1

sposób, w jaki ludzie myślą o sobie i innych, czyli jak

selekcjonują, interpretują, zapamiętują i wykorzystują informacje

do formułowania sądów i podejmowania decyzji

1

Podstawowe spostrzeżenia dotyczące

rzeczywistości

każdego dnia mamy do czynienia z ogromem informacji

w wielu sytuacjach brakuje nam podstawowych informacji

nasza wiedza o świecie nie jest biernym zapisem napływających

informacji

2

Podstawowe spostrzeżenia

dotyczące człowieka:

przeciążenie informacyjne może powodować zaburzenia: emocjonalne, zapamiętywania, poczucia tożsamości

brak informacji może być destruktywny dla człowieka (izolacja sensoryczna) – senność, halucynacje, zaburzenia emocjonalne, lęki, brak poczucia tożsamości, uległość…

każdy człowiek ma własną barierę przeciążenia

3

O człowieku wiemy tyle, że:

człowiek selekcjonuje i zapamiętuje tylko niewielką, jego

zdaniem potrzebną ich cześć — jego umysł musi więc

dostarczać kryteriów takiej selekcji

umysł dostarczać musi swoistych przewodników wyciągania

informacji z pamięci i przetwarzania ich w odpowiedni sposób

które informacje łatwiej zapamiętamy?

opis rzeczywistości

ocena rzeczywistości (odwołanie do wartości)

poziom emocji

4

Struktury poznawcze człowieka reprezentują

otaczającą go rzeczywistość w dwojakiej

formie

struktury poznawcze – względnie trwały system informacji reprezentacje określonych w czasie i przestrzeni, doświadczanych

przez nas zdarzeń - reprezentacje epizodów (inaczej pamięć epizodyczna).

reprezentacja rzeczywistości wyabstrahowanej, czyli jej kontekstu czasowo-przestrzennego - schematy poznawcze

schemat poznawczy – uproszczona reprezentacja rzeczywistości

zrozumienie epizodu to znalezienie odpowiedniego schematu poznawczego

5

Pojęcie schematu poznawczego: podejście klasyczne

specyficzna idealizacja rzeczywistości

reprezentuje jej najbardziej typowe i zasadnicze elementy oraz istotne właściwości

pytanie: co jest najbardziej istotne, typowe, zasadnicze?

reprezentacja zbioru obiektów uwzględniająca wszystkie istotne

(tj. powtarzające się, wspólne) właściwości tego zbioru

poznanie pojęć – abstrahowanie właściwości

abstrahowanie – wyróżnianie w grupie obiektów pewnych cech z

pominięciem pozostałych

kategorie mają wyraźnie określone granice

6

2

Różne schematy poznawcze

schemat obiektów fizycznych, np. jabłko

schemat przestrzeni fizycznych, np. łazienka

następstwo zdarzeń, np. cztery pory roku

scenariusz działań ludzkich, np. kupowanie

schemat człowieka, ról społecznych

7

Schemat poznawczy jako rdzeń pojęciowy lub

prototyp - podejście probabilistyczne reprezentuje najważniejsze cechy typowego

fragmentu rzeczywistości i relacje pomiędzy nimi (np. typowa twarz ludzka)

istnieje pewien dopuszczalny obszar odstępstwa do schematu (np. nie istnieje idealna „twarz ludzka”)

jeśli obiekt odbiega od schematu zbyt znacznie, nie dochodzi do rozpoznania obiektu (ale „kwiatek u kożucha)

im bardziej typowy jest egzemplarz schematu, tym szybciej jest rozpoznawany

ludzie przeceniają częstotliwość występowania w rzeczywistości egzemplarzy typowych, a nie doceniają częstotliwości występowania egzemplarzy nietypowych

nietypowy egzemplarz – wywołuje negatywne emocje – kiedy jesteśmy nastawieni na ocenę otoczenia

nietypowy egzemplarz – wywołuje pozytywne emocje – kiedy jesteśmy nastawieni na poznanie

8

Pojęcie schematu poznawczego: podejście

egzemplarzowe

reprezentacja pojęciowa składa się z odrębnych opisów egzemplarzy

danego pojęcia (np. pies, ptak)

podstawą kategoryzacji jest egzemplarz spotkany jako pierwszy

kategoria zawiera ślady pamięciowe poszczególnych egzemplarzy, z

którymi zetknęliśmy się uprzednio

nie muszą istnieć reprezentacje wyabstrahowane

9

Hierarchiczna budowa

schematu

każdy schemat ma strukturę wewnętrzną - składa się z powiązanych ze sobą relacji bardziej elementarnych schematów – np. „oko”

jednocześnie każdy schemat wchodzi w skład bardziej złożonych schematów – np. „twarz ludzka”

w skład wewnętrznej struktury schematu nie wchodzą wewnętrzne struktury jego subschematów (oko – twarz – postać ludzka)

to ułatwia nam poznanie społeczne - uruchamiane jest „piętro” schematów, które akurat jest nam potrzebne

ekonomiczność poznania - człowiek dążąc do zrozumienia czegoś nie musi wykorzystywać całej swojej wiedzy na dany temat

rozwój poznawczy jednostki - najpierw musimy poznać schematy elementarne, aby zrozumieć bardziej złożone

10

Schemat poznawczy jako procedura

poznawcza aby poznać, zrozumieć i zinterpretować

rzeczywistość społeczną musimy posiadać wiedzę dużo szerszą, niż jest nam prezentowana - „policjant podniósł rękę i zatrzymał auto”

potrzebna jest nam wiedza o rzeczywistości, z której pochodzą fakty będące przedmiotem wypowiedzi - „Lubię jabłka”

wiedza o rzeczywistości stanowi kontekst oceny danej informacji - „Lubię kobiety”

znajomość kontekstu społecznego – daje nam określone znaczenie

to, co i jak rozpoznamy w rzeczywistości zależy od wyboru odpowiedniego schematu – sprawa Renaty Beger, „to jest łapówka” - „ja płacę tylko za benzynę” 11

Schemat a zrozumienie

rzeczywistości

schemat pozwala na zrozumienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości

zrozumienie to znalezienie takiego schematu poznawczego, którego ten fragment jest szczególnym przypadkiem

zaktywizowanie jakiegoś schematu utrudniać może proces dochodzenia do zrozumienia rzeczywistości („Co oglądamy- komedię czy dramat?”)

dostępność informacji (schematu) – łatwość, z jaką możemy przywołać pewne myśli, uczucia - wynikająca np. z poprzedniego doświadczenia – który warunkuje jak będziemy interpretować daną sytuację („Szklanka jest do połowy pełna albo pusta”)

12

3

13

Schemat a zrozumienie rzeczywistości

zrozumienie rzeczywistości a kontekst

sytuacyjny („Skąd ja znam tą osobę?”)

na uaktywnienie określonego schematu

wpływ mają nasze potrzeby,

doświadczenia, oczekiwania

korzystamy z doświadczeń, które mają

inni

14

Schematy a zapamiętywanie i przypominanie

ludzie dostrzegają to, co pragną ujrzeć

zapamiętujemy informacje w postaci schematu (brak odpowiednich danych, presja czasu, niedostateczna koncentracja uwagi)

odtwarzane informacje mają cechy schematu poznawczego

niebezpieczeństwa - nasza pamięć jest bardzo wrażliwa i łatwo ulega zniekształceniom

15

Wąsy oficera, czyli czy można wierzyć świadkom? założenia (Elizabeth Loftus):

kiedy przypominamy sobie jakieś wydarzenia, nie

odtwarzamy ich dosłownie

przypominanie/rozpoznanie – proces analogiczny do

rozumienia

wspomnienie – próba rekonstrukcji tego, co się wydarzyło

przy rekonstrukcji wykorzystujemy informacje z różnych

źródeł

pytanie badawcze

czy drobna sugestia zawarta w pytaniu, może zmienić

wspomnienie osoby uczestniczącej w jakimś wydarzeniu?

samochody się walnęły czy zderzyły… - z jaką jechały

prędkością

kraksa czy drobny wypadek..

presupozycja - – w pytaniu jest już odpowiedź „Czy białe

pranie może być jeszcze bielsze”, „wolisz zielone czy

czerwone?”

odtwarzanie informacji a pytania „naprowadzające” 16

Schematy a zapamiętywanie i

przypominanie

ludzie niechętnie się przyznają do tego, że nie pamiętają zwykle usiłują uzupełnić luki w pamięci. Odwołują

się wtedy do skryptów poznawczych, które dotyczą typowego przebiegu podobnych wydarzeń.

odtwarzanie a „nieświadomy transfer informacji”, czyli napad na kasjera kolejowego…

wpływ przeszłej wiedzy, przekonań i doświadczeń jednostki na odtwarzanie informacji, czyli kto trzyma brzytwę…

ludzie chętniej zwracają uwagę na te aspekty sytuacji i cechy osób, które wydają się im interesujące

wpływ lęku na zapamiętywanie i odtwarzanie wydarzeń

wpływ hipnozy na odtwarzanie informacji

17

Syndrom fałszywej pamięci

np.. wspomnienia o seksualnym wykorzystaniu w dzieciństwie,

które rzekomo zostały wyparte i odzyskane dopiero po wielu latach

poprzez podanie drobnej sugestii w pytaniu, można:

zmienić czyjeś wspomnienia

a nawet zaszczepić wspomnienie czegoś, czego nigdy nie

przeżyliśmy

odtwarzane informacje mogą być stopniowo uzupełniane przez

informacje, które bezwiednie dodaliśmy później, albowiem jest to

bardziej zgodne ze schematem

18

4

19 20

21 22

Która z tych twarzy była pokazywana w trakcie demonstracji?

23 24

5

25

Która z tych twarzy była pokazywana w trakcie części

badawczej?

26

27 28

29 30

6

Dlaczego tak niechętnie zmieniamy

nasz sposób myślenia o

rzeczywistości?

teoria schematów poznawczych sposób funkcjonowania naszego umysłu

skłonność do schematyzacji

dane potwierdzające nasze przekonania są łatwiej zauważane, lepiej zapamiętane i uznawane za ważniejsze

mechanizm dysonansu poznawczego pojawienie się dysonansu poznawczego powoduje tendencję do jego

redukcji, np. poprzez zniekształcenie dopływających informacji bądź ich odrzucenie

dysonans poznawczy a poczucie zagrożenia własnego Ja

samospełniająca się przepowiednia ludzie robią wszystko, aby rzeczywistość potwierdziła ich przekonania

31

Dlaczego czasami schematy poznawcze ulegają

zmianie? skąd biorą się pierwsze schematy…

wrodzone, podstawowe wzory reakcji emocjonalnych

tworzenie nowych schematów rejestracja współwystępowania w rzeczywistości określonych bodźców (różnych

niż dotychczas znane) – asocjacja

tworzenie się na podstawie istniejącego schematu podschematów schemat - samochód ma cztery koła…

następuje prosta rozbudowa pamięci epizodycznej asymilacja nowych doświadczeń do dotychczasowych schematów

poznawczych

napływające dane są nie tylko asymilowane przez istniejące schematy, ale także powodują zmiany w samych schematach adaptacja do zmieniających się warunków środowiskowych

32

Heurystyki

reguły, którymi kierują się ludzie by formułować sądy w sposób szybki i efektywny

heurystyka dostępności: co przychodzi na myśl – odnosi się do wydawania sądów na podstawie tego, jak łatwo jest nam coś wywołać w świadomości.

heurystyka reprezentatywności: jak podobne jest A do B – klasyfikacji czegoś dokonuje się na podstawie stopnia podobieństwa do przypadku typowego

33

Podsumowanie

w procesie poznawania rzeczywistości musimy zdawać sobie

sprawę z oddziaływania schematów poznawczych, które z jednej

strony ułatwiają nam funkcjonowanie w rzeczywistości, z drugiej

mogą skazać nas na generalizacje…

słowa kluczowe: schemat poznawczy, heurystyka

literatura: E. Aronson i in. , Psychologia społeczna. Serce i

umysł, R. 4. Poznanie społeczne

34

Teoria dysonansu poznawczego a inne teorie tłumaczące

zmiany postaw

teoria dysonansu poznawczego:

zmiana postawy jako sposób redukcji dysonansu poznawczego

badani którym zapłacono 1$ zmienili swoje postawy wobec nudnego zadania, ponieważ nie znaleźli uzasadnienia zewnętrznego – efekt niewystarczającego uzasadnienia

teoria autopercepcji/samopostrzegania (Daryl Bem)

ludzie dowiadują się o tym, jakie mają postawy na podstawie obserwacji własnych zachowań (nie muszą odczuwać dysonansu poznawczego!)

Jeśli powiedziałem coś za 1$, tzn. że po prostu zadanie mi się podobało

teoria kierowania wrażeniem (Baumeister)

nie jest ważne, aby być spójnym (być w zgodzie z samym sobą…), lecz ważne jest, aby „wydawać się być spójnym”

badani nie chcieli uchodzić za osoby, które dadzą się tanio sprzedać

teoria autoafirmacji

zmiana postaw generowana jest poczuciem zagrożenia własnego Ja

badani w eksperymencie L. Festingera zmienili swoje postawy wobec nudnego zadania, ponieważ czuli zagrożenie własnego Ja