SPIS TREŚCIANALIZY I PUBLICYSTYKA

REPORTAŻE

RECENZJE

ANALIZYIPUBLICYSTYKAI

WSPÓŁCZESNA MUZYKABIAŁORUSKA

Anna Kuleszewicz

Czym jest współczesna muzyka białoruska? Czy w kraju reżimu i propagowania językarosyjskiego muzyka w języku białoruskim ma w ogóle rację bytu? Czy odnajdujeodbiorców?Wielu może się zdziwić, ale białoruska

„młoda” muzyka istnieje, rozwija się i nadodatek zyskuje coraz to nowychzwolenników, nie tylko na samej Białorusi, aletakże poza jej granicami. Postaram siępokrótce przedstawić charakterystykęwspółczesnej białoruskiej muzyki oraznajnowsze tendencje w niej zachodzące, atakże zaprezentować niewielki „przegląd”białoruskich zespołów.

Różnorodność gatunków oraz stylówna białoruskiej scenie muzycznej możewprawić w osłupienie. Zwolennicy każdegorodzaju muzyki znajdą coś dla siebie. Możnaprzebierać od muzyki elektronicznej, techno,przez rap, hip­hop, pop, folk, klasykę, poróżne typy rocka i nawet muzykę metalową.Jednak obserwując tendencje w białoruskiejmuzyce (chociażby śledząc festiwale lubprzeglądając jedną ze stron internetowychpoświęconych tej tematyce) odważyć sięmożna o stwierdzenie, iż awangardęwspółczesnej białoruskiej kultury muzycznejtworzy białoruski rock. I to nie tylko zaprzykładem kultowego N.R.M.­u (o którymnie sposób nie wspomnieć), ale w tej chwilitakże wielu innych wykonawców.Polityczność muzyki

Historia najnowszej muzykibiałoruskojęzycznej zaczyna się w latach 90.ubiegłego wieku. Wtedy to, jako odpowiedźna zalewającą białoruskie media rosyjskąkulturę masową, zaczęły powstawać pierwszeformacje tworzące w swoim ojczystym języku.Dla przykładu: w 1994 r. powstał N.R.M., w1999 r. – ZM99 i Stary Olsa. Małymikroczkami, białoruskojęzyczna muzykazaczęła zataczać coraz większe kręgi,zyskiwać nowych zwolenników, fanów oraz

twórców. Choć i dzisiaj w białoruskichpaństwowych stacjach radiowych nieczęstomożna usłyszeć piosenkę „na biełaruskajmowie”, to do dzisiejszego dnia poczynionyzostał spory postęp w rozwoju muzykibiałoruskojęzycznej.

Od razu może się nasunąć pytanie opolityczność tej muzyki. Otóż politycznypodtekst w tej kwestii, mniejszy lub większy,będzie zawsze, niezależnie od prezentowanejtematyki twórczości. Przy prowadzonej przezbiałoruskie władze polityce rusyfikacjiwszystko, co propaguje białoruską kulturę lubjęzyk automatycznie zyskuje polityczną, aniekiedy wręcz opozycyjną wymowę. I nie maznaczenia, czy dany wykonawca faktycznie wswoich piosenkach porusza kwestie politycznelub wolnościowe, czy też śpiewa o zupełnieneutralnych tematach1. Muzyka niesie ze sobąpewien potencjał: jednoczy ludzi, albo zapomocą swojego brzmienia, albo za pomocąswoich treści. Poprzez muzykę możnapopularyzować pewne idee, wartości, hasła.Jak się za białoruskim przykładem okazało,poprzez muzykę można popularyzować takżejęzyk. O ile w latach 90. raczkującabiałoruskojęzyczna muzyka była nowymzjawiskiem, o tyle w ostatnim czasie,zwłaszcza w środowiskach młodzieżowych,opozycyjnych lub po prostu wśródentuzjastów, zapanowała wręcz „moda” nabiałoruskojęzyczną muzykę. Świadczyć o tymmoże liczba nowych, powstających zwłaszczapo 2000 r., „białoruskojęzycznych” formacjioraz fakt, że niektóre białoruskie grupy,1 Podobna sytuacja dotyczy wykorzystywania językabiałoruskiego w innych sferach kultury – np. literaturze,filmie, teatrze.

tworzące z początku w języku rosyjskim,zaczęły pisać piosenki z wykorzystaniemtakże ojczystego języka2. Coraz większą sławęzaczęły zyskiwać festiwale muzykibiałoruskiej (o których będzie mowa w dalszejczęści tekstu), zaczęto także wydawaćskładanki z piosenkami różnychbiałoruskojęzycznych grup. Przykładem możebyć, wydanie staraniami „Fan­klubu muzykibiałoruskiej”3 składanek muzycznych podnazwą „Nasza Alternatywa”. Płyty tezestawiają utwory utrzymane w klimatachalternatywy i ciężkiego rocka, wykonawcamisą białoruskie grupy muzyczne pochodzące zcałej Białorusi, a także wywodzące się zBiałostocczyzny (zespoły Rima oraz 5set5).Książeczki dołączone do dysków zawierająinformację na temat zespołów, które wzięłyudział w projekcie. Płyty „NaszaAlternatywa” rozpowszechnia się bezpłatnie,można ich także posłuchać w Internecie(Tuzin Hitau)4. Do tej pory kampania „NaszaAlternatywa” wydała 2 dyski – jeden w 2009r., drugi w 2010 r.

Czynnikiem uławiającym rozpowszech­nianie oraz popularyzację białoruskojęzycznejmuzyki jest niewątpliwie Internet. Wielezespołów rozpowszechnia swoje utworywłaśnie w sieci licząc na to, że tą drogą uda imsię zaistnieć w świecie najnowszej muzykibiałoruskiej.

Popularyzacja muzyki białorusko­języcznej nie otrzymuje aprobaty ze stronywładz, zwłaszcza, gdy piosenki pośrednio lubnawet bezpośrednio poruszają tematypolityczne, wolnościowe i demokratyczne (aowa bezpośredniość zawarta w tekstachniekiedy może zadziwiać). Białoruską muzykętrudno usłyszeć w państwowym radio,piosenki te są puszczane najczęściej wrozgłośniach opozycyjnych, np. nadawanym zBiałegostoku Radiu Racja.Świat festiwali

Największym, najstarszym i zpewnością najbardziej znanym festiwalemmłodej rockowej muzyki białoruskiej jestfestiwal „Basowiszcza”, organizowany przezBiałoruskie Zrzeszenie Studentów w Gródkukoło Białegostoku nieprzerwalnie od 1990 r.

Festiwal odbywa się zawsze w lipcu i trwadwa dni, podczas których szansę prezentacjimają białoruskie zespoły, często wywodzącesię z mniejszości białoruskiej zamieszkującejBiałostocczyznę, zapraszane są też zespoły zsamej Białorusi. Jak można przeczytać naoficjalnej stronie internetowej wydarzenia, wzwiązku z panującym reżimem Łukaszenkifestiwal w Gródku jest jedną z nielicznychokazji do swobodnej ekspresji, zarówno dlawykonawców, jak i dla publiczności.Basowiszcza to wydarzenie niekomercyjne(wstęp na imprezę jest bezpłatny), a głównymsponsorem całego przedsięwzięcia jestMinisterstwo Spraw Wewnętrznych iAdministracji (Festiwal Basowiszcza). Opróczzespołów białoruskich na Basowiszczyusłyszeć można także polskie grupy – naprzykład w lipcu 2012 r. były to Farben Lehre iRaggafaya (Radio Białystok).Udział wfestiwalu gości zza wschodniej granicy nie jestjednak najprostszą sprawą i to nie tylko zpowodu działań reżimu białoruskiego. OdkądPolska w 2007 r. znalazła się w StrefieSchengen cena wizy dla Białorusinów wzrosłaz 5 do 60 Euro (Basowiszcza). W 2009 r.kwestią wiz zajął się współorganizatorfestiwalu, grodzieński ruch „Za svabodu”.Jednakże tylko w konsulacie RP w Grodnieudało się zorganizować możliwośćwydawania bezpłatnych wiz. Według różnychźródeł, otrzymało je od 600 do 800 osób.

Ale festiwale białoruskiej muzyki mająmiejsce nie tylko poza granicami kraju.Oczywiście, przeprowadzenie festiwalu nawymiar „Basowiszczy” na samej Białorusi niebyłoby możliwe, jednak muzycznychwydarzeń na wschód od Bugu nie brakuje. Ichoć część z nich, organizowana przez2 Przykładem może być powstała w 1990 roku grupa „LyapisTrubetskoy”3 „Fan kłub biełaruskaj muzyki” jest młodzieżową inicjatywąstworzoną w ramach kampanii „Budźma!”. Jako cele stawiasobie pomoc białoruskim wykonawcom oraz popularyzacjęojczystej muzyki (Polskie Radio; Tuzin Hitau)4 tamże (http://tuzin.fm/article/1958/ wgląd: 26.09.2012)Składanki „Naša Alternatyva” wydanej w 2010 roku możnaprzykładowo odsłuchać na stroniehttp://belmusic.org/music/ (wgląd: 26.09.2012)

państwo lub przez koncerny piwowarskie,przedstawia mieszankę zespołówbiałoruskich, rosyjskich i innych, to możnadoszukać się też imprezy promującej młodąniezależną muzykę białoruską. Przykłademmoże być, organizowany od dwóch lat dziękistaraniom mińskiego pub­klubu „Grafiti”festiwal o nazwie „PIKNIK.BY”. W 2012 r.„PIKNIK.BY” odbył się 1 lipca w okolicachwsi Szabli. Występowało ponad 20 formacji:zespoły (np. Pomidor/off, Akute,HandmadE), nie zabrakło też DJ­ów, poetów,artystów, tancerzy. Oprócz dwóch scenmuzycznych na przybyłych czekały atrakcjetakie jak wystawy, kino pod gołym niebem,body art., joga, gry sportowe i planszowe. Zawstęp na imprezę trzeba było jednak zapłacić90 000 rubli białoruskich (ok. 40 zł) (Biel­Biz).

Tyle w kwestii ogólnego omawianiabiałoruskiej muzyki oraz imprez z niązwiązanych. W dalszej części tekstu podejmępróbę konkretniejszego omówienia kilkusubiektywnie wybranych białoruskichzespołów, na które – bądź co bądź – wartozwrócić uwagę .Sława N.R.M.­u

N.R.M. powstał w 1994 r. i był jednym zpierwszych zespołów rockowychśpiewających po białorusku. Nazwa zespołuto skrót od „Niezależnaja Respublika Mroja”(w tłumaczeniu: „Niepodległa RepublikaMarzeń). Zespół powstał z inicjatywy LavonaVolskiego, Alezisa Dziemidowicza i JurasiaLaukou (których już wcześniej łączył Zespoł„Mroja”) oraz Pita Paulau. Muzycy od zawszebyli związani z ruchem odrodzenianarodowego oraz opozycją demokratyczną,tworzona przez nich muzyka nie raz byłanazywana „manifestacją wolności”. Samzespół niekiedy bywa nazywany „BiałoruskąNirvaną”. Niektórzy postrzegają go jakoswego rodzaju fenomen socjologiczny, gdyżpod wpływem muzyki N.R.M. wieluBiałorusinów zaczęło na co dzień używaćjęzyka białoruskiego. Autorem większościtekstów jest Lavon Volski – ówczesny lidergrupy, muzyk, poeta, literat i dziennikarz.N.R.M wydał do tej pory 9 albumów5. Zespółzdobył olbrzymią popularność nie tylko na

Białorusi, ale jest znany także w Europie(występował w Polsce, Czechach, Słowacji,Niemczech, Francji, Szwecji, Ukrainie i Rosji.)Jest bez wątpienia najbardziej znanymbiałoruskim zespołem w Polsce, grywałkoncerty w wielu polskich miastach (m.in.Białymstoku, Warszawie, Poznaniu,Krakowie), niejednokrotnie gościł na festiwalu„Basowiszcza”. Pierwsza trasa koncertowazespołu po Polsce odbyła się w 2005 r. N.R.M.nawiązał też współpracę z kilkoma polskimiformacjami (Pidżama Porno, Orkiestra naZdrowie, T.Love), współorganizował koncertytych grup w Mińsku (N.R.M.).

Dobra passa N.R.M.­u nie trwałajednak wiecznie. Po wydaniu w 2007 r. krążka„06” między członkami zespołu zaczęło się cośburzyć. Ostatnie koncerty N.R.M. dawał w2008 roku. Później o zespole przycichło, światobiegły plotki o rozpadzie kultowej grupy.Jednak zespół oficjalnie się nie rozpadł, jegooficjalna reaktywacja nastąpiła 18 lutego 2011r. Z tym, że już bez Volskiego. Po premierzebyły „06” widocznym było, że ówczesny lidergrupy jest już zmęczony N.R.M.­em. Wedługniego idea zespołu się już wyczerpała,podobnie jak niegdyś idea zespołu „Mroja”.Volskiemu przestał wystarczać format„Patriotycznej rock piosenki”, jaką tworzyłN.R.M., zapragnął działać w szerszym polu.Nie chcąc jednak brać na siebieodpowiedzialności za rozpad grupy zaczął poprostu udzielać się w indywidualnychprojektach, kolegów z zespołu pozostawiającwłasnemu losowi (UDF.BY). Czy uda im sięreaktywować N.R.M. bez lidera Volskiego?Odpowiedź na to pytanie dopiero przyniesieczas.W strumieniu muzyki Starego Olsy

Stary Olsa jest strumieniem, który toczyswe wody w zachodniej częściMohylewszczyzny. A od nazwy tegostrumienia swoje miano wzięła białoruska5 „Łałałała” (1995), „Odzirydzidzina” (1996), „Made inN.R.M.” (1997), „Pašpart hramadzianina N.R.M.” (1998),„Akustyčnyja kancerty kanca XX stahodździa” (1999), „Tryčarapachi” (2000) , „Dom kultury „(2002) , „Spravazdača1994­2004” (2004), „06” (2007)

grupa muzyczna, która istnieje od 1999 r.Zespół nie tworzy nowej muzyki –rekonstruuje, w miarę możliwości jaknajdokładniej, muzykę minionych wieków. Wrepertuarze grupy znajdziemy narodowebiałoruskie średniowieczne ballady i pieśniwojskowe, narodowe tańce białoruskie,utwory białoruskich kompozytorów epokirenesansu, melodie białoruskich twórcówmuzyki dworskiej, białoruskie pieśnipochodzące z XVI i XVII w. oraz różnepopularne europejskie melodie wywodzącesię ze średniowiecza lub renesansu. Wzwiązku ze swoim specyficznym charakteremStary Olsa współpracuje z wielomaeuropejskimi bractwami rycerskimi imuzeami. Grupa znana jest z tego, żeprzywiązuje ogromną wagę do tego, byinstrumenty na których grają muzycy były jaknajbardziej zbliżone do tych używanych wdanej epoce. Chcą, by ich muzyka pozwalałausłyszeć dźwięki instrumentów dawnozapomnianych (takich jak: lira korbowa, dudy,gęśle, lutnie, cymbały, bęben arabski, hudok,wargan), między którymi znajdują się teżinstrumenty typowo białoruskie. Twórcą iliderem grupy jest Zmicer Sasnouski, opróczniego zespół stanowi 5 osób: Maryja Szaryj,Ilya Klubnicki, Aleś Czumakou, AndrejApanowicz, Siarhej Tapczeuski. Od 2003 r. zzespołem współpracuje grupa taneczna „TeatrJavaryna”, która podczas koncertówzaznajamia publiczność z dawnymitanecznymi tradycjami (Stary Olsa band). Dotej pory zespł wydał 11 albumów (Stary Olsadyskografia). Grupa dawała w swojej karierzewiele koncertów nie tylko na Białorusi, aletakże w Polsce (m.in. w Poznaniu czy podczaswrześniowych festiwali w Biskupinie) i wEuropie. W Polsce jest jednym z lepiej znanychbiałoruskich formacji muzycznych.Drygva

Białoruskie słowo „dryhva” oznacza popolsku „trzęsawisko” i to właśnie taką nazwęnosi formacja, na którą pragnę zwrócić uwagę­ nie ze względu na popularność, ale na jejwyjątkową specyfikę oraz styl muzyczny.Powstała w 2007 r w Mohylewie Drygva grapogański folk metal, w swoich tekstach

nawiązuje do kultury Białorusi6 sprzedczasów przyjęcia chrześcijaństwa. Grupa dotej pory wydała tylko jeden pełny album („SynMahutnaha Roda”, 2010 r.), dwa dema orazdwa single ­ ostatni w 2012 r. Obecnie nazespół składają się dwaj członkowie: AleksejStecuk oraz „Pavel”. Do niedawna w grupiegrali także „Aleksandr” i Vital Berazouski(Encyclopedia Metallum). Zespółrozpowszechnia swoje nagrania w Internecie,m. in. poprzez portal YouTube oraz MySpace(Drygva).Krama

Popularny rockowy białoruski zespółKrama powstał w 1991 r., ale jego przyszłylider, Ihar Baraszkiewicz, był już znany wlatach 80­tych, kiedy śpiewał w legendarnymzespole „Bonda”. Po rozpadzie tej grupyBaraszkiewicz mieszkał i pracował jakoartysta w Baranowiczach. W 1991 r.skontaktował się z nim Ilja Szeuczyk izaproponował mu dołączenie do zespołu„Rokis”. I tak niebawem, z „Rokisu” zrodziasię „Krama”.

Krama reprezentuje klasyczny rock,wzorowany na twórczości angielskichzespołów takich jak Rolling Stones, DeepPurple i The Beatles, czym wyróżnia się wśródinnych białoruskich grup muzycznych, którereprezentują style secesyjne, łączą gatunki.Autorem tekstów do pierwszych piosenekKramy jest Źmitry Łukaszuk, a w ciąguostatnich dziesięciu lat większość słów wyszłaspod pióra Nastaja Hulaka.

W 1994 r., po wystąpieniu z okazji 10rocznicy objęcia stanowiska prezydenta przezAleksandra Łukaszenkę, wiele białoruskichzespołów otrzymało nieformalny zakazwystąpień – grupy te nie miały możliwościgrania na większych muzycznych imprezach,w radio nie puszczano ich piosenek. Wśródtych zespołów znalazła się także Krama.Oficjalny powód, dla którego odmawianogrupie tej możliwości miał być „niski poziom6 A właściwie należałoby powiedzieć „do kultury WielkiegoKsięstwa Litewskiego”, bo tak w przeszłości nazywało siępaństwo, którego dziedziczką kulturową jest dziś Białoruś.

artystyczny” jej utworów. Muzycy bylizmuszeni występować poza granicamiBiałorusi lub grać jedynie na małych i częstoprywatnych imprezach. Sytuacja zmieniła siępo rozmowie kilku „zakazanych muzyków” zideologiem administracji prezydenta, AlehamPralaskouskim, który obiecał „zniesienieczarnej listy” zespołów. Od 2008 r. Kramaponownie uczestniczy w większychfestiwalach muzycznych na terenie kraju. PozaBiałorusią grupa gościła m.in. na festiwaluBasowiszcza.Zespół tworzy obecnie 5 osób: IharBaraszkiewicz, Ciarżuk Truhanowicz, AndrejLawończyk, Aliaksandr woraz Andrej Filatau.Do tej pory grupa wydała 7 albumów,pierwszy w 1993 r., a ostatni w 2007 r.(Basowiszcza).Jadowity ZM99

Grupa ZM99 (dawniej nazywająca się„Źmiaja”, czyli po polsku po prostu „wąż”)powstała w 1999 r. i prezentuje alternatywnyrock połączony z brutalnym kobiecymwokalem. Muzyka zespołu nie jest jednakbrutalnie agresywna – wręcz przeciwnie,łączy, często odmienne elementy, rocka,muzyki Etno, niekiedy wkraczając na polehard rocka. W 2009 r. zespół przeszedłprzemianę – wtedy właśnie ze „Źmiaji”powstała „ZM99”, zmieniło się też logozespołu. W tym samym roku grupazapowiedziała też nagranie pełnego albumu.Płyta „WWW.ZM99.NET” ujrzała światłodzienne w 2010 r. Rok później pojawił sięnowy album zespołu – NII ER”. Obydwaalbumy można pobrać z internetowej stronyZM99.

ZM99 grywał na wielu festiwalach,m.in. na Basowiszczy. Tworzył także duety zgrupami Pomidor/OFF i IQ48. Piosenkizespołu znalazły się też na składance „NaszaAlternatywa”.Obecnie w składzie grupy znajdują się 4osoby: Zoja Karalczuk, Uładzimir Sahonczyk,Yauhen Brouka, Andrej Lihoszerstau (ZM99).Dylematyczny Lyapis Trubetskoy

Grupa ta powstała w lutym 1990 r.,wtedy dała też swój pierwszy koncert na

festiwalu „Try koliery” w Mińsku. Nazwazespołu pochodzi od pseudonimu bohaterarosyjskiej powieści „12 krzeseł” EugeniuszaPietrowa. Liderem grupy został już na samympoczątku student Białoruskiego InstytutuKultury – Siergiej Michałok (LyapisTrubetskoy). Wkrótce grający punk­rock zlekkimi tekstami, żonglujący ze sprytemsowieckimi symbolami Lyapis Trubetskoyzdobył ogromną popularność, nie tylko naBiałorusi, ale także w Rosji. Krótko mówiąc ­podbił serca publiczności z przestrzenipostradzieckiej. Dlaczego można się odważyćo określenie zespołu „dylematycznym”?Zadaniem, jakie stawiała sobie na samympoczątku grupa było wyśmianie popkultury.Później szybko przyszły: popularność,koncerty, nagrody i jak sam Michałokstwierdził – wdepnęli w sam środek tego, zczego próbowali szydzić. W 2007 r. grupaznowu zaczęła tworzyć w niezależnej formie,a starania te zwieńczyła albumem „Kapitał”(LastFM). Ale to nie koniec „dylematyczności”zespołu. Lyapis Trubetskoy bez wątpieniauznawany jest za rockowy zespół białoruski. Ztym, że… znaczna większość tekstówpowstała w języku rosyjskim. Czy zatempowinni się znaleźć na liście wśród grupśpiewających w języku białoruskim?Lyapisowi trzeba się przyjrzeć bliżej. Nie dasię ukryć, że swoich tekstach często zakrawa opolitykę, mniej lub bardziej otwarcie (aprzykładem może być piosenka pt. „Lu­ka­shen­ko”). Na ostatnich płytach (a grupa możepochwalić się ponad dwudziestoalbumowądyskografią!) zespołu zaczęły się jednakpojawiać piosenki napisane w językubiałoruskim, a w 2009 r. muzycy nagralibiałoruskojęzyczną piosenkę, wręczemanującą ideałami wolnościowymi –„Freedom Belarus”. Czy białoruskojęzycznapassa wśród wielu białoruskich grupmuzycznych wpłynie także na zespół LyapisTrubetskoy i doczekamy się w ich wydaniu wpełni białoruskojęzycznej płyty? Czas pokaże.

BasowiszczaVikipedyja Volnaja Encyklopedyja:Basowiszczahttp://be­x­old.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%96%D1%88%D1%87%D0%B0 (wgląd: 27.09.2012)Bel­BizBel­Biz: Biełaruski Biznezhttp://style.bel.biz/articles/top_7_belaruskh_festa_getaga_leta/(wgląd: 27.09.2012)DrygvaProfil Zespołu Drygva w serwisie MySpace.comhttp://www.myspace.com/drygva (wgląd:27.09.2012)Encyclopedia Metallum.Encyclopedia Metallum, The Metal Archievshttp://www.metal­archives.com/bands/%D0%94%D1%80%D1%8B%D0%B3%D0%B2%D0%B0/3540309102 (wgląd:27.09.2012)Festiwal BasowiszczaOficjalna strona Festiwalu Muzyki MłodejBiałorusi „Basowiszcza”http://www.basowiszcza.org/index.php?id=festyval&L=pl (wgląd: 26.09.2012)Last FMLast FM Lyapis Trubetskoyhttp://www.lastfm.pl/music/%D0%9B%D1%8F%D0%BF%D0%B8%D1%81+%D0%A2%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B9 (wgląd: 27.09.2012)Lyapis TrubetskoyVikipedia Svobodnaya Enciklopediya: LyapisTrubetskoyhttp://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8F%D0%BF%D0%B8%D1%81_%D0%A2%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B9 (wgląd: 27.09.2012)N.R.M.Polska oficjalna strona zespołu N.R.M.

BIBLIOGRAFIA: http://www.nrm.info.pl/ (wgląd: 27.09.2012)Polskie RadioPolskie Radiohttp://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=93285 (wgląd: 26.09.2012)Radio BiałystokPolskie Radio Białystokhttp://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/patronaty/id/82549 (wgląd: 27.09.2012)Stary Olsa bandOficjalna strona zespołu Stary Olsa: bandhttp://staryolsa.com/pol/band.html (wgląd:27.09.2012)Stary Olsa dyskografiaOficjalna strona zespołu Stary Olsa: dyskografiahttp://staryolsa.com/rus/albomy.html (wgląd:27.09.2012)Tuzin HitauTuzin Hitau, słuszny muzyczny partałhttp://tuzin.fm/article/1958/ (wgląd: 26.09.2012)UDF.BYUDF.BY http://udf.by/news/kultura/37505­nrm­vystupc­bez­volskaga.html (wgląd: 27.09.2012)ZM99Oficjalna strona zespołu ZM99http://www.zm99.net/about.html (wgląd:29.09.2012)

1 920 KONTRA 161 2.O WZAJEMNYM POSTRZEGANIU POLAKÓW I ROSJAN NAPODSTAWIE WYBRANYCH FILMÓW

Łukasz Piotrowski

Niniejszy artykuł poświęcony jest wzajemnemu postrzeganiu Polaków i Rosjan wdziełach filmowych. Do analizy problemu wybrane zostały Rok 1612 (Rosja, 2007) oraz1920. Bitwa Warszawska (Polska, 2011) – jedne z nielicznych, powstałych w ostatnichlatach, w których do najważniejszych kwestii należy właśnie wizerunek Polaka iRosjanina.Pomimo tego, że oba filmy dotyczą

przeszłości (i to różnych jej okresów),prezentują i utrwalają one wciąż aktualny,zakorzeniony historycznie wizerunek sąsiada.Należy zaznaczyć, że celem artykułu nie jestdochodzenie prawdy historycznej, aprzedstawione w filmach wydarzenia sąjedynie podstawą do prezentacji wzajemnegopostrzegania Polaków i Rosjan w określonychsytuacjach.

Wzajemny wizerunek Polaków i Rosjanjest tematem licznych prac naukowych,publicystycznych, utworów literackich ifilmów. Jedną z ważniejszych publikacji na tentemat, jakie ukazały się w ostatnim czasie wPolsce, jest z pewnością Katalog wzajemnychuprzedzeń Polaków i Rosjan pod redakcjąAndrzeja de Lazari (de Lazari 2000), w którymporuszane są kwestie wzajemnego wizerunkuPolaków i Rosjan w wielu różnych aspektach –między innymi w literaturze, filmach czymyśli historycznej.

Mówiąc o wzajemnym postrzeganiuróżnych narodów należy wziąć pod uwagęczynniki, które sprzyjają kształtowaniukonkretnego wizerunku. Znaczącą rolęodgrywają w tym przypadku okoliczności, wktórych następuje spotkanie czy wręczzderzenie dwóch kultur ( Lipatow 2005: 101­102). Formują się wówczas „narodowe typypercepcji”, mające, zdaniem AleksandraLipatowa, szczególne znaczenie w przypadkunarodów ze sobą sąsiadujących (Lipatow 2005:102). Mogą one zarówno wpłynąć na poprawęwzajemnych stosunków, jak i doprowadzić dokonfliktu. Postawą mającą wpływ nawzajemne postrzeganie jest równieżetnocentryzm, czyli przekonanie o wyższości

własnej kultury, stawianie jej za wzór godnynaśladowania; odbieranie, interpretowanie iocenianie innych kultur i ich przedstawicielipoprzez pryzmat własnej kultury1.

Z racji tego, że zarówno w Roku 1612jak i 1920. Bitwie Warszawskiej spotkaniedwóch kultur, o którym pisał Lipatow, mamiejsce na wojnie, zaprezentowany jest w nichwizerunek sąsiada – wroga, usiłującegozaburzyć wewnętrzny porządek w państwie inarzucić w nim swoje rządy. Dokładniejszejanalizie tej kwestii poświęcone są kolejneczęści artykułu.Wróg i krzyżowiec

Film Rok 1612 (ros. 1612: ChronikiSmutnogo wriemieni) wyreżyserowany przezWładimira Chotinienkę, poświęcony jestokresowi smuty, jaki panował w Rosji napoczątku XVII wieku. Osłabione państworosyjskie borykało się wówczas z kryzysemwewnętrznym oraz najazdami obcych, w tymtakże polskich, wojsk. Ten właśnie problemstał się głównym motywem filmu Chotinienki.Polacy w filmie przedstawieni są w sposóbnegatywny, co jest zgodne ze stwierdzeniemAleksandra Lipatowa, że okoliczności, wjakich spotkają się dwie kultury, mają wpływna wzajemne ich postrzeganie.

Aby zrozumieć przyczyny tej niechęciwobec naszego kraju nie można ograniczyć sięjedynie do przedstawionego w filmiewizerunku Polaka­najeźdźcy, który chcerozszerzyć swoje wpływy na inne kraje.Konieczne jest wyjaśnienie roli, jaką odgrywa1 Zob. więcej na temat etnocentryzmu: (Gruszewickaja 2003:37­41).

Zachód w kulturze rosyjskiej. Jak uważająJerzy Faryno i Andrzej de Lazari (de Lazari1995b: 34­35), jedną z przyczyn niechęciRosjan wobec cywilizacji zachodniej jestzwiązek tej ostatniej z cywilizacją rzymską,racjonalizmem, liberalizmem i prawemzewnętrznym2. Czynniki te, obce kulturzerosyjskiej, są zaprzeczeniem tradycyjnychrosyjskich wartości, a próby ich przeniesieniana rosyjski grunt budziły niechęć i obawę owyparcie rosyjskiej tradycji prawosławnejprzez wartości zachodnie. Zachód – z punktuwidzenia Rosji – rozpoczyna się pozaobszarem słowiańskim, na terytoriachgermańskich i romańskich (Gruszewickaja2003: 35). Położenie Polski jest w zaistniałychokolicznościach problematyczne. Podwzględem geograficznym i etnicznym Polskaniewątpliwie jest częścią słowiańskiejwspólnoty. Jednak w kwestii kulturowej (azwłaszcza religijnej) przynależy do Zachodu ijest przez to uważana za zdrajcęsłowiańszczyzny. Opinie takie pojawiały sięwśród myślicieli XIX­wiecznych i możnaodnieść je również do współczesnejinterpretacji filmu3. Mówiąc o negatywnymstosunku Rosjan do katolicyzmu wartoprzywołać poglądy Iwana Iljina – rosyjskiegomyśliciela pierwszej połowy XX wieku,zagorzałego krytyka zachodniej wiary. Wswojej pracy zatytułowanej O prawosławiu ikatolicyzmie oskarża on wyznawców tej religiio niezrozumienie i brak poszanowania wobecprawosławia (Iljin). Katolicy, nazywani przezmyśliciela „nieprzyjaciółmi Rosji”4, sąprzekonani o tym, że ich wiara jest jedynąprawdziwą, z pogardą odnoszą się do innychwyznań, charakteryzują się wyjątkowąnietolerancją wobec wszelkiej odrębnościkulturowej i religijnej. Siłą narzucają swojąwiarę i łacińską kulturę, wypaczają sens naukigłoszonej przez Chrystusa, za wszelką cenędążą do zdobycia i sprawowania władzy. Iljinkrytykuje hierarchię kościelną, jaka panuje wkatolicyzmie, zwierzchnictwo papieża i jegonieomylność w sprawach kościoła (Iljin).

Odbicie poglądów religijnych IwanaIljina można zaobserwować w filmieChotinienki5. Jedna z pierwszych scenrozgrywa się w Rzymie. Katolicki ksiądz, jak

się okazuje – Polak, wizytuje u swojegowatykańskiego zwierzchnika. Duchownyplanował udać się do Ameryki, bychrystianizować Indian. Kardynał daje mujednak inne zadanie: ma wyruszyć do Rosji –„wielkiego, dzikiego kraju”, jak nazywa jąkościelny dostojnik – i tam szerzyć katolicyzm.Kardynał przekonany jest, że Indianie prędzejczy później przejdą na rzymską religię (wrazie oporu zostanie zastosowana siła),sprawa Rosji jest w tym momencie pilniejsza.W efekcie katolicy jawią się jako ludzie,których głównym zadaniem jest narzucenieswojej wiary i kultury w najdalszych nawetzakątkach świata, żywiąc przy tymprzekonanie, że wyznawcy innych religii sąludźmi dzikimi i niecywilizowanymi. Wjednej z późniejszych scen z ust katolickichduchownych, którzy udali się do Rosji bywypełniać misję powierzoną przez Watykan,pada stwierdzenie, że przyjęcie łacińskiejwiary jest w obecnej sytuacji jedynąmożliwością na wyrwanie się ze smuty izaprowadzenie porządku w państwie.Jednakże, w filmie 1612 to polski duchownyponiesie porażkę. Po długiej tułaczce i2 Opozycja prawo wewnętrzne – prawo zewnętrzne, którawzięła swój początek w kręgach słowianofilskich,przeciwstawia charakterystyczne dla rosyjskiej kultury prawomoralne zachodniemu prawu pisanemu, narzucanemu „zzewnątrz”. Z punktu widzenia prawa zewnętrznego ważnejest jedynie to, aby czyn był zgodny z punktu widzeniaprawa, bez względu na pobudki i moralność człowieka, któryten czyn popełnia. Stosunek prawa pisanego do prawamoralnego rozpatruje m. in. Andrzej de Lazari, zob. (A. deLazari 1995a: 106­111).3 Za zdradę są też często uważane wydarzenia czasównajnowszych – zmiana priorytetów w polskiej politycezagranicznej po 1989 roku, tj. skierowanie jej w głównejmierze na Zachód. Największe znaczenie ma tu przystąpieniePolski do struktur NATO, czemu stanowczo sprzeciwiała sięRosja, oraz wstąpienie do Unii Europejskiej (zob. np. A.Włodkowska 2005: 119­120).4 O stosunku Rosjan do katolicyzmu i Polski na przestrzeniwieków pisze m. in. Ewa Przybył (E. Przybył 2006).5 Warto w tym miejscu wspomnieć, że producentem filmu jestNikita Michałkow, jeden z najbardziej znanych rosyjskichreżyserów, zafascynowany poglądami Iwana Iljina (zob.Russkij fiłosof).

spotkaniu z prawosławnym starcem, któryudzieli mu życiowych porad, opuści Rosję nazawsze oraz zrozumie, że „nawrócenie” tegokraju na cywilizację łacińską nie jest możliwe.Po powrocie do Watykanu nie zostanie nawetwysłuchany przez swoich zwierzchników.

Ważnym wydarzeniem, które wpłynęłonegatywnie na stosunku polsko­rosyjskie, byłopoparcie, jakiego na początku XVII wiekuPolacy udzielili Dymitrowi Samozwańcowi –prawosławnemu mnichowi, który przeszedłna katolicyzm i, podając się za cudemocalałego syna Iwana Groźnego6, zasiadł narosyjskim tronie. Wraz z nim do krajuprzybyło wielu Polaków, liczących na szybkiewzbogacenie się i zdobycie nowej strefywpływów. W filmie Chotinienki u bokunowego, samozwańczego władcy zasiadawcześniej wspomniany katolicki duchowny,który wizytował w Watykanie. Wzbudzającyprzerażenie i nienawiść wśród Rosjan carzostaje zamordowany niespełna rok po objęciurządów. Jego zwłoki zostają bezczeszczone, anastępnie wystrzelone z armaty w kierunkuPolski – kraju, z którego wraz zsamozwańczym carem nadciągnął nad Rosjęchaos i zniszczenie.

Kolejne sceny filmu przenoszą widzado drugiej dekady XVII wieku. Po czterechlatach bezkrólewia decydujący udział wkształtowaniu państwa rosyjskiego znów mająPolacy. Szczególną uwagę zwracasymboliczna scena przysięgi nowemu władcy,składana przez Rosjan do pustego tronu.Wymowność tej sytuacji podkreśla niewidomyczłowiek, który przedziera się przez tłum ipyta napotykanych ludzi o to, jak wyglądanowy car. Odpowiedź jest tylko jedna – natronie nie ma nikogo, władca nie zechciałnawet przybyć na uroczystość. Pojawiają sięjednak głosy, że został nim Władysław, synZygmunta III. Zaszczytne miejsca wokół tronuzajmują Polacy oraz Rosjanie, którzy dlawłasnych korzyści zdradzili swoją wiarę iojczyznę. Padają słowa, że kraj doczekał sięwreszcie „silnego i sprawiedliwego władcy”, ajeden z obecnych na uroczystości Lachów7ogłasza, że spełniła się wola Boża. Możnazauważyć w tym miejscu kolejne negatywneodniesienie nie tylko do Polaków, ale i do

katolicyzmu jako religii, dla którejpodporządkowanie jednego państwa przezdrugie interpretowane jest jako wola Boga.Osoby uważające zaistniałą sytuację za zdradęi hańbę dla kraju spotyka śmierć lubokaleczenie. Mężczyzna wykrzykujący ztłumu swój sprzeciw zostaje pojmany i wchwili, kiedy z mównicy pada odezwa doludu, aby był posłuszny wobec nowegowładcy i aby nowy car rządził zwycięsko wszczęściu i pokoju, zostaje mu odcięty język.

W kolejnych scenach reżyser pokazujewojska, które wtargnęły do Rosji. Wśródwojowników są przedstawiciele różnychpaństw zachodnich, jednak kluczową rolęodgrywają Polacy z – granym przez MichałaŻebrowskiego – hetmanem na czele.Ostatkiem sił rosyjscy burłacy ciągną barkę zprzybyszami z Zachodu, za zbyt wolną pracęczekają ich kary cielesne. Ludzie ciprzedstawieni zostają jako niewolnicy obcychnajeźdźców we własnym kraju. Obecni napokładzie oddają się prymitywnymrozrywkom, z zainteresowaniem przyglądająsię chłoście jednego z burłaków, który zakradłsię w nocy na statek. Przyjmują zakłady, czyuda mu się przeżyć. Przybysze z Zachoduupijają się, wykrzykują niecenzuralne słowa(co ciekawe, z ust Rosjan w filmie nie słyszysię przekleństw). Bójki, gwałty i morderstwadokonywane na oczach dzieci, podpalenia,kradzieże – tego wszystkiego dopuszczają siękatolicy, uważający się za bogobojnych icywilizowanych. Uosobieniem wszelkiego złajest postać polskiego hetmana. Przedstawionyzostaje jako zabójca młodego carewiczaFiodora Godunowa, prawowitego następcy6 Carewicz Dymitr został zabity w 1591 roku, pojawiły sięjednak pogłoski, że w rzeczywistości zginęła inna osoba aDymitr ukrywa się, aby w odpowiednim czasie upomnieć sięo władzę. Przybyły do Polski samozwaniec (w rzeczywistościzbiegły z klasztoru mnich) obiecał polskim dostojnikomkorzyści majątkowe i terytorialne w zamian za pomoc wzdobyciu przez niego tronu moskiewskiego (L. Bazylow 2005:94­98).7 Obecnie przestarzałe określenie stosowane wobec PolakówKuzniecow 2000). Rosjanie z kolei byli nazywani przezPolaków Moskalami (Moskal), co również można zauważyćw filmie Chotinienki.

tronu po zmarłym Borysie Godunowie. Polakchce osadzić na tronie Ksenię Godunową,siostrę zabitego carewicza. Planuje ożenić się znią nie z miłości, a jedynie dlatego, abysamemu rościć sobie prawa do sprawowaniawładzy w państwie. Usiłuje zmusić kobietę doprzejścia na katolicyzm. Szantażuje jązabraniem córki, chociaż, w przeciwieństwiedo Kseni, ma świadomość, że ich wspólnenieślubne dziecko już nie żyje. Interesuje gowyłącznie osobista korzyść, nie interesuje zaśkrzywda, jaką wyrządza innym osobom. Tokolejna obecna w filmie krytyka zachodnichpostaw – w tej sytuacji napiętnowany zostajeindywidualizm i troska wyłącznie o własnedobro.

Po długotrwałej walce wojska wrogazostają w końcu odparte. Zwycięża Rosja,prawosławie i tradycja. Polski hetman wraz zKsenią zostają skazani na śmierć. Dostająjednak drugą szansę: kobieta resztę swoich dnima spędzić w klasztorze, hetman zostajewyzwany na pojedynek przez rosyjskiegochłopa, który, podszywając się podzasłużonego hiszpańskiego żołnierza, zdołałwywrzeć wpływ na bieg walki i przyczynić siędo pokonania Polaków. Hetman wywyższa sięi uważa go za niegodnego partnera dopojedynku, w końcu jednak chwyta za szablę.Walczy, ale przegrywa w sposóbspektakularny. Jego głowę przebija na wylotszabla rosyjskiego wojownika. Scenasymbolizuje ostateczną porażkę, jaką poniosław tym konflikcie Polska i utożsamiana z nią wfilmie pycha, nietolerancja i zaborczość.

Należy dodać, że dowódcy powstaniaprzeciwko Polakom – Kuźma Minin i DymitrPożarski – zostają narodowymi bohaterami wswoim kraju, a pomnik na ich cześć do dniadzisiejszego zajmuje zaszczytne miejsce namoskiewskim Placu Czerwonym. Wagę, jakąnadaje się pokonaniu Polaków i wyparciu ichz Moskwy w 1612 roku, podkreśla fakt, że od2005, w kolejne rocznice wyzwolenia kremla(4 listopada), obchodzone jest w Rosji świętopaństwowe – Dzień Jedności Narodowej8.Barbarzyńcy i ofiary

Polski film, na podstawie któregozostanie zaprezentowany wizerunek Rosjan i

Rosji bolszewickiej, dotyczy wojny polsko­bolszewickiej, jaka rozegrała się w latach 1919­1920. Mamy więc do czynienia z kolejnązbrojną konfrontacją obu narodów. Polacy,którym rok wcześniej udało się odzyskaćniepodległość, musieli zapobiec natarciu naswój kraj bolszewików, pragnących walczyć z,jak to określali, burżuazyjną władzą irozszerzać zasięg rewolucji coraz dalej naZachód.

Zanim jednak zostanieprzeanalizowany wizerunek Rosji i Rosjan wfilmie Jerzego Hoffmana, chciałbym w skrócieprzywołać, za Rafałem Stobieckim, poglądypolskich historyków przełomu XIX i XX wiekuna temat przyczyn antagonizmu wobecnaszego wschodniego sąsiada. WedługWładysława Smoleńskiego, Rosja to symbolcywilizacji wschodniej, gdzie „człowiek niewyrobił w sobie poczucia własnej wartości i wduszy jego zakorzenią się skłonności niskie,właściwe niewolnikom, jak schlebianiemożniejszym, kłamstwo, podstęp itp.”(Stobiecki 2006: 165­166). Wschód kojarzonorównież z Azją, despotyzmem,okrucieństwem, dzikością, niewolnictwem czypodstępem (Bohun 2006: 212). Rosja byłauważana za państwo „słowiańskie tylko zmowy, bizantyjskie z wyznania, a mongolskiez nigdy nie nasyconego głodu swego”(Stobiecki 2006: 166). Stobiecki uważa, żepodobne stanowiska były wówczasdominujące. Wizerunek wrogiej Rosji (wmiejsce jej dotychczasowej inności, jak pisze zkolei Michał Bohun), sformułował się przedewszystkim w czasach romantyzmu, główniena skutek dokonanych rozbiorów (Bohun2006: 211). Przewrót bolszewików z 1917 rokujest z kolei uważany za bunt przeciwkopopularyzowanej od czasów Piotra Izachodniej cywilizacji, uważanej przez Rosjanza obcą i narzuconą (Bohun 2006: 233­234).Barbarzyński charakter Rosji, azjatyckidespotyzm, traktuje się jako nieodłączny8 W Internecie działa specjalna strona poświęcona temuświętu. Można na niej przeczytać m. in., że 4 listopada jestdniem, w którym uratowano Rosję od największegoniebezpieczeństwa, jakie kiedykolwiek jej groziło (Dieńnarodnogo).

element zarówno caratu, jak i bolszewizmu.Oba te systemy, z racji stosowanychautorytarnych metod rządzenia sąinterpretowane w polskiej myśli jakopołączona ze sobą jedność.

Rosja w filmie Jerzego Hoffmana to krajopanowany przez bolszewickichrewolucjonistów9. Już w pierwszych minutachfilmu wspomniana zostaje krwawa wojnadomowa, do której doprowadzili. PrzywódcyRosji bolszewickiej z Włodzimierzem Leninemna czele przedstawieni są jako ludzieroszczący sobie prawo do decydowania olosach świata. Polska jest dla nich jedynie„przegródką” przeszkadzającą wrozprzestrzenieniu rewolucji na Zachód, a wkonsekwencji, poprzez Niemcy, Włochy,Anglię, na cały świat. Na Kremlu zapada więcjednoznaczna, poparta przez wszystkichobecnych decydentów, decyzja: Polskę należyzniszczyć i przyłączyć do Rosji Radzieckiejjako Polską Socjalistyczną RepublikęRadziecką. Tym razem jest to jednak walka nienarodowa, a klasowa, skierowana przeciwko„polskim panom”. Wśród bolszewików są iPolacy, którzy ulegli komunistycznej ideologii.Nie wahają się oni walczyć przeciwko swoimrodakom.

Większość Polaków w filmie jestnastawiona wrogo wobec wschodniegosąsiada. Swoją niechęć w stosunku do Rosjiwyrażają chociażby poprzez kabaret, gdzie zesceny padają słowa piosenek takie jak „Lancedo boju, szable w dłoń: Bolszewika goń, goń,goń!”, czy też parodiując potykających siępijanych bolszewików. Rosyjska rzeczywistośćwyśmiewana jest również przezrozweselonych poetów, parodiujących naulicy komunistyczne manifesty, apelujących o„proletariacki onanizm” i wykrzykującyodezwę „onaniści wszystkich krajów łączciesię”10. Wyśmiewana jest również radzieckabezbożność – polscy łącznościowcy nadająprzez radiostację, którą podsłuchująbolszewicy, fragmenty Pisma Świętego,komentując to między sobą słowami: „możesię nawrócą!”.

Jednak to, co rosyjskie i radzieckie, byłonie tylko obiektem drwin i niechęci, ale wręcznienawiści. Poniewierający się na

pogorzelisku utwór Michaiła Lermontowa,zostaje nazwany „ruską bibułą”. Jan Krynicki,jeden z żołnierzy, który zainteresował sięleżącą książką, zostaje posądzony przezswojego zwierzchnika o proradzieckiesympatie11. Kiedy żołnierz zostaje przyłapanyna odczytywaniu ulotki z bolszewicką odezwądo Polaków, sąd polowy skazuje go na karęśmierci za działalność przeciwko państwupolskiemu. Nie pomagają argumenty, że tekstzostał odczytany w złośliwym iprześmiewczym tonie, a fragment ulotkiposłużył do skręcenia z niego papierosa.

Sami zaś Czerwoni zaprezentowanizostają jako ludzie bezmyślni, czego dowodemsą słowa czekisty Bykowskiego: „W CzK sięnie myśli, w CzK myśli towarzyszDzierżyński!”12 Bolszewickie wojska tłumnienadciągają nad Polskę pośród powiewającychczerwonych sztandarów. Jak mówi jedna zbohaterek, do Polski wdarło się takie „mrowiebolszewików, że kul nie starczy, aby ich ubić”.Zgodnie z tym, co było wcześniejwspomniane, głównym celem bolszewikówjest zniszczenie „polskich panów ikapitalistów”. Komuniści, po opanowaniudworku należącego przedtem do szlachty,kompletnie demolują budynek, wystrzałami zpistoletu niszczą znajdujący się nad wejściemherb rodowy, a w środku urządzają ubikację.Dokonują gwałtu na Ukraince, która pełniławcześniej służbę w dworku. Jak się okazuje,9 Sukces, jaki odnieśli bolszewicy, łączy się z niewolnicząmentalnością Rosjan oraz zakorzenioną w tym państwieautokracją i tyranią, jego antyindywidualistycznym iantywolnościowym charakterem (zob. np. M. Bohun 2006:248­249).10 Jest to parodia jednego z najbardziej znanych hasełkomunistów: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się”.W czasach komunistycznych odezwa ta była nieodłącznymelementem nie tylko propagandowych ulotek czy gazet, ale ioficjalnych dokumentów.11 Obraz Rosji był bardzo często sprowadzany jedynie dowizerunku wroga i oprawcy a twierdzenie, że w Rosji istniejejakakolwiek kultura uważano za antypolskie (M. Bohun 2006:287).12 Można tu zaobserwować charakterystyczny dlakomunizmu prymat zbiorowości (ustroju) nad jednostką, októrym pisał Michał Bohun (M. Bohun 2006: 283).

kara spotyka winowajców tylko za to, żezgwałcili prostą kobietę, a nie „jaśnie panią”.Zaślepieni ideologią bolszewicy zentuzjazmem kierują się na Warszawę, wierząw złożone im obietnice, że domy, futra,luksusowe sklepy i zalegające na ulicach złotonależące do „burżujów” staną się ichwłasnością. O manii przywłaszczania cudzegomienia świadczy też scena, w której jeden zradzieckich żołnierzy kradnie buty poległemuna polu walki Polakowi.

Po dokonaniu przez czerwonychegzekucji na polskich oficerach, Bykowskiwyznaje ocalałemu Janowi, że należylikwidować wszystkich, którzy są „pierwsi”.W armii będą to więc oficerowie, w państwie –jego przywódcy, albowiem, jak stwierdza,naród bez przywódców przestaje byćnarodem. Taką grupą ludzi dużo łatwiejbyłoby manipulować i podporządkowywać jąswoim interesom. Zachowanie bolszewikówmożna odnieść do słów FlorianaZnanieckiego, który uważa, że „zachowaniesię czerwonej armii w ciągu wojny z Polską,nie da się porównać z niczym, prócz najazdówtatarskich. Najbezmyślniejsze niszczycielstwo,mordowanie ludności cywilnej, gwałceniekobiet, wyrafinowane męczarnie zadawanejeńcom wojennym – regularnie towarzyszyłybolszewickiej kampanii” (Bohun 2006: 235).Michał Bohun uważa, że taka właśnie postawabyła skutkiem nienawiści „barbarzyńców” (jakokreślani byli niejednokrotnie Rosjanie wpolskiej myśli) do narodów stojących nawyższym poziomie cywilizacyjnym – a więc,odpowiednio, do państw zachodnich (Bohun2006: 234­235).

Należy jednak zwrócić uwagę, żeRosjanie w filmie Hoffmana to nie tylkokomuniści i oprawcy. Na przykładzie SofiiNikołajewny widać, że są oni równieżofiarami systemu, jaki zapanował w ich krajupo rewolucji 1917 roku. Kobieta, nazwanaprzez wspomnianego już Bykowskiego jego„żoną polową”, była wcześniej żoną carskiegopułkownika, powieszonego przezbolszewików, z nienawiścią niszczącychwszystko to, co wiązało się ze starym,obalonym porządkiem. Przed śmierciąRosjanka prosi Jana o modlitwę, zaprzecza, że

jego katolicka wiara miałaby być przeszkodąw zapaleniu świecy w cerkwi – „wszakwszyscy wierzymy w jednego Boga”. Sytuacjata potwierdzać może słowa Bohuna, żeantyrosyjskie uprzedzenia obecne w myślipolskiej nie zawsze miały charakternarodowy, niejednokrotnie powstawały onena tle politycznym. Polityka tych bohaterównie dzieli, wręcz przeciwnie – oboje padliofiarami bolszewickiego terroru. Jednoczy ichrównież chrześcijańska religia, podziały naprawosławie i katolicyzm przestają miećznaczenie.

Podobnie jak w filmie Chotinienki,wróg zostaje pokonany. Wyprowadzony zrównowagi Lenin musi zrezygnować zeswoich planów światowej rewolucji. Tymrazem to Polacy triumfują zwycięstwo, a najego cześć również ustanowione zostało świętopaństwowe – Dzień Wojska Polskiego,obchodzony 15 sierpnia.Podsumowanie

Przywołane w niniejszym artykulefilmy odnoszą się do ważnych wydarzeń zdziejów stosunków polsko­rosyjskich. Chociażwspółczesnego widza dzielą od nichdziesiątki, a nawet setki lat, wizeruneksąsiada, na którego uformowanie znaczącywpływ miały te właśnie wydarzenia, pozostajewciąż aktualny. Z racji tego, że oba filmydotyczą działań wojennych, podczas którychnastąpiło zderzenie polskiej i rosyjskiejkultury, dominuje w nich negatywnepostrzeganie Polaka i Rosjanina.Przywoływane zostają różnego rodzajustereotypy i wzajemne uprzedzenia.Prawosławiu przeciwstawiony jestkatolicyzm, rosyjska tolerancja religijna staje wsprzeczności z narzucającymi swoją wiarę„łacinnikami”. Wschodni kolektywizmkoliduje z zachodnią indywidualnością.„Bogaci panowie” są przeciwnikamiwojujących bolszewików. Wschodnia,azjatycka, stepowa dzikość staje sięprzeciwieństwem zachodniej c y w i l i z a c j i.Radziecka dyktatura zagraża polskiejwolności, wolna Polska uniemożliwiaekspansję komunistycznej rewolucji naZachód. Wróg tak w polskim, jak i rosyjskim

filmie to prymitywny morderca i gwałciciel,którego celem jest podporządkowanie sobieinnego narodu pod względem politycznym ikulturowym. Wizerunek Polaków i Rosjanprzedstawiony w obu filmach potwierdzatendencje panujące w polskiej i rosyjskiejmyśli na temat wschodniego/zachodniegosąsiada. Oba filmy i wydarzenia w nichporuszane łączy też zwycięstwo. W XVIIwieku Rosjanie zwyciężyli Polaków, poupływie trzech stuleci Polacy pokonalibolszewików. Na pamiątkę obu zwycięstwustanowione zostały święta narodowe,podtrzymujące pamięć o tych wydarzeniach ipodkreślające wagę, jaką stanowią one dlaPolski i Rosji.

Trzeba jednak pamiętać, że wzajemnywizerunek Polaków i Rosjan prezentowanyjest nie tylko przy pomocy filmówhistorycznych i wojennych, które ukazująobustronną wrogość. Zupełnie inaczejproblem ten przedstawia się w takich filmachjak Persona non grata czy Mała Moskwa,gdzie Polacy i Rosjanie spotykają się wzupełnie innych okolicznościach, mieszkająobok siebie, współpracują ze sobą. Jest tojednak materiał na odrębny artykuł z zakresuwzajemnego postrzegania obu narodów.

Bazylow L.2005 Historia Rosji, Wrocław, wyd. Ossolineum.Bohun M.2006 Oblicza obsesji – negatywny obraz Rosji wmyśli polskiej (de Lazari 2006: 203­302).Danilewskij N.2008 Rossija i Jewropa, Moskwa, Institut russkojcywilizacii.Dień narodnogo jedinstwa 4 Nojabria. Marszrusskogo naroda, http://4november.ru/, wgląd:2012­03­28Dobroczyński M., Marszałek­Kawa J. (red.)2005 Skomplikowane stosunki Polaków i Rosjan,Toruń, wyd. Adam Marszałek.

Gruszewickaja T.2003 Osnowy mieżkulturnoj kommunikacii,Moskwa, wyd. Unity.Iljin I.O prawosławii i katolicziestwie,http://www.patriotica.ru/religion/ilin_prav_katol.html (wgląd: 2012­02­21).Kenez P.2008 Odkłamana historia Związku Radzieckiego,Warszawa, wyd. Bellona.Kuzniecow S.2000 Bolszoj tołkowyj słowar’ russkogo jazyka,Sankt­Pietierburg, wyd. Norint.de Lazari A.1995a Czy Moskwa będzie Trzecim Rzymem?Studia o nacjonalizmie rosyjskim, Katowice,wyd. Śląsk.1995b (red.) Mentalność rosyjska, Katowice,wyd. Śląsk.2006 (red.) Katalog wzajemnych uprzedzeńPolaków i Rosjan, Warszawa, PISM.Lipatow A.2005 Stereotypy percepcji narodowej albo dlaczegoRosjanie i Polacy wzajemnie się nie rozumieją(Dobroczyński, Marszałek­Kawa 2005: 101­110).Moskalhttp://www.sjp.pl/Moskal, wgląd: 2012­03­22.Przybył E.2006 Polska twarz rosyjskiego antykatolicyzmu (deLazari 2006: 457­504).

BIBLIOGRAFIA:

Russkij fiłosofRusskij fiłosof Iwan Iljin,http://russia.tv/video.html?vid=164660&cid=5079&d=0, wgląd: 2012­03­15.Stobiecki R.2006 Rosja i Rosjanie w polskiej myśli historycznejXIX i XX wieku (de Lazari 2006: 159­ 201).Włodkowska A.2005 Polak – Rosjanin dwa bratanki?(Dobroczyński, Marszałek­Kawa 2005: 111­126).

ROSYJSKI TANDEM NA KAUKAZIE – CZYLICO Z POLITYKĄMIEDWIEDIEWA PO ZWYCIĘSTWIE PUTINA?

Agata Pendrak

Wygrana „nowego­starego” prezydenta Putina to w dużej mierze zasługa południakraju, szczególnie regionu Kaukazu Północnego. Cztery lata prezydenturyMiedwiediewa nakreśliły jednak zmianę taktyki w regionie, podkreślając koniecznośćgruntownych reform gospodarczych. Pojawia się zatem pytanie, czy powrót Putina nanajwyższe stanowisko w państwie, stanie się powrotem do metod siłowychzarządzania republikami kaukaskimi, czy nawiązaniem do propozycji poprzednika itym samym początkiem nowego spojrzenia na politykę wobec południa krajuZmiana na stanowisku prezydenta

Federacji Rosyjskiej, do której doszło w 2008roku, kiedy to po dwóch kadencjach,Władimira Putina zastąpił DimitrijMiedwiediew, zapowiadała zmianę kursuprowadzonej w stosunku do Kaukazupolityki. „Eksperyment na szczyciewładzy”(Rogoża 2011), miał „odświeżyć”rosyjską politykę, ale jednocześnie niedoprowadzać do radykalnej rewolucji –drugim człowiekiem w państwie miałpozostać Władimir Putin, a tandemprezydenta i premiera, miał być zjawiskiemchwilowym, dopóki ten drugi nie powróci poczterech latach na najwyższe stanowisko.Wbrew oczekiwaniom rosyjskich liberałów imiędzynarodowej opinii publicznej, elekcjaMiedwiediewa, zamiast katalizatorem zmian,okazała się mechanizmem utrwalenianajistotniejszych elementów systemu władzy,ukształtowanego podczas poprzednichkadencji Putina (Rogoża 2009).

Wbrew prognozom publicystów, nowyprezydent postanowił jednak wprowadzićznaczące zmiany administracyjne, tworzącnowy, ósmy Północnokaukaski OkręgFederalny (Górecki 2010a), wydzielając go zPołudniowego Okręgu Federalnego. Była topierwsza od utworzenia przez WładimiraPutina w 2000 r.1 podziału federacji na okręgi,tak ważna reforma terytorialna. Głównymcelem tego posunięcia, była walka z typowymidla regionu problemami szczególniegospodarczo­ społecznymi, takimi, jak:bezrobocie, korupcja, ubóstwo orazograniczenie metod siłowych w regionie. W

stabilizacji i realizacji nowych metodzarządzania regionem, ma pomóc,pełnoprawny przedstawiciel prezydenta,Aleksandr Chłoponin, do tej pory znany jakogubernator Kraju Krasnojarskiego na Syberii,cieszący się opinią dobrego menadżera,utrzymującego jednocześnie niezłe kontakty zwojskowymi (ma stopień pułkownika).Publicyści, choć doceniają „nowoczesne”podejście do problemu, podkreślają, żetaktyka ta może się sprawdzić naspokojniejszym zachodzie kraju – wKabardyno­Bałkarii, Karaczajo­Czerkiesji,Osetii Północnej, ale jest skazana naniepowodzenie na wciąż niestabilnymwschodzie, tj. w Dagestanie, Czeczenii iInguszetii, gdzie wysoka przestępczość iznaczna, nadal popularność bojowników,długo jeszcze nie doprowadzą do względnegospokoju. Sytuację dodatkowo komplikuje faktścisłej współpracy zbrojnego, fundamenta­listycznego podziemia ze skorumpowanąwładzą i strukturami siłowymi,wyalienowanymi ze społeczeństwa, aletolerowanymi przez Moskwę. Układ tensprawiając wrażenie jedynego gwarantu1 Okręgi Federalne zostały utworzone w Federacji Rosyjskiejna mocy dekretu Prezydenta FR z dn. 13 maja 2000 r. nr 849„O pełnomocnym przedstawicielu Prezydenta FederacjiRosyjskiej w Federalnym Okręgu”, ( ros. ПрезидентРоссийской Федерации Указ от 13 мая 2000 г. N 849, „Ополномочном представителе Президента РоссийскойФедерации в Федеральном Округе”),http://www.rg.ru/oficial/doc/ykazi/849.htm, (wgląd: 19 IX2012 r.)

względnej stabilizacji regionu i walki zklanami mafijnymi, nepotyzmem i korupcją,może doprowadzić do jeszcze większegochaosu i zupełnego braku kontroli.Marchewki z Kremla

W patowym położeniu znalazł siępoprzednik Aleksandra Chłoponina, DmitrijKozak, pełnoprawny przedstawicielPrezydenta FR w Południowym OkręguFederalnym w latach 2004­2007, głównyzwolennik i realizator polityki czeczenizacjioraz zniesienia reżimu operacjiantyterrorystycznej. Wszystko wskazuje na to,że taktyka „kija i marchewki”, nie jest dokońca skuteczna, zwłaszcza jeśli chodzi owschód regionu – postanowiono więcspróbować skoordynować działania ze stronygospodarczej. Moskwa chce skierować doPółnocnokaukaskiego Okręgu Federalnegowięcej inwestycji, co ma znacznie podnieśćpoziom życia mieszkańców, zmniejszyćbezrobocie oraz poprawić atrakcyjnośćKaukazu dla turystów i przedsiębiorców.Celem długoterminowym jest integracjaregionu z resztą kraju. Pomóc w tym majądodatkowe, realizowane równocześnieprojekty władz np. koncepcja „Wzgórze 5642”(Aminow, Džodžua 2010), czyli programrozwoju turystyki i sportów zimowych napółnocno­zachodnim Kaukazie. Nazwa odnosisię do wysokości najwyższego szczytu pasmagór Wielkiego Kaukazu, Elbrusu. Planinwestycyjny przewiduje stworzenie centrówsportowych w Adygei, Karaczajo­Czerkiesji,Kabardyno­Bałkarii oraz Osetii Północnej,rozwoju infrastruktury oraz turystyki,zwłaszcza po planowej na 2014 r. zimowychigrzysk olimpijskich w Soczi2.

Wojciech Górecki w swojej analizie(Górecki 2010b), dotyczącej reformyadministracyjnej prezydenta Miedwiediewa,wyszczególnia kilka kluczowych przyczynnowej taktyki Kremla. Jako podstawową,podkreśla konieczność, według władzFederacji, oddzielenia Soczi – miejsca, wktórym odbywać się będą igrzyska, od resztyregionu. Ma to mieć niejako psychologiczneznaczenie dla turystów, olimpiada nie będziekojarzyła się z Kaukazem, przestawianym

przez zachodnią publicystykę, jako miejscesterroryzowane przez fundamentalistówreligijnych i co ważniejsze, niebezpieczne iprzez nikogo niekontrolowane. Jeśli już przytemacie kontroli – drugim powodem zmianadministracyjnych i obsadzenia AleksandraChłopowina na stanowisku pełnomocnegoprzedstawiciela Prezydenta FederacjiRosyjskiej, jest próba ustanowienia większejkontroli nad Ramazanem Kadyrowem, któryprzez kilka lat rządów, stworzył w republice„udzielne księstwo”, całkowiciepodporządkowane jego woli. Kreml obawiasię, że nadmiar władzy, może oddalićlojalnego do tej pory prezydenta Czeczenii odFederacji, a odsunięcie go od urzędu, wywołaćchaos i destabilizację, nie tylko w republice,ale w całym regionie. Trzecim powodemzmian, może być wydzielenie regionu napodstawie czynnika etnicznego i religijnego –jedynie w tym przypadku zastosowano się dotej zasady. Może być to traktowane z jednejstrony jako dostrzeżenie typowych dlaregionu problemów społecznych, z drugiej,jako odosobnienie problematycznego KaukazuPółnocnego od „mniej problematycznej”reszty kraju.

Autor analizy zastanawia się na ile torzeczywiście przemyślana i długofalowa,nowa taktyka Moskwy w stosunku doregionu, który rzeczywiście, potrzebujegruntownej reformy, szczególnie gospodarki,ale także pozostałych dziedzin życiapublicznego i społecznego. Jak zwyklepodczas zmian, tak i w tej sytuacji, pojawiająsię grupy zadowolone z obecnego stanu ibojkotujące nowe działania – przedewszystkim przedstawiciele struktur siłowych,lokalnych władz. Z drugiej jednak strony,pojawią się przedstawiciele grup do tej porybagatelizowanych, którzy mogą faktyczniewziąć udział w procesie zmian – działaczeorganizacji pozarządowych, umiarkowaniislamiści, obrońcy praw człowieka, niezależnidziennikarze, mali i średni przedsiębiorcy,czyli środowiska kompromisowe w stosunku2 Oficjalna strona internetowa Zimowych IgrzyskOlimpijskich w Soczi w 2014 r., http://www.sochi2014.com/,(wgląd: 19 IX 2012 r.).

do Moskwy, ale dające największą szansę na„zdrowszy rozwój republiki”.Czeczenia – wciąż problem?

Sam Ramzan Kadyrow wypowiada siępozytywnie na temat zmian, podkreślającpotrzebę doinwestowania gospodarkirepublik kaukaskich oraz „dopuszczenia” doinwestycji zagranicznych przedsiębiorców(Ševardnadze 2010). Czy można więcpowiedzieć, że to początek zaprowadzaniaporządku w Czeczenii i ukrócanie samowoliwładzy i struktur siłowych? Wielupublicystów podkreśla, że mimo licznychpoważnych zarzutów dotyczącychautorytarności władzy sprawowanej przezKadyrowa, nie można nie zauważyć jak wielezrobił dla Czeczenii – za jego rządówzakończono reżim operacji antyterrorystyczneji ta data uważana jest przez wielu za koniecdrugiej wojny czeczeńskiej. Ważnym staje sięwięc fakt, że od trzech lat w Czeczenii niewybuchł nowy konflikt. Dzięki rosyjskimpieniądzom (z których ogromną częśćrozkradł prezydent razem ze swoimiwspółpracownikami), zmienił wizerunekCzeczenii odbudował państwo po wojnie, aGrozny jest dziś zwyczajną stolicą, chociażkilkanaście lat temu był niemal zmieciony zpowierzchni ziemi (Szeriemiet 2010).Podkreśla się także zmiany w zachowaniu iwyglądzie samego prezydenta – nie jest już„kaukaskim dżygitem”, na którego sięwcześniej kreował, impulsywny i porywczypodczas rozmów z dziennikarzami, zawsze wdresie sportowym lub skórzanej kurtce. Dziśprzypomina coraz bardziej polityka, świetniewykształconego prawoznawcę i doktora naukekonomicznych, niemal równorzędnegopartnera do dyskusji z Rosją. Postępowy,znakomicie łączący tradycję z nowoczesnością,powszechnie lubiany i poważany,niestrudzenie walczący z bojownikam3.

Jeśli chodzi o faktyczną sytuację wCzeczenii – według raportówmiędzynarodowych organizacji zajmującychsię prawami człowieka, w republice nadaldochodzi do wielu aktów nadużyć i łamaniapraw człowieka, zabójstw politycznych, tortur,wykorzystywania seksualnego, zwłaszcza

wśród kobiet, handlu ludźmi4. Ten tematporuszono także na ZgromadzeniuParlamentarnym Rady Europy, gdzie z jednejtrony pochwalono starania Rosji, byodbudować Czeczenię, z drugiej jednakwyrażono obawę o funkcjonujący w republice„klimat zastraszania społeczeństwaobywatelskiego oraz personalizację władzy”(Górecki 2010c). Mimo działań i zapewnień opriorytetach gospodarczych w stosunku doCzeczenii, aktualne dane, nie pozostawiajązłudzeń. Według raportów „Memoriału”, cozresztą potwierdził prezydent Miedwiediew,w 2010 roku wzrosła liczna aktówterrorystycznych, przy jednoczesnym spadkuich ofiar. Rozszerzył się także zasięgdziałalności terrorystów, burząc powielaną do3 Taki wizerunek prezydenta Czeczeńskiej Republiki kreujątakże media rosyjskie, podkreślając zmiany, jakie zaszły wosobowości Ramzana Kadyrowa Wydaje się jednak, że są todziałania propagandowe, przeznaczone dlamiędzynarodowej opinii publicznej, mające na celuzłagodzenie wizerunku i przełamanie stereotypuautorytarnego władcy, łamiącego prawa człowieka i niewahającego się zlecić zabójstwo każdego, kto mu sięsprzeciwi. Nieprzypadkowo tytuł artykułu to „RamzanGroźny”, odwołujący się do rosyjskiego cara IwanaGroźnego, cieszącego się ogromnym szacunkiem wśródRosjan i opinią surowego, ale świetnego polityka i władcy(Borisow 2011).4 Szczególnie dramatyczną wymowę mają raportyprzygotowane przez dwie najbardziej znane, światoweorganizacje zajmujące się obrona praw człowieka AmnestyInternational oraz Human Right Watch. Według danych z2012 r., na terenie Czeczenii, podobnie jak na całym Kaukazie,a także na terenie Federacji Rosyjskiej, nadal dochodzi dowielu naruszeń praw człowieka. Główne problemy nękającerepubliki Kaukazu Północnego, w tym Czeczenię, tonadużycia ze strony struktur siłowych, pozostających wścisłej współpracy z władzą i zbrojnym podziemiem,zabójstwa o charakterze politycznym, przy czym wyróżnia sięszczególnie nadal nierozwiązany mord na dziennikarceNataszy Estemirowej. Ważną kwestią jest też problem tortur,którym regularnie poddawani są więźniowie, a także ichrodziny. Dochodzi także do bezprawnych eksmisjiinicjowanych przez władze republiki. Regularnie naruszanesą zasady równouprawnienia kobiet, dochodzi do wieluwypadków przemocy domowej i wykorzystania seksualnego.(Prava…2012, Human Rights…2012)

tej pory opinię o spokojnym zachodzieregionu i niebezpiecznym wschodzie (Górecki2011).

Wydawać by się mogło, że większedoinwestowanie regionu, może zapobiecpostępującym problemom gospodarczym,zwłaszcza na terenie szeroko omawianegowschodu – bezrobociu, które wedługraportów Rosstatu w 2009 roku wynosiło 50,3% w Inguszetii i 33,9 % w Czeczenii5. Dotacjewysyłane z budżetu federalnego, są jak sięokazuje, głównym źródłem dochodu republikkaukaskich według publicysty A.Małaszenki w Czeczenii i Inguszetii to aż 90% środków (Malašenko 2009).

Prezydentura Dmitrija Miedwiediewaniosła ze sobą duże nadzieje na zmiany iwbrew opiniom niektórych publicystów,sugerujących, że okazała się „utraconą szansąna niezależność”, czy też, że były prezydent tojedynie „słabsze ogniowo asymetrycznegotandemu” (Rogoża 2011), czas między 2008 i2012 rokiem, choć nie zrewolucjonizowałpolityki Rosji, pokazał pewne drogi imożliwości, z których może ona skorzystać wprzyszłości. Dla Kaukazu i Czeczenii to kilkaważnych momentów zniesienie operacjiterrorystycznej w 2009 r., wydzieleniePółnocnokaukaskiego Okręgu Federalnego,zapowiedź inwestycji i wsparcia finansowegoze strony Federacji, przygotowania doZimowych Igrzysk Olimpijskich w Soczi.Wszystko to wskazuje na próbę zmiany kursupolityki na Kaukazie, z popieranych do tejpory metod siłowych, Moskwa rezygnuje, narzecz wspierania gospodarczego, co wrozsądnym i długofalowej realizacji, możeokazać się strzałem w dziesiątkę.Zmiany bez zmian

Czy i w jakim stopniu zapowiedzianereformy dojdą do skutku zależeć będziegłównie od nowego­ starego prezydenta,Władimira Putina, zwycięzcy marcowychwyborów. Co ciekawe, wyników niepodważyła ani opozycja, ani obserwatorzymiędzynarodowi. Doszło do wielu naruszeńpodczas samego procesu głosowania tzw.„karuzele”, czyli wielokrotne oddawaniegłosu przez jedną osobę, dosypywanie głosów

do urn, presja wywierana na niezależnychobserwatorach, nierówność warunkówprowadzenia kampanii wyborczej (wyraźnefaworyzowanie Putina) oraz zauważalnazależność między frekwencją i wynikamiprezydenta elekta (wygrał we wszystkichokręgach, w których frekwencja przekraczałaznacznie 90%) (Rogoża 2012a). Na 63,6 %poparcia ogólnego poparcia, „zapracowało”jednak głównie południe Federacji. Najlepszywynik Władimir Putin zanotował w Czeczenii,gdzie poparło go 99,7 % uprawnionych dogłosowania (przy 99, 5% frekwencji), nadrugim miejscu w Inguszetii (kolejno 84, 2 %poparcia i 92,1 % frekwencji)6 i Tatarstanie (84% poparcia i 83 % frekwencji) . Wyraźnymsygnałem zmian, tak w marcowychprezydenckich, jak i w grudniowychparlamentarnych wyborach, stał się Internetjako platforma wymiany myśli, miejsce nawyrażenie niezadowolenia (duża popularnośćsatyry politycznej, blogów przeciwnikówpartii Jedna Rosja i prezydenta Putina orazaktywność portali społecznościowych, naktórych umawiali się protestujący). Niektórzyz publicystów, widzą w tej aktywności Rosjan5 Problem bezrobocia to zjawisko, które obie strony, takrosyjska, jak i kaukaska, w szczególności czeczeńska,znakomicie wykorzystują we wzajemnych relacjach,szczególnie jeśli stawką są dotacje z budżetu federalnego,mające na celu szeroko pojętą „pomoc socjalną. I tak, jeślichodzi o dane z 2009 r., o ile oficjalne dane strony rosyjskiejpoziom bezrobocia w Czeczenii szacują na 33,9 %, MinisterFinansów Republiki Eli Isajew, podaje znacznie wyższywynik 45, 5%. Dane z raportów tworzonych przez Rosstatsą dostępne na oficjalnej stronie internetowej:http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat/rosstatsite/main/, (wgląd: 12 IX 2012 r.).Poziom bezrobocia podany przez Ministra FinansówRepubliki Czeczenii:( R. Bilatow 2009).6 Oficjalne wyniki wyborów w poszczególnych okręgach orazfrekwencja wyborcza znajdują się na stronieCentralnej Komisji Wyborczej Federacji Rosyjskiej,http://www.vybory.izbirkom.ru/region/region/izbirkom?action=show&root=1&tvd=100100031793509&vrn=100100031793505&region=0&global=1&sub_region=0&prver=0&pronetvd=null&vibid=100100031793509&type=226, (wgląd: 20 IX2012 r.).

zaczątki społeczeństwa obywatelskiego(Rogoża 2012b). Pozostaje to także w dużymzwiązku ze zbliżającymi się IgrzyskamiZimowymi w Soczi w sieci znaleźć możnawiele dyskusji na temat organizacji zawodów,powstawania infrastruktur i związanych ztym nieścisłościami, a także bardzopopularnego ruchu NoSochi20147,bojkotującego miejsce Igrzysk, związane zludobójstwem Czerkiesów.

Prognozy na temat rozpoczętej kilkamiesięcy temu trzeciej kadencji WładimiraPutina są raczej zachowawcze większośćanalityków zakłada „zmiany bez zmian”(Menkiszak, Rogoża 2011), czyli powrót dodawnego układu sił w tzw. „miękkimautorytaryzmie”. Okoliczności przejęciawładzy są dość specyficzne nie jest to jużRosja pogrążona w wojnie w Czeczenii, aleświat pogrążony w kryzysie wiadomymstaje się więc fakt pewnych specyficznychzałożeń polityki gospodarczej. Prezydent­elektbędzie dużo ostrożniej podejmował decyzjezwiązane z surowcami, wzmacniając kontrolęnad regionami, z których są one wydobywanei dostarczane oraz szukając jednocześniealternatywnych źródeł dochodu. Jeśli chodzi opolitykę narodowościową i migracyjną, wobliczu wyludniającej się Rosji, będzie musiałwziąć pod uwagę konieczność migracjizarobkowych z innych republik Federacji, anawet krajów WNP. Dotychczasowe działaniaPutina wskazują, że pragnie on przywrócić,utraconą przez Miedwiediewa pozycjęniepodważalnego politycznego lidera,gotowego poradzić sobie ze wszystkimiwyzwaniami czekającymi na Rosję (Rogoża2012c). Jedynym z nich będzie bez wątpieniaKaukaz i zapowiedziane przez prezydentaCzeczenii, Ramzana Kadyrowa, odejście zpolityki (Ramzan…2012). Trudno stwierdzić,na ile decyzję tę można traktować poważnie,biorąc pod uwagę ostatnie wystąpieniaprezydenta, który podczas konferencji uparcieprzekonuje, że „pieniądze Czeczenii dajeAllah”, a on sam nie wie, skąd się biorą wrepublice (Kadyrow…2011). Gdyby jednakokazało się, że władza nad republiką to dlaRamzana Kadyrowa za mało, prezydent Putinstanie przed dużym problemem prezydent

Czeczenii jest bowiem jego tworem i jak jegonieobecność może wpłynąć na republikę i całyregion. Jeszcze większa destabilizacja regionujest dziś właściwie najgorszą z możliwychwizji: dwa lata przed Soczi, z kryzysemgospodarczym, problemami społecznymi icoraz odważniejszym sprzeciwem rodzącegosię społeczeństwa obywatelskiego. Wydłużonado sześciu lat trzecia już kadencja WładimiraPutina może przynieść wyzwania, z którymiprezydent­elekt sobie nie poradzi. Na pewnoprzyniesie konieczność rozwiązaniaproblemów „załatwionych” pobieżnie istworzenia w stosunku do nich długofalowej irozsądnej koncepcji polityki. Jednym z nichbez wątpienia będzie Kaukaz.

7 Ruch NoSochi2014 występuje przeciwko organizacjiZimowych Igrzysk Olimpijskich w Soczi, odwołując się dohistorycznych wydarzeń, które miały miejsce na tychterenach­ czyli do ludobójstwa Czerkiesów, dokonanegoprzez Rosjan w XIX wieku. Ruch zyskuje coraz większepoparcie na całym świecie, szczególnie wśród rozproszonejdiaspory czerkieskiej, http://nosochi2014.com/, (wgląd: 20IX 2012 r.).

Rogoża J.2009, Władzy raz zdobytej nigdy nie oddamy! Rosyjskaelita wobec sukcesji i kryzysu gospodarczego,http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/punkt_widzenia_19.pdf, (wgląd: 19 IX 2012 r.).2011, W cieniu Putina. Prezydentura DmitrijaMiedwiediewa,http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/punkt_widzenia_26.pdf, (wgląd: 12 IX 2012 r.).2012a, Wybory wzmacniają Putina i osłabiają opozycję,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien­na­wschodzie/2012­03­07/wybory­wzmacniaja­putina­i­oslabiaja­opozycje, (wgląd: 18 IX 2012 r.).2012b, Internet w Rosji: kolebka społeczeństwaobywatelskiego,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze­osw/2012­03­21/internet­w­rosji­kolebka­spoleczenstwa­obywatelskiego, (wgląd: 15 IX 2012r.).2012c, Stary Putin na nowe czasy, program wyborczyrosyjskiego premiera,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien­na­wschodzie/2012­02­22/stary­putin­na­nowe­czasy­program­wyborczy­rosyjskiego­pr, (wgląd:19 IX 2012 r.).Menkiszak M., Rogoża J.,2011, Putin wrócił na Kreml: zmiany bez zmian,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien­na­wschodzie/2011­09­28/putin­wroci­na­kreml­zmiana­bez­zmiany, (wgląd: 19 IX 2012 r.).Górecki W.2010a, Kaukaz Północny­ nowym okręgiem FederacjiRosyjskiej,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien­na­wschodzie/2010­01­20/kaukaz­polnocny­nowym­okregiem­federalnym­federacji­rosyj,(wgląd: 14 IX 2012 r.).2010b, Menadżerowie zamiast generał­ gubernatorów?Nowa taktyka Moskwy na Kaukazie Północnym?,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze­osw/2010­03­03/menedzerowie­zamiast­

general­gubernatorow­nowa­taktyka­moskwy­n#_ftnref12, (wgląd: 14 IX 2012 r.).2010c, ZPRE o sytuacji w Czeczenii,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien­na­wschodzie/2010­06­30/zpre­o­sytuacji­na­kaukazie­polnocnym(wgląd: 18 IX 2012 r.).2011, Kaukaz Północny w 2010 r.: „rozproszenieprzemocy”,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien­na­wschodzie/2011­01­12/kaukaz­polnocny­w­2010­roku­rozproszenie­przemocy, (wgląd: 17 IX2012 r.).Aminow Ch., Džodžua T.2010, Inwesticii w turizm na Sewernom Kawkazesostawljat 450 mlrd rub.,http://kommersant.ru/doc/1385395, (wgląd: 18IX 2012 r.).Ševardnadze S.2010, Рамзан Кадыров: Я выступаю за полигамию.Это наша давняя традиция,http://kadyrov2012.org/2010­02­04­23­01­09/56­2010­02­06­13­36­52, (wgląd: 19 IX 2012 r.).Borisov T.2011, Ramzan Groznyj. Glava Čečni ob. Ostavšihsjav gorah boevikah i o neboskrebah v svoej stolice,http://www.rg.ru/2011/04/04/groznii­site.html,(wgląd: 19 IX 2012 r.).Malašenko A.2009, Kavkaz ustal ot haosa,http://www.ng.ru/ng_politics/2009­11­17/11_kavkaz.html, (wgląd: 19 IX 2012 r.).Ramzan…2012, Ramzan Kadyrov rešil ujti iż politiki radi sem’i,http://top.rbc.ru/politics/23/01/2012/634438.shtml, (wgląd: 20 IX 2012 r.).R. Kadyrow…2011, R. Kadyrow: Den’gi Čečne daet Allah,http://top.rbc.ru/society/05/10/2011/618868.shtml, (wgląd:20 VI 2012 r.).Prava…2012, Prava čeloveka v sovremennom mire. DokladAmnesty International, 2012 g.,http://www.kavkaz­uzel.ru/articles/207068/,

BIBLIOGRAFIA:

(wgląd: 19 IX 2012 r.).Human…2012, Human Rights Watch: "Vsemirnyj doklad –2012: Rossija", http://www.kavkaz­uzel.ru/articles/199702/, (wgląd: 19 IX 2012 r.).Bilatov R.2009, Ministr finansov Čečni usomnilsja vstatističeskih dannyh o bezrabotice v respublike,http://www.kavkaz­uzel.ru/articles/162869,(wgląd: 19 IX 2012 r.).

POLITYKA WYZNANIOWA FEDERACJI ROSYJSKIEJ WOBECISLAMU NA PRZYKŁADZIE REPUBLIKI TATARSTANU

Dagmara Moskwa

Polityka wyznaniowa stanowi jeden z ważniejszych elementów funkcjonowaniapaństwa. Jej ogólne założenia w dużej mierze zależą od struktury wyznaniowejspołeczeństwa, rozumienia i praktykowania religii oraz jej wpływu na kulturęnarodową. Kultura polityczna Federacji Rosyjskiej prowadzi jednak do nierównegotraktowania mniejszości religijnych, w tym muzułmanów, co skutkuje w brakuzaufania do ich działalności politycznej i kulturalnej. Celem niniejszej pracy jestzarysowanie tego problemu na przykładzie Republiki Tatarstanu.Rozpad Związku Socjalistycznych

Republik Radzieckich (ZSRR) zapoczątkowałproces transformacji polityczno­społecznej igospodarczej w nowopowstałych państwach.Zmiany te nie ominęły również około 70milionów muzułmanów żyjących na obszarzedawnego Imperium. Warto zadać sobiepytanie o wpływ tych przemian namuzułmańskie społeczności oraz o stosunekwładz wobec islamu (Strachota 2003: 5). CasusRepubliki Tatarstanu wydaje się byćwyjątkowo interesujący ze względu naszczególny charakter występującego w nimislamu oraz rolę jaką odgrywa on w kulturzeTatarów.Rosja państwem świeckim

Niezależne państwa powstałe porozpadzie Związku Socjalistycznych RepublikRadzieckich stopniowo odrzucały restrykcyjneprzepisy radzieckiego ustawodawstwawyznaniowego i doprowadziły dowykształcenia się nowego systemu rozdziałureligii i państwa (Pietrzak 2005: 85). Rosja niebyła tutaj wyjątkiem. Rozdział państwa odkościoła został w niej ustanowionykonstytucyjnie (konstytucjonalizacja ideipaństwa świeckiego) (Kowalski 2003: 264).

Federacja Rosyjska jest państwemświeckim. Żadna religia nie może być uznana zapaństwową lub obowiązującą. Związkiwyznaniowe są oddzielone od państwa i równewobec prawa (Konstituciâ Rossijskoj..., art. 14).

O świeckości państwa rosyjskiego

stanowi także Ustawa o wolności sumienia izwiązków wyznaniowych z roku 1997(przyjęta w roku 1999). Zgodnie z art. 4 ust. 1Federacja Rosyjska to państwo świeckie.Żadna religia nie może być uznana za religiępaństwową a jej przestrzeganie zaobowiązkowe. Związki wyznaniowe sąoddzielone od państwa orazrównouprawnione (Federal’nyj Zakon oSvobode: art. 4 ust. 1). Zasadą ustrojowąregulującą politykę wyznaniową FederacjiRosyjskiej (FR) jest zasada rozdziału państwa izwiązków wyznaniowych. Wiąże się ona zkonsekwencjami zarówno dla państwa, jak iorganizacji czy ruchów religijnych. Wpływyzwiązków wyznaniowych powinny zostaćwyeliminowane z życia publicznego, apaństwo być światopoglądowo neutralne.Ponadto, państwo świeckie nie preferujeżadnej religii i nie wpływa na sprawy naturyczysto religijnej (dogmaty, liturgia, organizacjazwiązków wyznaniowych itp.). Działalnośćzwiązków wyznaniowych zostaje ograniczonado realizowania funkcji religijnych (Pietrzak2005: 88­90). Na kształt polityki wyznaniowejduży wpływ ma prawo wyznaniowe danegopaństwa, czyli wszystkie normy przez niegowydane lub uznane, a określające sytuacjęjednostki ze względu na jej wyznanie,stosunek państwa do związkówwyznaniowych oraz regulowanie ichdziałalności politycznej, kulturalnej czyspołecznej (ibidem: 15).

Zasadą neutralności światopoglądowejjest nie identyfikowanie się państwa z żadnąreligią, światopoglądem czy filozofią. Żadna

religia nie może zostać uznana za religiępaństwową. Władze coraz bardziej mieszająsię jednak w sprawy wewnętrzne organizacjireligijnych w celu wzmocnienia swojejkontroli w sferze stosunków religijnych. Wsposób otwarty wyrażają również swojepoparcie dla Cerkwi Prawosławnej(Muhametšin 2007: 47­51), a regulacjeustawowe mają charakter restrykcyjny ­ dziękitemu władza ogranicza funkcjonowaniezwiązków wyznaniowych i sprawuje nad nimikontrolę (Kowalski 2003: 274).Separatyzm tatarski

Po rozpadzie Związku Radzieckiego,Tatarstan był republiką o silnym ruchuseparatystycznym, która dążyła dooddzielenia się od Rosji i uzyskania statusuniepodległego państwa (podobnie do innychturkojęzycznych republik, które miały jednakstatus republik związkowych jak np.Kazachstan czy Uzbekistan). Od samegopoczątku, tatarskie władze dążyły więc douniezależnienia się od Rosji. Tworzyły przytym podstawy niezależności państwowej,takie jak np. konstytucja, urząd prezydenta,bank narodowy czy też przeprowadzały(odrębne od centralnych) reformyekonomiczne. Władze dążyły również dowystępowania na arenie międzynarodowejjako samodzielny podmiot prawamiędzynarodowego. Otwierano w tym celu zagranicą przedstawicielstwa handlowe, którespełniały jednocześnie funkcjęprzedstawicielstw dyplomatycznych(Marszewski 2003: 76).

W roku 1990 Tatarstan ogłosiłniepodległość, a 21 marca 1991 roku prezydentMintimier Szajmijew w porozumieniu ztatarskim rządem przeprowadził referendumdotyczące statusu Tatarstanu (zaniepodległością Tatarstanu opowiedziało się61,4 proc. głosujących) (Zajączkowski 2001:236). Momentem przełomowym dla ruchunacjonalistycznego było jednak przyjęcieKonstytucji w dniu 6 listopada 1992 roku.Określono w niej, iż republika Tatarstanu tosuwerenne państwo demokratycznewyrażające wolę i interesy swojego (...)narodu. Tatarstan samodzielnie określa swój

status prawny (Muhametšin, Izmajlov 1997,Konstituciâ Respubliki....: art. 11, 37). Poprzyjęciu Deklaracji Niepodległości, Tatarstanwraz z Czeczenią i Inguszetią nie podpisałyUkładu Federacyjnego z 31 marca 1992 roku.15 lutego 1994 roku zawarto natomiasttatarsko­rosyjskie Porozumienie orozgraniczeniu zakresu kompetencji iwzajemnym delegowaniu uprawnień międzyorganami państwowymi Federacji Rosyjskiej iorganami władzy państwowej RepublikiTatarstanu, zgodnie z którym Tatarstan stał siępaństwem stowarzyszonym z FR(Muhametšin, Izmajlov 1997: 33)1. Zgodnie zzawartym porozumieniem, Tatarstan miałprawo do samodzielnego regulowania swoichspraw wewnętrznych (ochrona praw orazwolności człowieka i obywatela, tworzeniebudżetu państwowego, nakładanie podatków,decydowanie o prawie własności oraz ozasobach naturalnych itp.) oraz dosamodzielnego decydowania owewnątrzpaństwowej gospodarce. Mógł teżuczestniczyć w stosunkach międzyna­rodowych i organizacjach międzynarodowychnie naruszając przy tym Konstytucji FR,Konstytucji Tatarstanu oraz zawartegoporozumienia (Vajda 2000: 165). Dopieronowelizacja konstytucyjna z roku 2002przyniosła zmiany w statusie Tatarstanu,uznał się on bowiem za część FederacjiRosyjskiej:

Republika Tatarstanu to demokratycznepaństwo prawa, zjednoczone z Federacją Rosyjskąna podstawie Konstytucji Federacji Rosyjskiej,Konstytucji Republiki Tatarstanu orazPorozumienia (...) o rozgraniczeniu zakresukompetencji i wzajemnym delegowaniu uprawnieńmiędzy organami państwowymi FederacjiRosyjskiej i organami władzy państwowejRepubliki Tatarstanu i staje się tym samympodmiotem Federacji Rosyjskiej (KonstituciâRespubliki: art. 1 ust. 1).

W roku 2007 podpisane zostało nowe2 Również art. 61 Konstytucji Tatarstanu z roku 1992 stanowio stowarzyszeniowym stosunku republiki i FederacjiRosyjskiej.

Porozumienie o rozgraniczeniu zakresukompetencji i uprawnień między organamipaństwowymi Federacji Rosyjskiej i organamiwładzy państwowej Republiki Tatarstanu,które stanowi swego rodzaju „nowelizację”porozumienia z roku 1994. Odebrano RT częśćuprawnień do samodzielnego regulowaniaspraw wewnętrznych (np. zasoby wodne,leśne, ochrona środowiska itp.) oraz dosamodzielnego brania udziału w stosunkachzagranicznych. Każda decyzja tatarskichwładz w tej dziedzinie musiała być od tej poryuzgadniana i zatwierdzana przezodpowiednie organy federalne (Federal′nyjzakon ot...). Na podstawie powyższych aktównormatywnych, Tatarstan stał się „normalną”republiką autonomiczną istniejącą w ramachpaństwa rosyjskiego. Istotnym jest jednak, iżTatarstan zajmuje „specjalne” miejsce wFederacji Rosyjskiej. Na politykę wyznaniowaFR wobec Tatarstanu można więc spojrzećpoprzez pryzmat traktowania jej jakonarzędzia mającego na celu „stłumienie”tatarskich dążeń separatystycznych wprzyszłości.Specyfika tatarskiego islamu

Specyfiką tatarskiego islamu jest jegofunkcjonowanie w postaci symbolu tatarskiejetniczności. W okresie rozkwitu ruchuniepodległościowego (tzw. etap legalizacjiodradzania się islamu)2, islam traktowany byłjako część kultury narodowej zniszczonejprzez władze radzieckie – w ZSRR mógłprzetrwać wyłącznie jako element kulturynarodowej lub ludowych obyczajów(Marszewski). Odrodzenie się islamu wTatarstanie zostało zapoczątkowane przezpowstanie organizacji społeczno­politycznychtraktujących go jako jeden z bardziej istotnychelementów narodowej tożsamości. Dopiero wokresie późniejszym zauważyć możnapowstawanie organizacji stricte religijnych3.Etap legalizacji był pierwszym okresem, wktórym wartości islamskie powoli powracałydo muzułmańskiego społeczeństwaTatarstanu, a działalność organizacjireligijnych zaczęto uznawać za zgodne zprawem (Muhametšin 2007: 29).

Oficjalna polityka władz dzisiejszego

Tatarstanu wobec religii opiera się na ideologiitatarskiego islamu4. W wyniku kształtowaniasię tatarskiego społeczeństwamuzułmańskiego daleko od głównychcentrów muzułmańskich, w Tatarstaniewykształciła się specyficzna forma islamu.Jako przykład można wskazać wysoki poziomspożycia alkoholu, obchodzenie jedynienajważniejszych świąt czy przestrzeganiemuzułmańskich praktyk religijnych przezporadzieckich chrześcijan oraz niewierzących(Marszewski). Obyczaje muzułmańskieuważane są za nieodłączną część tatarskiejosobowości – ich przestrzeganie traktowanejest jako jednoznaczne z przynależeniem dotatarskiego narodu (widoczne jest tozwłaszcza w społecznościach wiejskich)(Marszewski 2003: 79).

Na terenie Tatarstanu działają takżenielegalne struktury islamskich radykałów –zwanych wahhabitami5. Ich zdaniem, islam pośmierci proroka Mahometa uległ wypaczeniu,należy więc powrócić do jego pierwotnychzasad. Jedynym uznawanym przez nichźródłem wiary jest Koran i tradycja. Początekaktywnej działalności wahhabitów wTatarstanie datuje się na rok 1993. To wówczaszaczynają powstawać „wahhabickie”programy edukacyjne dla młodychmuzułmanów, książki oraz broszurypropagandowe (Silant’ev 2008: 130, 138­139).Ruch działa w republice do dzisiaj.Islam a demokracja

W społeczeństwach, w którychpodstawowym źródłem prawa jest Koran,2 Odrodzenie się oraz rozwój islamu w Tatarstanie możnapodzielić na cztery etapy: legalizacji (1988­1992),instytucjonalizacji (1992­1998), strukturalizacji (1998­2002)oraz wewnętrznej mobilizacji (2002 – dzisiaj).3 W 1992 roku utworzono Duchowny Zarząd MuzułmanówRepubliki Tatarstanu (DZM RT). Z jednej strony było toprzejawem ruchu niepodległościowego, z drugiej natomiastcelem było stworzenie organizacji sprawującej kontrolę nadwspólnotami muzułmańskimi w Tatarstanie.4 Termin ten rozumieć należy poprzez funkcjonowanie orazrozwój islamu w społeczeństwie tatarskim.5 Ruch wahhabicki powstał w XVIII wieku na tereniedzisiejszej Arabii Saudyjskiej.

przestrzeganie zasad państwademokratycznego wydawać by się mogłorzeczą niemożliwą. Podkreślić należy jednak,że wiele reguł panujących w islamie stanowinieodzowny element społeczeństwademokratycznego. Przykładem tego może byćszura (konsultacja, rada) ­ zgodnie z islamem,wszystkie decyzje dotyczące muzułmanówpowinny być podejmowane przezmuzułmańskie społeczności (Hunter 2004:246­247). Co więcej, na terenie FederacjiRosyjskiej działają partie muzułmańskie, takiejak np. partia Ittifak w Tatarstanie6, co jest deiure zgodne z pluralizmem politycznymbędącym jedną z głównych zasad państwdemokratycznych. Problem rozwojudemokracji w rosyjskich społeczeństwachislamskich nie leży więc do końca wniezgodności prawa koranicznego (szariat) zprawem państwowym (Hunter 2004: 242­248).Przyczyną takiego stanu rzeczy wydaje się byćpolityka prowadzona przez władzepaństwowe, której celem jest odsunięciemuzułmanów z życia politycznego państwa.

Silne utrudnianie działalnościpolitycznej partiom i organizacjommuzułmańskim szczególnie widoczne było zaprezydentury Władimira Putina (2000­2004,2004­2008). W lipcu roku 2001 parlamentrosyjski przyjął projekt Ustawy o partiachpolitycznych, w którym wprowadzono nowądefinicję partii politycznej. Tylko podmiotyspełniające zawarte w niej wymagania mogąwysuwać swoich kandydatów na stanowiskapaństwowe w wyborach federalnych orazlokalnych. Zgodnie z ustawą, partia musiliczyć 10 tys. członków, a jej organizacjeregionalne minimalnie 100 członków w conajmniej połowie podmiotów FR. Poza tym,partie zarejestrowane w MinisterstwieSprawiedliwości mają obowiązekzarejestrować się raz jeszcze w przeciwnymrazie zostaną bowiem zdelegalizowane.Ustawa zakazuje działalności partiomodwołującym się w swoich programach doreligijnej i etnicznej tożsamości, czy też takich,które za jeden ze swoich celów wskazywałyobronę religijnych, rasowych czy narodowychinteresów swoich członków. Ustawa opartiach politycznych doprowadziła więc do

odsunięcia partii islamskich od działalnościpolitycznej, czego najlepszym przykładem jestodmówienie w roku 2002 przez MinisterstwoSprawiedliwości rejestracji zdominowanejprzez Dagestańczyków Islamskiej Partii Rosji(odmówiono wtedy także rejestracjiChrześcijańskiej Partii Demokratycznej) zpowodu niezgodnego z ustawą użycia wnazwie terminu „islamski” (Hunter 2004: 247­248).

Zgodnie z Konstytucją RepublikiTatarstanu, każdemu zapewnia się wolnośćsumienia i wyznania, a Tatarstan jestpaństwem świeckim (Konstituciâ Respubliki...art. 11, 37). Zasada ta jest formalnieprzestrzegana zarówno przez władześwieckie, jak i organizacje religijne. De factojednak islam jest narzędziem w rękachwładzy, za pomocą którego manipuluje onazaufaniem Tatarów oraz stara się wykreowaćswój społecznie akceptowalny wizerunek.Przykładem instrumentalnego posługiwaniasię religią jest meczet Kul Szarif, który powstałgłównie dzięki funduszom pochodzącym zbudżetu państwowego i stanowi obecniechlubę władz7. W Tatarstanie nie ma innegoczynnika poza islamem, który mógłbywpływać tak silnie na kształtowanie sięświadomości społecznej (Marszewski 2003:79). Co więcej, muzułmańskie instytucje iruchy społeczno­polityczne, a także kulturaczy edukacja są w większościpodporządkowane lokalnym władzom8.Sytuacja ta sprawia, że to one mają największy6 Tatarska Partia Niepodległości Narodowej Ittifak(Porozumienie) została założona 27 kwietnia 1990 roku. Jejcelem jest oddzielenie Tatarstanu od Rosji i tym samymustanowienie niepodległego państwa. Jest to najbardziejradykalna partia Tatarstanu.7 Meczet Kul Szarif został zbudowany na kazańskim Kremluw latach 1996­2005 i miał być w założeniu rekonstrukcjąświątyni zburzonej przez najazd rosyjski na Kazań w XVIwieku. Został wpisany na listę dziedzictwa światowegoUNESCO oraz przekształcony w muzeum.8 Cechą charakterystyczną dzisiejszej Rosji jest tendencjaredukowania liczby islamskich uczelni wyższych. Jest onanajbardziej widoczna w Tatarstanie. W roku 2000 rozpocząłsię proces zastępowania kilku uczelni muzułmańskich jedną,zakazuje się również działalności niektórych z nich..

wpływ na charakter występującego wTatarstanie islamu.Podsumowanie

Tatarski islam jest nie tylko religią, leczprzede wszystkim jednym z ważniejszychelementów tatarskiej kultury. Jest ideąjednoczącą Tatarów oraz podkreślającąodrębność republiki od Federacji Rosyjskiej.Co więcej, można pokusić się o stwierdzenie,że w przyszłości islam może stać sięnarzędziem społecznej mobilizacji wewentualnej walce o niepodległość kraju.Pomimo tego, że Rosja deklaruje się jakopaństwo demokratyczne i otwarte, nie stwarzadobrych warunków dla rozwijania narodowejkultury i aktywnego działania mniejszościreligijnych. Społeczeństwo w dużej mierzewyraża brak akceptacji dla „wszystkiego, coinne”, w związku z czym rodzi się niechęćwobec muzułmanów, a terroryzm bardzoczęsto utożsamiany jest wyłącznie zterroryzmem islamskim. Wrogie nastawieniespołeczne wobec muzułmanów pozwalawładzom na ich represjonowanie orazograniczanie politycznej działalności, cospotyka się często ze społeczną akceptacją.Dalszy rozwój islamu w Tatarstanie wydajesię być silnie związany z rozwojemgospodarczym republiki (Tatarstan jestjednym z lepiej rozwijających się gospodarczoregionem Rosji). Problemy naturyekonomicznej powodują wzrost biedy irozwarstwienia społecznego, co z koleiprowadzi do wzrostu popularności islamskichradykałów (Marszewski 2003: 80)9. A tegorosyjskie władze obawiają się najbardziej.

9 M. Marszewski, Islam w..., wyd.cyt., s. 80.

Arslanova A. A. (red.)2000, Aktual′nye problemy istorii gosudarstvennostitatarskovo naroda, Kazan′, Matbugat jorty,s. 165.Federal’nyj Zakon o...Federal’nyj Zakon o Svobode sovesti i religioznyhob’’edineniâh s dnâ 26 sentâbrâ 1997goda, SobranieZakonodatel’stva Rossijskoj Federacii, 2009, 1997 г., 39..Federal′nyj zakon ot...Federal′nyj zakon ot 24 иûlâ 2007 g. N 199­FZ Obutverždenii Dogovora o razgraničenii predmetovpolnomočij meždu organami gosudarstvennoj vlastiRossijskoj Federcii i organami gosudarstvennoj vlastiRespubliki Tatarstan, Gosudarstvennyj SovetRespubliki Tatarstan, (wgląd: 25.10.2012),http://www.gossov.tatarstan.ru/dokument/dogovor/rfrt.Hunter S. T.2004, Islam in Russia. The politics of identity andsecurity, Londyn, The Center for Strategic andInternational Studies.Kowalski J.2003, Konstytucja Federacji Rosyjskiej a rosyjska ieuropejska tradycja konstytucyjna, Warszawa –Poznań, Iuris Polskie Wydawnictwo Prawnicze.Konstituciâ Respubliki...Konstituciâ Respubliki Tatarstan ot 6 noâbrâ1992 goda(s izmeneniâmi i dopolneniâmi), Sajt KonstituciiRossijskoj Federacii, (wgląd: 24.10.2012)http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar//Konstituciâ Rossijskoj...Konstituciâ Rossijskoj Federacii (s učetom popravokvnesennyh zakonami Rossijskoj Federacjii o popravkahk Konstitucii Rossijskoj Federacii ot 30 dekabrâ 2008 g.N 6­ FKZ i ot 30 dekabrâ 2008 g. N7 – FKZ), SobranieZakonodatel’stva Rossijskoj Federacii, 2009 r., 4.Strachota K.Wstęp, (w:) Łubaszewska A. (red.),”Prace OSW”, nr7/2003, (wgląd: 24.10.2012),

BIBLIOGRAFIA:

http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_7.pdf, s. 5.Marszewski M.2003: Islam w Tatarstanie, w: Islam na obszarzepostradzieckim, red. Łubaszewska ,”Prace OSW”, nr7/2003, (wgląd: 19.05.2010),,http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_7.pdf, s. 78­80.Muzułmanie z terenów byłego ZSRR – definicjaspołeczno­kulturowa, etnologia.pl, (wgląd:11.04.2010),http://etnologia.pl/swiat/teksty/muzulmanie­z­terenow­bylego­zsrr.php z 11 IV 2010.

Muhametšin F. M., Izmajlov R. T.1997 , Syverennyj Tatarstan, Моskva, Izdatel′stvoINSAN.Muhametšin R. M.2007, Islam v Tatarstane, Moskva , INOCENTRInformaciâ. Nauka. Obrazovanie.Muhametšin R. M.2003, Tatary i islam v XX veke, Кazan’, Izdatel′stwvoFèn.Pietrzak M.2005, Prawo wyznaniowe, Warszawa, LexisNexis.Silant’ev R. A. (red.)2008, Islam v sovremennoj Rosii, Ènciklopediâ,Moskva, Аlgoritm.Zajączkowski W.2001, W poszukiwaniu tożsamości społecznej.Inteligencja baszkirska, buriacka i tatarska wobeckwestii narodowej w Cesarstwie Rosyjskim i ZSRR,Lublin, Instytut Europy Środkowo Wschodniej.

REPORTAŻEII

Z WIZYTĄW GAGAUZJI... O SPECYFICE NARODOWOŚCIOWEJ IKULINARNEJ GAGAUZ YERI

Rita Bandyga

Uczestnictwo w projekcie z Funduszu Europejskiego Młodzież w Działaniu umożliwiłonam poznanie Gagauzji oraz nawiązanie nowych znajomości w myśl zasady integracji,której dotyczył projekt1. Artykuł ten ma zatem przybliżyć kulturę mieszkańcówGagauzji, jej specyfikę oraz wybrane aspekty życia. O tym, „jak się żyje”, opowiadałyzarówno osoby biorące udział w projekcie, jak i poznane przypadkowo – na ulicy, czyprzed domem. Respondentami są zatem mieszkańcy tego regionu, a dokładniej –Komratu, stolicy Gagauzji.Gagauzja i jej mieszkańcy

Gagauz Yeri zajmuje południową częśćRepubliki Mołdawii. Jest terytoriumautonomicznym, zależnym w sprawachogólnopaństwowych od władz centralnych wKiszyniowie (Hatłas 2009: 108).Proklamowanie Republiki Gagauzji miałomiejsce w 1990 roku, jednak status AutonomiiGagauzja otrzymała 23 grudnia 1994 roku(dzień ten stał się narodowym świętemGagauzów) (Hatłas 2009: 113). Na czeleAutonomii stoi Przewodniczący, noszący tytułbaşkana. Gagauzja posiada także swój lokalnyparlament, który składa się z przedstawicieli zkażdej miejscowości Autonomii.

Na mapie Mołdawii wyraźnie widać, żeGagauzja nie stanowi jednolitego, zwartegoobszaru. Obejmuje teren między miastamiKomrat i Çadır Lunga na północy, okoliceVulcăneşti na południu oraz dwie enklawy ocharakterze wiejskim. Stanowi 5,4%terytorium Mołdawii (Hatłas 2009: 113). Cojest przyczyną takiego rozmieszczenia? Wskład Autonomii wchodzą przede wszystkimobszary, które są w większości zamieszkaneprzez Gagauzów. W jej obrębie mogą sięrównież znaleźć terytoria, gdzie mieszkańcyopowiedzą się za przyłączeniem podczasprzeprowadzonego referendum.

Rejon Autonomiczny Gagauzji jestniezwykle interesujący pod względemnarodowościowym, czy też etnicznym. Żyjątutaj: Gagauzi, Rosjanie, Bułgarzy, Ukraińcy,Polacy. Należy jednak zaznaczyć, że na tymwieloetnicznym obszarze rzadko dochodzi dokonfliktów. Jedna z respondentek stwierdza,

że: „ta część Mołdawii jest bardzo spokojna.Nie ma problemów między narodowościami.Nikt nikogo nie pyta o narodowość.2”

Największą grupę stanowią tutajGagauzi – mało znany i niezwykle tajemniczylud. Etnogeneza Gagauzów jest zagadnieniembudzącym wiele wątpliwości, prowadzącymdo sporów i powstawania wielu, częstowzajemnie wykluczających się teorii. Gagauziposługują się językiem gagauskim, któryprzypomina język turecki. Jednak, co stanowio ich odmienności, wyznają prawosławie. Jakokreśla to historyk Jerzy Hatłas, Gagauzi tolud unikatowy we współczesnej Europie3(Hatłas 2009: 21). Ich pochodzenie jest zagadkądla wielu badaczy. Najczęściej pojawiającymisię teoriami są te, w których przypisuje się imkorzenie tureckie, czy bułgarskie.

Pomimo „niejasnej przeszłości”,Gagauzi są silnie związani ze swoimitradycjami i coraz częściej do nich powracają.Wzbudzają tym samym zainteresowanieinnych mieszkańców regionu. Polkamieszkająca w Komracie, zapytana o zwyczajeGagauzów, opowiada: „Gagauzy, oni bardzopodtrzymują swojej tradycji. Pamiętam, żekiedyś w dzieciństwie, jak było wesele, tomama młodej musiała wystawić wszystko nasamochód i to, co daje swojej córki i caławioska musiała zobaczyć co mama jej daje.Szafę, stół, telewizor, to wszystko wozili powiosce, a potem do młodego do domu. To1 Projekt „Dialog od kuchni”2 Kobieta,50 lat, Komrat3 J. Hatłas, Gagauzja..., s. 21.

potem zginęło, a teraz już zaczęli znowu. W teczasy w wioskach zaczęli robić takoż samo”4.Zatem dawniejsze tradycje i zwyczajezaczynają „powracać”. Często w zmienionejformie, dostosowane do współczesnychrealiów.

Okazją do wyrażania swojej odrębnościkulturowej są święta. Oprócz ważnychprawosławnych świąt, takich jak BożeNarodzenie, czy Wielkanoc, Gagauziobchodzą także święta związane z pracą wpolu, czy hodowlą zwierząt. Mojarozmówczyni uwagę zwróciła na dwaszczególne święta obchodzone przezGagauzów : „najwięcej interesujący takizwyczaj, że oni mają dwa takie święta,Hederlez i Kasym. Hederlez to takie święto,kiedy po wiośnie mają prawo wywodzićżywioł na pole. Do tego czasu nie wolno byłowywodzić baranów, krów na pole. Do tegoczasu w wioskach ludzie i nie tylko wwioskach, u nas w Komracie świętują towszystko, zapraszają do siebie gości, gotujądania na takie bardzo wielkie święta. To 6maja. Kasym – 7 listopada, kiedy oni tychowiec i krów z pola przywodzą do domu. Odtego czasu oni nie mogą wywodzić ich napole, do tego Hederleza. To samo ludzie robią,zapraszają gości do domu, w wioskach tańcząrazem. No, teraz dla młodzieży robiądyskoteki”5. Jako, że Gagauzja jest regionemrolniczym, zwyczaje, czy święta związane zuprawą roślin i hodowlą zwierząt nie tracą naznaczeniu. Są przy tym okazją do spotkań iwspólnego biesiadowania.

Gagauskim zwyczajem jest takżeobchodzenie Babskiego Dnia. To dzień, wktórym szczególne przywileje przysługująkobietom. „Babski, to jest: kobieta, któramieszka w wiosce, no i wszystkie kobiety,zbierają się i gdzieś piją. A mężczyźni siedząw domu. Nie wolno ich brać z sobą! Kobietyzbieraj się tam, a potem kobieta przychodzi dodomu pijana. To jest w styczniu. 21 stycznia”6.

O tym, że Gagauzi są otwarci i gościnnimożna się szybko przekonać. Wystarczy udaćsię na spacer, a prędzej czy później zostanie sięzaproszonym na posiłek, czy degustację wina.Mówi się nawet, że dawniej Gagauz budującdom musiał zbudować dwa domy – jeden

mały i ciasny – dla domowników, natomiastdrugi – duży, czysty i ozdobiony dywanami –służący do podejmowania gości (Hatłas 2009:151).„Teraz już nikt tego nie skrywa” ­ polskamniejszość w Gagauzji

Większość Polaków osiadłych wGagauzji zamieszkuje Komrat. Od 2004 rokuistnieje „Stowarzyszenie Polaków Gagauzji”,do którego należy około 100 osób polskiegopochodzenia. Prezesem stowarzyszenia jestLudmiła Wolewicz (Hatłas 2009: 129).

Skąd na tych terenach Polacy?„Najwięcej Polaków wyjechało stąd przed IIwojną. Dużo bardzo do Niemiec, część wróciłado Polski. No a Polacy, którzy żyją u nas, tonajczęściej ci urodzeni na terenach Związku,którzy po studiach zostali tutaj na pracę. Bo wZwiązku było tak, że człowiek którystudiował, musiał 3 lata odrobić tam, gdziejego wysyłają. No i zobaczyli, ze ta częśćMołdawii jest bardzo piękna, u nas, w tejczęści rośnie winogron, brzoskwinie imorele”7. Obecnie coraz częściej osobyposiadające polskie korzenie deklarują polskątożsamość.„Może kiedyś ktoś skrywał, że onjest Polakiem, albo ma jakieś polskiepochodzenie. Teraz już nikt tego nie skrywa, ijak jest taka możliwość, to zawsze mówi, < jamam polską krew!>”8 . Przy Stowarzyszeniudziała zespół artystyczny „Polacy Budziaka”,który również przyczynia się donawiązywania coraz częstszych kontaktów zPolską.

Polacy z którymi rozmawiałampodkreślali, że Polska oferuje młodym osobomwyjazdy na studia, finansuje szkolnictwo iprojekty, które powstają z inicjatywyStowarzyszenia. Jednak aby móc studiować wPolsce, należy mieć wysokie wyniki w nauce izdać egzaminy w języku polskim. W szkole wKomracie uczniowie mogą zapisać się doklasy z dodatkowym językiem polskim, z4 Kobieta,50 lat, Komrat5 Kobieta,50 lat, Komrat6 Kobieta,50 lat, Komrat7 Kobieta,50 lat, Komrat8 Kobieta,50 lat, Komrat

którą pracuje nauczycielka z Polski.Pierwszym etapem edukacji jest poznaniepolskiej gramatyki. Po nim następuje naukaprzedmiotów koniecznych do przystąpieniana studia, m. in. historii, geografii. Do polskiejklasy uczęszczają zarówno dzieci, jak i osobydorosłe, ubiegające się o przyznanie KartyPolaka. „Dla nas państwo polskie pomaga idaje Kartę Polaka. Żeby dostać Kartę Polaka,trzeba zdać egzamin z języka polskiego. I unas bardzo chętnie chodzą, żeby znać polskijęzyk. I bardzo chętnie biorą w tym udział. Jużw domu zaczynają wprowadzać polskietradycje, zaczynają gotować polskie dania”9.Egzamin na Kartę Polaka wymaga nie tylkoznajomości języka. Obejmuje także wiedzę okraju, obyczajach, czy obchodzonychświętach.

Ważnym aspektem podkreślaniatożsamości narodowej jest przynależnośćreligijna. W Gagauzji dominuje prawosławie.Jak opowiada mężczyzna deklarujący polskątożsamość: „Wszyscy po papierach jesteśmyprawosławni. Ale jak Stowarzyszenie zaczęłodziałać, to mamy kontakt z księdzem. My docerkwi nie chodzimy”10. W Komracie nie makościoła katolickiego. Polacy mogąuczestniczyć we mszy katolickiej co dwatygodnie, gdy przyjeżdża kapłan. Mszęodprawia się wtedy w domach wiernych. Wplanach jest utworzenie parafii katolickiej,jednak póki co, nie wiadomo, kiedy mogłobyto nastąpić.

Jak już zostało wspomniane, Polacy wGagauzji coraz częściej mówią o swoichkorzeniach, zaczynają wprowadzać polskiezwyczaje. Niezależnie od tego, czypodtrzymują tradycję „z dziada, pradziada”,czy od niedawna zaczęli je odkrywać –wyróżniają się spośród lokalnej społeczności.Przykładem może być tutaj zwyczajpogrzebowy, kiedy to: „oni (Gagauzi) częstująjak ktoś umiera, to rodzina musi oddaćwszystko. Dać to, co należy do życia, czy tostół nowy, czy co innego. My (Polacy) nie zabardzo chcieli to robić, my robimy napołowę”11. Jak zaobserwowała to mojarespondentka – podczas zwyczajowegoobdarowywania gości, Polacy postępujązgodnie z tradycją, jednak rozdając mniej

rzeczy, albo tylko kilka przedmiotów, nieco jąmodyfikują.

Nie każdy ma możliwość wyjazdu doPolski, jednak ci, którzy ją odwiedzili, częstoporównują poziom życia i zarobki w Polsce iMołdawii. Jak można było wywnioskować zrozmów z tamtejszymi Polakami – Polskastanowi dla nich niedościgniony ideałpaństwa i ojczyzny. „Jak się w Polsce podoba?Jak po raz pierwszy z Polski w 88 rokuprzyjechałem, to nie mogłem przez tydzieńpatrzeć na to wszystko. W tych czasy jeszczekomunizm był taki mocny. I powiedziałem wpracy – chłopaki, żyjemy w wiekukamiennym! Polska, tylko tam się zaczynawjeżdżać, a już tam więcej porządku. A teraz...Na sto lat z tyłu Polski! Syn chce zostać wPolsce”12.„Po tonie, po dwie tony wina. Do wiosny”

Mołdawia na mapie przypominakształtem kiść winogron. Władza sowieckawykorzystała naturalny potencjał tegopaństwa – specjalizując je w uprawiewinorośli i winiarstwie. Znak winogron stałsię jego symbolem – pochodziprawdopodobnie od zarządzonejspecjalizacji13.

Nie jest przesadą stwierdzenie, żekultura picia wina urosła w Mołdawii doswoistego wyznacznika narodowego, czy„identyfikatora kulturowego”14. Każdy, ktoma swoje gospodarstwo, czuje się społeczniezobligowany do tego, aby sporządzić choćbeczkę wina na własny użytek, zgodniebowiem z powszechnie panującą ludowąopinią, „kto wina nie robi, to żadengospodarz”15. Dlatego ganek prawie każdegodomu oplata winorośl. „Nie ma tego dużo, alena wino nam wystarcza”16, odpowiadają9 Kobieta,50 lat, Komrat10 Mężczyzna, 53 lata, Komrat11 Kobieta,50 lat, Komrat12 Mężczyzna, 53 lata, Komrat13 K. Biskupska, Mołdawianie w kosmos nie lietajut bez wina.Czym dla Mołdawian jest wino?, Etnografia Polska, t. LI:2007, z. 1­2, s. 95.14 Tamże, s. 76.15 Tamże, s. 79.16 Kobieta,67 lat, Komrat

skromnie gospodarze, po czym dodają, że coroku potrafią wyprodukować nawet tonęwina.

Klimat sprzyja uprawie winorośli.Dlatego też Gagauzi mogą się pochwalićnajlepszym winem w całej Mołdawii. Podczasnaszego pobytu w Komracie, temperatura niespadła poniżej 30°C. „Jest bardzo gorąco. Wtakim miejscu, gdzie spotkają się dwa takiepowietrza: zimne i gorące. U nas czasembywa, że po 3­4 miesiące nie pada deszcz. Byłataka susza i 9 miesięcy”17.

Winogrona zbierać należy wokreślonym czasie – przed pierwszymiprzymrozkami, wtedy, gdy zawierająodpowiednią ilość cukru. Nie jest to łatwapraca, dlatego często przy zbiorach pracującałe rodziny, zdarza się, że przyjeżdżająpomagać także dalsi krewni18. Ponadto swąpomoc oferować mogą też sąsiedzi, którzyzdążyli się uporać ze swoimi zbiorami.

Charakterystyczną cechą tego regionujest fakt, że wino jest niekiedy bardziejdostępne niż woda. Prawie każdy produkujeten trunek na własne potrzeby, natomiast wsklepach wino jest nalewane z beczek doplastikowych butelek i w ten sposóbsprzedawane.

Południe Mołdawii jest rejonemszczególnie znaczącym dla produkcji wina.Mieszkańcy Gagauzji stwierdzają, że: „dalej wMołdawii rośnie winogrono, ale nie jest takiesłodkie, nie ma tyle cukru, jak na południu”19.Dlatego też znaczna większość mołdawskiegowina pochodzi właśnie z południa: „I jak wyw Polsce będziecie kupować wino, to jak jestono wyprodukowane nie na południu, to żebywy wiedzieli, ze to wino kupione stad, tylkoono rozlewane w Kiszyniowie, albo w Bielcachpo butelkach. To jest nasz produkt, bonajwiększa część budżetu Mołdawii i Gagauzjito jest sprzedaż wina za granicę”20.

Jak zatem pija się wino w Gagauzji?Przede wszystkim należy zaznaczyć, że winopija się tutaj od rana. Jak stwierdza jedna zmieszkanek Komratu: „rano jest u nasśniadanie bardzo takie dobre, dlatego, że tojest jeszcze od dawna, dlatego, że ludzie kiedyidą na pole pracować, oni muszą dobrze zjeść,wypić kielich wina, a potem idą pracować. No

a kielich wina, to u nas piją i w obiad i rano iwieczorem. Normalne dla nas”21. Nie pije sięjednak po to, aby się upić. Wino służy raczejjako napój gaszący pragnienie. Mimo tego, żewielu osobom alkohol towarzyszy od samegorana, na ulicach nie widać pijanych osób.Padło nawet stwierdzenie, że „kultura picia unas jest, naprawdę”22.

Tradycyjne spożywanie wina odbywasię zgodnie z zasadą „do dna!”. Jejnieznajomość wprawiać może w zakłopotanie,szczególnie wtedy, gdy odwiedzamy kilkadomostw jednego dnia. Gościnność, z jakąmożna się tam spotkać zakłada, że gość niemoże wyjść z domu nie próbując wina: „tutaj,jak człowiek zajdzie do domu i nie wypijekielich wina, to nikt jego nie wypuści”23.Gospodarz jest zobowiązany do tego, abypoczęstować trunkiem własnej produkcji.Nieważne, czy wizyta ma miejsce rano, popołudniu, czy wieczorem. Gość nie możeodmówić, bo wiązałoby się to z brakiemszacunku wobec gospodarza.

Okazało się, że wśród moichrozmówców najczęściej preferowanym winemjest wino wytrawne. Jedna z respondentekstwierdziła, że „u nas więcej wina pijąwytrawne. U was wytrawne, słodkie – takiewino piją. Ja bardzo lubię muskat. To jest białewino. A z czerwonego ja bardzo lubię Isabellę,to jest wytrawne”24.

Prawie każdy, z kim rozmawiałam omołdawskim winie oznajmiał, że najlepsze inajsmaczniejsze jest wino domowe. „Ono jestczyste i nic tam więcej nie dodają. Bo w tychwiniarniach dodają różne rzeczy, bo winonormalnie nie może więcej stojać niż jedenrok.25” Poza tym „jak sam zrobisz, to wiesz copijesz. Dla siebie możesz co chcesz robić, ile ijak”26.17 Kobieta,50 lat, Komrat18 Mężczyzna, 22 lata, Komrat19 Mężczyzna, 53 lata, Komrat20 Kobieta,50 lat, Komrat21 Kobieta,50 lat, Komrat.22 Mężczyzna, 19 lata, Komrat24 Kobieta,50 lat, Komrat25 Kobieta,67 lat, Komrat26 Mężczyzna,53 lat, Komrat

Winobranie rozpoczyna się pod koniecwrześnia, kiedy winogrono zawiera 22%cukru. Aby wino było „takie jak należy”,podczas jego produkcji należy przestrzegaćokreślonych zasad: „u nas każdy kto maprywatny dom, to w piwnicy ma po tonie, podwie tony wina. Do wiosny. (...) 40 dni niewolno zachodzić do piwnicy. Poka wino gra.Ono żyje. I po 40 dni to już pierwszy razmożna spróbować, jakie wino”27.

Natomiast co roku w listopadzie, kiedymożna już wino skosztować, w Komracieodbywa się Święto Wina. Opróczwszechobecnych degustacji, urządzane sąwtedy konkursy na najlepszy trunek, orazhuczne zabawy.„Chleb idzie do wszystkiego”

Poznanie kraju nie może się odbyć bezskosztowania lokalnych potraw. To, „co sięjada” jest warunkowane przez wieleczynników: tradycję, położenie geograficzne iklimat, ale też styl życia mieszkańców. I tak,pierwsze, co przykuwa uwagę, opróczwspomnianego wcześniej wina, to obfiteposiłki. Dlatego niekiedy trudno odróżnić, jakito posiłek – zarówno śniadania, obiady ikolacje wyglądają bardzo podobnie.

Specjalne miejsce w gagauskiej kuchnizajmuje baranina. Podawana jest prawiecodziennie, natomiast szczególnie ważne jest,aby podać mięso barana w czasie świąt, czyuroczystości. „U Gagauzów wszystkie świętamuszą podawać mięso barana. Jak w jakieśwesele nie było tego na stole, to mówią, że niebyło co jeść na to wesele. Obowiązkowo mięsobarana musi być na stole”28. Pieczona lubduszona, baranina stała się niewątpliwiejednym z wyznaczników gagauskiej sztukikulinarnej.

Kolejną ważną potrawą jest mamałyga– potrawa z mąki lub kaszy kukurydzianej.Znana w państwach południowo­wschodniejEuropy, w Gagauzji przyrządzana jest nasłodko lub słono. Jak opowiada mójrozmówca, jest wiele wariantów jejprzyrządzania: „i z rybą i mięsem i serem, ześmietaną mamałyga. To różnie”29. Mamałygajest potrawą uniwersalną – podawaną naśniadanie, obiad, czy kolację. Może być

dodatkiem – np. do baraniny lub stanowićosobne danie.

Kuchnia nie potwierdza teoriitureckiego pochodzenia Gagauzów. „Kuchniagagauska naprawdę jest bardzo smaczna. Onanie jest podobna na turecką. Całkiem innakuchnia30”. Wyróżnia ją niewątpliwie to, żeprzygotowanie posiłków jest bardzoczasochłonne. „Za jeden czas31 nic nieprzygotujesz. Tu i zupy różne i drugie dania.No naprawdę, ja jak w domu gotuję jedzenie,to może z 4 godziny to siedzę na kuchni. Dużopotraw mają”32.

Do niemalże każdego posiłkupodawane jest wino, które często bywarozcieńczane wodą. Natomiast wwinogronowe liście zawija się mięso z ryżem,co porównać można do znanych w Polsce„gołąbków”. „No kobiety tutaj robią takiegołąbki. Na zimę liście zbierają i trzymają wbutelkach. I na wszystkie święta jakie uGagauzów są, to i gołąbki z tych liściówmuszą być na stole”33.

Jako, że w Komracie mieszkają głównieGagauzi, trudno tutaj o typowo mołdawskiepotrawy. „Gagauskie potrawy jeszcze robią, tosię nazywa kaorma, to jest z mięsa barana, zwątroby barana i z płuc. Dużo cebuli tam dająi to wszystko potrzebne tam smażyć wgarnkach, tam dodają paprykę, jeszczemarchewkę, to jest bardzo smaczne, takiedanie dobre”34.

Bryndza, czyli biały ser owczy, tokolejny istotny element kulinarny. „Bardzolubią bryndzę, którą robią z mleka owcy.Czasem bywa, że ludzie z Bielc przyjeżdżajątutaj żeby kupić bryndzy”35. Podawana jest zchlebem, czy mamałygą. Dla wielu z nasdużym zaskoczeniem było stwierdzenie, żebryndza dobrze komponuje się z... arbuzem,27 Kobieta,50 lat, Komrat28 Kobieta,50 lat, Komrat29 Mężczyzna, 53 lata, Komrat30 Mężczyzna, 53 lata, Komrat31 Podczas jednej godziny (przyp. autora)32 Kobieta,50 lat, Komrat33 Kobieta,50 lat, Komrat34 Kobieta,50 lat, Komrat35 Kobieta,50 lat, Komrat

bo, jak to określił jeden z gagauskichuczestników projektu: „dla nas to normalnie.Je się arbuza z bryndzą. To bardzosmacznie”36.

Z kolei stronę gagauską najbardziejdziwiły polskie „kanapki”. ”Patrzeli, że u nasśniadanie trochę inne niż u was, dlatego, że uwas tylko jedne kanapki. Nasze dzieci jakprzyjeżdżają do was, to tylko mówią – aa, tekanapki niech skończą się! Kiedy pojedziemydo domu?!”37.

Opisując krajobraz typowy dlaGagauzji, nasuwa się na myśl widok pólsłoneczników i winorośli. Uwagę przykuwająniewątpliwie hodowane przez Gagauzówosły. Miejscowi wyjaśniają, że „tylko Gagauzihodują osłów. Bo to jak koń, tylko mniej je. I jewszystko”38.

Natomiast trudniej jest zwięźle opisaćspecyfikę kulturową tego regionu. Gagauzja torejon o niezwykle złożonej charakterystyce,którego wyznacznikiem jest właśnieniejednorodność i wielokulturowość.Tożsamość i kulturowa odmiennośćGagauzów, jak i świadomość narodowazamieszkujących ten obszar Polaków stanowiąinteresujące tematy badawcze. Z kolei dziękimotywowi przewodniemu projektu – jakimbyła sztuka kulinarna, mogliśmy spróbowaćnieznanych nam potraw, jak i lepiej przyjrzećsię tamtejszej codzienności. Otwartość igościnność mieszkańców Gagauzji sprawiają,że można poczuć się tam „mniej obco”.

Hatłas Jerzy2009, Gagauzja i Gagauzi. Historia orazwspółczesność, Poznań..

36 Mężczyzna, 18 lata, Komrat37 Kobieta, 50 lata, Komrat38 Kobieta, 50 lata, Komrat

BIBLIOGRAFIA:

RECENZJEIII

FUTBOLW SŁOWIAŃSKIMŚWIECIE

PiotrOleksy

O książce Dryblując przez granicę. Polsko­ukraińskie Euro 2012, Czarne 2012.

Piłkarskie Mistrzostwa Europyprzeminęły pozostawiając po sobie stadiony,wspomnienia atmosfery europejskiego festynuoraz sportowych emocji. Jak pokazujeniestrudzone wydawnictwo Czarne, Euro 2012może być traktowane nie tylko jakowydarzenie sportowe, a także jako inspiracjado ciekawych wydarzeń kulturalnych. Botakim na pewno jest zbiór esejów polskich iukraińskich autorów wydany pod tytułemDryblując przez granicę. Polsko­ukraińskieEuro 2012.

Pomysł na tom zapewne nasunął sięsam – osiem miast­gospodarzy, ośmiuautorów, osiem tekstów. I tak Gdańskreprezentuje Paweł Huelle, Poznań – NataszaGoerke, Warszawę – Marek Bieńczyk, aWrocław – Paweł Siemion. W składzieUkrainy widzimy zaś: Jurija Andruchowycza(Kijów), Natalię Śniadanko (Lwów),Ołeksandra Uszkałowa (Charków) orazSerhija Żadana (Donieck). Nie mawątpliwości, że składy są mocne.

O czym tu pisać by nie wyszło banalnie,ale by trzymać się tematu? Wyobrażam sobie,że na takie pytanie odpowiadał sobie każdy zautorów. I jak widzimy po efektachodpowiedzi nie były takie same. Paweł Huellewprowadza nas w klimat w jakim żyjągdańscy, a w zasadzie trójmiejscy kibice.Jednak opowieści pana Janka, barowegotowarzysza autora, szybko zamieniają się wopowieść o historii Gdańska i Gdańszczanostatnich kilkudziesięciu lat. Warszawski esejMarka Bieńczyk to rodzaj reportażuopowiadającego o paczce kumpli, którzy wlatach sześćdziesiątych razem kopali piłkę nawarszawskich podwórkach i boiskach.Widzimy tu losy tamtego pokolenia, a przedewszystkim rolę jaką w jego życiu odgrywałsport. Natasza Goerke wchodzi jakby w rolę

przewodnika tłumaczącego przybyszowi zdalekich stron czym jest Poznań i Polska, jakżyją poznaniacy i Polacy w ogóle. Tekst PiotraSiemiona przypomina duchem eseje Huelle iBieńczyka, bo jego głównym bohaterem jestniejaki Trawiński, czyli najstarszy kibicStowarzyszenia Wielki Śląsk. I to również jestkibicowski i społeczny obraz Wrocławia iDolnego Śląska.

Część ukraińską otwiera Lwów i tekstNatalii Śniadanko, która piłki nie lubi. Nieprzeszkadza jej to jednak przypomniećhistorię pierwszego meczu w dziejachgalicyjskiego (ukraińskiego?) futbolu iprzybliżyć nieco lwowsko­galicyjskąmentalność. Opowieść o przeplatających sięlosach dwóch legend ukraińskiej, a przedewszystkim kijowskiej piłki, OłechaBazyłewicza i Walerego Łobanowskiego, jestjuż dużo bardziej „męska” i „kibicowska”.Andruchowycz nadaje jej jednak wyrazmetafory mówiącej wiele o miejscu Kijowa wniedawnym Imperium. Ołeksandr Uszkałow zdziennikarskiego obowiązku leci wraz zukraińską reprezentacją na mecz do Tallina. Aże jest kibicem charkowskiego Metalista totowarzystwo Tochy, kibica DniproDniepropietrowsk dostarcza inspiracji doprzedstawienia obrazu piłkiwschodnioukraińskiej w lekko groteskowymsosie. Zamykający całość Serhij Żadan udajesię na „badania terenowe” do donieckichultrasów . Więcej rekomendacji chyba nietrzeba.

Na ile autorzy porozumiewali się zesobą pracując nad swoimi tekstami nie wiemy.Pomimo swej różnorodności tworzą onespójną i niezwykle ciekawą całość. Prawiewszystkie eseje trzymają bardzo wysokipoziom. Ze smutkiem muszę stwierdzić żeodstaje nieco jedynie esej Nataszy Goerke.

Szkoda, bo kolejny raz stracona została szansana zaprezentowanie Poznania, jako miastaciekawego, w którym dzieje się wielepiłkarsko i nie tylko. Zamiast tego czytamykolejny raz o poznańskich pyrach i polskimcharakterze narodowym.

Dzięki książce widzimy czym jest iczym była piłka nożna dla społeczeństwEuropy Środkowej i Wschodniej. Mimowolnietom staje się literackim studium socjo­historycznym, ciekawym nie tylko dlapiłkarskich kibiców. Jako czytelnik mogę byćwdzięczny, że po Euro zostało jeszcze cośtakiego jak Dryblując przez granicę.

NIEGRZECZNYFOLK

Marta Bartkowiak

O płycie projektu R.U.T.A Na Uschod. Wolność albo śmierć.

Już od kwietnia 2012 roku możnaposłuchać drugiej płyty formacji R.U.T.A(Ruch Utopii Transcendencji iAnarchii)zatytułowanej Na Uschod. Wolnośćalbo śmierć.

To już druga płyta zespołu, pierwszadebiutancki album Gore okazał się niemałymsukcesem. Zespół poruszał tam tematykępolskiej, chłopskiej pieśni buntu i niedoli XVI ­XX wieku. W drugiej płycie prezentowane jestkolejne trzynaście unikalnych kompozycjiwokół tematyki buntów chłopskich w okresiefeudalizmu. Tym razem muzycy przenosząnas na ziemie byłych Kresów Wschodnich..Płyta jest nośnikiem pokazującym nam„krzyk buntu z czeluści świata feudalnego,który przeminął, zmienił oblicze, ale się nieskończył.” Ciekawe brzmienia, pełne wigoru iwrogości, rzeczywiście oddają nastrojeciemiężenia i szaleńczej drogi ku wolnościzarówno w warstwie dźwiękowej jak itekstowej.

Folkowy skład zespołu pracował podbatutą kapelmistrza Kamila "Ronina"Rogińskiego związanego ze znanymi w Polscefolkowymi składami typu: Kapela ze WsiWarszawa, Orkiestra RIVENDELL,Klezmafour, Mosaic, Chłopcy Kontra Basia,Czessband. Wśród muzyków obok punkrockowego Pawła "Gumy" Gumoli i Roberta"Robala" Matery wschodniego smaku dodajeudział m.in. białoruskiej piosenkarki folkowejNastii Niakrasawej, zespołu Hulajgorod(Гуляйгород) z Kijowa, oraz węgierskiegoHaLuna Music Group. W sferze muzycznejintrygującego wyrazu dodają niecodzienneinstrumenty w stylu barokowych skrzypiec,akustycznego klarnetu basowego,sopranowego saksofonu,

Sfera tekstowa warta uwagi, do albumudodano książeczkę z esejami francuskiego

historyka prof. Daniel Beauvois, białoruskiejopozycjonistki "Sanii'", historyka i pisarzaStanisława Łubieńskiego oraz poety JackaPodsiadło. Śpiewając i badając przeszłość,muzycy podkreślają nić łączącą ją zteraźniejszością, gdzie bunt i wolność ciągle sąpojęciami aktualnymi w kontekście krajówbyłego związku sowieckiego. „R.U.T.A. tąpłytą zapełnia kolejną z białych kart, jakiemamy w narodowej świadomości, o naszychwschodnich sąsiadach i o wielowiekowejniewoli, opresjach społeczno­polityczno­religijnych (...) Pieśń była jedyną możliwościądo wyrażania uczuć, okazywania buntu. Byłajedyną przestrzenią wolności. Czuję, że ludzieczekali na taką płytę, na pokazanie tego<niegrzecznego> folku” – mówił liderprojektu, Maciej Szajkowski.