1. Niedziela dniem Paskim chrzecijan Polemika z nauk adwentystw i innych sabatarian Wodzimierz Bednarski Spis treci Od autora...................................................................................................................................................................1 Wstp.........................................................................................................................................................................2 Niedziela....................................................................................................................................................................3 1. Pierwszy dzie (1 Kor 16,2)..................................................................................................................................4 2. Dzie po szabacie (Dz 20,7).................................................................................................................................8 3. Dzie Paski (Ap 1,10).......................................................................................................................................10 4. Inne teksty biblijne o niedzieli............................................................................................................................15 5. Didache................................................................................................................................................................19 6. Ignacy Antiocheski............................................................................................................................................21 7. List Barnaby........................................................................................................................................................27 8. Justyn Mczennik................................................................................................................................................29 9. Inne teksty wczesnochrzecijaskie o niedzieli...................................................................................................36 10. Czy niedziel rozpoczto obchodzi w Jerozolimie?........................................................................................45 11. Rzym a niedziela...............................................................................................................................................48 12. Antyjudaizm II wieku przyczyn wprowadzenia niedzieli?..............................................................................53 13. Kult Mitry wedug pism wczesnochrzecijaskich...........................................................................................55 14. Soce i jego kult a chrzecijanie......................................................................................................................59 15. Chrystus prawdziwym socem.........................................................................................................................65 16. Dzie soca a niedziela....................................................................................................................................70 17. Modlitwa w kierunku wschodnim.....................................................................................................................75 18. Zmartwychwstanie Chrystusa a niedziela..........................................................................................................78 19. Odpoczynek niedzielny.....................................................................................................................................82 20. Sobr Nicejski o niedzieli.................................................................................................................................84 21. Konstantyn i niedziela.......................................................................................................................................85 22. Czy data wita Narodzin Niezwycionego Soca wpyna na termin obchodzenia Boego Narodzenia?. 86 Zakoczenie.............................................................................................................................................................87 rda......................................................................................................................................................................90 Od autora Opracowanie to rni si od mojego podobnego artykuu o szabacie (powstaego w 1989 r.), cho wiele jego myli pokrywa si z wnioskami z rozdziau Niedziela z mojej ksiki pt. W obronie wiary. Jednak z tej racji, e rozdzia 34 jest polemik ze wiadkami Jehowy, potrzebne byo przebudowanie i rozszerzenie argumentacji. Chocia w wielu kwestiach zarzuty wiadkw Jehowy pokrywaj si z sabatariaskimi (np. o pogaskim pochodzeniu chrzecijaskiej niedzieli), to jednak problem szabatu w zasadniczy sposb rni oba ruchy. Narzucanie przez adwentystw soboty jako dnia kultu i zwizana z tym argumentacja skaniaj te do polemiki od innej strony. W tym opracowaniu wielokrotnie bdzie przywoywany te uczony adwentystw, S. Bacchiocchi, ktry swoj prac doktorsk napisa na katolickiej uczelni w Rzymie (!). Jej owocem jest ksika pt. Od soboty do niedzieli, z ktrej niejednokrotnie bdziemy korzysta i wykazywa autorowi jednostronno, tendencyjno i pewne uchybienia w toku rozumowania. Cho dzieo to jest rzeczywicie powanym i rozbudowanym opracowaniem, to jednak popatrzmy, co sdzi o nim dominikanin J. Salij, ktry pisze: Ksik wreszcie przeczytaem, a nawet przestudiowaem, bo sprawdzaem czstokro omawiane przez autora teksty w samych rdach. Owszem, autor pisa j z wstpnym przewiadczeniem, jakie wynika z jego adwentyzmu, e w Nowym Testamencie nie ma adnych przesanek do odejcia od wicenia szabatu, i to przewiadczenie prowadzi go Niedziela dniem Paskim chrzecijan 1

2. niekiedy do znamiennych przemilcze i bdnych interpretacji. Ale z satysfakcj musz stwierdzi, e jest to praca autentycznie naukowa. Bo jak wiadomo, naukowo w humanistyce niekoniecznie polega na tym, e wywody autora przymuszaj do przyjcia sformuowanych przez niego wnioskw. W humanistyce wysoko ceni si rwnie prace zawierajce wnioski kontrowersyjne czy wrcz bdne, jeli na przykad autor wysuwa w nich jakie nowe hipotezy albo dostarcza bardziej rzetelnego uzasadnienia dla hipotez ju sformuowanych, albo analizuje istotne dla danego tematu teksty z jakiej nowej perspektywy. Bo nawet jeli og uczonych w kocu odrzuci dan hipotez, to jednak sam fakt jej sformuowania lub lepszego uzasadnienia ma wielk warto naukow. W trakcie dyskusji mona bowiem dostrzec jakie nowe aspekty badanego problemu, pogbi niektre argumenty albo stwierdzi sabo innych, ktre dotychczas moe wysoko si cenio. Przypomina mi si na przykad rozprawa doktorska pewnego biblisty, zreszt katolickiego, jakoby opis stworzenia Ewy z ebra Adama zwizany by z symbolik ksiyca. Hipoteza to bardzo mao prawdopodobna, a jednak naukowo praca ta bya bardzo cenna. Std nic dziwnego, e w naukach humanistycznych zdarza si wrcz czsto, e promotor zupenie nie zgadza si z tez swojego doktoranta, a jednak rozpraw nie tylko dopuszcza do obrony, ale bardzo wysoko j ceni (J. Salij, Poszukiwania w wierze, rozdz. Spr o niedziel, Pozna 1991, s. 228). Zaznaczam te, e wystpujce w opracowaniu okrelenie adwentyci dotyczy czonkw Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego, cho czasem moe te oznacza innych adwentystw i sabatarian, niekiedy wywodzcych si od nich i rwnie wiccych sobot. Wstp Adwentyci i inni sabatarianie nie tylko zachowuj szabat i uzasadniaj dlaczego to czyni, oraz broni go przed tymi, ktrzy atakuj ich wierzenie (np. wiadkowie Jehowy). Przede wszystkim prawie we wszystkich swych publikacjach, ktre zajmuj si problematyk soboty, kieruj frontalny atak na niedziel jako dzie Paski, obchodzony przez katolikw, protestantw i prawosawnych. Mao tego, niedziela dla adwentystw jest pogaskim dniem Soca, a nie dniem, w ktrym Chrystus zmartwychwsta. Wedug nauki prorokini adwentystycznej, E. White (zm. 1915), jest to znami Bestii z Ap 13,16-17, ktr jest nasz Koci (Besti-zwierzciem jest dla niej papiestwo). Oto czego uczy ona o niedzieli: Czym wic jest zmiana soboty jak nie znakiem autorytetu Kocioa rzymskiego znamieniem zwierzcia? [] Nakaz wicenia niedzieli, ktry zostanie wydany przez kocioy protestanckie, bdzie rwna si nakazowi oddania pokonu papiestwu zwierzciu (Wielki bj, 1983, s. 346). Pogld ten, jak mona zauway, podtrzymywany jest u adwentystw do dzi (patrz np. A. Godek, Apokalipsa, Znaki Czasu, Warszawa 1988, s. 249-253). Adwentyci i inni sabatarianie nie okazuj adnego szacunku wobec niedzieli. O ile my sobot uwaamy za dzie biblijny, kiedy Chrystus chodzi do synagogi, to oni niedziel take dzie biblijny, w ktrym Jezus zmartwychwsta, ukazywa si, zesa Ducha witego i na pocztku zacz z Ojcem stwarza wiat nazywaj dniem pogaskim i znamieniem Bestii. Analogicznie do ich pogardliwego okrelenia niedzieli pogaskim dniem Soca moglibymy sobot nazwa pogaskim dniem Saturna. Tylko czemu miaoby to suy? Sabatarianie mogliby przecie, wzorem pierwszych chrzecijan pochodzcych z ydw, zachowywa szabat (jeli tego pragn) i rwnoczenie obchodzi niedziel. Nasz Koci przynajmniej w pewnej mierze wykazuje szacunek dla soboty, bo tak jak i w kady dzie, tak i w pitek wieczorem, i w sobot odbywaj si w kocioach Msze wite i rne naboestwa. Niedziela dniem Paskim chrzecijan 2

3. W opracowaniu tym, dotyczcym niedzieli, pominiemy w wikszoci argumentacj przeciw obchodzeniu soboty, odsyajc zainteresowanych do artykuu pt. Czy Dniem Paskim chrzecijan powinien by szabat? Polemika z nauk adwentystw i innych sabatarian. Jednak tam gdzie problem niedzieli i szabatu bdzie wyranie si styka, ponownie podejmiemy polemik z argumentacj dotyczc obchodzenia soboty. Jak wspomniano powyej (Od autora) bdziemy w tym opracowaniu przywoywa wielokrotnie uczonego adwentystw S. Bacchiocchiego i jego do kontrowersyjne dzieo pt. Od soboty do niedzieli (niektrzy sabatarianie rwnie sdz, e z ich punktu widzenia jest ono miejscami kontrowersyjne). Dla wyjanienia przytaczamy sowa katolickiego znawcy problematyki soboty i niedzieli, ktry na temat Bacchiocchiego pisze: wychodzc z samych tekstw biblijnych i opierajc si na rdach patrystycznych i literaturze chrzecijaskiej, dochodzi do wnioskw zupenie odmiennych, a nawet przeciwnych od Rordorfa (a take Mosny i innych) (E. Bianchi, Niedziela. Dzie Pana, dzie czowieka, Pozna 1998, s. 125). Niektre jego odmienne wnioski, czsto kontrowersyjne, stay si miejscami odmienne take od pogldw ogu sabatarian (rwnie adwentystw) i na to pragn zwrci uwag (np. utosamianie Dnia Paskiego z Ap 1,10 z dniem eschatologicznym). Bacchiocchi, atakujc katolikw, czasem atakuje te sabatarianizm. Przykadowo: adwentyci na og sdz, e niedziela zosta wprowadzona w IV wieku, natomiast uczony adwentystyczny stwierdza, e wicenie niedzieli zapocztkowane zostao na pocztku drugiego wieku po Chr. (S. Bacchiocchi, Od soboty do niedzieli, Warszawa 1985, s. 261). Mao tego, potrafi te stwierdzi, e nie tylko zapocztkowano wtedy wicenie niedzieli, ale nawet, e wicenie niedzieli upowszechnio si najpierw w Rzymie, na pocztku drugiego wieku (Od soboty do niedzieli, s. 260). Niedziela Aby zobaczy, jak wanym zagadnieniem dla wielu chrzecijan jest sprawa niedzieli, wczytajmy si w sowa listu skierowanego do dominikanina J. Salija. Oto jego tre: Brak mi sw oburzenia na Ksiy Jezuitw z Uniwersytetu Gregoriaskiego w Rzymie, ktrzy pozwolili adwentycie nazwiskiem Samuele Bacchiocchi napisa na tej papieskiej uczelni prac doktorsk, w ktrej twierdzi on, e Apostoowie nie znali wicenia niedzieli i e wszyscy chrzecijanie powinni wrci do wicenia szabatu. Ja jestem inynierem i nie umiem oceni naukowej wartoci tej ksiki. Ale podziwiam naiwno jezuitw, ktrzy nie potrafili przewidzie, e adwentyci bd lata z t ksik i triumfalnie pokazywa, e sami jezuici z najlepszej papieskiej uczelni uznali ich wiar i e wszystko idzie ku temu, e rwnie Koci katolicki uzna ich szabat. Nie wiem, czy to prawda, ale adwentysta, ktry a duszc si od triumfu, pokaza mi w pocigu t ksik, mwi, e Bacchiocchi otrzyma zoty medal zasugi od samego papiea Pawa VI. Doprawdy, nie wiem, co to wszystko ma znaczy (Spr o niedziel, s. 226). Oto za kilka zda z odpowiedzi udzielonej zbulwersowanemu katolikowi przez znanego dogmatyka, o. J. Salija OP: List Pana ogromnie mnie zaintrygowa, bo nie znaem tej ksiki. W pierwszym odruchu nie chciao mi si temu wierzy, gdy w pismach polskich adwentystw natrafiam do czsto na dowody ciemnej nienawici do Kocioa katolickiego [tu J. Salij podaje kilka cytatw z publikacji adwentysty S. Dbrowskiego]. Rwnie dzisiaj papie bywa przez nich utosamiany z apokaliptyczn Besti i antychrystem [tu J. Salij podaje kolejn publikacj adwentystyczn]. Tote czytajc w list, pomylaem sobie: Chyba to jakie nieporozumienie, ale jeli to prawda, to ksika ta zapowiada sympatyczny przeom w stosunku adwentystw do Kocioa katolickiego. Bo jeli si z uznaniem podkrela czynn Niedziela dniem Paskim chrzecijan 3

4. obecno swojego wyznawcy na papieskiej uczelni, to zapewne uczelni tej nie uwaa si ju za siedlisko Beliala. Jeli zaszczytem jest odznaczenie medalem przez papiea, to trudno jednoczenie widzie w papieu antychrysta. Jeli to prawda pomylaem sobie to ksika ta musi mie autentycznie walory naukowe. Zatem nawet jeli zawarte w niej tezy s kontrowersyjne, przyczyni si ona do skorygowania historycznych dezinformacji na temat pocztkw wicenia niedzieli, jakie do dzi s przekazywane w katechezie polskich adwentystw. Oto na przykad w napisanej na sposb katechizmu broszurze, ktra zostaa wydana w stutysicznym nakadzie, mona znale takie midzy innymi brednie (bo trudno to nazwa inaczej), e edykt Konstantyna Wielkiego z roku 321 by to jeden z najwaniejszych krokw, ktre doprowadziy do zmiany soboty, oraz e na soborze w Laodycei w roku 364 witowanie soboty zostao zakazane, a nastpnie [kursywa J. Salija] niedziela uznana jako dzie wity [przypis: R. Dbrowski, Biblia mwi, Znaki Czasu, Warszawa 1984, s. 72]. Pomylaem sobie: Jeli ksika Bacchiocchiego jest rzeczywicie powan prac naukow, to wreszcie adwentyci naucz si broni swojej nauki o wiceniu soboty z wikszym poszanowaniem faktw i tekstw historycznych. A w takim razie Ojcom Jezuitom raczej bym pogratulowa, e si troch do tego przyczynili (Spr o niedziel, s. 226-228). Po przestudiowaniu dziea S. Bacchiocchiego naley mu podzikowa przynajmniej za podjt prb odkamywania adwentystycznej historii pocztkw niedzieli. Niech cho jego dwa ponisze zdania, ktre czciowo t histori prostuj, grzmi w uszach kadego sabatarianina: wicenie niedzieli upowszechnio si najpierw w Rzymie, na pocztku drugiego wieku, a nie w Jerozolimie w czasach apostolskich (Od soboty do niedzieli, s. 260). wicenie niedzieli zapocztkowane zostao na pocztku drugiego wieku po Chr. (Od soboty do niedzieli, s. 261). Poniej sprbujemy jednak wykaza, e pocztkw niedzieli naley szuka w I wieku, i to nie w Rzymie, ale w Jerozolimie, oraz bez wpywu kultu Mitry i antyjudaizmu II wieku, a za spraw zmartwychwstania Chrystusa. 1. Pierwszy dzie (1 Kor 16,2) O pogldach adwentystw na temat niedzieli w Nowym Testamencie J. Salij OP napisa: Dogmat ten domaga si jednak, aby w Nowym Testamencie nie byo ani jednej wzmianki o pocztkach wicenia niedzieli. Ot na nieszczcie dla adwentystw mamy w Nowym Testamencie a trzy wiadectwa [1 Kor 16,2, Dz 20,7, Ap 1,10], ktre najprawdopodobniej dotycz wanie wicenia niedzieli. Stosunkowo mao przekonujce jest wiadectwo 1 Kor 16,2, cho wyranie mwi si tam o pierwszym dni tygodnia, czyli o niedzieli (Spr o niedziel, s. 231). Dominikanin wspomnia te o uczonym adwentystw Bacchiocchim, ktrego bdziemy tu czsto przytaczali: Inna jest sytuacja adwentysty, kiedy bada pocztki wicenia niedzieli. Jeli chce pozosta na gruncie adwentyzmu, musi on wykaza, e w Nowym Testamencie nie ma nawet ladu pocztkw wicenia niedzieli. Musi on ponadto wykaza, e nauka Pana Jezusa w aden sposb nie upowania do porzucenia wicenia szabatu. Adwentyzm bowiem stoi na gruncie dogmatu, e chrzecijanie nadal s zobowizani do wicenia szabatu, i zwalcza wicenie niedzieli jako rzekomo niezgodne ze sowem Boym. Psychologicznie wic zrozumiaa bdzie tendencja historyka adwentysty, aeby pocztki wicenia niedzieli umieci jak najdalej od czasw apostolskich. Jeeli jest to historyk z prawdziwego zdarzenia, bdzie si tylko stara o to, eby nie czyni tego wbrew oczywistej wymowie Niedziela dniem Paskim chrzecijan 4

5. zachowanych wiadectw. atwo wic sobie wyobrazi, jak szans z naukowego punktu widzenia stanowi ponowne przebadanie wiadectw odnoszcych si do pocztkw wicenia niedzieli, zarwno nowotestamentowych jak patrystycznych, przez rzetelnego historyka, ktry zarazem jest gboko wierzcym adwentyst. Ma on w sobie do zarwno wewntrznego napdu, jak fachowego przygotowania, eby dostrzec w tych wiadectwach najmniejsze nawet wtpliwoci, jakie mog one budzi. Taki historyk skoryguje ponadto niektre przynajmniej nierzetelnoci, jeli takie znajduj si w oglnie stosowanej argumentacji jego wspwyznawcw. Jeli za broni tezy niezgodnej z istniejcymi wiadectwami, ujawni si wwczas choby nawet wbrew owemu historykowi krucho podstaw, na ktrych jego teza jest oparta (Spr o niedziel, s. 229-230). O sowach w. Pawa: Niechaj pierwszego dnia kady z was co odoy wedug tego, co uzna za waciwe, eby nie zarzdza zbirek dopiero wtedy, kiedy przybd (1 Kor 16,2), pochodzcych z ok. 56 roku, adwentysta Z. yko napisa: Z zarzdzenia tego absolutnie nie wynika, e pierwszego dnia tygodnia, czyli w niedziel, odbyway si za czasw apostolskich jakie regularne naboestwa, na ktrych zbierano kolekt. Aposto poleca, aby w tym dniu kady wyznawca odkada u siebie (par heauto), czyli w domu a wic nie w kociele czy na jakim zgromadzeniu wasne oszczdnoci, z przeznaczeniem ich na ofiar dla biednych (Z. yko, Nauki Pisma witego, Warszawa 1989, s. 202). Ot, po pierwsze, tekst ten nie wyklucza regularnych naboestw w kad niedziel, jak si moe wydaje adwentystycznemu autorowi. Po drugie, owszem, chrzecijanie mieli odoy pewn kwot dosownie u siebie, ale miao to by wanie w niedziel, w ktr jak wiemy z Dz 20,7 (patrz poniej, pkt 2) odbywao si amanie chleba i w ten wanie dzie mieli oni szczeglnie pamita o potrzebujcych braciach. Po trzecie, takie akcentowanie przez Z. yko sw w domu, skoro Pawe nie umieci ich w swym licie, jest pewnym zaciemnianiem sprawy. Jeli one nie zostay w pimie Apostoa umieszczone, to moe wanie dlatego, by pozostawi nam inn moliwo odkadania dla biednych, np. u siebie w zgromadzeniu. Po czwarte, yko nie odpowiada na pytanie, dlaczego Pawe wyznaczy odkadanie pienidzy akurat na niedziel. Po pite, wydaje si bardziej prawdopodobne, e dzie odkadania pienidzy musia mie jakie znaczenie religijne skoro zosta wymieniony z nazwy i bya to zbirka zorganizowana przez Koci ni miaby by dniem bez znaczenia w kulcie chrzecijan. Po szste, zapytajmy, dlaczego Pawe nie powiedzia niech kady wybierze sobie jaki dzie tygodnia do odkadania pienidzy dla biednych, ale wyznaczy konkretnie niedziel na t czynno? Widocznie chrzecijanie, cho mieli skada pienidze u siebie, to musiay im si te dni odkadania ofiar z czym kojarzy. Czy nie z niedzielnymi naboestwami? Jedno jest pewne: nie z sobotnimi! Po sidme, dlaczego chrzecijanie mieli odkada pienidze w domach? Ot dlatego, e nie istniay jeszcze wtedy stae miejsca naboestw i chrzecijanie spotykali si po domach (Dz 2,46), zapewne co rusz w innym domu, a to nie sprzyjaoby odkadaniu pienidzy w staym miejscu. A moe mieli te na uwadze ich bezpieczestwo, bo mniejsza kwota nie jest zapewne pokus dla zodziei, w przeciwiestwie do duej kwoty pienidzy gromadzonych stale w wyznaczonym pomieszczeniu. Adwentysta S. Bacchiocchi o powodach niedzielnego odkadania funduszy dla biednych napisa: Wzmianka Pawa o pierwszym dniu tygodnia mogaby by umotywowana bardziej wzgldami praktycznymi ni teologicznymi. Oczekiwanie na koniec tygodnia lub miesica Niedziela dniem Paskim chrzecijan 5

6. w celu odoenia skadek lub oszczdnoci nie zgadza si z powszechnie stosowanymi praktykami budetowymi, skoro wanie wtedy okazuje si najczciej, e ewentualny ofiarodawca ma ju tylko wasn pust kiesze. Z drugiej jednak strony, gdy pierwszego dnia tygodnia, przed zaplanowaniem wydatkw, kto odkada to, co zamierza ofiarowa, pozostae fundusze zostaj tak rozdzielone, aby zabezpieczay wszystkie podstawowe potrzeby (Od soboty do niedzieli, s. 110); [] natomiast prba wycigania ze innych wnioskw powoduje tylko niepotrzebne zamieszanie (s. 111). Dalej Bacchiocchi, odwoujc si do innego badacza, stwierdzi: A. Deissmann [] pisze, e w wiecie rzymskim pierwszy dzie tygodnia by by moe dniem patnoci dla wielu czonkw. Przyznaje on jednak, e nie ma adnego powodu na podtrzymanie takiego przypuszczenia (s. 111). Ot, po pierwsze, z Biblii nie wynika, e niedziela bya dniem wypaty. Po drugie, jak wida, Bacchiocchi zbudowa swe wnioski na wycznie przypuszczeniach Deissmanna dotyczcych rzekomego dnia wypaty. Po trzecie, z sugestii Bacchiocchiego wynika, e chrzecijanie to jakie niedorajdy, ktre nie potrafi rozplanowa wydatkw, a na planowanie to mogli si zdoby wycznie w pierwszy dzie tygodnia. A gdzie roztropno chrzecijaska? Wszystko za to oczywicie, gdyby ta przypuszczalna wypata odbywaa si w niedziel. Po czwarte, chrzecijanie mieli w niedziel odkada to, co waciwe, wic nie byo zapewne potrzebne jakie planowanie wydatkw zaraz po otrzymaniu zapaty za prac, rzekomo co tydzie, pierwszego dnia tygodnia. Dzi otrzymujemy wypat na og raz w miesicu, a umiemy wspiera Koci co tydzie. Po pite, nadanie tekstowi 1 Kor 16,2 wieckiego charakteru i zrobienie z ofiar pochodzcych od serca problemu pustych kieszeni wydaje si wysoce niestosowne. Po szste, waniejsze jest nie to, kiedy bya wypata w Koryncie, tylko to, e Pawe uy semickiego okrelenia pierwszy dzie tygodnia, co wskazuje na jerozolimskie pochodzenie niedzieli i nasuno mu myl poczenia tego dnia ze zbirk pienidzy. Po sidme, by pozbawi znaczenia niedzieli w 1 Kor 16,2, Bacchiocchi przerobi niedzielny plan wspierania ubogich na tygodniowy plan wspierania ubogich (s. 111). Owszem, jest on tygodniowy, ale organizowany wanie w niedziel, a nie w inny dzie tygodnia. Po sme, wytyczne Pawa nie dotyczyy w peni wiata rzymskiego, ale Koryntu i Kociow Galacji (1 Kor 16,1), ktre leay daleko od Rzymu, cho stanowiy cz cesarstwa. Jak zauwaymy poniej, w wypowiedziach uczonych, okrelenie zbirka (logeia) pienidzy w innych miejscach Nowego Testamentu, poprzez stosowane tam odmienne sowa, nabiera charakteru religijnego zwizanego z kultem, liturgi. Nie ma wic racji Bacchiocchi, ktry sprowadza polecenie (1 Kor 16,1) Pawa tylko do wzgldw praktycznych. E. Bianchi o interesujcym nas problemie napisa: Zreszt ju same nazwy, jakimi okrela si kolekt, posiadaj w znacznym stopniu charakter liturgiczny (prosfora = ofiara: Dz 24,17; diakonia = suba: 2 Kor 8,4 i 9,1; koinonia = wsplnota: 2 Kor 8,14 i 9,13; leitourgia = posuga: 2 Kor 9,12) i mog wskazywa na zwizek z kultem chrzecijaskim (Niedziela. Dzie Pana, dzie czowieka, s. 111). Powysze stwierdzenia uzupenia Sownik Nowego Testamentu (tum. K. Romaniuk, Pozna 1986): S nadto dwa terminy, ukazujce pocztek i rezultat akcji miosiernych: karpos: owoc [Rz 15,28], charis: dar darmo dany [1 Kor 16,2n]. Z uyciem tych terminw czy si Niedziela dniem Paskim chrzecijan 6

7. zazwyczaj temat gorliwoci (spoude) [2 Kor 8,8.(17).22; por. Ga 2,10] oraz dobrego przykadu Chrystusa [2 Kor 8,9] (haso: Zbirka na ubogich, s. 694). T problematyk podsumowa krtko ks. H. Pietras SJ, ktry napisa: Inne kocioy wspomagay ich wic, ale znaczce dla nas jest to, e wanie niedziela bya dniem, w ktrym wedug Pawa w szczeglny sposb powinni pamita o potrzebujcych braciach. Warto jeszcze doda, e w Drugim Licie do Kocioa w Koryncie Pawe, piszc znowu o zbirce na rzecz Jerozolimy, okrela j sowem leitourgia [2 Kor 9,12], co pierwotnie znaczyo posugiwanie w sprawach publicznych. A jako e jak wiemy sowo to nabrao z czasem innego znaczenia, musia istnie pierwotnie jaki zwizek midzy kolekt na ubogich a msz wit (H. Pietras, Dzie wity, Krakw 1992, s. 11). O ile sowa Pawa: Niechaj pierwszego dnia kady z was co odoy [u siebie] (1 Kor 16,2) odczytamy nie tylko jako skierowane do poszczeglnych wiernych jednej wsplnoty w Koryncie, ale do caego Kocioa powszechnego, to moemy je zrozumie tak: niech kada wsplnota odoy [u siebie] w Kociele co w niedziel. Moliwe, e kierowani takim rozumieniem sprawy chrzecijanie za czasw Justyna Mczennika (ur. 100) w ten sposb wprowadzili w czyn sowa 1 Kor 16,2 u siebie. Justyn, opisujc zwyczaje chrzecijan, pokaza, e poczyli oni obchodzenie dnia witecznego ze zbieraniem ofiar dla potrzebujcych, co jest praktykowane do dzi. Justyn przekaza nam nastpujce sowa: W dniu za zwanym dniem Soca odbywa si zebranie w jednym miejscu wszystkich razem, i z miast, i ze wsi. Tedy czyta si Pamitniki apostolskie albo Pisma prorockie []; gdy modlitwa si skoczy, przynosz chleb oraz wino i wod, a przeoony zanosi modlitw, a take dzikczynienie. [] Wreszcie nastpuje rozdawanie i rozdzielanie wszystkiego tego, co si stao Eucharysti, nieobecnym za rozsya si j przez diakonw. Ci, ktrym si dobrze powodzi i ktrzy maj dobr wol, daj, co chc, a wszystko, co si zbierze, skada si na rce przeoonego. On za roztacza opiek nad sierotami, wdowami, chorymi albo z innej przyczyny cierpicymi niedostatek, nad winiami, obcymi gomi, jednym sowem, pieszy z pomoc wszystkim, co s w potrzebie (Apologia, I, 67, 3-6). Z satysfakcj trzeba podkreli, e sabatarianie uznaj, i sowa z 1 Kor 16,2 dotycz wielu niedziel. Wiemy bowiem, e w przypadku amania chleba w pierwszy dzie po szabacie (Dz 20,7) ucz oni tylko o jednorazowym i przypadkowym (okazjonalnym) amaniu chleba w niedziel. Ciekawe, czemu sabatarianie, ktrzy tak mocno staraj si zakwestionowa nasze rozumienie tekstu 1 Kor 16,2, sami nie praktykuj odkadania skadek pierwszego dnia tygodnia. Czyby pomimo swej gorliwoci w uznawaniu zasady sola Scriptura nie zauwayli, e list Pawa jest natchniony i dotyczy wszystkich chrzecijan, i to z caego okresu istnienia Kocioa? Czy obchodzenie szabatu przeszkadza im w wypenianiu polecenia z 1 Kor 16,1-2? Na koniec zapytajmy sabatarian, czy tylko przez przypadek wyznaczone przez Pawa niedzielne odkadanie ofiar dla ubogich (1 Kor 16,2) odbywao si w tym samym dniu, w ktrym chrzecijanie zebrali si, by poegna Apostoa (Dz 20,7)? Dodajmy, e oba te fakty miay miejsce w latach 56-57. Czy tylko przypadkiem naley tumaczy to, e oba te wydarzenia odbyway si w dzie, w ktrym Chrystus zmartwychwsta, ukazywa si i zesa Ducha witego? 2. Dzie po szabacie (Dz 20,7) Bacchiocchi, a za nim adwentyci i inni sabatarianie ucz o Dz 20,7 (W pierwszy dzie po szabacie, kiedy zebralimy si na amanie chleba), co nastpuje: Niedziela dniem Paskim chrzecijan 7

8. W wietle tych przeanalizowanych materiaw przydatno tekstw z Dz 20,7-12 dla udokumentowania tezy o regularnym ju wiceniu niedzieli okazuje si raczej znikoma lub adna. Okoliczno, pora i sposb odbycia si tego zgromadzenia wskazuj na to, e byo to spotkanie specjalne, a nie rytualne. Nie obowizywa bowiem jeszcze wtedy zwyczaj regularnego wicenia niedzieli z odprawianiem naboestwa niedzielnego (Od soboty do niedzieli, s. 122). J. Salij OP za, po przestudiowaniu argumentw Bacchiocchiego odnonie do Dz 20,7 i opisanych wydarze z 57 roku napisa: Ot choby Bacchiocchi powici temu wersetowi nie dwanacie (s. 111-122), ale sto dwadziecia stron druku, nie jest w stanie zmieni tego wiadectwa, ktry nie zaczyna si od sw: Poniewa postanowilimy poegna Pawa, zebralimy si w pierwszym dniu po szabacie, ale brzmi w sposb znacznie bardziej dla adwentystw niewygodny: W pierwszym dniu po szabacie, kiedy zebralimy si na amaniu chleba itd. I adna sofistyka tego nie zmieni, e tekst sugeruje raczej to, i Pawa poegnano przy okazji amania chleba, jakie odbywano wwczas w pierwszy dzie po szabacie (Spr o niedziel, s. 231). Gdyby spotkanie w. Pawa z chrzecijanami zapisane w Dz 20,7 byo tylko okazjonalne, a nie z powodu obchodzenia niedzieli, to niezrozumiae staoby si, dlaczego w. ukasz, opisujc to wydarzenie, posuy si tak bogatym opisem teologicznym. W Dz 20,7-12 wystpuje wiele aluzji do wydarze zwizanych z niedzielnym zmartwychwstaniem Jezusa i wieczorn Eucharysti w Wielki Czwartek. E. Bianchi pisze o tym tak: Liczne detale tego tekstu nadaj wydarzeniu szczeglnego kolorytu i silnie paschaln wymow. Przede wszystkim [] dynamika przejcia z nocy (20,7) a do poranka (20,11), z ciemnoci do wiata; przejcie od upadku w mier (20,9) do powstania ku yciu (20,12) modego Eutycha, ktrego zmorzy sen; odpowiadajcy mu ruch zejcia (katabas: 20,10) i wejcia (anabas: 20,11) Pawa, ktry powoduje zmartwychwstanie chopca (Niedziela. Dzie Pana, dzie czowieka, s. 113). Ostatnia wieczerza Pawa, ktra bya amaniem chleba (Dz 20,7), przypomina Ostatni Wieczerz Chrystusa, gdy On ama chleb (Mt 26,26). Poranne wskrzeszenie Eutycha (Dz 20,10) i niemaa rado z tego faktu przypomina poranne zmartwychwstanie Chrystusa i wielk rado (Mt 28,8; k 24,41; J 20,20) chrzecijan z tego powodu. Niektrzy badacze doszukuj si nawet innych analogii w omawianym tekcie, np. trzecie pitro (Dz 20,9), z ktrego upadek spowodowa prawdziw mier Eutycha, przyrwnuj do trzech dni prawdziwej mierci Chrystusa. Patrz te np. grna sala (Mk 14,15; Dz 20,8), wyjanianie Pism (k 24,27.32; Dz 20,9.11), wiato (Mk 16,2; Dz 20,8). Jeli sabatarianie za Bacchiocchim twierdz, e spotkanie niedzielne opisane w Dz 20,7 byo tylko specjalnym zgromadzeniem, to czy nie odpowiedniejszym dniem byby do tego szabat, wedug adwentystw obchodzony wtedy przez chrzecijan? Czy ten wity dzie Izraelitw nie byby waciwszy, skoro niedziela bya tylko zwykym dniem wedug sabatarian? Gdzie tu konsekwencja? Niektrzy znawcy problematyki sobotnio-niedzielnej id nawet na kompromis z sabatarianami i twierdz, e w wyraeniu pierwszy dzie po szabacie (Dz 20,7) kryje si myl, e najpierw chrzecijanie zachowywali szabat, a pniej, ju po zachodzie soca (w sobot wieczorem), tzn. ju w niedziel obchodzili Eucharysti pierwszego dnia tygodnia. Analogicznie wic tak jak szabat byby wtedy cotygodniowy, tak i niedziela rwnie. Sam Bacchiocchi (cho nie zgadza si zapewne z tym w przypadku Dz 20,7) pisze te o tym: Niedziela dniem Paskim chrzecijan 8

9. Okazuje si wic, e okrelenie smy dzie, wymylone bardzo wczenie przez chrzecijan, wyraa w pewnym stopniu i sam sposb, i sam genez powstania instytucji niedzieli. Sugeruje ono, e wito niedzielne powstao prawdopodobnie jako przeduenie sabatu, obchodzone pocztkowo w sobot wieczorem. Pniej, w miar pojawienia koniecznoci odrnienia si chrzecijan od ydw, wito to zostao najwidoczniej przeniesione z soboty wieczorem na niedziel rano (s. 326). J. Salij OP, wiadom moliwoci takiej przejciowej postawy chrzecijan, pisze: Autor [Bacchiocchi] wyranie potrafi to zauway, e pierwsi chrzecijanie nie byli ludmi znikd, ale wyrastali z biblijnego judaizmu, za wiadomo chrzecijaska nie spada na nich w okamgnieniu, ale krystalizowaa si powoli i nie bez oporw. Pierwsi ydowscy konwertyci pisze Bacchiocchi traktowali przyjcie Chrystusa nie jako zburzenie ram ich przekona religijnych, ale jako wypenienie mesjaskich oczekiwa, ktre wzbogacay ycie religijne nowymi wartociami. Proces odczenia cienia od rzeczywistoci, tego, co przemija, od tego, co trwae, przebiega stopniowo i nie dokonywa si bez trudnoci ani bez jakichkolwiek oporw (s. 164). Rzecz jasna, autor nie powie ju (bo jest przecie adwentyst), e chrzecijanie jerozolimscy pocztkowo zachowywali szabat na tej samej zasadzie, na jakiej przestrzegali jeszcze jaki czas obrzezania oraz rozrniali pokarmy czyste i nieczyste (Spr o niedziel, s. 231). Ciekawe, e o ile w przypadku 1 Kor 16,2 (Niechaj pierwszego dnia tygodnia) sabatarianie zgadzaj si z tym, e mona rozumie ten tekst jako mwicy o kadej niedzieli (cho mowa jest dosownie o jednej), to w stosunku do Dz 20,7 nie zgadzaj si na takie rozszerzenie amania chleba na kad niedziel. Warto te przypomnie sabatarianom, e tekst Dz 20,7 nie jest tylko przekazem historycznym pewnego zdarzenia, ale Dzieje Apostolskie jako pismo natchnione sta si wskazwk dla wszystkich pokole chrzecijan, jak postpowa i y. Mao tego, gdyby poegnanie Pawa tylko przypadkowo urzdzono w niedziel, niezrozumiae byoby podawanie dnia tygodnia, kiedy si ono odbyo. Czemu ta informacja miaaby suy? Tu te zaznaczmy, e chocia w listach i Dziejach Apostolskich wymieniane jest wiele razy sowo dzie (w znaczeniu dnia tygodnia, np. Dz 4,3.5; 10,9; 14,20), to jednak z nazwy nie wymienia si adnego z nich. Tylko dni witeczne, np. sobota (Dz 13,14) i dni Przanikw (Dz 12,3); dzie Pidziesitnicy (Dz 2,1; 20,16; 1 Kor 16,8), oraz pierwszy dzie tygodnia czy pierwszy dzie po szabacie (1 Kor 16,2; Dz 20,7) s nazwane w tych pismach. Wida wic, e okrelenia pierwszy dzie po szabacie lub pierwszy dzie tygodnia s terminami zwizanymi ze witecznym charakterem niedzieli, analogicznie jak w przypadku pozostaych wymienionych witecznych dni. Zapytajmy te sabatarian, czy tylko przez przypadek zebranie w Troadzie w pierwszy dzie po szabacie (Dz 20,7) zbiega si z ustanowionym przez Pawa niedzielnym odkadaniem ofiar dla ubogich (1 Kor 16,2)? Dodajmy, e oba te fakty miay miejsce w latach 56-57. Czy tylko przypadkiem naley tumaczy to, e oba te wydarzenia odbyway si w dzie, w ktrym Chrystus zmartwychwsta, ukazywa si i zesa Ducha witego? Na koniec jedno wiadectwo z pism wczesnochrzecijaskich, a przytaczamy je dlatego, e w rozdziale o Dz 20,7 Bacchiocchi, ten nadzwyczaj skrupulatny analityk, nie powici mu wcale uwagi. Charakterystyczne dla poniszych zda Tertuliana (ur. 155) jest to, e w sprawie zebra niedzielnych chrzecijan odwouje si on do praktyki Apostow! Pisze on: Niedziela dniem Paskim chrzecijan 9

10. Ale powiesz jak bdziemy mogli si zebra, w jaki sposb sprawowa niedzieln uroczysto? Oczywicie tak jak Apostoowie, ubezpieczeni wiar, a nie pienidzmi. [] Wreszcie jeeli nie moesz urzdzi zebrania za dnia, masz noc [por. Dz 20,7n]; wiato Chrystusa j rozjania. Czy nie moesz tworzy maych grup, jeli przecie Koci jest ju tam, gdzie jest trzech? Lepiej, eby nie widzia tych twoich tumw, ni miaby si zaprzeda w niewol (Tertulian, O ucieczce w czasie przeladowania, 14, 1, za: Dzie wity, s. 112). 3. Dzie Paski (Ap 1,10) Omwimy tu: Ap 1,10, Pidziesitnic (Dz 2,20), Ps 118,22-24 oraz pogaskie argumenty adwentysty Z. yko przeciw niedzieli obchodzonej jako dzie Paski. Na pocztek, by pokaza, jak wanym tekstem dla Bacchiocchiego i sabatarian jest Ap 1,10 z ok. 95 roku, ze sowami doznaem zachwycenia w dzie Paski, odczytajmy sowa J. Salija OP: A dwadziecia trzy strony powici Bacchiocchi argumentom, e dzie Paski z Apokalipsy 1,10 nie jest niedziel. Pytanie, czy rzeczywicie chodzi tu o niedziel, dla wszystkich innych chrzecijaskich badaczy jest zwyczajnym problemem hermeneutyki tekstu. Dla badacza adwentysty jest to jednak pytanie o pierwszorzdnej wadze dogmatycznej. Jeli bowiem Aposto Jan mwi tu o niedzieli, jest to nastpne biblijne wiadectwo przeciwko doktrynie adwentystw. Ot trudno, jak musi pokona uczony adwentysta, jest dua, albowiem istniej a dwa praktycznie wspczesne Apokalipsie wiadectwa, e ju wwczas dniem Paskim chrzecijanie nazywali niedziel. Bacchiocchi wkada wic niezwykle wiele pomysowoci i wysiku, aby podway znaczenie tych wiadectw (Spr o niedziel, s. 231-32). wiadectwami tymi, o ktrych wspomina J. Salij OP s pismo Didache oraz List Ignacego Antiocheskiego do Kocioa w Magnezji, ale dzieom tym i zagadnieniom powicimy osobne punkty (5 i 6). Adwentyci twierdz, e dzie Paski z Ap 1,10 to sobota, a nie niedziela. Na poparcie tej tezy przywouj Mk 2,28: Syn Czowieczy jest panem szabatu. Prcz tego odwouj si do Iz 58,13, gdzie szabat nazwany jest witym dniem Jahwe. Jak wida, adwentyci robi, co mog, by zakwestionowa, e niedziela jest dniem Paskim. Posuwaj si nawet do rnych i sprzecznych interpretacji tekstu Ap 1,10. Przykadowo ich uczony kaznodzieja Bacchiocchi twierdzi, e dzie Paski z Ap 1,10 to dzie eschatologiczny, a nie sobota czy niedziela (Od soboty do niedzieli, s. 123-136). Nie czy wic absolutnie Ap 1,10 z Mk 2,28 czy z Iz 58,13 jak wikszo adwentystw. Mao tego, nawet nie podejmuje si rozwaa, czy sobota jest dniem Paskim z Ap 1,10. Zapewne dla niego stanowisko adwentystw jest tak absurdalne i nacigane, e nie uwaa za stosowne go przedstawia. Rozwaa natomiast, czy Ap 1,10 mwi o jakiej niedzieli, czy niedzieli wielkanocnej, czy o dniu powrotu Chrystusa. Bacchiocchi, co zapewne nie spodoba si adwentystom, przeczy utosamianiu dnia Paskiego z sobot, ktre to stanowisko prezentuje K. Strand na podstawie jednego z apokryfw, datowanego przez Bacchiocchiego na III wiek (s. 134-135, przypis). Jak wida, adwentyci rni si w swych wywodach. Nie mogc za uzgodni jednolitej wykadni, przytaczaj racje wedug wasnego upodobania, byleby zakwestionowa niedziel (podobnie dla wiadkw Jehowy dzie Paski z Ap 1,10 to czasy od roku 1914). Tekst Iz 58,13 nie przeczy temu, e dniem Paskim z Ap 1,10 jest niedziela. Raczej wskazuje tylko, e w Starym Testamencie dniem Boga Jahwe bya sobota. Pniej analogicznie w Nowym Testamencie dniem Pana Jezusa staa si niedziela, w ktr zwyciy Niedziela dniem Paskim chrzecijan 10

11. On mier. Iz 58,13, mwic o konkretnym dniu (sobocie), moe wic potwierdza, e tak samo o konkretnym dniu niedzieli moe mwi Ap 1,10. Interpretacja dnia Paskiego (Ap 1,10) jako soboty nie bya znana ani Apostoom, ani ich uczniom. Zapewne wymylili j dzisiejsi adwentyci lub inni sabatarianie. Nie przedstawiaj jednak adnego z pisarzy wczesnochrzecijaskich, ktry potwierdzaby ich koncepcj i nazywaby sobot dniem Paskim. Jest za to wielu takich, ktrzy tak nazywaj niedziel (patrz poniej). Okrelenie dzie Paski oznacza w Biblii dzie zwyciski Boga. Takim dniem dla Jezusa, naszego Boga (J 20,28), by dzie zwycistwa nad mierci. Kada niedziela jest wic upamitnieniem tamtego wydarzenia. Rwnie ukazywania si Chrystusa w niedziel byy zapowiedzi Jego powrotu i ukazania si w eschatologicznym dniu Paskim. Nie przez przypadek te dalsze sowa Biblii po Ap 1,10 mwi o fakcie zmartwychwstania Pana: Jam jest Pierwszy i Ostatni, i yjcy. Byem umary, a oto jestem yjcy na wieki wiekw i mam klucze mierci i Otchani (Ap 1,17-18). Czy dzie zmartwychwstania by tak wany dla pierwszych chrzecijan, eby go nazywa dniem Paskim? Oczywicie! Ps 118,22-24 proroczo wskazywa na dzie Chrystusa Pana: Kamie odrzucony przez budujcych sta si kamieniem wgielnym [] Oto dzie, ktry Pan uczyni: radujmy si ze i weselmy!. W Dz 4,10-11 w. Piotr odnis fragment tego Psalmu do Chrystusa, porwnujc Go z kamieniem, wspominajc te o Jego zmartwychwstaniu: w imi Jezusa Chrystusa [], ktrego Bg wskrzesi z martwych. [] On jest kamieniem, odrzuconym przez was budujcych, tym, ktry sta si gowic wga. Zreszt sowa tego Psalmu ju wczeniej Chrystus odnosi do siebie (Mt 21,42-44; Mk 12,10-11; k 20,17-18). Ten zatem dzie, w ktrym dokonao si zmartwychwstanie Chrystusa, to niedziela dzie Pana. Tego dnia towarzyszya niewiastom i Apostoom jak zapowiada Psalm wielka rado (Mt 28,8; k 24,41; J 20,20). Warto wiedzie, e pisarze wczesnochrzecijascy, czasem nawet samym dniem z tego Psalmu nazywaj Chrystusa, ktry w niedziel stwarza wiat i zmartwychwsta: np. List Barnaby (ok. 130), 6, 4; Klemens Aleksandryjski (ur. 150), Kobierce, VI, 145, 5; Cyprian (ur. 200), O Modlitwie Paskiej, 35. Nie dziwmy si temu, e dla pierwszych chrzecijan waniejszy sta si fakt zmartwychwstania Jezusa a przez to przyjcie niedzieli jako Dnia Paskiego ni odpoczynek sobotni. Przecie sam Chrystus po mowie o naruszaniu szabatu (J 5,15-19) wskaza na wskrzeszanie umarych i oywianie (J 5,21) jako najwaniejsze dziea Jego i Ojca, a nie na odpoczynek. Nie maj te racji ci sabatarianie, ktrzy za S. Bacchiocchim ucz, e okrelenie dzie Paski (Ap 1,10) musi mie znaczenie eschatologiczne, a nie suy dla oznaczenia konkretnego dnia, tzn. niedzieli. W Iz 58,13 szabat jest nazwany dniem Jahwe: jeli nazwiesz szabat rozkosz, a wity dzie Jahwe czcigodnym. Analogicznie dzie Paski jest dla ludu Chrystusowego dniem witym i jest to niedziela (Ap 1,10). W Biblii greckiej dzie Paski jako dzie powrotu Chrystusa okrelony jest innymi sowami ni niedziela z Ap 1,10, czego jzyk polski jednak nie oddaje. W pierwszym przypadku stosowane s sowa hemera tou Kyriou lub hemera Kyriou (1 Tes 5,2; 1 Kor 1,8; 5,5; por. w LXX Iz 2,12; 13,6; Ez 13,5; 30,3; Jl 2,1.11; 3,4; Am 5,18.20; So 1,14; Ml 3,23), a w drugim kyriake hemera (Ap 1,10), ktre to okrelenie pada tylko jeden raz w Biblii. W pierwszym przypadku uyto dopeniacza sowa Pan (dosownie: dzie Pana), a w drugim przymiotnika (dosownie: Paski dzie). Jan nie musia znale si w dniu eschatologicznym, aby dawa wskazwki konkretnym Kocioom swoich czasw, ktre na dodatek zna osobicie (patrz Ap 1,11 i 2,1 3,22). Mg to by konkretny dzie niedziela. Niedziela dniem Paskim chrzecijan 11

12. Samo to, e Bacchiocchi stwierdza, i dzie Paski z Ap 1,10 to dzie eschatologiczny, nadal nie daje nam odpowiedzi na pytanie kiedy, tzn. ktrego dnia Jan znalaz si w duchu w owym dniu eschatologicznym. Aposto mwi bowiem dosownie: Byem w duchu w Paskim dniu (Ap 1,10). Jeli za znalaz si on w tym widzeniu dotyczcym dnia eschatologicznego w niedziel, wszystko staje si jasne. Zaprzeczajc temu, e wizje Jana opisane w Apokalipsie mogy odby si w cigu jednego dnia, Bacchiocchi nie kwestionuje samej tylko niedzieli, ale i adwentystyczny szabat (s. 136148)! Warto te nadmieni, e mierzenie ziemskimi kategoriami czasowymi tego, co Janowi mogo lub nie mogo by przekazane jednego dnia przez Boga, wydaje si niestosowne. Niedziel nazwao dniem Paskim rwnie wielu pisarzy wczesnochrzecijaskich, ktrych tu wspomnimy, w innych za punktach zacytujemy lub nawet omwimy ich teksty: Didache, 14, 1 (90-100 r.); Ignacy Antiocheski (zm. 107), Do Kocioa w Magnezji, IX, 1; Ireneusz (ur. 130-40), Fragm. 7; Klemens Aleksandryjski (ur. 150), Kobierce, VII, 76, 4; Tertulian (ur. 155), De corona, 3; O modlitwie, 23; O chrzcie, 19; Orygenes (ur. 185), Homilie do Ksigi Wyjcia, 7, 5; Przeciw Celsusowi, 8, 22; Meliton z Sardes (II w.), Dzie Paski; Dionizy (II w.), List Dionizego do Rzymian; Didaskalia apostolorum (tu po 200 r.), II, 25, 2; II, 47, 1. Nawet teksty apokryficzne, jak Ewangelia Piotra (IX, 35; XII, 50) z ok. 130-150 roku, Dzieje Jana (CVI) z ok. 150 roku i Dzieje Piotra (fragment koptyjski) z ok. 180-190 roku, oraz heretyk z II wieku, Teodos (u Klemensa Aleksandryjskiego [ur. 150], Wypisy z Theodota, 63, 1), stosuj na oznaczenie niedzieli okrelenie dzie Paski. Wida wic, e rodowisko nie cakiem ortodoksyjne wobec nauki Kocioa te zachowao ten wity dzie. Do dzi w jzyku greckim niedziela jest zwana [dniem] Paskim. Ks. H. Pietras SJ na powyszy temat pisze: By moe pierwotnie mwiono tylko Wieczerza Paska, jak to powiadcza Pawe w Pierwszym Licie do Koryntian (11,20), a jako e spoywano j w niedziel, przymiotnik Paska zacz oznacza take sam dzie, by moe doczyo si do tego poczucie wasnej odrbnoci i ch przeciwstawienia si dniom wit pogaskich, lub te jeszcze doszo eschatologiczne wyczekiwanie ostatniego dnia Paskiego, czyli powtrnego przyjcia Chrystusa, czego niedziela bya znakiem ( Dzie wity, s. 13). Jakie jeszcze pochodzenie okrelenia dzie Paski przedstawiaj znawcy tego zagadnienia? Ot Bacchiocchi, cho nie przyjmuje tego, to jednak podaje: Niemniej jednak powszechnie sugerowano, e chrzecijanie wymylili okrelenie dzie Paski na znak wiadomego protestu wobec istnienia dnia Imperatora , co najwidoczniej wypadao raz na miesic albo by moe nawet raz na tydzie. Uywanie nazwy dzie Imperatora znalazo potwierdzenie w Azji Mniejszej, co ma dla nas doniose znaczenie, skoro okazao si, e tam wanie wyraenie dzie Paski zaczo by najpierw uywane (s. 127). Rwnie wspomina o tym o. A. Jankowski OSB: W wielu jzykach z czasem stanie si ta nazwa [dzie Paski] terminem technicznym (Dominica, domenica, dimanche itd.), a powstaa ona zapewne w Azji Mniejszej jako reakcja na okrelenie jednego z dni tygodnia mianem cesarskiego (A. Jankowski [oprac.], Apokalipsa witego Jana. Wstp przekad z oryginau komentarz Pozna 1959, s. 142). Niedziela dniem Paskim chrzecijan 12

13. Ale mona te inaczej, cho take biblijnie wykaza, e niedziela w Pimie witym jest nazwana dniem Paskim. Ot zesanie Ducha witego nastpio w niedziel (Dz 2,1; Kp 23,15-16), przez co Bg wskaza, e dzie ten jest te dniem Ducha witego. Piotr nazywa t niedziel dniem Paskim (Dz 2,16.20). Cho moe si wydawa, e dzie Paski z Dz 2,20 to tylko odlegy dzie koca wiata, to jednak tak nie jest (fragment ten moe mie dwa znaczenia). W Dz 2,16 czytamy: ale spenia si przepowiednia proroka Joela, wic caa przepowiednia (Jl 3,15) zawarta w Dz 2,17-21 ulega wypenieniu. Poprzedza dzie Paski miay np. dziwy [cuda Biblia warszawska = NP] na grze i znaki na dole; krew i ogie; soce zamieni si w ciemnoci (Dz 2,19n). Natomiast Dzieje Apostolskie ogaszaj o tych znakach, e si wypeniy: Jezusa [] posannictwo Bg potwierdzi niezwykymi czynami, cudami i znakami [cuda, dziwy i znaki ks. Dbrowski] (Dz 2,22; por. k 23,44n; 12,49; Dz 2,3; J 19,34). Przypis do Dz 2,20 w Biblii poznaskiej mwi: posugujc si proroctwem Joela (3,1-5), [Piotr] odnis jego tre do czasw mesjaskich, zwaszcza wyraenie: dzie Paski, wielki i wspaniay (w. 20) w rozumieniu Piotra oznacza wanie dzie zesania Ducha witego. Wida wic, e niedziela zesania Duch witego zostaa nazwana dniem Paskim, podobnie jak niedziela zmartwychwstania (Ap 1,10). O ile Bacchiocchi nawet nie sugeruje, e okrelenie dzie Paski dla nazwania niedzieli chrzecijanie przyjli z pogastwa, to polski adwentysta Z. yko wprost stwierdza, e tak si rzeczy maj. Pisze on: Kult Mitry wywar olbrzymi wpyw na obrzdowo chrzecijask. Najpowaniej uzewntrznio si to w kulcie niedzieli, a nawet w jej nazwie jako dniu Paskim (Nauki Pisma witego, s. 211). Omawiajc Ap 1,10, yko potrafi nawet stwierdzi: Zreszt okrelenie niedzieli dniem Paskim (Dies Dominica) nie wywodzi si z Biblii, lecz jak stwierdza historia, ma zgoa inne podoe (tame, s. 203). Jako e yko twierdzi, i okrelenie dzie Paski stosowali czciciele soca jeszcze przed chrzecijastwem (tame, s. 208-209), to ju tylko krok od tego, by dowodzi, e do Ap 1,10 wdaro si ono z nauk pogan, skoro i Jezus jest w Ml 3,20 i innych tekstach nazwany socem. Oj, zagalopowa si pewnie pan yko! Ale nawet gdyby chrzecijanie przyjli okrelenie dzie Paski od pogan, wiadczyoby to tylko o tym, e Chrystus odebra bokom, to co si Jemu naleao, bo przecie jest Panem kadego dnia (Ga 4,8; Mt 12,29; J 17,10). yko pisze te, e poniewa niektrzy chrzecijanie zachowywali dzie powicony bogu Soca (dzie Soca) i nazywali go dniem Paskim bez odwoywania si na Obj 1,10, mona miao postulowa, e przyjli t nomenklatur od czcicieli Soca, dla ktrych niedziela duo wczeniej bya ju dniem Paskim (tame, s. 209). Ot, po pierwsze, chrzecijanie nie odwouj si na tej samej zasadzie do pogaskich rde dla uzasadnienia nazwy niedzieli, tzn. dzie Paski. Po co wic tu co postulowa? Po drugie, czy samo uycie terminu dzie Paski nie jest odwoaniem si do Ap 1,10, skoro tam znajduj si te sowa? miao wic mona postulowa, e chrzecijanie przyjli t nomenklatur z Ap 1,10. Po trzecie, nawet gdyby chrzecijanie przyjli od pogan okrelenie dzie Paski, to czy miaoby to wiadczy o ich zej woli? A czy greckie okrelenie Bg przyjte w Septuagincie i Nowym Testamencie nie jest identycznym z tym, ktre byo stosowane wczeniej w mitologii Grekw? Po czwarte, przecie chrzecijanie nie ukrywali, e przyjli od pogan okrelenie dzie Soca, ktremu nadali now tre. Dlaczego wic mieliby ukrywa, gdyby to miao miejsce, Niedziela dniem Paskim chrzecijan 13

14. e przyjli od nich termin dzie Paski? Jeli oni sami nie podaj, e tak byo, na nic zdaj si spekulacje Z. yko. Sabatarian nigdy si nie zadowoli. Jeli w pismach wczesnochrzecijaskich padaj sowa dzie Soca, jest le, bo to okrelenie pogaskie. Jeli padaj sowa dzie Paski, te jest le, bo to take okrelenie pogaskie. Prawdopodobnie dla sabatarian kade okrelenie niedzieli byoby ze. Ciekawe, skd yko wie, e chrzecijanie przyjli okrelenie dzie Paski od pogan, skoro aden z wczesnych pisarzy tego nie stwierdzi? Tymczasem nie wykaza on te, e poganie stosowali okrelenie dzie Paski wczeniej ni chrzecijanie. Odwouje si on tylko do logiki, cytujc znakomitego historyka, dr. W. Weigla (tame, s. 208): Odkd zaczto zwraca si do Mitry jako Pana (dominus), dzie Soca musia by dniem Paskim na dugo przed czasami chrzecijaskimi (tame, s. 208-209). Na tej samej zasadzie mona udowodni, e skoro Jahwe nazwany jest w Ps 84,12 socem, to kady szabat musia by dniem soca, bo szabat jest dniem Pana (Iz 58,13), ktry to Pan jest socem. Dalej, skoro Jezus jest nazwany w Ml 3,20 socem, to kada niedziela musi by dniem soca, a On, bdc zarazem Panem, jest Panem kadego dnia, a wic i dnia Paskiego. To samo mona uczyni z innymi wersetami przytaczanymi przez sabatarian, np. Mk 2,32 w poczeniu z Ml 3,20 czy k 1,78. Moe jednak kto zapyta, kim jest ten znakomity historyk W. Weigl (na s. 209 yko podaje dla odmiany: A. Weigl), na ktrego powouje si nasz adwentysta? Ot Arthur Weigall bo tak brzmi poprawnie jego nazwisko to czowiek, ktry programowo zwalcza Trjc wit i bstwo Chrystusa oraz inne prawdy wiary. A dziw bierze, e yko, ktry pono uznaje te nauki, podpiera si kim zwalczajcym chrzecijastwo, prawdopodobnie ateist. Autor ten jest dyurnym ekspertem wiadkw Jehowy, ktrzy powouj si na niego i jego dzieo The Paganism in Our Christianity, gdy chc negowa wspomniane nauki, a take np. Boe Narodzenie (patrz np. Czy wierzy w Trjc?, 1989, s. 6, 3, 11; Stranica rok XCV [1974] nr 11, s. 10; rok CIV [1983] nr 9, s. 6; nr 13, 1993, s. 16; nr 24, 1997, s. 5; nr 8, 2001, s. 20). Ciekawe, co Weigall pisze np. o szabacie czy krzyu? Swoj drog, yko przedstawia ca gam dywagacji, z ktrych wynika, e Mitra jest Panem, Soce jest Panem, Baal jest Panem (s. 209). Tylko co z tego wynika? Przecie i Jahwe jest Panem, i Jezus jest Panem. Tak jak poganie mogli uywa tych samych tytuw dla swych bogw, co chrzecijanie czy ydzi, tak te mogli zapewne nazywa dni dniami Paskimi. Zreszt jakie to miaoby mie znaczenie, e okrelenie dzie Paski byo znane u pogan przed pojawieniem si chrzecijastwa, skoro yko sam mwi, e nawet Justyn okoo 155 roku nie zna (!) tego terminu: Gdyby nazywano j powszechnie dniem Paskim, Justyn nie omieszkaby okreli jej t waciw nazw. Widocznie nic nie wiedzia o niedzieli jako dniu Paskim (tame, s. 192). Na jakiej podstawie yko twierdzi, e Justyn nie zna dla niedzieli okrelenia dzie Paski? Czy dlatego, e go nie wymienia? Ale przecie nie wymienia te w swej Apologii kierowanej do pogan (w ktrej uywa terminu dzie Soca) okrele pierwszy dzie po szabacie (Dz 20,7) czy pierwszy dzie tygodnia (Mt 28,1; k 24,1; 1 Kor 16,2). Czyby te ich nie zna? (uywa ich tylko w polemice z ydem Tryfonem). yko prawdopodobnie tendencyjnie przemilcza to, e Justyn zna te nazwy niedzieli, akcentujc tylko nazw dzie Soca (s. 208). A moe nasz adwentysta napisze rwnie, e Justyn wcale nie zna Biblii, skoro uywa terminw dzie Saturna i dzie Soca? (Apologia, I, 67, 7). Jest jednak bardzo prawdopodobne, e Justyn wbrew temu, co twierdzi Z. yko zna niedziel jako dzie Paski. Ot biskup Koryntu, piszc swj tzw. List Dionizego do Niedziela dniem Paskim chrzecijan 14

15. Rzymian, za pontyfikatu papiea Sotera (166-174) i w czasach bliskich Justynowi uy tego terminu jako powszechnie znanego: Dzisiaj obchodzilimy wity dzie Paski i czytalimy List Wasz, a bdziemy go ku zbudowaniu naszemu zawsze odczytywali, tak samo jak ten, ktry pisalicie dawniej przez Klemensa [zm. 101] (Euzebiusz, Historia Kocielna, IV, 23, 11). yko za albo nie zna pisma Dionizego, albo specjalnie je przemilcza, albo uwaa, e jest to wiadectwo niewarte uwagi. Jednak o stosunku Justyna do okrelenia dzie Paski napiszemy w oddzielnie (pkt 8). Dobrze jednak, e cho Bacchiocchi, wbrew wielu adwentystom, na ten temat wyrazi si do ekumenicznie: Istniej jednak, poczynajc od koca drugiego wieku, niezbite przykady na to, e wraenie dzie Paski albo po prostu Paski jest uywane jako powszechne okrelenie niedzieli (s. 126). Na podstawie tej wypowiedzi mamy powody przypuszcza, e zanim pojawio si powszechne oznaczanie niedzieli tym terminem, wczeniej by on uywany regionalnie lub okazjonalnie. yko pisze te o epitafium o nastpujcej treci: On urodzi si, Panie, w dniu Saturna, y dziesi miesicy, umar dziesitego dnia przed kalendami wrzeniowymi w Paskim dniu Soca (hemera heliou kiriake) (tame, s. 209). I co z tego tekstu ma wynika? Czy to, e mowa jest o chrzecijaninie, ktry nazwa dzie Soca Paskim, czyli niedziel Pask? Czy to, e mowa jest o poganinie, ktry nazwa dzie Soca Paskim, czyli niedziel Pask lub niedziel Mitry? Przecie yko nie poda nawet, co najistotniejsze, wieku tego znaleziska! Przytacza te jako rzekomy dowd (czy przeciw niedzieli?) napis z monety z lat 270-275 (!): Soce, Pan Imperium Rzymskiego (tame, s. 209). Czyby wczeniejsze epitafium, niedatowane przez Z. yko, te pochodzio z tego okresu? (O Aurelianie, bo to o jego monecie mowa, patrz poniej, pkt 22). Mao tego, yko nie zdaje sobie pewnie sprawy, e tak onglujc dniami i bogami, moe niektre osoby doprowadzi do utraty wiary w Boga, gdy jego wywody przypominaj prawie identyczne dywagacje ze rodowisk ateistycznych. Tylko jedno nie przeszkadza Z. yko, a mianowicie to, e szabat okrelany jest u pogan i przez np. Justyna mianem dnia Saturna, a przecie rwnie i on moe by nazwany Paskim dniem Saturna, bo nawet Bacchiocchi udowadnia, e dzie Soca wypar w czcigodnoci dzie Saturna. Czy yko poszuka nam w starej literaturze okrelenie Paski dzie Saturna? Zapewne zadowolony z siebie i ze swoich wnioskw yko koczy rozwaania o Ap 1,10 sowami: Dalszy komentarz jest zbyteczny, niedziela nie ma chrzecijaskiego rodowodu. Wszelkie teologiczne wywody maj charakter spekulatywny i w istocie rzeczy s argumentem wtrnym (tame, s. 209). Jeli tak, to naleaoby si zapyta: Z jakiego powodu Bacchiocchi szuka na katolickiej uczelni chrzecijaskiego rodowodu niedzieli? Czyby wczeniej nie wiedzia tego od Z. yko? 4. Inne teksty biblijne o niedzieli Omwimy tu: J 20,26, ukazywania si Chrystusa, Pidziesitnic, okrelenie trzeciego dnia, inne teksty biblijne oraz argumenty adwentysty Z. yko przeciw niedzieli. Sabatarianie na og bagatelizuj inne teksty biblijne, ktre mwi o zmartwychwstaniu i ukazywaniu si Chrystusa. Adwentysta Z. yko pisze o tym nastpujco: Niedziela dniem Paskim chrzecijan 15

16. Zwolennicy niedzieli gosz, e Pismo wite wspomina o niedzieli. Owszem, Nowy Testament wymienia a osiem razy pierwszy dzie tygodnia (Mat. 28, 1 NP; Mar. 16, 2. 9; uk. 24, 1; Jan 20, 1. 19; Dz. Ap. 20, 7; 1 Kor. 16, 2), nadto dwa razy mwi o nim w sposb domylny (Jan 20, 24. 26; Dz. Ap. 2, 1). Nic jednak nie wskazuje ani kontekst bliszy, ani dalszy aby okrelenia te dotyczyy niedzieli jako dnia witego (Nauki Pisma witego, s. 200). Ciekawe, co wedug Z yko musiaoby si sta, aby ten dzie mg by okrelony dniem witym. Czy zmartwychwstanie Chrystusa to za mao? Czy yko zna jakie waniejsze zdarzenie w katechezie pierwotnego Kocioa ni ten fakt? Popatrzmy na biblijne teksty zamieszczone poniej w punkcie 18. Zmartwychwstanie Chrystusa a niedziela i sami wyrbmy sobie zdanie na ten temat. Zwalczajc znaczenie spotka Jezusa z uczniami w niedziel, yko wrcz omieszy si jedn ze swoich wypowiedzi, przypisujc Chrystusowi zmartwychwstaemu zmczenie po podry pieszej do Emaus! Pisze on: Uczniowie i Chrystus zamiast zaywa witecznego odpoczynku niedzielnego odbyli w tym dniu mczc podr do Emaus, oddalonego o kilkanacie kilometrw od Jerozolimy, czego w wito si nie czynio (tame, s. 201). Zauwamy, ile wiadomej ironii jest w tym tekcie. Bo czy ktokolwiek w Kociele naucza, e ta pierwsza niedziela bya ju wtedy dniem odpoczynku i zarazem witym dniem dla tych, ktrzy nie byli jeszcze wtedy wiadomi, e Jezus zmartwychwsta? Przecie my nie twierdzimy, e odziedziczylimy niedziel ju ze Starego Testamentu, jak adwentyci szabat. Owszem, szabat w pewien sposb zapowiada niedziel, ale stao si jasne to dopiero w wietle Nowego Testamentu i zmartwychwstania Jezusa. Piszc o tym spotkaniu w Emaus, yko stwierdzi, e nie byy to spotkania kultowe (tame, 201). Zgoda, nie byy to wtedy zebrania kultowe, ale te spotkania, w ktrych Jezus zacz wykada uczniom Pisma (k 24,25-27), day wanie impuls chrzecijanom do organizowania zebra kultowych. Bo czy na takich zebraniach nie wykada si Pisma i nie amie chleba? yko waciwie nie moe zdecydowa si czy spotkanie Chrystusa z Apostoami po omiu dniach (J 20,26) umieci w niedziel, czy te nie. Pisze on bowiem: Pierwszy raz zgromadzenie takie odbyo si w tym samym dniu, w ktrym Chrystus zmartwychwsta (Jan 20,19), drugi raz po omiu dniach (Jan 20,24-26). Trzeci raz w pidziesitnic. Nie byy to jednak zebrania kultowe, zwizane z uczczeniem niedzieli [] (tame, s. 201). A ponadto nie wiadomo, czy to zebranie po omiu dniach faktycznie przypado w niedziel. Jeli osiem dni liczy od nastpnego dnia, to smy dzie przypada na poniedziaek lub wtorek (tame, s. 201). Nie do, e yko nie moe si zdecydowa, czy opowiada si za niedziel w J 20,26, czy te nie, to prbuje sugerowa jaki poniedziaek czy wtorek. A gdzie dowody z pism wczesnochrzecijaskich? Kto przez ca histori chrzecijastwa wspomina o poniedziaku czy wtorku? Czy Z. yko chodzi o to, by tylko zdezorientowa nieutwierdzonych w wierze, czy te chce dotrze do prawdy? Aluzj do negowanego przez niektrych sabatarian niedzielnego ukazania si Jezusa po omiu dniach (J 20,26) zawar w swym pimie Justyn Mczennik (ur. 100): Noe, wraz z innymi ludmi w czasie potopu, to jest ze swoj on, trzema synami i onami tych synw, tworz liczb osiem i s symbolem liczby smego dnia, w ktrym nasz Chrystus ukaza si po swoim zmartwychwstaniu, a ktry przez sw moc jest cigle pierwszy (Dialog z ydem Tryfonem, II, 138, 1-2). Niedziela dniem Paskim chrzecijan 16

17. Przykazanie za obrzezania, ktre nakazywao dnia smego obrzeza wszystkie dzieci, byo figur obrzezania prawdziwego, ktre nas obrzezao z bdu i niegodziwoci przez Jezusa Chrystusa, Pana naszego, zmartwychwstaego pierwszego dnia w tygodniu. Pierwszy bowiem dzie tygodnia, aczkolwiek pierwszy z wszystkich dni, jest wprawdzie smy, jeli si go liczy po wszystkich dniach cyklu tygodniowego, ale nie przestaje by rwnoczenie pierwszym (Dialog z ydem Tryfonem, I, 41, 4). Zreszt Bacchiocchi pisze do pochlebnie o okreleniu niedzieli jako smego dnia, wywodzcego sw nazw zapewne z J 20,26 (po omiu dniach): Okazuje si wic, e okrelenie smy dzie, wymylone bardzo wczenie przez chrzecijan, wyraa w pewnym stopniu i sam sposb, i sam genez powstania instytucji niedzieli. Sugeruje ono, e wito niedzielne powstao prawdopodobnie jako przeduenie sabatu, obchodzone pocztkowo w sobot wieczorem (s. 326). Nie wiadomo te, czemu Bacchiocchi gdzie indziej (np. s. 306-309) pocztkw okrelenia smy dzie doszukuje si, gdzie si tylko da (tydzie kosmiczny, eschatologia, gnostycyzm) i nie widzi jego pocztku w biblijnym stwierdzeniu po omiu dniach [por. Kp 23,39]. Przecie do tego najczciej nawizuj pisarze wczesnochrzecijascy (np. Justyn, Barnaba), a dopiero pniej zaadaptowano semk do rnych spekulacji wymienionych powyej. Wicej uwagi okreleniu smy dzie powicimy poniej w punktach: 7. List Barnaby i 8. Justyn Mczennik. O tym dniu pisali te: Klemens Aleksandryjski, Kobierce, V, 106, 2, Tertulian, O bawochwalstwie, 14, 7, i Orygenes, Komentarze do Psalmw, Ps 118[119], 1 (ich teksty zamieszczone s w punkcie 9. Inne teksty wczesnochrzecijaskie o niedzieli). O Pidziesitnicy, obchodzonej w niedziel, yko pisze: Zwolennicy niedzieli uwaaj, e dzie ten niedziela zosta wyrniony m.in. przez uroczyste zgromadzenie apostolskie i zesanie Ducha witego. Argument nie przekonywa, poniewa apostoowie zgromadzili si nie dlatego, e bya niedziela, lecz z okazji uroczystego wita Pidziesitnicy. Pidziesitnica przypada wwczas w niedziel zupenie przypadkowo, byo to wito ruchome (Nauki Pisma witego, s. 202). U sabatarian wszystko odbywa si przypadkowo. Spotkanie Pawa z brami na amaniu chleba (Dz 20,7) odbyo si przez przypadek w niedziel, podobnie zesanie Ducha witego, to pewnie i zmartwychwstanie Chrystusa rwnie przez przypadek wydarzyo si w niedziel. Gdyby yko zawsze by tak konsekwentny, to powinien te doda, e przez przypadek u pogan dzie Soca by obchodzony w niedziel i przez przypadek dzie Mitry by dniem Paskim (patrz powyej, pkt 3). A moe to Bg tak chcia, by Pidziesitnica pokrya si z niedziel? Podobnie jak zechcia, by amanie chleba pokryo si z niedziel (Dz 20,7) i zmartwychwstanie Chrystusa trzeciego dnia take. O tym, e w pierwszych wiekach funkcjonowa te kalendarz, wedug ktrego Pidziesitnica, tak jak inne wito, przypadao zawsze tego samego dnia, tzn. w niedziel, piszemy poniej, w punkcie 11. Rzym a niedziela. Natomiast o zesaniu Ducha witego jako dniu Paskim wspominalimy powyej, w punkcie 3. o Ap 1,10. Kwestionujc donioso ukazywa si zmartwychwstaego Chrystusa w niedziel jako podstawy do wprowadzenia dnia kultu w niedziel, Bacchiocchi twierdzi, e takich objawie si Jezusa byo wicej i zapewne te w inne dni tygodnia (s. 92-97). Ot, po pierwsze, Bacchiocchi nie wykaza, e kolejne ukazywania si nastapiy w inne dni tygodnia ni niedziela (Biblia nie podaje nazwy adnego z tych dni). Po drugie, jeli nie okrelono konkretnego dnia tygodnia tych ukazywa si Chrystusa, to moemy przypuszcza, e mogy one (przynajmniej niektre z nich) wydarzy w niedziel albo e akcent Biblii spoczywa na pozostaych dniach, tych niedzielnych, w ktrych Jezus si ukaza. Niedziela dniem Paskim chrzecijan 17

18. Po trzecie, Bacchiocchi sam przytacza (s. 94) opini jednego z uczonych, ktry uwaa, e take ukazanie si Jezusa nad Jeziorem Tyberiadzkim (J 21,1-23) dokonao si w niedziel. Maj to potwierdza np. sowa To ju trzeci raz, jak Jezus ukaza si uczniom od chwili, gdy zmartwychwsta (J 21,14), nawizujce do wczeniejszych dwch niedziel (J 20,19.26). Mao tego, to zjawienie si Jezusa jak si okazuje nie byo trzecim, lecz czwartym opisanym przez Jana: J 20,14.19.26; 21,1-23. Wida wic, e Aposto liczy dni ukazywa si Chrystusa (pierwsze dwa zjawienia odbyy si tej samej niedzieli), a nie same objawienia, i w zwizku z tym jest bardzo prawdopodobne, e opis z J 21,14 dzieje si w kolejn niedziel. Liczba trzech dni niedzielnych ma te zapewne swoje znaczenie symboliczne, przydajce wartoci kolejnym niedzielom. Bardzo wanym biblijnym terminem, ktremu wytrawny analityk adwentystyczny Bacchiocchi oraz polski uczony adwentysta yko, polemizujc z niedziel, nie powicili wcale uwagi, s sowa trzeciego dnia. E. Bianchi omwi to zagadnienie na trzech stronach (107-109) w swej ksice. Pisze tam midzy innymi: Motywy, ktre doprowadziy chrzecijan (judeochrzecijan) do zaadaptowania niedzieli na dzie celebracji, a nie przestrzegania wycznie szabatu, nie miay bynajmniej wzgldu praktycznego (kontynuacja szabatu), ale wynikaj z nowoci treci teologicznej, ktr naley celebrowa: pierwszy dzie po szabacie jest dniem zmartwychwstania, ukazywania si Zmartwychwstaego i daru Ducha witego, jest dniem, ktry zbiega si z owym trzecim dniem, wielokrotnie zapowiadanym przez Jezusa jako dzie Jego zmartwychwstania, i ktry ju w ST oznacza oczekiwanie rychej interwencji zbawczej Boga i samego wydarzenia zbawienia (Niedziela. Dzie Pana, dzie czowieka, s. 107). Oto krtkie omwienie tych fragmentw biblijnych zwizanych z naszym zagadnieniem. Niedziel jako dzie zmartwychwstania Chrystusa zapowiadao kilka tekstw Starego Testamentu. Okrelenie trzeciego dnia czy si w Biblii z podjtym przez Boga dziaaniem majcym wyzwoli i zbawi Jego wiernych (Rdz 22,4; 42,18; Wj 19,16; Joz 2,16; Jon 2,1; Ezd 8,15.32; Est 5,1; Oz 6,2). Identyczne sowa trzeciego dnia (po trzech dniach) padaj w nawizaniu do osoby Jezusa i Jego zmartwychwstania (Mt 16,21; 17,23; 20,19; 27,63n; Mk 8,31; 9,31; 10,34; k 9,22; 18,33; 24,7.21.46; Dz 10,40; 1 Kor 15,4). Przez tak czste powtarzanie przez Chrystusa formuy trzeciego dnia jest jasne, e dla chrzecijan, szczeglnie judeochrzecijan, niedziela staa si dniem, w ktrym naleao upamitnia zbawcze dzieo Boga. (Szerzej o tym zagadnieniu, patrz: Niedziela. Dzie Pana, dzie czowieka, s. 107-109). Oto inne teksty biblijne, ktre bezporednio lub porednio wi si z niedziel: O Ps 118,22-24 i zesaniu Ducha witego patrz powyej, pkt 3. Jezus wiato wiata (J 8,12) przez swe zmartwychwstanie w niedziel wskazuje nam dzie, w ktrym Bg stworzy wiato (Rdz 1,3). Chrystus sprawi, e od Niedzieli Wielkanocnej chrzecijanie staj si wiatem wiata (Mt 5,14) i chodz w Jego wietle. Niedziela jako pierwszy dzie stworzenia, tzn. dzie pierworodny, staje si dniem zwycistwa Syna Pierworodnego. Przez krlewski wjazd do Jerozolimy (J 12,13nn), ktrego dokona w niedziel (J 12,1.12; 19,31), Chrystus wskaza nam, e dzie ten symbolizuje Jego powtrne przyjcie w krlewskiej chwale. Chrystus, zmartwychwstajc w niedziel, wskaza nam ten dzie jako dzie zwycistwa nad mierci. Niedziela zmartwychwstania i kada inna przypomina nam te, e i my zmartwychwstaniemy (1 P 1,3). Chrystus kilkakrotnie ukazywa si uczniom w niedziel (J 20,1.19.26; k 24,1.13.33.34.36). Tego dnia uczniowie si spotykaj (J 20,19.26; Dz 2,1). Niedziela dniem Paskim chrzecijan 18

19. Pierwszy owoc ewangelizacyjny w liczbie trzech tysicy osb zostaje dany Kocioowi w niedziel (Dz 2,41). Hbr 10,25 upomina chrzecijan: Nie opuszczajmy naszych wsplnych zebra, jak to si stao zwyczajem niektrych. Poniewa s to nasze, czyli chrzecijaskie zgromadzenia, wic nie wchodz tu w rachub sobotnie wizyty Pawa w synagogach, ktrymi zachwycaj si sabatarianie. Cho nie pada tu sowo niedziela, to jednak komentatorzy podkrelaj liturgiczne powizanie greckiego sowa zebranie (S. ach, List do Hebrajczykw. Wstp, przekad z oryginau komentarz ekskursy, Pozna 1959, s. 241242). Na zakoczenie popatrzmy na sowa Bacchiocchiego, ktry do ekumenicznie chce podkreli wag wielokrotnego ukazywania si Chrystusa i zarazem zanegowa to, e mogo by ono podstaw do upamitniania w kad niedziel: Chocia zjawienie si Chrystusa kilkakrotnie z jednej strony potwierdzao zdesperowanym uczniom realno zmartwychwstania, to nie mogo ono z drugiej strony sugerowa ustanowienia jakiej nowej cotygodniowej pamitki zmartwychwstania (s. 97). Wspomnijmy te cho nie wie si to bezporednio z naszym tematem o delektowaniu si adwentystw sowami wedug zwyczaju swego (dotyczy bytnoci Chrystusa czy Pawa w synagodze w szabat k 4,16; Dz 17,2). Sabatarianie nie zauwaaj, e przecie te sowa nie oznaczaj wedug przykazania o szabacie, ale raczej wedug swojej tradycji. Czy w zwizku z tym nie przesadzaj, twierdzc, e uznaliby chodzenie do kocioa w niedziel, gdyby przykazanie Boe mwio o niedzieli? 5. Didache Omwimy tu: termin dzie Paski oraz spraw wagi zmartwychwstania Jezusa jako motywu dla wicenia niedzieli. Na pocztek przedstawiamy interesujcy nas fragment Didache (ok. 90 r.; uczeni datuj je 70-150 r.]): W dniu Pana, w niedziel, gromadcie si razem, by ama chleb i skada dzikczynienie, a wyznawajcie ponadto wasze grzechy, aby ofiara wasza bya czysta. Niechaj nikt, kto ma jaki spr ze swoim bratem, dopki si nie pogodz, nie bierze udziau w tym zgromadzeniu, aby nie zostaa skalana wasza ofiara. Oto bowiem sowa Pana: Na kadym miejscu i w kadym czasie skada mi bd ofiar czyst, poniewa jestem Krlem wielkim, mwi Pan, a imi moje budzi podziw midzy narodami [Ml 1,11.14] (XIV, 1-3). J. Salij OP o tym fragmencie i pomysach Bacchiocchiego pisze: Ot w datowanej mniej wicej na rok 95 Nauce dwunastu Apostow [Didache] znajduje si nastpujca wypowied: W [dzie] Paski gromadcie si razem, amcie chleb i czycie dziki (eucharistesate), wyznawajcie grzechy wasze, aeby czysta bya wasza ofiara (XIV, 1). Owszem, powiada Bacchiocchi, tekst ten mona tak odczyta, ale mona go rwnie odczyta nastpujco: Zgodnie z [nakazem] Paskim gromadcie si, itd. Patrologw czeka teraz mudna praca zweryfikowania lub sklasyfikowania tej wypowiedzi (Spr o niedziel, s. 232). Bacchiocchi zauwaa midzy innymi, e w tekcie oryginalnym Didache nie wystpuje sowo dzie, twierdzi zatem, e zamiast tego domylnego sowa trzeba wstawi inne domylne sowo (np. przykazanie, nakaz lub doktryna), ktre zmieni sens tego zdania (Od soboty do niedzieli, s. 126). Trzeba przyzna, e propozycja Bacchiocchiego to nowatorskie odczytanie tego tekstu. Nie potrafimy wskaza, w ktrym wieku po Chrystusie si pojawio. Prawdopodobnie w XX (Bacchiocchi nie przedstawia historii swej interpretacji tego tekstu). Jednak sam Bacchiocchi wskazuje, e kiedy ten tekst rozumiano zupenie inaczej! Niedziela dniem Paskim chrzecijan 19

20. Ot Konstytucje apostolskie (IV w.), ktre tak lubi cytowa sabatarianie (gdy wspominaj o wiceniu na Wschodzie soboty i niedzieli), s wiadkiem naszego odczytania spornego tekstu. Bacchiocchi pisze o tym: W Konstytucjach apostolskich VII, 30, 1, ktre szeroko powtarzaj stwierdzenia zawarte w Didache XIV, e w dniu zmartwychwstania Pana, to znaczy w dniu Paskim, gromadzimy si wsplnie, razem (s. 132). Natomiast na stronach 132-133 uzasadnia, e dzie Paski w Konstytucjach apostolskich jest niedziel cotygodniow, a nie wielkanocn, jak prbowa to narzuci jeden z uczonych. W zwizku z tym nie ma powodu z jakich filologicznych racji, proponowanych przez Bacchiocchiego (s. 125-126), zmienia tradycyjnego rozumienia omawianego tekstu. Dla Bacchiocchiego nie ma prawie znaczenia, e apokryficzna Ewangelia Piotra (IX, 35; XII, 50), ktra powstaa w latach 150-200, zawiera ju definitywny argument, e okrelenie Paski oznacza dzie Paski niedziel (patrz poniej). Podobnie i dzi w Grecji niedziela okrelana jest terminem Kyriak, bez dodania sowa dzie. Cho Bacchiocchi cytuje fragmenty Ewangelii Piotra i przyznaje, e tak rzeczywicie jest, to jednak nie chce widzie zbienoci sownictwa Didache i tego apokryfu, podkrelajc, e dzieli je czas kilku dziesicioleci (s. 125, 129). Zapewne ze wzgldw taktycznych nie wypowiada si, jak dat powstania Didache przyjmuje osobicie, ale wspomina, e inni datuj to dzieo na lata 60-150, a niektrzy nawet na krtko po roku 150 (s. 132, 186). Czy jest to tak odlegy czas od daty napisania wyej wspomnianego apokryfu? Oto sowa wspomnianego apokryfu o niedzieli: Ale w nocy, gdy wita dzie Paski [niedziela], a grobu strzegy strae kolejno po dwch, odezwa si wielki gos w niebie i ujrzeli, jak otwaro si niebo i dwu mw zstpio stamtd odzianych wielkim blaskiem i zbliyo si do grobu (Ewangelia Piotra, IX, 35-36). W dniu Paskim [w niedziel] o wicie Maria Magdalena, uczennica Pana, ktra z lku przed ydami, poncymi gniewem, nie uczynia przy grobie Pana tego, co zwyky czyni niewiasty wzgldem drogich sobie zmarych, wziwszy z sob przyjaciki, udaa si do grobu, gdzie zosta zoony (Ewangelia Piotra, XII, 50-51). Ciekawe, e Bacchiocchi potrafi jednak przyzna: W tej apokryficznej Ewangelii, pochodzcej z drugiej poowy drugiego wieku, uycie skrconej formy Paski, bez rzeczownika dzie , skania do wniosku, jak to susznie zauway L. Vaganay, une facon courante, tzn. e okrelenie takie byo powszechnie uywane (s. 125). Istniej jednak, poczynajc od koca drugiego wieku, niezbite przykady na to, e wraenie dzie Paski albo po prostu Paski jest uywane jako powszechne okrelenie niedzieli (s. 126). Zaznaczmy jeszcze, e waciwie Bacchiocchi nie przytoczy dowodw na to, e wspomniany apokryf pierwszy przekaza nam sam termin Paski jako okrelenie niedzieli. Nie moe te definitywnie zaprzeczy, e to Didache i Ignacy Antiocheski (zm. 107) wyprzedzali j w tej terminologii i e to od nich autor apokryfu zaczerpn sownictwo. Przeciw niedzieli Bacchiocchi przytacza jeszcze sowa Gromadcie si czsto razem (Didache, XVI, 1), komentujc: Trudno wic zgodzi si z pogldem, e sugeruje to jak ekskluzywno niedzielnych zgromadze (s. 126). Jeli Bacchiocchi tak to pojmuje, to tekst ten identycznie wystpuje przeciw szabatowi. Po drugie, nawoywanie do czstego gromadzenia si nie przeczy szczeglnemu obchodzeniu niedzieli. Przecie i dzi Koci nawouje do czstego brania udziau we Mszy witej i w naboestwach w tygodniu, ale szczeglnie w niedziel. Niedziela dniem Paskim chrzecijan 20

21. A co powiedzie o sowach Bacchiocchiego: Brak [w Didache] natomiast jakiejkolwiek wzmianki o zmartwychwstaniu Chrystusowym (s. 86), ktre byoby ewentualnie motywem dla wicenia niedzieli? Ot, po pierwsze, Didache wiele razy mwi o Chrystusie jako o Panu (np. VI, 2; VIII, 2; IX, 5; XI, 2 i 4; XIV, 1; XV, 1; XVI, 1 i 7), a ten tytu szczeglnie dotyczy Jezusa Zmartwychwstaego, czemu nie da si zaprzeczy i co wielu biblistw podkrela. Po drugie, jest te w tym pimie aluzja do zmartwychwstania Jezusa: Dzikujemy Ci, Ojcze wity, [] za niemiertelno, ktr objawie nam przez Jezusa, Sug Twego (Didache, X, 2). Ot to objawienie niemiertelnoci nastpio przede wszystkim przez zmartwychwstanie Chrystusa, bo bez tego faktu nauka o niej byaby tylko teori. Nasuwa si te jeszcze jedna uwaga. Ot samo to, e Didache, bdc najwczeniejszym znanym pozabiblijnym zbiorem zasad wiary chrzecijaskiej, nie wspomina o szabacie, wiadczy o tym, e nie by on a tak wanym dniem dla chrzecijan tamtego czasu, jak si wydaje sabatarianom. By moe, to jest powodem, dlaczego za wszelk cen chc oni zanegowa, fakt, e Didache wspomina o niedzieli. Na koniec przytoczmy jeszcze jedn wypowied dominikanina J. Salija na temat Didache: Ale zwrmy uwag na niezwykle dla naszego tematu istotn wypowied tego dokumentu, wiadczc o tym, jak ywo wczesny Koci odczuwa potrzeb obrzdowego odrnienia si od Synagogi: Posty wasze niech nie przypadaj z obudnikami. Oni poszcz w poniedziaki i czwartki, wy natomiast pocie w rody i pitki ([Didache] VIII, 1). W wietle tej wypowiedzi wydaje si rzecz bardzo mao prawdopodobn, aeby Koci czasw pnoapostolskich zachowywa jeszcze zgromadzenia sobotnie (Spr o niedziel, s. 232). 6. Ignacy Antiocheski Omwimy tu: spraw szabatu, termin dzie Paski oraz spraw wagi zmartwychwstania Jezusa jako motywu dla wicenia niedzieli. Na pocztek przedstawiamy interesujcy nas fragment listu Do Kocioa w Magnezji Ignacego Antiocheskiego (zm. 107): VIII (1) Nie dajcie si zwodzi obcymi naukami ani starymi baniami bez adnego poytku. Jeli bowiem dzisiaj jeszcze yjemy wedug prawa ydowskiego, wyznajemy, e nie otrzymalimy aski. (2) Boscy prorocy yli wedug Jezusa Chrystusa i dlatego wanie byli przeladowani. Natchnieni Jego ask mieli moc przekona tych, co wtpili, e Bg jest jeden i e objawi si nam przez Jezusa Chrystusa, swojego Syna. On to jest Jego Sowem wychodzcym z milczenia, On te we wszystkim podoba si Temu, ktry Go posa. IX (1) Tak wic nawet ludzie yjcy dawniej w starym porzdku rzeczy doszli do nowej nadziei i nie zachowuj ju szabatu, ale obchodz dzie Paski, w ktrym to przez Jezusa Chrystusa i przez mier Jego take i nasze ycie wzeszo jak soce. Niektrzy wprawdzie temu przecz, lecz przecie wanie przez t tajemnic otrzymalimy wiar i po to w niej trwamy [] (Do Kocioa w Magnezji, VIII, 1 IX, 1). (Podobny przekad ks. A. Lisieckiego z 1924 r. adwentyci cytuj w ksice Z. yko, Nauki Pisma witego, s. 205). Powyszy fragment Ignacego omawia w polemice z S. Bacchiocchim J. Salij OP: Wyranie przeciwstawia niedziel sobocie w. Ignacy z Antiochii w napisanym okoo roku 108 Licie do Magnezjan. eby zda sobie spraw z tego, jak wczesny to moment w historii chrzecijastwa, warto sobie przypomnie, e wedle legendy Ignacy znajdowa si wrd dzieci, ktre przyprowadzono do Pana Jezusa, aby je pobogosawi; ot niezalenie od tego, ile prawdy jest w tej legendzie, Ignacy rzeczywicie urodzi si w czasach ziemskiego ycia Pana Jezusa. Wspomniana wypowied znajduje si w duszym Niedziela dniem Paskim chrzecijan 21

22. fragmencie ostrzegajcym przed uleganiem duchowi Starego Prawa, a brzmi nastpujco: Tak wic nawet ludzie yjcy dawniej w starym porzdku rzeczy doszli do nowej nadziei i nie zachowuj ju szabatu, ale yj wedug [dnia] Paskiego, w ktrym i nasze ycie wzeszo [jak soce] przez Niego i przez mier Jego (IX, 1). Bacchiocchi wydobywa wszystkie moliwe trudnoci filologiczne przeciwko takiemu odczytaniu tekstu a dla patrologw, rzecz jasna, jest to przysuga niezmiernie cenna, bo przecie prawie kada, choby nawet zupenie nietrafna prba spojrzenia na stary tekst w radykalnie nowym wietle prowadzi do naukowych dyskusji, ktre zazwyczaj owocuj jakimi wanymi odkryciami. Tutaj ograniczmy si do dwch spostrzee. Po pierwsze, zauwamy w tym tekcie bardzo prawdopodobn aluzj do zmartwychwstania (czasownik anatello spontanicznie kojarzy si ze wschodem soca). Po wtre, pomimo wszystkich zastrzee Bacchiocchi uznaje jednak wiadectwo w. Ignacego na rzecz niedzieli, podkrela jedynie, e nie sposb snu przypuszcze, i chrzecijanie w Azji radykalnie ju odeszli od sabatu i wicili wycznie niedziel (s. 237). Przypomnijmy, e chodzi tu mniej wicej o rok 108, zdaniem za Bacchiocchiego 115 (Spr o niedziel, s. 232-233). Aby osabi warto cytowanych sw Ignacego (nie zachowuj ju szabatu), Bacchiocchi proponuje odczyta je nastpujco: nie sabatyzujc duej (Od soboty do niedzieli, s. 234). Zapewne kady domyli si, e bez takiego odczytania tekstu sowa Ignacego byyby dla niego bezwartociowe. Dla nas za obie wersje s do przyjcia (!), bo obydwie pozwalaj na zrozumienie, e Ignacy stwierdza, i chrzecijanie nie obchodz ju szabatu. Do pewnych wtpliwoci na temat szabatu doprowadziy Bacchiocchiego nastpujce sowa Ignacego: Nie dajcie si zwodzi obcymi naukami ani starymi baniami bez adnego poytku. Jeli bowiem dzisiaj jeszcze yjemy wedug prawa ydowskiego, wyznajemy, e nie otrzymalimy aski (Do Kocioa w Magnezji, VIII, 1). Jest rzecz bezsensown mwi o Jezusie Chrystusie i zarazem y po ydowsku, poniewa to nie chrzecijastwo przyjo judaizm, lecz judaizm chrzecijastwo, w ktrym zgromadzili si wszyscy ludzie wierzcy w Boga (Do Kocioa w Magnezji, X, 3). I jeszcze jedna uwaga. Ot gdyby obchodzenie szabatu byo tak wane dla Ignacego, jak si wydaje Bacchiocchiemu, to zapewne przynajmniej w jeszcze jednym ze swych siedmiu listw wspomniaby o tym. Tymczasem Ignacy w licie Do Kocioa w Filadelfii stwierdza: Jeli kto wyjania wam [Pismo] wedug zasad judaizmu, nie suchajcie go. Lepiej jest bowiem sucha obrzezanego, ktry gosi chrzecijastwo, ni nieobrzezanego, ktry po ydowsku yje (VI, 1). Wydaje si te, e Bacchiocchi chce powyszy tekst Ignacego sprowadzi w pewien sposb do absurdu i wykaza, e jeli zastosujemy w nim sowo szabat, to okae si, e nie zachowywali go prorocy Starego Testamentu, co byoby nonsensem. Jakie przedstawia dowody? Ot Bacchiocchi czy prorokw z wczeniejszego rozdziau (VIII, 2) z osobami z rozdziau nastpnego (IX, 1). Tymczasem aden znany mi polski przekad czy fragment omawianego listu Ignacego (widerkwna, Lisiecki, Bianchi; patrz powyej) nie utosamia osb z obu rozdziaw. Bacchiocchi za pisze: W nastpnym rozdziale [IX] powouje si on znowu na tych starotestamentowych prorokw, ktrzy yli wedug starodawnych sposobw i ktrzy osignli now nadziej, nie sabatyzujc duej, ale yjc zgodnie z yciem Pana (albo dnia Paskiego) (s. 234). Powyej za przedstawilimy cay fragment Ignacego (z rozdz. VIII i IX), po przeczytaniu ktrego kady sam wyrobi sobie zdanie co do utosamiania omawianych osb. Niedziela dniem Paskim chrzecijan 22

23. Ciekawostk jest te widoczna odmienno wykadni Bacchiocchiego nie tylko od uznajcych niedziel, ale i od innych adwentystw! O ile sabatyzowanie w pimie Ignacego interpretuje on jako zachowywanie soboty na sposb judaistyczny (s. 236), to dla Z. yko to samo sowo znaczy zachowywanie innych sabatw, tzn. szabatw ceremonialnych (s. 206), opisanych w Kp 23,24.27-28. Wida wic, e czasem sabatarianie broni swej soboty, jak si tylko da, aby tylko zwalczy niedziel. Na kogo powouje si Bacchiocchi w sprawie rzekomego odrzucenia w licie Ignacego obchodzenia szabatu na sposb judaistyczny, a obowizujcego niejudaistycznego obchodzenia soboty? Ot na anonimowy tekst Do Kocioa w Magnezji Pseudo-Ignacego, pochodzcy z IV lub V wieku, nazywajc go duszym tekstem (zrewidowanym) (s. 236). Bacchiocchi cytuje nastpujce sowa z tego pisma (rozdz. 9): Nie zachowujemy zatem duej sabatu na sposb ydowski i nie radujemy si w dniach bezczynnoci []. Ale niech kady z nas zachowuje sabat w sposb duchowy, radujc si rozmylaniem nad zakonem, nie za w odpoczynku cielesnym, niech podziwia wwczas mistrzostwo Boga. Natomiast niech nie postpuje w ten sposb, e nie spoywa potraw dzie wczeniej przygotowanych ani letnich napojw, ani e spaceruje w obrbie dopuszczalnej przepisami przestrzeni, ani e nie znajduje upodobania w tacu i oklaskach, ktre to zakazy same w sobie nie maj adnego sensu (s. 236). Zwrmy uwag na sowa opuszczone przez Bacchiocchiego (zaznaczone wielokropkiem w nawiasie kwadratowym), bo s one kluczowe, potwierdzajc, e chrzecijanie obchodzcy szabat w tym dniu pracowali. Oto te sowa: Kto nie pracuje, niech nie je [2 Tes 3,10]. W pocie oblicza swego spoywajc chleb swj [Rdz 3,19] (Pseudo-Ignacy, Do Kocioa w Magnezji, IX). Nie wiemy, czy nasz adwentystyczny analityk umylnie opuci te sowa, czy nie byy mu potrzebne, ale ten zachowany przez niego fragment mwi take o tym, e obchodzenie szabatu nie polegao na odpoczynku cielesnym (patrz powyej). Drugi problem, ktrym jednak si zajmiemy obecnie, dotyczy niedzieli jako dnia Paskiego. Bo tak si wanie skada, e cytowany przez Bacchiocchiego fragment koczy si opisem obchodzenia niedzieli, Krlowej dni, tu po skoczonym szabacie! Ale tego urywka nasz adwentysta ju wcale nie przedstawi, gdy mia zapewne inne plany: zajmowa si mianowicie problemem sabatyzowania, a nie dniem Paskim (patrz poniej po sowach: Po szste). Jeli wic, jak wida, obchodzenie szabatu na sposb niejudaistyczny nie polegao na powstrzymywaniu si od pracy, to co wsplnego ma tamto obchodzenie soboty z dzisiejszymi sabatarianami, ktrzy akurat odpoczynek cielesny akcentuj? Absurdalny staje si te ich pretensjonalny zarzut, e niedziela w pierwszych wiekach bya normalnym dniem pracy, skoro wicc sobot, te nie powstrzymywano si od niej. Druga (obok szabatu) sprawa to wystpowanie w licie Ignacego dnia Paskiego, co Bacchiocchi i Z. yko kwestionuj. Bacchiocchi np. pisze: [] wedle naszej oceny, tekst Magnezjan 9, 1 odnosi si raczej do ycia Pana ni do dnia Paskiego (s. 254). Co wicej rzeczownik ycie wystpuje w najstarszym ocalaym rkopisie greckim (Codex Mediceus Laurentius); a zatem zwrot ycie Pana jest najbardziej prawdopodobnym przekadem (s. 235). Ale w innym miejscu Bacchiocchi umia te napisa tak, jakby dopuszcza, e w licie Ignacego jest moliwe istnienie terminu dzie Paski: Niedziela dniem Paskim chrzecijan 23

24. Ignacy pisze: [] yjc zgodnie z yciem Pana (albo z dniem Paskim []) (s. 234; por. s. 235). Sprbujmy odpowiedzie na te zarzuty Bacchiocchiego. Ot, po pierwsze, czciowo odpowied Bacchiocchiemu daje polski adwentysta Z. yko, ktry potrafi nawet przytoczy opini uczonych przeczcych pomysom naszego analityka: Niektrzy interpretatorzy s zdania, e cho w tekcie oryginalnym nie wystpuje sowo dzie (hemera), to jednak mona si go domyla i poczy je ze sowem Paski (kyriake), zwaszcza jeli wzi za podstaw przekadu edycj Loeba, ktra zawiera jedynie fraz kata kyriaken dzontes (yli zgodnie z Pana). W ten oto sposb cao frazy w brzmieniu: yj zgodnie z dniem Paskim (kata kyriake hemera dzontes), czyli zachowuj dzie Paski, mona by przeciwstawi frazie poprzedniej: nie wic szabatu (meketi sabbatidzontes) (Nauki Pisma witego, s. 206). Oczywicie yko nie zgadza si z tak interpretacj tego tekstu. Po drugie, to, e w jednym z kodeksw listu Ignacego wystpuje sowo ycie (zamiast domylnego dzie), jeszcze o niczym nie wiadczy i nie przesdza. Wrcz przeciwnie, le wiadczy o Bacchiocchim, e buduje ca konstrukcj na jednym kodeksie, nawet jeli jest on najstarszy z ocalaych, nie majc innego potwierdzenia w dalekiej historii. Prcz tego nawet najstarszy zachowany kodeks nie musi by najwierniejszy i Bacchiocchi zdaje si to rozumie, skoro nie stara si udowadnia, e jest inaczej. Znamienne jest wic jego milczenie w tej sprawie. Pisze te, e bardziej istotny bdzie sam kontekst (s. 235) omawianego fragmentu ni sam ten kodeks. Po trzecie, nie wiemy, jak ma wyglda dalszy cig omawianego fragmentu po proponowanych przez Bacchiocchiego sowach ale yjc zgodnie z yciem Pana, poniewa nasz adwentystyczny analityk jakby zapomnia przedstawi kolejne sowa tego tekstu, ktry zmieni. Czyby wymagane byo odmienne interpretowanie kolejnego fragmentu? Po czwarte, jako dziwne, e przez wiele wiekw nikt nie interpretowa tego tekstu tak jak Bacchiocchi. On sam na potwierdzenie swych koncepcji odsya tylko do uczonych z XX wieku (s. 235). Po pite, Bacchiocchi sam potwierdza, e niewiele lat po Ignacym istnia zwyczaj nazywania niedzieli terminem Paski bez uycia sowa dzie, tak jak dzieje si to dzi np. w jzyku polskim, gdy uywa si nazwy niedziela i kady rozumie ju, e chodzi o dzie tygodnia. Oto sowa naszego adwentysty: W tej apokryficznej Ewangelii, pochodzcej z drugiej poowy drugiego wieku, uycie skrconej formy Paski, bez rzeczownika dzie , skania do wniosku, jak to susznie zauway L. Vaganay, une facon courante, tzn. e okrelenie takie byo powszechnie uywane (s. 125). Istniej jednak, poczynajc od koca drugiego wieku, niezbite przykady na to, e wraenie dzie Paski albo po prostu Paski jest uywane jako powszechne okrelenie niedzieli (s. 126). Wicej o tym zagadnieniu napisalimy w poprzednim punkcie (Didache) i tam odsyamy zainteresowanych. Zaznaczmy jednak, e waciwie Bacchiocchi nie ma dowodw na to, by w peni zaprzeczy, e to wanie Didache (ok. 90 r.) jako pierwsze oraz Ignacy uyli samego terminu Paski na oznaczenie niedzieli, a dopiero pniej skorzysta z tego nazewnictwa autor wspomnianego apokryfu. Po szste, poniewa Bacchiocchi w sprawie szabatu jak wiedzielimy powyej wykorzysta w swej argumentacji tekst listu Do Kocioa w Magnezji Pseudo-Ignacego (IV-V w.), wic i my si nim posuymy. Zacytujemy fragment, przed ktrym Bacchiocchi koczy cytat na stronie 236 swego dziea. Czyby przez przypadek? Niedziela dniem Paskim chrzecijan 24

25. I po uczczeniu szabatu niech kady kochajcy Chrystusa wici dzie Paski jako dzie zmartwychwstania, Krlow wyniesion nad kady dzie, ktrego oczekiwa prorok, dowodzc do koca o smym dniu [Ps 6,1 i 11,1 LXX], w ktrym i ycie nasze wzeszo, i zwycistwo nad mierci zostao zdobyte w Jezusie (And after the observance of the Sabbath, let every friend of Christ keep the Lords Day as a festival, the resurrectionday, the queen and chief of all the days [of the week]. Looking forward to this, the prophet declared, To the end, for the eighth day, on which our life both sprang up again, and the victory over death was obtained in Christ). Jeli wic tekst Pseudo-Ignacego potraktowa jako wykadni listu Do Kocioa w Magnezji Ignacego z Antiochii, to wida, e trzeba rozumie, e w obu fragmentach mowa jest o niedzieli jako dniu Paskim, a nie o yciu Pana. Cho Bacchiocchi nie omawia tego fragmentu, ktry dotyczy niedzieli, a jedynie wczeniejszy dotyczcy szabatu, to jednak na s. 326, wspominajc Ps 6,1 i 11,1, nawizuje do tego tekstu. Bacchiocchi powtarza cigle, e zmartwychwstanie Chrystusa jest u pisarzy wczesnochrzecijaskich drugorzdnym motywem dla wicenia niedzie