskojarzygocknazwzgrobowcamiznanymiwtradycjiludwstepowychopisywanychprzezM.Gimbutas(Lehmann1986,186).Jesttooczywistenaduyciechronologiczne.atwiejzaoy,eujawniasiwtymsowieodlegatradycjabudowykomrgrobowychrnego typuwewczesnymokresie elazawSkandynawii i naPomorzu,np.skrzykamiennych,wkopanychkonstrukcjidrewnianych,zagbionychobstawzotoczakw(Wogiewicz1981,172178).Wkadymraziepodstawznaczeniaomawianegosowajestie.kleiwoslubie.kloiwoszagbieniewstoku,wpochyociterenowej.

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017186

Drugitermintogoc.aurahjn/saurahinasypziemny,gliniastawarstwatworzcawzniesieniekurhanunagrobek.SowotowystpujetylkowEwangeliiw.Marka,gdymowaooptanymprzeznieczystegoduchaczowiekuwychodzcymzgrobw[ //mannausaurahjom(Mk5,2)],mieszkajcymstalewgrobach[ //saeibauainhabaidainaurahjom(Mk5,3)],tukcymsikamieniamiwgrobachipograch[ //jahsinteinonahtamjahdagaminaurahjomjahinfairgunjam(Mk5,5Massmann1857,108109)].

Wyrazgockiaurahjnsjestprzekademzgrec.pomnik,nagrobek.WokolicznociachopisywanychprzezewangelistMarkachodzioogrobowiec,ojakkonstrukcjtrwa,wktrejmonabyoprzebywa.Musiaytobygrobowcezobszernymwntrzem.WarchaicznejGrecjiodnonesowo oznaczaogwniestel,nasyplubustawionyzkamieni,dobrzewidocznyukad,ktregozasadniczfunkcjjakwynikazsamejnazwybyoupamitnieniezmarego.

Ulfiladlapotrzebprzekaduznajdujedlagreckiegosowarwnowanikgocki,dlaktregoniejestatwowskazaarcheologicznydesygnat.Jakiegorodzajuobiektykryjsiwsowieaurahjnsiczymmogyonebywtradycjigockiej?Czybyytowmiarokazaegrobowcezwydzielonympomieszczeniem,zespecjalnkomorgrobow,adotegozaopatrzonewtrwaekamiennezwieczenie.

Naleyzaznaczy,epocztkowowyrazuwaanozazapoyczeniezjzykamadziarskiegolubalbaskiegotudzieormiaskiegooznaczajcezagbieniegrobowe(Diefenbach1851,62).Prbowanotakezestawiajezros.zagbienie, jarorazzukr.jar(ernych1999,591).Podstawowwskazwk pozostaj jednak dane porwnawcze z jzykw germaskich:stnd.hyljaaurichroni,chowa(sagaoKormaku),stang.ar,orziemia,nasypziemny tworzcymogi.WedugN.O.Heinertzaznaczeniesowaaurahjnnieoznaczaonasypuzglebyiewoluowaonastpujco:wir,kamienie~usypanykamienistypagrek(Heinertz1932,112113).Jakkolwieketymologiaomawianegowyrazusprowadzasinajpewniejdogermaskiejnazwyziemi:pgm.erziemia:goc.aira,ang.earth,niem.Erde(Levitskij2010,158Kroonen2013,118),tojednakzdanieHeinertza,echodziookurhan,opagrekpowstayzuoonychkamieni,wydajesiprzekonywajce.

Niektrzyautorzywyraajpogld,emowatuokurhanachznanychodczaswpaleolitycznych(Lehmann1986,50).N.A.Ganinasuszniepodkrela,echodzioobiektyznaczniemodsze,aledobrzepowiadczonewwielowiekowejkulturze starogermaskiej (Ganina2001,136).Tradycjaumieszczania

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 187

grobwpodkurhanamibyaniejakoodnowionaprzezwsplnotywielbarskie,ktretegorodzajuzaoeniawczeniepozostawiynatereniePomorzarodkowego(Kokowski1987Walenta1992).Nasypziemny,azwaszczapaszczlubwienieckamienny,bybyodzwierciedleniemmitycznegowypukegonieboskonu,ktrystaroytniGermanieutosamialiwaniezkamiennpowok[goc.himinsniebo,niem.Himmelniebopgm.heminanieboskonie.h2ekmonkamie,kamiennesklepienie,kamiennynieboskon(Kroonen2013,220)].Rwnieotaczanieluboznaczaniegrobwkrgamikamiennymiistellbyocharakterystyczneniemalwyczniedlatejstrefyzasiedlenialudnociwielbarskiej(Kokowski2007,47).Okrgczykoonaledoarchetypicznychsymboliorganizujcychnietylkowit,alekadwzorcowdladanejtradycjikulturowejprzestrze.WwyobraeniachGermanwwiatwanadlanichprzestrzetopoprostuokrgnacowskazujlicznemitologiczneokrelenia [stnd.heimskringla krgziemi, stnd.kringla jarr ziemnykrg,swn.erdaringkrgziemi,swn.uuerltringkrgwiata(Toporova1994,230].NierzadkomiejscazkrgamikamiennymizterenwPomorza,takiejak:Odry,Wsiory,Grzybnica,sokrelanemianemthingwplacwnaradisdw.Jesttoodwoywaniesiwprostdotradycjinordyckiej.TymczasemGocimieliwasnesowo,ktremogooznaczategotypumiejsca[goc.malmiejscezebra,plactargowy,por.stnd.mlzebranie,przemowa,sprawasdowa,stang.melzebranie,rozprawa,stsaks.mahalsprawasdowa(Feist1939,349Lehmann1986,247)pgm.mal].Pierwotniebytoterminprawnoreligijnyzwizanyzmiejscemogaszaniapostanowie,sdzenia,przysiganiaiwymianydbr.Wskazujnatopodawaneczasemodpowiedniki,np.ps.modlitipol.modlisi.Podstawznaczeniawyrazubyobylokalne ie.mtleyogaszauroczycie(Szemernyi1962,209211).WprzypadkuprzestrzenisakralnejtworzonejprzezGotwakuratpomorskiezaoeniategorodzajumogyby(jesttotylkohipoteza)miejscamiogaszaniadecyzjiprawnopolitycznychwskaliwsplnotyorazwymianyhandlowejdokonywanejwotoczeniuiwmajestaciezmarychprzodkw.

UGotwkultprzodkwbymoeprzejawiasiwczciokazywanejmitycznemuprotoplaciecaegoluduGautowi(Helm1937,20).Prawdopodobniebyamoliwadeifikacjawalecznychnaczelnikw,oczymmwiJordanes,gdynadaimmianoniezwykychludzi,leczpbogw[nonpuroshomines,sedsemideos,idestanses(Getica78)].Przyokazjipodaonokrelajceichsowogoc.anses,ktrenawizujedostnd.ssbg,sirAsowiepgm.ansubstwoie.h2emsubg,wadca(Kroonen2013,30).

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017188

WYPOSAENIEZMARYCH.PROBLEMBRAKUUZBROJENIA

Podobniejaktypyobiektwgrobowychrwniewyposaeniezmarychizwyczajezwizanezjegodeponowaniemwodniesieniudokulturyoksywskiej,azwaszczawielbarskiej,doczekaysiwnikliwychanalizistudiwarcheologicznychwieczcychwanebadaniacmentarzysk(np.Walenta1980Pietrzak1997).

Docharakterystycznychcechobrzdupogrzebowegowkulturzewielbarskiejnaleybrakbroniinarzdziprzyjednoczesnymbogactwiebiuteriiwykonanejzmetalikolorowych,gwniezesrebra(Wogiewicz1981,151152Bierbrauer1994,55Kokowski1995,5657Kontny2006).Dlapotrzebinterpretacjiantropologicznejtrudnouniknhipoteziprbnakreleniajakiegouproszczonegomodelustojcychzatymprzekonakulturowych.Womawianymprzypadkuwidocznajestzasadadoboruwyposaeniagrobowegowyraajcasiwjakimtabu.Niewtpliwiezaznaczasituopozycjamskieeskie,chocianiezawszebyaonarespektowanakonsekwentnie.PodajctropemsugestiiK.Helma,egockaobrzdowofuneralnamiaacharakterwaniczny,zwizanyzpierwiastkiemkobiecym,chtonicznymiprecjozami,pojawiasisugestia,etaburzeczywiciemoewynikaztakichprzesanek.Pozatym,zgodniezustaleniamiporwnawczymiG.Dumzilawzakresiemitologii,kosztownoci,ozdobystrojubyykojarzonezboginiGullveigijejrzymskodpowiedniczkTarpei.PostronieetosuwojowniczychAsw,przeciwnikwWanw,dominujakcesoriamskowojenne,awicbro,ktrejniemawgrobachwielbarskich.Wydajesi,eGocimoglipielgnowaszczeglnyrytdepozycjibronizwizanyzbstwamiwojny.Jordanespodaje,epowicajcorizdobytyrynsztunekMarsowi,zawieszalijenadrzewach[huictruncissuspendebanturexuviae(Getica41)].PodobnyrytspenionybyprzezGermanwporozbiciulegionwwLesieTeutoburskim,oczyminformujeTacyt.Pozostaepobitwiezbielaekoci,fragmenty uzbrojenia, szcztki koni czciowoprzybili do pni drzew, zawpobliskichgajachnaotarzachskadalirzymskichdostojnikw[adiacebantfragminatelorumequorumqueartus,simultruncisarborumantefixaora.lucispropinquisbarbaraearae,apudquastribunosacprimorumordinumcenturionesmactaverant(Annales1,61)].ZkoleiSaksoGramaty,wstrofachpiewanychprzezStrkodderazachwalakowaliwytwarzajcychbrozewzgldunaichmsksi,natomiastzniejakpogardwypowiadasiodelikatnychdoniachjubilerwwykonujcychwykwintneozdoby(GestaDanorum6.6.1112).Nasuwasizatemdomniemanie,ewpewnychokolicznociachywemogybyujawnionetumityczneopozycje.PostronieAswchodziooetykwojownikw,metalurgwdziaajcychnaichusugachiotypowedlanichprzedmiotybroinarzdzia.Tejednaklokowanebyyugry,wstrefieprzynalenej

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 189

boskimAsom,awicpozawntrzemgrobu.TymczasempostronieWanwbyobogactwoeskichwyrobw,ktretrafiaydogrobu,doprzestrzeniusytuowanejnadole(Kowalski2014).

InninterpretacjzaproponowaI.Nordgren.Przypuszczaon,ewrdGotwmogopanowawierzenie,ewojownikponosimier,lecznieumiera,ginietylkojegociao.Nalecedoniegouzbrojenieprzechodziowrazimieniemidusznajegomodegonastpc.Dotegozakadaon,etylkochopcybylipoddawaniinicjacji,obrzdomosiganiastatusuwojownika.Dziewczta,nieobjtetaksymbolicznformidentyfikacjigruprwieniczych,zachowywayznamionadziedziczonegostatusunawetpomierci.Kobietyuwaanowiczaspoecznierealne,dlategoprzypisaneimprzynalenocibyynieprzechodnie.Kobietyzatemumieraywrazznalecymidonichzayciaprzedmiotami.Stdwpochwkachgockichwraenieobecnocigrobweskich(Nordgren2004,221).

OdmiennewytumaczeniebrakubronipodaaI.Zinkovskaja,przywoujcfragmentzeddycznegopoematuHamismal,wktrymkonungJrmunrekkr(Hemanaryk)watakunaswychwrogwzakazujeuyciagrotwiostrzy,akaewnichciskakamieniami[Grytirgumna,allsgeirarnbta,eggjarnarnJnakrssonu//Rzuciekamieniami,skorobronieima,Nidzida,nimieczaostrze,nasynwJonkara(Eddapoetycka24Boer1922,263ZauskaStrmberg1986,373)].ZdaniemautorkikamienieznajdowanewgrobachkulturyczerniachowskiejrzekomopotwierdzajistnienietakiegowyobraeniawrdGotw.Problemwtym,ewpochwkachwielbarskichniemawyranychladwtakichrozrnie(Zinkovskaja2010,276).

Niejestwykluczone,ewrdGotwfunkcjonowazwyczajwspomnianyprzezTacyta:podczaszalubinkobietagermaskajakodarotrzymywaawoy,koniazrzdem,tarczimiecz(czylinarzdziaiuzbrojenie),ktreuwaanozabogwmaestwa (coniugalesdeos), i ktrenastpniebya zobowizanaprzekazawnienaruszonymstaniekolejnympotomnym(Germania18natematlangobardzkiegoprawnegogestugairethinxzoenia/przekazaniawczninaznakzawartegokontraktu,zob.Rives1999,202).Wskazanetutabudotyczceuzbrojenianieobejmujeinnegowyposaeniaprzypisywanegowojownikom,poredniojednakmajcegozwizekzmilitariami,np.pas,ostrogi,piercienie(Skra2008).

Wgrobachwielbarskichnawyposaenieeskieskadajsimidzyinnymiwykwintneozdoby stroju, szczeglnie fibule, bransolety, klamerkiesowatedospinanianaszyjnikw,zawieszkiaurowewykonanezozdobnychsiatkowatychsplotw,piercionki.Niektreznichwykonanozwyobraeniemstylizowanychgwwy(Kokowski2007,45).Wspomnianetumijowatelubwowate,atakesiatkoweksztatypozwalajzakwalifikowateozdoby

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017190

doklasyobiektwnietylesymbolizujcych,ileanimistycznieuobecniajcychistotychtoniczne,zwizanezemierci.Widatowmitologicznymsownictwiegermaskim,w ktrymprzenikaj si znaczenia precjozw,wa i grobu[goc.nlaigagoc.natisie,siatka~swn.nestilaopaska,ozdobawizananawosy,stnd.nistklamerkadospinaniaubioruie.(s)nei,sneh1wisi,okrcawyrazgenerujcynazwywa,np.ang.snake(Lehmann1986,265Rix2001,571),por.tutajnalecestnd.nliga,szpilaorazstnd.Nldemonmierci,matkaLokiego(DeVries2000,404)nastpniepor.poetyckiezoeniaurabianeodstnd.ormw,np.ormgarrsiedzibawa=grb,stnd.ormberoewa=zoto(Zoga1967,323Kempiski2009,238oozdobachgermaskichzob.Kowalski2014a,425439)].

Wangrupzabytkwstanowiwyrobyimportowaneznajdowanewtzw.grobachksicych.Niektreznichbyyemblematamiprzedstawicieligockiejelity, hodujcej kulturze spoywaniawina i odbywaniabiesiad (brzowekocioki,cedzidainaczyniaszklane).Manifestacjatakiegostyluyciaiprzynalenocidoosbutrzymujcychdalekosinekontaktymusiaabyrdemprestiu,skoronazwywspomnianychprzedmiotwbyyzapoyczoneodGotwprzezludyznimissiadujce.Wtymkontekcienauwagzasugujenazwawiaderka,kociokagoc.katilsprzejtaprzezBatw[stprus.catils,lit.ktilas,ot.katls]iSowian[ps.kotlpol.kocio].Niektreztakichprzedmiotwbyyprzezwadcwwielbarskichwykorzystywanewcharakterzepopielnicy(Kokowski2007,31,33).Dociekawychimportwsownikowych,najpewniejzokresurozwojukulturyczerniachowskiej,zaliczasinazwanaczyniaszklanego,najpierwwpostacirogudopicia,por.ps.stklenica,stklopol.szkalnica,szkogoc.stiklsnaczynieostrodenne,rgdopicia(Kowalski2014a,264265).Dodawarto,erwniegockanazwaokrgejozdobyzakadanejnauchoprzenikna z jzykagockiegodo leksyki cerkiewnosowiaskiej[scs.zausznicagoc.ausihriggjausznekkopgm.ausihriggapgm.hrengazkko,piercie(Ganina2011,143)].

InteresujcegospostrzeenianatematodczuzwizanychzpochwkiembliskiejosobymoedostarczynapisrunicznywjzykugockimnaniesionynaprzlikuzLecani (Rumunia)datowanymnapoowIVwieku.MwionofakciezoeniategoprzedmiotudladziewczynyimieniemAdolubotym,enaleaondoniejzaycia[rango:adonsufhe(r)przlik(obracajcysi)Adozoony tutaj.Niewiemy, czydedykacja taka towpywzwyczajwrzymskichczyrodzimatradycjagermaska(Looijenga1997,9396).

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 191

PRAKTYKINARUSZAJCESZCZTKIZMARYCH

Pochwekniekoczyobecnocizmarychwdowiadczeniuwsplnotyyjcych.Napodstawiebadaarcheologicznychwiadomo,enierzadkogrobybyycelowonaruszane.Oprczpochwkwcharakteryzujcychsiodmiennymiodprzyjtychwdanejgrupiereguamiskadaniaciaistniejobiektywiadczceowtrnymichdekompletowaniu.Czstebyyprzypadkirabowaniagrobw,alesteznanenietypowepozostaociszcztkw,ktreznajdowanowgrobiemieszczcymzoonepierwotniewyposaenie.Stdsusznywniosek,eprzedmiotemmanipulacjibyyszcztkizmarych.Celowojeprzemieszczano,wtrnienacinano, amano,nadpalano.Zdarzaj si sytuacje,gdyw jednymgrobieskadanokilkacia,dokadanolubzabieranoposzczeglnefragmentyciaaalboszkieletu.OpisanesytuacjeznaneswrnychrejonachgermaskiegoBarbaricum.Wystpowaywrozmaitycharcheologicznieznanychkulturachokresuprzedrzymskiegoiwpywwrzymskich.Zjawiskotoobserwowanejestszczeglniewyraniewgrupiemasomckiej,wkulturzeSntanadeMure,czciowowkulturzewielbarskiej,azatemwkontekcieszerokorozumianychgockichzwyczajwfuneralnych, leczpowizanychz tradycjami ludwociennych(Kokowski1991,197199TempelmannMczyska1992Kokowski1995,60).Niejestwykluczone,ewtejstrefie,naobszarzewzmoonychwzajemnychkontaktwmidzyludnocigockanp.scytosarmack,dochodziodoosobliwychsynkretyzmwwdziedziniewierzeipraktykmortuaryjnych.

Archeolodzystarajsiwyjaniwfenomen.Istniejewieleinterpretacjiodwoujcychsidoobszernychdanychetnologicznychzwizanychzwiarwzoliwegoduchazmarejosoby.Wwczassposobemnauwolnieniesiodwrogichwpywwmoebyniejakowtrne,ponownejejumiercenie.Dopuszczalnajesttehipotezamwicaozejmierciwsytuacji,gdydotykaonaosobyspoeczniemarginalizowanelubwykluczone:obcych,schorowanych,dotknitychskazfizycznlubumysow,oskaronychozywpywnayjcychinaprzewidywalnybiegspraw(TempelmannMczyska1992,197198).

Wceluuwiarygodnieniapewnychprzesanekprzedstawionychtupraktykzwizanych z grobami i szcztkami zmarychwarto przywoa fragmentz Jordanesamwicyoczarownicachnoszcychw latynizowanej formiegockiejnazwhaliurunny[FilimerrexGothorumetGadaricimagnifiliusquipostegressuScandzaeinsulaeiamquintolocotenesprincipatumGetarumquietterrasScythicascumsuagenteintroissesuperiusanobisdictumest,repperitinpopulosuoquasdammagasmulieres,quaspatriosermoneHaliurunnas is ipsecognominat, easquehabens suspectasdemedio suiproturbatlongequeabexercitusuofugatasinsolitudinemcoegierrare(...)//Filimer,krlGotwisynwielkiegoGadaryka,ktrypowyjciuzwyspySkandzyjako

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017192

pityzkoleidzierywadznadGetamiiktryjakwyejrzeklimy,wkroczyzeswymszczepemdoziemiscytyjskiej.Wykryonwrdswegoludukilkaczarownic,ktrewswoimjzykunazywaHalirunnami.Uznajezapodejrzane,wygnajeiskazanatuaczkpopustkowiachzdalaodjegowojska(Getica121122)].

OprcztegowypadajeszczeprzywoadwiekwestiepodnoszoneprzezTacyta.Popierwsze,stwierdzaon,eGermaniedbalio to,ebypobitwiewynieciaaswoichzabitych[corporasuorum...referunt(Germania6)].Podrugie,Germaniewielkczcidarzylikobietysdzili,ejestwnichcowitego iwieszczego [inesse quin etiam sanctumaliquid et providumputant(Germania 8)].Wiadomo, ew ich spoeczestwiewrbitki iwizjonerkiodgrywayogromnrol(Kolendo2008,119120).WystarczywspomnietowarzyszckrlowiSemnonwMaysosowiuDomicjanawieszczkGann(imijestpokrewnezstnd.gandrmagicznardka,laska),nastpnieAurini~Albrun (sens imieniadyskusyjny,prawdopodobnie ta,ktraotrzymaawiedzelfwbdcawzayocizelfami),azwaszczapochodzczplemieniaBrukterwWeled(imipokrewnestirl.filipoeta,wieszczcelt.veltwizjoner)orazsybillSemnonwWaluburg(imiodnotowanewpostaci nawizuje do goc.walus rdka, por. stnd.vlr rdka,paeczka,vlvawieszczkaDeVries2000,155Much1937,117119Rives1999,153155).

Kimjednakmogybygockiehalirunny?Trudnowpenizgodzisiztez,epostakobietwiedmjestwzasadziepnstereotypizacjhistoriograficzn(Christensen2002,241242).Zapisyredniowieczneinowoytnezinnychjzykwgermaskichmwioichzwizkuzwreniemwykorzystujcymszcztki zmarych, np. swn.necromantia helliruna,necromantia hellirun.H.Weschesugerowa,epocztkowoobrzdytesprowadzaybysidomagiisw.Byybytopiewyprzyzywajcelubprzywabiajcezmarych(Wesche1940,4849).Trzebazauway,egockanazwamadobrepowiadczeniaw innych pokrewnych jzykach,wic nie stanowi innowacji, jest sowempochodzeniapragermaskiego(Ganina2013,147149).Tosugerujedodawnmetrykinstytucjitychczarownic[goc.Halirunnahaljarnaczarownica,wiedmaodprawiajcatajemneczynnocizeszcztkamizmarychpgm.halja+rn(n):ukrycie,wiatpodziemny+tajemnica,wiedzatajemna:stang.hellerneczarownica,nekromantkata,ktraznatajemnesztuczkidiabelskie,pozostajcawkontakciezpiekem,swn.hellirnamagia,ags.hellrn,hellrna,hellrniguczarownica,ktraposiadaduchawrenialubwieszczenia,demon,stsaks.hluzdrawia,znakwieszczy,wrbalubhelskrywa(Bosworth,Toller1921,530Jente1921,226Holthausen1967,32Tiefenbach2010,154Orel2003,155156)].

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 193

Zamykajctczrozwaa,wypadastwierdzi,ewspoecznocigockiejoddawnamogydziaagrupykobietzajmujcesipraktykamipolegajcyminapenetracjigrobw.Owehaljarnsbyybydepozytariuszamitajemnejwiedzyomierci.Niewolnozapomina,epobrzmiewajcewichnazwieimiboginikrainyzmarychHelnieodnosiosidopersonifikowanejmierci, leczdorodzajumocyukrytegotamtegowiata,ktrmonabyoaktywizowalubopanowamagicznie(Jente1921,224225).H.WolframpewneszamanistyczneukierunkowanieichnekromancjiupatrywawoddziaywaniachludwstepowychnaGotw.ByytopraktykiwyczonezkultumajcegopatronowaAmalom,dlategowedugprzekazuJordanesawspomnianeczarownicezostaywygnane(Wolfram 2006, 5960). Przekonujcywydaje si pogld P.Heathera, ewieszczki teoddawnauprawiaypraktykinieoficjalne,czasamizakazane,anawetzwalczaneprzezwadcw(Heather1999,449).

Azatemznawczynietajemnicmierci,uciekajcesiwcelachwrebnychdoszczeglnychmagicznychczynnoci,dopozyskiwaniaizamienianiaszcztkwzmarych,mogybyniejakoodpowiedzialnezaobecnopochwkwczstkowych, anormalnych.We wschodniej czci kultury wielbarskiejdziaaypewnieodzawsze,azeszczeglnintensywnociwIIIIVwieku,gdyGociweszliwkontaktzludamiwschodnimi.Znamienne,ezostayonewypdzoneimiaytrzymasizdalaodwojska.Ktowie,czywspomnianaprzezTacyta troska o ciaa polegychw bitwiewynikaawycznie z szacunkuwspplemiecwdoswoichzmarych.Amoebyaoznakobawyozwokinaraonenadziaaniazestronynekromantek,ktrezjednejstrony,dlapotrzebswoichrytuaw,szukaywszcztkachmocywojownikw,azdrugiejmogymagiczniezaszkodzibliskimtychzmarych.Haliurunnybyybywtakimujciupostrzeganejakoznawczyniemagiimrocznejwodrnieniudoczarowniczwanychwjzykugockimlubjaleisai,ktrezajmowaysimagizuyciemrozmaitychrolin(Lehmann1986,237).

FRAGMENTYESCHATOLOGII

Wyposaeniegrobwznanychzobszarukulturywielbarskiejodzwierciedlawwyszymstopniuklasyfikacjespoeczne,awniszymwyobraeniadotyczceegzystencjipomiertnej.Rozmaiteformyrytuauzpewnocinawizujdoodmiennietematyzowanychwtkwwierzeniowych.Monadomylasi,epochwkiwkodachiodziowezakadajjakbydalszycigpodryzmarego,przeprawprzezakwen,pozaktrymznajdujesildalbowyspabdcaostatecznymkresemycia.SamahistoryczniedokonanaprzeprawamorskaGotwnapoudniowepobrzeaBatykumogawykorzystywa idalej inspirowamotywyeschatologicznezwizanezperegrynacjdorajskich,szczliwych

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017194

siedzib.JakpodajeGetica,krlFilimerdotarzczci ludnocidoziemiurodzajnejiupragnionej(quiaptissimassedeslocaquedumquereretcongrua),zwanejwjegojzykuOium.WtymfragmencierelacjiJordanesatrzebauwzgldniawtrtymitologiczne,dawnewierzeniatraktujceorajskiejce,owyspieotoczonejwodami[Oiumbonia,kigoc.aujomyzne,podmokeki~goc.aawoda(Getica27Toporova1994,108)].Wyobraenietodoskonaleprzystajedoinnegogockiegoobrazuraju,nawizujcegogenetyczniedoindoeuropejskiejwizjitamtegowiatawpostacizasobnejwpoywieniekilubpastwiska[goc.waggska,por.stsaks.godeswangkibogw,stang.neorxnawangmie,przyjaznepolezmarych,goc.winijaka,miejscebogatewpokarmpgm.wunjprzyjemno,syto(Lehmann1986,404Levitskij2010,598)][ie.welupastwisko,krainazmarych:het.elluka,pastwiskozmarych,stnd.valhllWalhallasiedzibaduszpolegychwojownikw,grec.hom. kaelizejska,pastwiskozmarych(ie.wlnutyompedyom),strus.bgbydaiwiatapodziemnego(Puhvel1969)].

Goci, jakwikszo plemion germaskich, uwaali, e zaszczytne jestpomiertnedotarcienaucztwojownikw.Oglnieobszarempobytuzmarychbyomiejsceukrytegoc.halja,por.stnd.Helboginimiercipgm.haljukrycie,podziemnywiatzmarych(Kroonen2003,204).Nieprzewidywanoistnieniamiejscawiecznegopotpienia albopiekielnychkar.WzderzeniuzchrzecijaskimiobrazamipiekieUlfilauywawprzekadzieBibliirwnowanikwniezdradzajcychodcieniznaczemoralnych,np.dlagrec.pol.gehenna,specjalnieutworzygoc.gaanna,poniewawrodzimejtradycjiniemiaadekwatnegogermaskiegopojcia.Mwicozmartwychwstaniuzmarych[ //jahdauaiurreisand(Mt11,5KorI,15,35)],uytopotocznegoczasownikagoc.urreisanwstawa,podnosisi,ktryniemiaspecjalnegosensueschatologicznego(Feist1939,527).Takejelichodziopodziemnczelu,miejscestaegopobytuzychduchw,doktregoChrystuschciajeodesa[ //inafgrundiagaleiandoczeluci(k8,31)],znajdujemysowogoc.afgrundiapodziemie.Oboktegoznamygoc.riqizmrok,ciemnouywaneczasemwprzekadzienaoznaczeniemrokumierci.Wobujednakprzypadkachznaczeniaswpozbawionesjakiegoszczeglniereligijnegonacechowania(Balg1887,3,141142,325).

ZAKOCZENIE

KulturafuneralnaGotw,przejawiajcasiwreliktachjzykowych,wykazujeokreloncigotradycjiodczaswindoeuropejskichipragermaskich.Dotyczytonazwzmarych,pochwkuiwikszociwyobraeeschatologicznych.Istniejejednakkilkainnowacjigockich,ktremogbyodczytywanejako

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 195

wyrazpewnejizolacjiczyautonomiizwyczajwtychludw.Donadaldyskutowanych,aczkolwiekniepewnych,powizazaliczasiobecnops.tlogrunt,podoewswn.tilenobrabiaziemi,wgoc.tilokazja,sposobno,wgoc.gatilsdogodny,dobry.GdybyprzedstawionprzezV.V.Martynovaprbsemantycznegozwizkutychswzac.Tellusboginiziemiposzerzyopowizaniezestprus.Patolsbstwozmarych,towwczasobrzdobrabianiaziemi(np.orkarytualnapodkurhanami)zyskabyleksykalnwiarygodnowwyobraeniacheschatologicznych(Martynov1963,140145Feist1939,477).Nieprzekonujceokazaysiprbyustaleniagockiejproweniencjisowiaskiejnazwytrumnytudziesarkofaguwpostaciorkascs.rakagrb?goc.arkaskrzynia,torba(PronkTiethoff2013,8991).

Osobnkwestipozostajeomwieniewyobraeduszy,duchw,zjawkojarzonychzemierciizmarymi.Jesttoproblematyka,ktrmonawczydozakresupsychologicznychpojludwgermaskich.Niezbdnebyobyukazaniesensutychprzedstawiewkontekciearchaicznejwiedzynatematodczu,emocji,bogatejsferyrozmaitychprzeyiichtreci.Odrbnegopotraktowaniawymagaobyprzestudiowanieleksykigockiejwzakresiedystynkcjispoecznych,ktrychprzejawyswskazywaneprzezarcheologwbadajcychcmentarzyskawielbarskieiczerniachowskie.Takisampostulatodnosisidoterminologiiokrelajcejubir,ozdobyczyobiektykulturymaterialnej.Z tegopowoduniniejszytekstjestwpewnymsensiezapowiedzikolejnychpublikacjinatematinnych,jzykowopowiadczonych,wyobraekulturowychstaroytnychGotw.

BIBLIOGRAFIA

SKRTYJZYKOWEags.anglosaksoski,celt.celtycki,goc.gocki,grec.grecki,gwar.gwarowe,het.hetycki,ie.indoeuropejski,ira.iraski,lit.litewski,ac.aciski,ot.otewski,niem.niemiecki,pgm.pragermaski,pol.polski,ps.prasowiaski,ros.rosyjski,scs.starocerkiewnosowiaski,sowe.soweski,stang.staroangielski,stczes.staroczeski,stirl.staroirlandzki,stnd.staronordycki,stpol.staropolski,stprus.straropruski,strus.staroruski,stsaks.starosaksoski,swn.starowysokoniemiecki,ukr.ukraiski.

Balg,GerhardHubert.1887.AComparativeGlossaryoftheGothicLanguagewiththeespecialReferencetoEnglishandGerman.NewYork:Westermann&Co.

Baron,Justyna.2008.Przedstawieniawozwwkontekcierytwprzejcia.WSztukapradziejowa iwczesnoredniowieczna jako rdo historyczne, red.B.Gediga,W.Piotrowski,199209.Biskupin,Wrocaw:MuzeumwBiskupinie,IAiEPAN.

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017196

Beekes,RobertStephenPaul.2010.EtymologicalDictionaryofGreek.Leiden,Boston:Brill.

BierbrauerVolker.1994.ArchologieundGeschichtederGotenvom1.7.Jahrhundert.VersucheinerBilanz.FrhmittelalterischeStudien28:51171.

Boer,RichardConstant.1922.DieEddamithistorischkritischemCommentar,Bd.1.Haarlem:H.D.TjeenkWillink&Zoon.

Bosworth,Joseph,iThomasNorthcoteToller.1921.AnAngloSaxonDictionary.Oxford:ClarendonPress.

Casaretto,Antje.2004.NominaleWortbildungdergotishenSprache,Heidelberg:CarlWintersUniversittsbuchhandlung.

Cieliski,Adam,iAndrzejKasprzak.2006.CmentarzyskowNowymowiczuwwietlenajnowszychbada.Kurhan29.WGociiichssiedzinaPomorzu,red.W.Nowakowski,107121.Koszalin:MuzeumwKoszalinie,InstytutArcheologiiUW,ZakadArcheologiiUG.

Christiansen,ArneSby.2002.Cassiodorus,JordanesandtheHistoryoftheGoths.StudiesinaMigrationMyth.Copenhagen:MuseumTusculanumPress.

Cook,AlbertStanburrough.1911.AConcordancetoBeowulf.Halle:MaxNiemeyer.ernych,PavelJakovlevi.1999.Istorikoetimologieskijslovarsovremennogorus

skogojazyka,t.I.Moskva:IzdatelstvoRusskijjazyk.Diefenbach,Lorenz.1851.VergleichendesWrterbuchderGothischenSprache,Bd.1.

FrankfurtamMain:VerlagvonJosephBaer.EddaPoetycka.1986,prze.A.ZauskaStrmberg,Wrocaw:Ossolineum.Edelman,DoyJosifovna.2015.Etimologieskijslovariranskichjazykov.T.5.Moskva:

NaukaVostonajaLiteratura.Feist,Siegmund.1939.VergleichendesWrterbuchderGothischenSprache.Leiden:

Brill.Fisher,CharlesDennis.1906.AnnalesabexcessudiviAugusti.CorneliusTacitus.Oxford:

ClarendonPress.Gabelenz,HansConnonDe,iJuliusLoebe.1843.Ulfilas.VeterisetNoviTetamenti

VersionisGothicae,vol.I.Lipsiae:F.A.Brockhaus.Gamkrelidze,TamazValerianovi,iViaceslavVsevolodoviIvanov.1984.Indoevropej

skijjazykiindoevropejcy.T1.Tbilisi:IzdatelstvoTbilisskogoUniversiteta.Ganina,NatalijaAleksandrovna.2001.Gotskajajazyeskajaleksika.Moskva:Izdatelstvo

MoskovskogoUniversiteta.2011.Krymskogotskijjazyk,SanktPetersburg:Aleteja.2013.Reliktygotskojapellativnojleksikivlatinskichpamjatnikach.VoprosyJazyko

znanija5:143154.Gindin,LeonidAleksandrovi.1990.ObrjadpogrebenijaAttily(Iord.XLIX,256258)

itriznaOlgipoIgorju(PVL,6453g.).SovetskoeSlavjanovedenije2:6567.Grabarczyk,Tadeusz.1997.KulturawielbarskanaPojezierzachKrajeskimiKaszub

skim,d:WydawnictwoU.Heather,Peter.1996.TheGoths.Oxford:WileyBlackwell.1999.TheVisigothsfromtheMigrationPeriodtotheSeventhCentury:AnEthographic

Perspective.SanMarino:TheBoydellPress.

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 197

Heinertz,NilsOtto.1932.GotischeEtymologien,IndogermanischeForschungen50:109120.

Helm,Karl.1937.AltgermanischeReligionsgeschichte.Bd.II.DienachrmischeZeit.1.DieOstgermanen.Heidelberg:CarlWintersUniversittsbuchhandlung.

Hock,Wolfgang, red.2015.AltlitauischesetymologischesWrterbuch.StudienzurhistorischvergleichendenSprachwissenschaft7.T.2.Hamburg:BaarVerlag.

Holthausen,Ferdinand.1967.AltschsischesWrterbuch.Kln,Graz:BhlauVerlag.Hussey,Robertus.1860.HermeiosSozomenos,EcclesiasticaHistoria.Oxonii:ETypo

grapheoAcademico.Iordan.1960.Oproischodenii idejaniachgetov.Getica.Prze.E.Cz.Skrinskaja.

Moskva:IzdatelstvoVostonojLiteratury.Jente,Richard.1921.DiemythologischenAusdrckeimaltenglischenWortschatz.Eine

kulturgeschichtlichetymologischeUntersuchung.Heidelberg:CarlWintersUniversittsbuchhandlung.

KasjodoriJordanes,HistoriagockaczyliscytyjskaEuropa.1984.Prze.J.Zwolski.Lublin:KUL.

Kempiski,AndrzejMaria.2009.Ilustrowanyleksykonmitologiiwikingw.Pozna:WydawnictwoKURPISZ.

Kmieciski,Jerzy.1962.Zagadnienietzw.kulturygockogepidzkiejnaPomorzuWschodnimwokresiewczesnorzymskim.d:TN.

Kokowski,Andrzej.1987.ZagadnieniekrgwkamiennychwrodkowejstrefiePojezierzaPomorskiego,ActaUniversitatisLodziensis,FoliaArchaeologica8:6279.

1991.Lubelszczyznawmodszymokresieprzedrzymskimiwokresierzymskim.Lublin:WydawnictwoUMCS.

1995.Grupamasomcka.ZbadanadprzemianamikulturyGotwwmodszymokresierzymskim.Lublin:WydawnictwoUMCS.

2005.StaroytnaPolska.OdtrzeciegostuleciaprzednarodzinamiChrystusadoschykustaroytnoci.Warszawa:WydawnictwoTRIO.

2007.GociodSkandzydoCampiGothorum(odSkandynawiidoPwyspuIberyjskiego).Warszawa:WydawnictwoTRIO.

Kolendo,Jerzy.2008.KomentarzdotekstuGermaniaTacyta.PubliuszKorneliuszTacytGermania.Prze.T.Pciennik,wstpikomentarzJ.Kolendo,Pozna:WydawnictwoNaukoweUAM.

Kontny,Bartosz.2006.Brevesgladiietrotundascuta.UwaginatematuzbrojeniaGotwnamarginesieprzekazuTacyta.WGociiichssiedzinaPomorzu,red.W.Nowakowski195221.Koszalin:MuzeumwKoszalinie,InstytutArcheologiiUW,ZakadArcheologiiUG.

Kowalski,Andrzej Piotr. 2014. Germaskie tabu. Obecno ozdb i brak broniwpochwkachgockich.RocznikAntropologiiHistorii1(6):171178.

2014a. Antropologiazamierzchychznacze.Toru:PTH.Kroonen,Guus.2013.EtymologicalDictionaryofProtoGermanic.Leiden,Boston:Brill.Kwapiski,Marian.1993.Wozywkulturzepomorskiej.PomoraniaAntiqua15:128.Lehmann,WinfredPhilip.1986.AGothicEtymologicalDictionary.Leiden:Brill.

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017198

Levitskij,V.V.2010.Etimologieskijslovargermanskichjazykov.T.1.Vinnica:NovaKniga.

Looijenga,JantinaHelena.1997.RunesaroundtheNorthSeaandontheConinentAD150700TextandContext,Groningen:ProefschriftRijksuniversiteitvanGroningen.

Machajewski,Henryk.2006.Pomorzerodkowewokresierzymskimiwewczesnejfazieokresuwdrwekludw.WGociiichssiedzinaPomorzu,red.W.Nowakowski,3563.Koszalin:MuzeumwKoszalinie,InstytutArcheologiiUW,ZakadArcheologiiUG.

Martynov,ViktorVladimirovi.1963.Slavjanogermanskoeleksieskoevzajmodejstviedrevnejejpory.Minsk:IzdatelstvoNauka.

Massmann,HansFerdinad.1857.Ulfilas.DieheiligenSchriftenaltenundneuenBundesingothischerSprache.Stuttgart:S.G.LieschingVerlag.

Meineke,Eckhard.1998.GrabundGrabbrauch,ReallexikonderGermanischenAltertumskunde12:491492.Berlin,NewYork:WalterdeGruyter.

Much,Rudolf.1937.DieGermaniadesTacitus.Heidelberg:CarlWintersUniversittsbuchhandlung.

Netunaeva,IrinaMichailovna.2007.Chrestomatijapogotskomujazyku.Uebnoeposobije.Archangelsk:IzdatelstvoA.

Nodrgren,Ingemar.2004.TheWellSpringoftheGoths.AbouttheGothicPeoplesintheNordicCountriesandontheContinent.NewYork:iUniverse,Inc.

Orel,Vladimir.2003.AHandbookofGermanicEtymology.Leiden:Brill.Ossowski,Waldemar.2010.PrzemianywszkutnictwierzecznymwPolsce.Studium

archeologiczne.Gdask:CentralneMuzeumMorskiewGdasku.Plezia,Stanisaw.1952.GreckieiaciskierdadonajstarszychdziejwSowian,

cz.I(doVIIIwieku).Pozna,Krakw:PolskieTowarzystwoLudoznawcze.PronkTiethoff,Saskia.2013.TheGermanicLoanwordsinProtoSlavic,Amsterdam,

NewYork:Rodopi.Puhvel,Jaan.1969.MeadowoftheOtherworldinIndoEuropeanTradition.Zeitschrift

frvergleichendeSprachforschung83/1:6469.Rives,J.B.1999.TacitusGermania.Oxford:ClarendonPress.Rix,Helmut.2001.Lexikonder indogermanischenVerben.Wiesbaden:DrLudwig

ReichertVerlag.Scardigli,Piergiuseppe.1964.LinguaestoriadeiGoti.Firenze:G.C.SansoniEditore.1994.DerWegzurdeutschenSprache.VondenindogermanischenbizzurMerowingerzeit.

Bern:PeterLangAG.Sedgefield,WalterJohn.1913.Beowulf.Manchester:UniversityPress.Seebold,Ewald.1970.VergleichendesundetymologischesWrterbuchdergermanischen

starkenVerben.TheHague.Paris:Mouton.2008.ChronologischesWrterbuchdesdeutschenWortschatzes.Bd.II.Berlin,NewYork:

WalterDeGruyter.Skra,Karolina.2008.Zczymwdrowanowzawiaty?Oniemilitarnymwyposaeniu

grobowymwojownikwwielbarskich.WNietylkobro.Niemilitarnewyposaeniewojownikwwstaroytnociiredniowieczu,red.W.witosawski.726.ActaArchaeologicaLodziensia54.

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 199

2015.Strukturaspoecznaludnocikulturywielbarskiej.d:InstytutArcheologiiiEtnologiiPAN.

Sownikstaropolski.1981.T.8,z.6(53).Wrocaw:Ossolineum.Supecki,LeszekPawe.2017.ScyldScfing,czyli tamizpowrotem.Pochwki

odzioweiideareinkarnacji.GemmaGemmarum.StudiadedykowaneProfesorHannieKoceKrenz,cz.I.red.A.Rnaski.365378.Pozna:PTPN.

Splett,Jochen.1993.AlthochdeutschesWrterbuch,Bd.I/1.Berlin,NewYork:WalterDeGruyter.

Stang,ChristianSchweigaard.1972.LexikalischeSonderbereinstimmungenzwischenSlavischen,BaltischenundGermanischen.Oslo:Universitetsforlaget.

StreitbergWilhelm.1919.DieGotischeBibel.Heidelberg:CarlWintersUniversittsbuchhandlung.

Strzelczyk,Jerzy.2015.Goci.Rzeczywistoilegenda.Pozna:WydawnictwoPoznaskie.

Szemernyi,Oswald.1962.PrinciplesofEtymologicalResearchintheIndoEuropeanLanguages.IIFachtagungfrindogermanischeundallgemeineSprachwissenschaft.175212.Innsbruck:SprachwissenschaftlicheInstitutderLeopoldFranzensUniversitt.

Szczepaski,Seweryn.2014.OdHomeradoWulfstanawycigijakomotywhonorowaniazmarychuludwindoeuropejskich(iczytylkozmarych?).KomunikatyMazurskoWarmiskie3:315326.

ukin,MarkBorisovi.2005.Gotskijput.Goty,Rimiernjachovskajakultura,SanktPeterburg:IdatelstvoGosudarstvennogoUniversiteta.

ukin,MarkBorisovi,iMichailMichailoviKazanski,OlegSharov.2006.DeslesGothsauxHuns:LenorddelaMerNoireausBasempireetlpoquedesgrandesmigrations,BARInternationalSeries1535.Oxford:J.andE.HedgesLtd.

TempelmannMczyska,Magdalena.1992.Specyficznepochwkikulturywielbarskiej.ActaUniversitatisLodziensis,FoliaArchaeologica16:191199.

Tiefenbach,Heinrich.2010.AltschsischesHandwrterbuch.Berlin,NewYork:WalterDeGruyter.

Toporova,TatjanaVladimirovna.1994.Semantieskajastrukturadrevnegermanskojmodelimira,Moskva:RADIKS.

Vaan,MichielDe.2008.EtymologicalDictionaryofLatinandotherItalicLanguages.Leiden:Brill.

Vasmer,Max.1987.Etimologieskijslovarrusskogojazyka.T.3.Moskva:Progress.Vries,JanDe.1956.AltgermanischeReligionsgeschichte.Bd.I.Berlin:WalterdeGruy

ter&Co.2000.AltnordischesetymologischesWrterbuch.Leiden:Brill.Walenta,Krzysztof.1980.ObrzdekpogrzebowynaPomorzuwokresiepnolateskim

irzymskim.ArchaeologiaBalticaV.d:KatedraArcheologiiU.1992.Przyczynekdogenezywielbarskichcmentarzyskkurhanowychzkrgamikamien

nymi.ActaUniversitatisLodziensis,FoliaArchaeologica16:169177.Wesche,Heintich.1940.DeralthochdeutscheWortschatzimGebietedesZaubersund

Weissagung.Halle(Saale):MaxNiemeyerVerlag.

ANDRZEJPIOTRKOWALSKI RAH,2017200

Witczak,KrzysztofTomasz,iAndrzejPiotrKowalski.2002.Rytuaciaopaleniawkontekcieindoeuropejskichwyobraenatematmierci.Popiiko:FuneraliaLednickie4:5974,red.J.Wrzesiski.Sobtka,Wrocaw:SNAP.

Wolfram,Herwig.2003.HistoriaGotw.Prze.R.Darda,I.Dbek,K.Berger.Warszawa,Gdask:WydawnictwoMarabut,.

2006.OrigioetReligio.EthnicTraditionsandLitaratureinEarlyMedievalTexts.WFromRomanProvincestoMedievalKingdoms,ed.Th.,F.,X.Noble.5774.London,NewYork:Routledge.

Wogiewicz,Ryszard.1981.Kulturyoksywskaiwielbarska.WPrahistoriaziempolskich,t.V,red.J.Wielowiejski.135190.Wrocaw:Ossolineum.

1986.DieGotenimBereichderWielbarkKultur.PeregrinatioGothica,ArchaeologiaBaltica,84/85:6398.d.

Zinkovskaja,IrinaVladimirovna.2010.KorolestvoErmanarichavistoriivostonojEvropyIVveka.Vorone:Voroneskij,GosudarstvennyjUniversitet.

Zoga,GeirTmasson.1967.AConciseDictionaryofOldIcelandic.Oxford:ClarendonPress.

THEANTHROPOLOGYOFTHEABORIGINALGOTHICCULTURE.THEFUNERARYCUSTOMS

SUMMARY

ThearticledealswiththeoldestGothimagesofdeathandfuneraryrituals.ApartfromthearchaeologicalsourcesconnectedwiththeWielbarkcultureoftheRomanperiod,theirimportantdocumentationisalsomadebysomerelicsoftheGothiclanguage.Usingacomparativeapproach,somediscussionsandethnologiccommentarieswereprovidedforthefollowingGothicterms:deathanddeadpeople(maurrjan:tokill,tomurdergaswiltan:todiediwan:todiedaus:deadnaus:abody,acorpse)ritualaccessoriesandactions(ilftrjom:abedofthedeadgaunous,hiufan,flokan:mourningoverthedeadstarua:funeraryfeastganawistron:toburythedead)sepulchralobjects(hlaiwhlaiwasns:atombinaformofacavityintheground,asepulchralcaveaurahjn/saurahi:anembankment,aclaylayerformingabarrow,atomb)witchesnecromancers,probablyresponsiblefordisassemblingremainsofthedead(halirunna:awitchpracticingwitchcraftovertombs).Moreover,thereasonsfortheWielbarkculturetaboothatforbadetoputweaponsandworkingtoolsintothetombswerediscussed.WhatmakestheequipmentoftheWielbarkculturetomsismainlyjewellerymadeofnoblemetals.ThenamesofGothicfineryrefertotheimageofasnake,anundergroundreptile,thatisassociatedwithtombsanddeathinthemythologyandpoeticphasing.Shapesofthefinerydiscoveredbyarchaeologists(bracelets,fingerrings,somehairgrips)resemblethesnake.GothicfunerarycustomsrelatetooldIndoEuropeanrites,e.g.:theimageofparadiseasapastureforthedeadhowever,theyalsoincludeGermanicand

ANTROPOLOGIAPIERWOTNEJKULTURYGOTWRAH,2017 201

Celtictopics,e.g.:ajourneyofthedeadtotheotherworldonaboatoracart.IntheBibletranslatedbyUlfilas,therearenoimagesofhell,punishmentfortheguilt,northeideaofresurrection,whichprovesthattheGothsdidnothavetheiranalogiestotheeschatologicalideasofChristianity.

Keywords:Goths,Wielbarkculture,Gothicvocabulary,Gothicfuneraryrituals,Germanicimagesofdeath,Gothiceschatology