Narodowy

Socjalizm

w NiemczechOd Cafe Gasteig po Noc Długich Noży

(1918-1934)

Tomasz Iwanicki

Indeks: 208707

Ruch i przywódca

Thomas Carlyle wbrew socjalistom twierdził, że historii nie tworzą masy, lecz

wybitne jednostki, które nazywał bohaterami. Ich wyższość nad resztą populacji wynika

nie tyle z wybitnych przymiotów moralnych, ale przede wszystkim z ogromnej mocy

kreacyjnej oraz nieustępliwości w obliczu przeszkód. Carlyle sprowadzał historię do

sumy biografii „wielkich ludzi”, pojawiających się raz na jakiś czas i odciskających swe

piętno na całej epoce.

Fryderyk Nietzsche w Tako rzecze Zaratustra, a także w swym niedokończonym

i wydanym pośmiertnie dziele Wola mocy zarysowuje szkic koncepcji nadczłowieka –

postaci wybitnej, wyrastającej ponad przeciętność, ponad ustanowione prawa i przyjęte

ogólnie zasady. Obdarzonej wielką siłą sprawczą i pozbawioną ograniczeń właściwych

pospólstwu. Przykładami nadludzi mieli być Aleksander Wielki, Cezar Borgia czy

Napoleon Bonaparte. Jednostki wybitne, ale zupełnie niezrozumiane, przez sobie

współczesnych postrzegane jako krwiożercze uosobienie zła.

W 1922 r. w Berlinie, konserwatywny nacjonalista Moeller van der Bruck

przystępuje do pisania swego opus magnum, książki o nazwie Trzecia Rzesza. Napisze

w niej: „Wierzymy, że misją niemieckiego narodu jest zamiana światowej rewolucji

w ocalenie Europy. Wyrażamy nadzieję, że pojawi się zbawiciel Europy, führer, by

wyprowadzić Niemcy z obecnej niedoli, ku lepszej, jaśniejszej przyszłości”1.

Van der Bruck, konserwatysta i nacjonalista, nigdy nie ujrzy swej upragnionej

Trzeciej Rzeszy, lecz nieświadomie przyczyni się do jej narodzin. Odsiadując

w Landsbergu wyrok za organizację puczu monachijskiego, Adolf Hitler przeczyta jego

książkę i będzie z niej czerpał inspirację pisząc Mein Kampf (później temu zaprzeczy

i skaże dorobek Van der Brucka na zapomnienie). W ostatnich dniach życia führera,

w bunkrze pod kancelarią Rzeszy, pocieszenie przyniesie mu biografia Fryderyka II pióra

Thomasa Carlyle’a oraz prace Fryderyka Nietzschego.

1 Stan Lauryssens, Człowiek który wymyślił Trzecią Rzeszę, Wrocław 2000, str. 127

1

Adolf Hitler miał poważne powody, by uważać się za przykład carlyle’owskiego

„herosa”. Ruch narodowo-socjalistyczny był w znacznej mierze jego dziełem. Zdobycie

władzy przez NSDAP, partię gloryfikującą przemoc, rasizm i okrucieństwo, zawdzięczał

uporowi, konsekwencji w dążeniu do celu i niezważaniu na przeszkody. Na swej drodze

tratował prawa i ludzi. Zdradzał sojuszników i zabijał tych, którzy mu się sprzeciwiali. Po

usunięciu najważniejszego konkurenta, Gregora Strassera, stał się jedynym

i bezkonkurencyjnym przywódcą ruchu, führerem w pełnym tego słowa znaczeniu.

O takiej pozycji nie mógł nawet marzyć Benito Mussolini. Gdyby na jakimś etapie

zwycięskiego pochodu faszyzmu we Włoszech zabrakło ubóstwianego Duce, znalazłoby

się wielu innych, którzy mogliby kontynuować jego dzieło: Galeazzo Ciano, Pietro

Badoglio czy Emilio de Bono. Hitler był przywódcą jedynym w swoim rodzaju. Ani

Goering, ani Goebbels, ani Reichsführer Himmler nie mogliby go zastąpić.

Czy możnaby sobie w ogóle wyobrazić zwycięstwo narodowego socjalizmu pod

wodzą Gregora Strassera? Jest to ze wszech miar wątpliwe. Radykalny antykapitalizm

tego polityka odstręczałby od NSDAP wielki kapitał i uniemożliwił alians

z konserwatywną prawicą, który Hitlerowi otworzył drogę do władzy. Nazizm straciłby

impet, stałby się jedynie parodią ruchu społecznego, zbieraniną niespełnionych

intelektualistów i brutalnych bojówkarzy. Tak właśnie stało się w wielu innych krajach,

gdzie działały partie narodowo-socjalistyczne.

Tak więc mimo wielu sprzyjających okoliczności (Wielki Kryzys, rewanżyzm po

pierwszej wojnie światowej, popularność antysemityzmu) tylko Hitler mógł doprowadzić

ruch narodowo-socjalistyczny do pełnego zwycięstwa. To on nakreślił program,

swobodnie interpretując pierwotne 25 postulatów, zwłaszcza w kwestiach

gospodarczych2. To on, po klęsce puczu monachijskiego oznajmił: „pucz w hali w 1923 r.

był błędem (...) jedynym celem narodowego socjalizmu jest pokonanie marksizmu. Dojdę

do władzy legalnie opierając się na konstytucji”3.

2 Franz Leopold Neumann, Teoria ekonomiczna narodowego socjalizmu: mit państwa korporacyjnego, ze zbioru Faszyzmy Europejskie (1922-1945) pod redakcją Jerzego Borejszy, Warszawa 1979, str. 2603 Stan Lauryssens, Człowiek który wymyślił Trzecią Rzeszę, Wrocław 2000, str. 172

2

Krew i ziemia

Najwcześniejszą inspiracją dla narodowego socjalizmu były ruchy volkistowskie,

wywodzące się z niemieckiego romantyzmu. Kwitły one przez cały wiek XIX, stanowiąc

mieszankę nostalgii za gloryfikowaną przeszłością, etnicznego nacjonalizmu

i antysemityzmu. Odwoływały się do ideałów germańskiej ziemi i krwi, tradycji

germańskich plemion w erze przedchrześcijańskiej oraz średniowiecznych zakonów

rycerskich (np w 1912 r. Theodor Fritsch, Herman Pohl i Philipp Stauff założyli tajne

stowarzyszenie o nazwie Zakon Krzyżacki4). Uczestnicy tych ruchów odrzucali zdobycze

Oświecenia i Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Byli antykomunistyczni,

antydemokratyczni, sprzeciwiali się imigracji oraz rosnącej roli parlamentu

w sprawowaniu rządów. Zapatrzenie w przeszłość, przeciwstawianie moralnego życia na

wsi miejskiemu zepsuciu, idei narodu – bolszewickiemu internacjonalizmowi, niechęć do

liberalizmu i zachodnich nowinek – to wszystko charakteryzowało volkizm.

Z czasem członkostwo volkistowskich organizacji obwarowywano coraz wyższymi

wymaganiami. Kandydaci musieli udowodnić swą aryjskość na kilka generacji wstecz,

a także przyrzec, że zachowają czystość linii genealogicznej przez małżeństwo

z kobietą o równie doskonałym pochodzeniu.

Jakie jeszcze nurty zainspirowały nazizm? Wystarczy przyjrzeć się lekturom Hitlera,

które czytał w czasie pobytu w Wiedniu i Monachium. Choćby Ostara – antysemickie

pisemko opublikowane przez Lanza von Liebensfelda. Jego tytuł pochodzi od

germańskiej bogini wiosny (lub według innej wersji – od pogańskiego święta

Wielkanocy). Przesłanie nie jest zbytnio wysublimowane: Aryjczyk jest bohaterem na

mocy prawa krwi. Żyd natomiast to szkodnik, wyzyskiwacz i ogólnie rzecz biorąc,

persona godna najwyższej pogardy. Lanz von Liebensfeld, były mnich, należał do

Towarzystwa Guidona von Lista. Członkowie tego bractwa zajmowali się uprawianiem

średniowiecznej magii. Ich znakiem rozpoznawczym był runiczny znak słońca, swastyka.

4 http://en.wikipedia.org/wiki/V%C3%B6lkisch_movement

3

W skład bractwa wchodziła cała śmietanka towarzyska Wiednia, włączając w to

burmistrza Lugera5.

Prenumeratorem Ostary był również Dietrich Eckhard – jeden z pierwszych

teoretyków ruchu narodowo-socjalistycznego, współzałożyciel DAP a później – bliski

przyjaciel Hitlera6.

W stolicy Austrii Hitler poznał też Legendy o bogach i herosach: Skarby mitologii

germańskiej, a także Psychologię tłumu Gustava Le Bon7. Przeczytał także esej Houstona

Stewarda Chamberlaina, brytyjskiego pisarza zafascynowanego Niemcami, w którym

dowodził on, że Żydzi zawsze wywierali zły wpływ na kulturę, opartą wszakże na

greckich i rzymskich podstawach. Zapewne zetknął się też z książką Chamberlaina pt

Podwaliny dziewiętnastego stulecia, w której przedstawił on koncepcje Germanów jako

rasy panującej nad światem. Dopiero później, już po wojnie, Hitler zapoznał się

z dorobkiem Moellera van der Brucka, zwolennika konserwatywnej, nacjonalistycznej

i antydemokratycznej rewolucji. Zdołał nawet raz go spotkać w berlińskim Juni klubie,

nie robiąc zresztą na myślicielu pozytywnego wrażenia8.

Niezwykle ważne dla formowania się światopoglądu przyszłego führera, a także

programu narodowo-socjalistycznego były dzieła Fryderyka Nietzschego. Niestety, młody

Austriak niezwykle wybiórczo potraktował dorobek filozofa, czerpiąc z niego ideę

nadczłowieka, całkowicie ignorując zaś wystąpienia przeciw antysemityzmowi.

Wydaje się również, że duże wrażenie zrobiły na Hitlerze prace Karola Darwina.

W 1932 r. przemawiając w Klubie Przedsiębiorców w Düsseldorfie, by rozwiać

wątpliwości co do interpretacji niektórych z 25 punktów programu NSDAP, stwierdzi on,

że jest darwinistą społecznym – także w kwestiach gospodarczych9.

5 Stan Lauryssens, Człowiek który wymyślił Trzecią Rzeszę, Wrocław 2000, str. 176 http://en.wikipedia.org/wiki/Dietrich_Eckart, http://en.wikipedia.org/wiki/Ostara_%28magazine%29 7 Stan Lauryssens, Człowiek który wymyślił Trzecią Rzeszę, Wrocław 2000, str. 98 Po tym spotkaniu van der Bruck miał powiedzieć do Heinricha Brüninga, późniejszego kanclerza Republiki Weimarskiej: „Wolałbym raczej popełnić samobójstwo, niż widzieć tego człowieka u władzy. Z Hitlerem u steru nasz naród poetów i filozofów zostanie zmuszony stać się narodem zbrodniarzy i morderców”. Czas pokazał, jak bardzo były to prorocze słowa.9 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 132

4

Ze wszystkich tych pozycji Hitler czerpał tylko te elementy, które mu akurat

odpowiadały. Narodowy Socjalizm przyswoił sobie myśli wielu filozofów, odczytując je

jednak w sposób wybiórczy i prymitywny, zniekształcając znaczenie słów i wyrywając je

z kontekstu. Efektem była doktryna niezbyt spójna i eklektyczna. Ale tylko taka, dość

prostacka i łatwo przyswajalna, mogła przemówić do prostych weteranów i ludzi

z marginesu społecznego. A przecież to z tych właśnie źródeł – zdemobilizowanego

wojska oraz elementu przestępczego – rekrutowało się wielu nazistów. Intelektualiści

przyłączali się do ruchu przyciągnięci raczej przez magnetyczną osobowość Hitlera (jak

Joachim Goebbels czy później Albert Speer) lub też z przyczyn czysto koniunkturalnych.

Pierwszy program

Niemiecka Partia Robotnicza (DAP) została założona 6 marca 1918 r.

w monachijskiej Café Gasteig przez Antona Drexlera, Gottfrieda Federa, Karla Harrera

i Dietricha Eckarta. Drexler, ślusarz zatrudniony na kolei, był w czasie wojny

volkistowskim agitatorem i poetą. Partię założył z inspiracji swego mentora, dr Paula

Tafela, dyrektora Maschinenfabrik Augsburg-Nürnber. Tafel był też członkiem

Towarzystwa Thule, tajnej organizacji o programie rasistowskim.

Po zakończeniu I Wojny Światowej Adolf Hitler, wielokrotnie odznaczany kapral,

pracował w departamencie politycznym armii. W Monachium wojsko współtworzyło

wówczas politykę, zwłaszcza po rozbiciu 3 maja 1919 r. Bawarskiej Republiki Rad.

Armia starała się panować nad sytuacją poprzez inwigilację nowopowstających partii

politycznych. Do tego zadania potrzebni byli osobnicy nierzucający się w oczy, ale

inteligentni i spostrzegawczy.

Każdy, kto wątpi w sprawczą rolę jednostki w dziejach, powinien zastanowić się, jak

potoczyłaby się historia, gdyby 12 września 1919 r. Adolf Hitler nie wszedł do piwiarni,

gdzie odbywało się spotkanie DAP. W tym czasie partia liczyła jedynie 54 członków.

Nowoprzybyły niedługo usiedział cicho. Rozjuszony wypowiedzią Drexlera, który

postulował oderwanie Bawarii od Niemiec i stworzenie wspólnego państwa z Austrią,

5

zerwał się z krzesła i wygłosił 15-minutową mowę przeciw jego poglądom. Oracja zrobiła

na słuchaczach duże wrażenie. Kilka dni później otrzymał pocztówkę wraz

z wiadomością, że został przyjęty w szeregi DAP.

Jak sam później napisał w Mein Kampf: „poza kilkoma głównymi zasadami nie było

niczego, ani programu, ani ulotek, zupełnie nic nie wydrukowano. Było jedynie dużo

wiary i dobrych intencji”10. Wraz z przybyciem do partii Hitlera, wszystko się zmieniło.

W lutym 1920 r. Anton Drexler, Adolf Hitler oraz Gottfried Feder stworzyli oficjalny

program Niemieckiej Partii Robotniczej, tzw. „25 punktów”. Zawarli w nim m.in:

- żądanie zjednoczenia wszystkich Niemców (a więc Niemiec i Austrii) zgodnie

z zasadą samostanowienia narodów;

- żądanie unieważnienia traktatów z Wersalu i Saint-Germain;

- żądanie przestrzeni do życia dla Niemców (lebensraum), a więc kolonii;

- postulat czystości rasowej narodu (i zarazem pozbawienia obywatelstwa tych,

którzy wymogu tego nie spełniają);

- postulat równości praw i obowiązków wszystkich obywateli;

- przekonanie o wyższości interesu narodowego nad indywidualnym;

- serię postulatów ekonomiczno-społecznych: nacjonalizację wszystkich gałęzi

przemysłu, redystrybucji zysków wypracowanych w przemyśle, rozwoju systemu

ubezpieczeń emerytalnych, ukrócenia lichwy, spekulacji i rentierstwa, konfiskatę

majątków zbitych na wojnie, komunalizacji wielkich domów towarowych

i niskoprocentowych pożyczek dla drobnych kupców.

Ponadto autorzy programu domagali się poszanowania pełnej wolności wyznania

(o ile nie szkodzi ono moralności narodu niemieckiego) oraz całkowitej germanizacji

prasy (docelowo każdy dziennikarz ani właściciel gazety miał być Niemcem).11

Aby wprowadzić te ambitne zamierzenia w czyn, liderzy DAP postulowali

utworzenie silnego państwa niemieckiego, w którym organem naczelnym miał być

parlament. Jak widać program stanowił mieszankę haseł rasistowskich,

10 Adolf Hitler, Mein Kampf, Krosno 1992, str. 32 (z uwagi na małą dostępność tej książki w Polsce, posiłkowałem się wydaniem elektronicznym)11 Idem, str. 101-103

6

nacjonalistycznych, liberalnych (równość praw i obowiązków, swoboda wyznania, silna

klasa średnia), oraz socjalistycznych, zwłaszcza w odniesieniu do gospodarki. Oficjalnie,

nigdy nie został zmieniony. W rzeczywistości – niektóre punkty interpretowano

swobodnie, inne wprowadzano z najwyższą pieczołowitością.

Program taki mógł porwać masy, ale raczej nie zyskałby szerszego poparcia wśród

elit finansowych Republiki Weimarskiej. Prędko jednak okazało się, że Hitler wcale nie

był przywiązany do ekonomicznych żądań zawartych w 25 punktach12.

Tymczasem, by podkreślić narodowy i socjalistyczny charakter partii, zmieniono jej

nazwę na NSDAP – Narodowo-Socjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą.

Wielki zamęt

By zrozumieć przyczyny powodzenia i sukcesów ruchu narodowo-socjalistycznego,

trzeba przyjrzeć się panoramie Niemiec w latach 1919-1923 oraz 1929-1933. Są to dwa

okresy chaosu, w czasie których poparcie dla DAP/NSDAP rośnie bardzo szybko. Z kolei

okres stabilizacji 1923-29, nazywany „Złotą erą Stressemana” stanowi czas zastoju dla

nazistów. W 1925 r. Karl Valentin mógł sobie do woli drwić ze sceny

w Monachium: „Heil... do diabła, zapomniałem, jak on się nazywa! Ta partia się

skończyła, przyjaciele. Ta partia się skończyła!”13.

Poza pięcioma względnie spokojnymi latami, Republika Weimarska była regularnie

wstrząsana kryzysami politycznymi i gospodarczymi. Konserwatyści i liberałowie stale

obawiali się rewolucji na wzór bolszewicki. Już raz się ona niemal powiodła i tylko

niełatwy sojusz między prezydentem Ebertem i armią pozwolił na obalenie dyktatury

Rady Deputowanych Ludowych. Kolejne gabinety upadały pod ciężarem inflacji oraz

12 W kwietniu 1928 r. Hitler załączył do programu NSDAP takie oto oświadczenie:„Konieczne jest udzielenie wyjaśnienia w związku z fałszywą interpretacją przez część naszych przeciwników punktu 17-go Programu NSDAP. Ponieważ NSDAP akceptuje zasadę własności prywatnej, jest rzeczą oczywistą, iż wyrażenie «konfiskata bez odszkodowania» odnosi się do możliwości konfiskaty z mocy prawa - gdyby zachodziła taka konieczność - ziemi uzyskanej nielegalnie albo nie uprawianej tak, jak wymaga tego dobro ogółu. Jest to zgodne z dobrem narodu. Konfiskata jest wymierzona przeciwko żydowskim spółkom spekulującym ziemią.Monachium, 13 kwietnia 1928 r.”13 Stan Lauryssens, Człowiek który wymyślił Trzecią Rzeszę, Wrocław 2000, str. 176

7

starć między milicjami prawicy i lewicy. Pucz Kappa w 1920 r. zaowocował serią

powstań komunistycznych: w zagłębiu Ruhry (1920), w Saksonii i Hamburgu (1921).

Wystąpienia robotnicze były tłumione przez oddziały Freikorpsu, ochotnicze formacje

niezależne od rządu.

Traktat Wersalski nakładał na Niemcy obowiązek zredukowania liczebności wojsk

lądowych do 100 tysięcy, a marynarki wojennej do 15 tysięcy. Oznaczało to

demobilizację kilku milionów młodych mężczyzn, dla których brakowało miejsc pracy –

wyniszczona gospodarka Republiki Weimarskiej nie była po prostu w stanie ich

wytworzyć. Na początku 1923 r. w obliczu niemożności spłacenia odszkodowań

wojennych, rząd musiał pogodzić się z okupacją zagłębia przemysłowego Ruhry przez

Francuzów. Był to cios wymierzony nie tylko w ekonomię państwa, ale i w godność

wszystkich Niemców.

Inflacja, która w roku 1923 przekształciła się w hiperinflację, napędzaną przez

masowy dodruk pieniądza, uderzyła przede wszystkim w drobnych ciułaczy oraz

emerytów. Zyskiwali przemysłowcy, którym łatwiej było spłacać kredyty oraz farmerzy,

których zadłużenie zmniejszało się wraz ze spadkiem wartości pieniądza. Pogłębiały się

różnice w dochodach, co sprzyjało populistom wszelkiej maści.

W Bawarii politykę robi się nad kuflem piwa. Hitler toleruje tylko ten rodzaj

alkoholu i to w niewielkich ilościach. Jego przemówienia w monachijskich piwiarniach

ściągają z czasem coraz większe tłumy. Emocjonalne, ekspresyjne oracje trafiają do gustu

nacjonalistom, antysemitom, weteranom, frustratom różnej proweniencji.

Hitler daje nieskomplikowane, łatwe do przyjęcia wyjaśnienia trudnej sytuacji.

Klęska wojenna to cios w plecy zadany niepokonanym Niemcom przez Żydów. Inflacja –

to efekt żydowskiej spekulacji. Ludzie zapisują się do NSDAP. W 1920 r. Hitler poznaje

Ernsta Röhma. Z jego pomocą zaczyna tworzyć regularne bojówki partii, SA. Po dwóch

latach, w przededniu puczu monachijskiego będą już liczyć tysiące „brunatnych koszul”.

W 1923 r. Hitler próbuje wzorem Mussoliniego urządzić „Marsz na Berlin”. Mimo,

że jest to najgorszy powojenny rok dla Niemiec, a naziści zdobywają już poparcie daleko

8

poza Bawarią, społeczeństwo jeszcze nie popiera ich masowo, a system instytucjonalny

okazuje się wciąż mocny. Pucz zostaje stłumiony siłami monachijskiej policji.

Apogeum popularności narodowych-socjalistów przypada na luty-kwiecień 1924.

Proces Hitlera po załamaniu się puczu jest relacjonowany przez media ogólnoniemieckie

i zagraniczne. Przyszły führer zmienia salę sądową w swoją scenę (za cichym

przyzwoleniem sędziów), z której wygłasza długie przemówienia propagandowe.

Oświadcza na sali rozpraw, że jego jedynym celem był „rozwój niemieckiego ruchu

wolnościowego”14. Mimo, że sąd miał taką możliwość, w przypadku Hitlera nie

skorzystał z możliwości ekspulsji niepożądanych cudzoziemców, na co z sali sądowej

rozległy się gromkie okrzyki i brawa15.

Nad rozproszonymi członkami partii kierownictwo przejmuje Gregor Strasser,

aptekarz i świetny organizator. Razem z wciąż popularnym, lecz pasywnym

Ludensdorfem prowadzą do wyborów Nationalsozialistische Freiheitsbewegung, partię

powstałą w miejsce zdelegalizowanej NSDAP. W wyborach w 1924 r. zdobywają 32

mandaty. Jest to już jednak ostatni sukces na długi czas. W wyborach z maja 1928

narodowi socjaliści dostaną zaledwie 2,8% głosów16.

Lata 1924-1929 to ciężki czas dla nazistów. Wycofanie się Hitlera z bieżącej

polityki (w więzieniu pisze Mein Kampf, potem ma sądowy zakaz wygłaszania

przemówień) i stopniowa poprawa sytuacji gospodarczej sprawiają, że ruch narodowo-

socjalistyczny traci impet. Odnosi wprawdzie pewne sukcesy pod kierownictwem braci

Strasserów i Joachima Goebbelsa. W 1926 r. powstaje Hitler-Jugend, a także liczne

organizacje zawodowe: prawników, lekarzy, nauczycieli. Udało się też powołać

Narodowosocjalistyczną Organizację w Przedsiębiorstwach zrzeszającą w 1932 r. 100

tysięcy robotników. Mimo to ruch stałby się zapewne tylko wstydliwym epizodem

w historii Niemiec, gdyby nie krach giełdowy na Wall Street.

Wielki Kryzys sprawia, że naziści znów są w swoim żywiole. Ponownie mogą być

wyrazicielem gniewu sfrustrowanych, zdeklasowanych, wszystkich tych, którzy nie

14 Karol Grünberg, Adolf Hitler. Biografia Führera, Warszawa 1988, str. 5315 Idem, str. 5416 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 119

9

zgadzają się na panujący stan rzeczy. W ciężkim dla nich okresie niemieckiej prosperity

umacniali organizację i zwierali szeregi. Teraz Hitler wraca do gry o władzę. W 1927

skończył się dla niego sądowy zakaz dawania publicznych wystąpień. Jego

przemówienia, ostro atakujące rządy (w tym czasie przyszły dyktator łagodzi nieco

akcenty rasistowskie i antysemickie17), porywają tłumy. Szeregi NSDAP zasilają nowi

członkowie. Ich liczba we wrześniu 1930 r. sięga 129 tysięcy18.

Wysiłek Hitlera i partyjnej propagandy koncentruje się na obszarach wiejskich,

zwłaszcza na wschodzie i północy Niemiec. NSDAP skutecznie wypiera z tych regionów

partie prawicowe, zwłaszcza DNVP. W miastach sytuacja jest trudniejsza – silne partie

lewicowe stanowią zbyt silną zaporę. Naziści nigdy nie osiągną zwycięstwa wyborczego

w Berlinie.

W wyborach wrześniowych narodowi socjaliści zdobywają 107 mandatów na

491(wzrost o 95 mandatów w porównaniu z 1928 r.). Od tego momentu aż do końca

Republiki Weimarskiej niemożliwe będzie zbudowanie większości parlamentarnej bez

socjalistów albo nazistów.

Prezydent Hindenburg jest starcem już w momencie elekcji w 1925 r. W 1930 r. ma

83 lata. Urzędnicy żartują sobie, że trzeba uważać, by nie zostawić na jego biurku

papierów po kanapkach. Prezydent mógłby je bowiem przez pomyłkę podpisać19.

Hindenburg jest stanowczo przeciwny dopuszczaniu lewicy do władzy. Temu uporowi

podporządkuje wszystkie swe decyzje. Trzej „mniejszościowi” kanclerze – Brüning,

Papen i Schleicher, będą rządzić w oparciu o jego autorytet oraz uprawnienia.

Determinacja sędziwego marszałka musi w końcu doprowadzić do przesilenia.

Na ulicach miast coraz częściej wybuchają starcia między bojówkarzami z SA

i Czerwonym Frontem, paramilitarną organizacją Niemieckiej Partii Komunistycznej.

Kanclerz Heinrich Brüning stara się zaprowadzić porządek. W 1932 r. zakazuje

działalności obydwu organizacji. Ilość osób bezrobotnych przekracza 6 milionów.

17 Jerzy W. Borejsza, Szkoły Nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocław 2000, str. 9818 Idem, str. 9919 Stan Lauryssens, Człowiek który wymyślił Trzecią Rzeszę, Wrocław 2000, str. 165

10

W 1932 r. mają miejsce wybory prezydenckie. Hitler prowadzi swą kampanię pod

hasłem „Hitler über Deutschland” co prócz podkreślenia jego dyktatorskich ambicji ma

też drugie znaczenie: w trakcie jej trwania porusza się po Niemczech samolotem. Jest to

istotne novum w taktyce prowadzenia gier wyborczych – szybkie przemieszczanie się

pozwala mu na wygłaszanie przemówień w kilku miastach dziennie. Autorytet

Hindenburga jest jednak wciąż zbyt wielki – w obydwu turach odnosi zwycięstwo. Jego

kontrkandydat uzyskuje jednak ponad 35% głosów, co czyni z niego drugą najważniejszą

figurę na politycznej mapie Niemiec. W lipcu tego samego roku NSDAP odnosi wielkie

zwycięstwo wyborcze: prawie 14 milionów głosów przekłada się na 230 miejsc

w Reichstagu.

Nowy kanclerz prezydencki, Franz von Papen, proponuje Hitlerowi stanowisko

wicekanclerza, by poszerzyć bazę poparcia dla „gabinetu baronów” (ograniczającą się do

posłów DNVP). Ten odmawia i ogłasza, że przyjmie najwyższy urząd, albo żaden20.

Wraz ze zniesieniem zakazu działalności SA wybucha przemoc polityczna. W ciągu

kilku tygodni w czerwcu 1932 giną 103 osoby, a setki są ranne. W tych okolicznościach

von Papen organizuje nowe wybory w listopadzie. Poparcie dla NSDAP spada o 3

miliony, w siłę rosną komuniści. Impas pozostaje – w Reichstagu nie sposób

zorganizować większości bez udziału partii radykalnych.

Ostatnią próbę ratowania sytuacji podejmuje kanclerz Kurt von Schleicher.

Odwołuje się on bezpośrednio do społeczeństwa, do socjalistycznych i chadeckich

związków zawodowych, do wojskowych, negocjuje z lewym skrzydłem NSDAP,

któremu przewodzi Gregor Strasser. Nie wszystkim w partii narodowo-socjalistycznej

podoba się hazardowa gra Hitlera na zasadzie „wszystko albo nic”.

O zwycięstwie Hitlera decyduje zakulisowa intryga von Papena21. Nie mogąc

wybaczyć Schleicherowi, że zajął jego urząd, doprowadza do porozumienia z NSDAP.

Tymczasem doradcy Hindenburga przekonują go, że Schleicher szykuje przeciw niemu

zbrojny przewrót. Sędziwy prezydent dymisjonuje kanclerza, a 30 stycznia 1933 r.

20 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 12121 Idem, str. 122

11

powołuje rząd Hitlera i Papena. Ten drugi otrzymuje stanowisko wicekanclerza. Sądzi, że

będzie w stanie kontrolować sytuację.

Nowe wybory są planowane na marzec 1933 r. Jednak 27 lutego nieznani sprawcy

podpalają budynek Reichstagu. Do dziś wiele kontrowersji związanych z tym aktem

terroru i późniejszym procesem w Lipsku pozostaje niewyjaśnionych. Choć za podpalenie

osądzono i skazano Marinusa van der Lubbe, niepoczytalnego holenderskiego komunistę,

istnieje teoria, że na rozkaz Göringa pomagali mu członkowie SA22.

5 marca odbywają się kolejne wybory. NSDAP uzyskuje w nich swój najlepszy

wynik w historii: ponad 17 milionów głosów – 43% wszystkich oddanych – i 288 miejsc

w parlamencie (który zbiera się w kościele garnizonowym w Poczdamie). Powstaje

koalicja większościowa z „Kammpffront Schwarz-Weiss-Rot” Humberga i Papena.

Podpalenie Reichstagu i zdecydowane zwycięstwo wyborach otwiera Hitlerowi drogę do

pełni władzy i totalitaryzacji państwa. 23 marca Reichstag przyjmuje słynną „ustawę

o usunięciu zagrożenia narodu i państwa” nazywaną częściej „ustawą

o pełnomocnictwach”. Jedynie socjaldemokraci odważają się głosować przeciwko

nadaniu kanclerzowi władzy dyktatorskiej.

Okres wielkiego zamętu dobiega kresu. „Zwykli Niemcy”, spragnieni porządku

i dyscypliny mogą odetchnąć z ulgą. Od tego momentu niewiele już będzie od nich

zależeć, zostaną zwolnieni z obowiązku dokonywania niełatwych wyborów przy urnach.

Wielki przemysł nie musi się już obawiać robotniczych wystąpień czy też rewolucji.

Posłowie komunistyczni ukrywają się lub trafiają do aresztu, podobnie jak część

deputowanych SPD. Znienawidzona przez konserwatystów demokracja parlamentarna

dogorywa bez wielkiego oporu. Rozpoczyna się długa noc państwa stanu wyjątkowego.

Kto zawinił?

Jak to się stało, że ruch narodowo-socjalistyczny, który narodził się w rolniczej,

zacofanej Bawarii ledwo 15 lat wcześniej, zdołał wziąć władzę w Niemczech?

22 Jerzy W. Borejsza, Szkoły Nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocław 2000, str. 104

12

Teza, że Hitler doszedł do władzy drogą w pełni demokratyczną, wydaje się

wątpliwa. Morderstwa polityczne, doskonale zorganizowane bojówki, zbrojna straż

przyboczna führera – to wszystko nie mieści się w kanonie demokratycznych środków

zdobywania władzy. A jednak nie sposób zakwestionować faktu, że to społeczeństwo

niemieckie wybrało nazistów, oddając na nich niemal połowę głosów. Wobec tego należy

się zastanowić, kto tak naprawdę utorował NSDAP drogę do władzy. Jaka była baza

społeczna ruchu? Skąd rekrutowali się jego członkowie?

Łatwiej będzie chyba odpowiedzieć, która grupa społeczna w swej masie oparła się

nazizmowi. Byli to niemieccy robotnicy, od kilku pokoleń socjalizowani politycznie

w lewicowym środowisku społecznym. Ci, którzy zawiedli się na reformistycznych

rządach SPD, nie byli pozbawieni alternatywy. Mogli przenieść swe poparcie na

komunistów. Dlatego NSDAP miało takie trudności ze zdobyciem poparcia w wielkich

centrach przemysłowych. Narodowosocjalistyczna Organizacja w Przedsiębiorstwach nie

mogła się pod względem ilości członków mierzyć z potężnymi związkami zawodowymi

socjaldemokratów i chadeków. Nie znaczy to bynajmniej, że robotnicy w ogóle nie wzięli

udziału w ruchu narodowosocjalistycznym. W 1933 r. pracownicy przemysłu stanowili

ponad 1/3 liczby członków NSDAP.

W przeciwieństwie do robotników, chłopi okazali się podatni na hasła narodowo-

socjalistyczne (choć rzadko wstępowali do partii). Wobec słabych wyników w miastach

w latach 1924 i 1928, NSDAP zwróciła się w kierunku regionów wiejskich. Chłopi,

zwłaszcza na północy kraju, tradycyjnie wspierali Niemieckonarodową Partię Ludową

(DNVP). W 1928 r. nastąpiło jednak załamanie cen żywności, co doprowadziło rolników

do zadłużania się i utraty gospodarstw. To zaś sprawiło, że stracili oni wiarę w partie

systemowe. W Szlezwiku-Holsztynie wybory z lipca 1932 r. wygrali naziści. Osiągneli

51% w całym landzie i aż 64% w regionach wiejskich23.

Do ruchu narodowosocjalistycznego często przyłączali się byli żołnierze zmuszeni

do opuszczenia szeregów gwałtownie redukowanej armii. Ich pochodzenie społeczne

miało drugorzędne znaczenie. Ludzie ci przeszli w okopach solidną indoktrynację

23 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 82

13

nacjonalistyczną, imperialistyczną i antydemokratyczną. Nie mogli znaleźć sobie miejsca

w powojennej, parlamentarnej Republice Weimarskiej, której prezydentem był

socjaldemokrata Ebert. Wielu z nich przeszło przez Freikorpsy, a następnie trafiło do

NSDAP, SA i SS (m.in. Martin Bormann, Hans Frank, Reinhard Heydrich, Heinrich

Himmler, Rudolf Hess, Gregor Strasser, Ernst Röhm24).

A jak się miały sprawy w klasie średniej, tym spoiwie nowoczesnego

społeczeństwa? Należy pamiętać, że DAP zostało założone przez rzemieślnika,

ekonomistę i dwóch dziennikarzy. Jak wskazuje Seymour Lipset, faszyzm można

interpretować jako resentyment dolnych warstw klasy średniej25. W tym ujęciu

„ekstremizm centrum” jest wyrazem frustracji i wściekłości sklepikarzy i rzemieślników,

grup najbardziej pokrzywdzonych przez coraz szybsze przemiany społeczne

i gospodarcze, a także coraz bardziej wypieranych z jednej strony przez zorganizowany

ruch robotniczy, z drugiej przez wielki kapitał. Tezę tę potwierdza fakt, że ponad połowa

członków ruchu rekrutowała się właśnie z klasy średniej.

Z pewnymi wyjątkami nazizm nie miał na początku poparcia wielkiego kapitału –

nieprawdą więc jest marksistowskie twierdzenie, jakoby NSDAP zostało powołane przez

biznesmenów jako ich prywatna, antykomunistyczna armia26. Jednym ze wspomnianych

wyjątków był potentat stalowy Fritz Thyssen, autor książki „I paid Hitler”, który

wyemigrował z Niemiec po rozpoczęciu wojny światowej. Innym – Emil Kirdorf, magnat

węglowy. Opłacał on jednak NSDAP tylko przez rok 1927 – rozgniewany przez ataki

nazistów na syndykat węglowy (tu objawiła się ich druga, antykapitalistyczna natura)

opuścił partię i przeszedł pod sztandary DNVP. Jeszcze przed puczem monachijskim

Hitlera wspierali Bechsteinowie, producenci fortepianów z Berlina. Przede wszystkim

jednak środki NSDAP pochodziły ze zbiórek organizowanych na partyjnych mityngach.

W końcowym okresie Republiki Weimarskiej sytuacja była tak niepewna, że

przezorni biznesmeni starali się finansować wszystkie niesocjalistyczne ugrupowania,

24 http://en.wikipedia.org/wiki/Freikorps25 Seymour Lipset, Faszyzm jako ekstremistyczny kierunek centrum, ze zbioru Faszyzmy Europejskie (1922-1945) pod redakcją Jerzego Borejszy, Warszawa 1979, str. 308-31426 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 83

14

stawiając jednak w pierwszym rzędzie na Franza von Papena27. Oczywiście po nastaniu

Trzeciej Rzeszy wielki przemysł lojalnie współpracował z nazistami, czerpiąc z tej

kooperacji niemałe korzyści.

W momencie objęcia władzy w 1933 r. skład NSDAP wyglądał tak:

7% - przedstawiciele klasy wyższej (przedsiębiorcy i wielcy posiadacze ziemscy)

7% - chłopi średnio- i małorolni

35% - pracownicy przemysłu

51% - klasa średnia (z przewagą warstw niższych)28.

Partia liczyła wtedy już 849 tysięcy członków.

Zdradzona rewolucja

W drugiej połowie lat 20-tych zarysował się konflikt między strukturami NSDAP

oraz SA. Dowódca oddziałów szturmowych w Berlinie i we wschodnich Niemczech,

Walter Stennes, nie zgadzał się z Hitlerem w kwestii dążenia do legalnego przejęcia

władzy. W 1930 i 1931 r. nazistowscy bojówkarze dwukrotnie demolowali biura partii

narodowosocjalistycznej w Berlinie. Konflikt narastał, aż w końcu Hitler musiał wyrzucić

Stennesa i 500 najbardziej niepokornych „żołnierzy” z SA. Po zdobyciu władzy problemy

powróciły z nową siłą. Ernst Röhm domagał się przekształcenia brunatnych koszul

w dodatkową siłę zbrojną. W dalszej perspektywie miałoby to doprowadzić do

zastąpienia nielicznej Reichswehry jednostkami byłych bojówkarzy. Budziło to ostry

sprzeciw regularnej armii, a ponadto doprowadziłoby do złamania postanowień Traktatu

Wersalskiego (na co Hitler nie był jeszcze gotowy). Partyjni radykałowie chcieli

stanowisk i łupów dla swych ludzi. Lewica NSDAP żądała przeprowadzenia reform

gospodarczych zgodnych z 25 punktami programu. Miała to być tzw. „druga rewolucja”.

Jak pisał Albert Speer w swych pamiętnikach: „lewe skrzydło partii, reprezentowane

głównie w SA (...) czuło się zawiedzione co do rezultatów rewolucji. Nie bez powodu.

Wychowana przed rokiem 1933 w duchu rewolucji większość członków SA poważnie 27 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 8328 http://en.wikipedia.org/wiki/National_Socialist_German_Workers_Party

15

traktowała rzekomo socjalistyczny program Hitlera (...) mogłem obserwować na

najniższym szczeblu, jak szeregowy członek SA znosił ofiarnie wszelkie wyrzeczenia,

stratę czasu i ryzyko, spodziewając się, że otrzyma za to odczuwalną rekompensatę.

Kiedy jej zabrakło, narastać zaczęło niezadowolenie i niechęć, które mogły łatwo stać się

siłą wybuchową”29.

Hitler zdawał sobie sprawę, że kryminalny element, z którego rekrutowały się

oddziały szturmowe, nie zapewni mu zwycięstw w wojnach, które już teraz projektował.

Pozycja Röhma jednak była tak silna, że w liście życzeniowym na 1 stycznia 1934

kanclerz nie tylko oddał hołd armii, ale także podziękował SA za zapewnienie sukcesu

rewolucji narodowosocjalistycznej. Podkreślił ponadto, że to Röhmowi należą się

podziękowania i wdzięczność za wszystkie sukcesy oddziałów szturmowych30.

Potrzebował jeszcze poparcia wojska i zapewnienia, że zostanie uznany następcą

Hindenburga. Do porozumienia z dowództwem wojsk lądowych i marynarki doszło

w maju na pokładzie pancernika „Deutschland”. Tymczasem grupa wysoko postawionych

członków partii zaczęła akcję przeciw kierownictwu SA (początkowo, jak się wydaje, bez

wiedzy Hitlera). SS kierowane przez Himmlera, SD Reinharda Heydricha i gestapo

rozpoczęły akcję propagandową, rozpuszczają plotki o przygotowywanym rzekomo przez

Röhma zamachu stanu.

W czerwcu wicekanclerz von Papen wygłosił słynną mowę na uniwersytecie

w Marburgu, domagając się normalizacji sytuacji w kraju, przywrócenia wolności prasy

i przerwania terroru. Hindenburg oznajmił Hitlerowi, że jeśli nie opanuje samowoli SA,

prezydent odbierze mu władzę i przekaże ją wojsku. Führer poczuł, że musi działać.

Uderzenie nastąpiło 30 czerwca 1934 r. o świcie. Hitler na czele oddziału SS

wkroczył do hotelu „Hanslbauer” w Bad Wiessee nad jeziorem Tegernsee. Ernst Röhm

i znaczna część kierownictwa SA została aresztowana i wkrótce zgładzona. Egzekucje

odbywały się na terenie całego kraju, także w Berlinie i we Wrocławiu. Prócz dowódców

oddziałów szturmowych śmierć poniosło wielu innych: Gregor Strasser (którego już

wcześniej Hitler pozbawił wszystkich funkcji w partii), doradcy von Papena, którzy 29 Albert Speer, Wspomnienia, Warszawa 1973, str. 7730 Jerzy W. Borejsza, Szkoły Nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocław 2000, str. 110

16

sporządzili jego mowę z Marburga, generał von Schleicher wraz z żoną,

a także Gustav von Kahr, który w 1923 r. przyczynił się do rozgromienia puczu

monachijskiego. Hitler nie odmówił sobie załatwienia przy okazji porachunków

osobistych. W ciągu Nocy Długich Noży zabito ogółem kilkaset osób. Obywatelom

Niemiec propaganda przedstawiła działania SS jako kontrakcję wobec planowanego

„puczu Röhma”. Na łamach prasy prezydent von Hindenburg oficjalnie pogratulował

skuteczności działania kanclerzowi Rzeszy oraz pruskiemu premierowi Göringowi31.

W czerwcową noc dokonało się ostateczne rozstrzygnięcie wewnątrz NSDAP.

Lewica partyjna została wymordowana, pozostała część ruchu – sparaliżowana strachem.

Od tego momentu nie ma już w NSDAP miejsca na żadne wątpliwości, dyskusje i spory.

Hitler zdobywa władzę absolutną w partii, a wkrótce, wraz ze śmiercią Hindenburga,

weźmie ją też w Rzeszy.

Potężny, spontaniczny ruch społeczny przestał już być potrzebny. Jego symbol –

sztandar ze swastyką, stanie się flagą państwową. Spośród jego celów zebranych w 25

punktach niektóre staną się celami państwa, reszta pójdzie w zapomnienie. Podobny los

czeka „drugą rewolucję”. Totalitaryzm nie znosi spontaniczności, improwizacji, inicjatyw

oddolnych. Nie uznaje żadnego ruchu, którego nie kontroluje. Z perspektywy Hitlera Noc

Długich Noży była koniecznością – jedną z nieuniknionych konsekwencji obranej przez

niego drogi.

Interpretacje faszyzmu

Od lat 20-tych XX wieku podejmuje się próby opisania i zrozumienia fenomenu

ruchów faszystowskich, do których narodowy socjalizm bez wątpienia się zalicza.

Nastręcza to ogromne trudności, gdyż faszyści nigdy nie przejmowali się zbytnio

kwestiami programowymi. Na pytanie o program Mussolini potrafił odpowiedzieć:

„Demokraci z ‘Il Mondo’ chcą znać nasz program? Chodzi nam o to, by złamać kark

demokratom z ‘Il Mondo’. I to im szybciej, tym lepiej!”32. Jeśli nawet faszyści 31 Albert Speer, Wspomnienia, Warszawa 1973, str. 7632 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 19

17

decydowali się na kodyfikację swych celów (tak jak narodowi socjaliści w Niemczech),

nigdy nie można było być pewnym, czy ich deklaracje są szczere i czy w istocie dążą do

czegoś więcej, niż władza sama w sobie. W pierwszym przemówieniu Adolfa Hitlera jako

kanclerza powiedział on, że zawsze wyśmiewał „tych, którzy mówili pokaż nam

szczegóły swojego programu. Zawsze odmawiałem wychodzenia przed Volk i składania

tanich obietnic”33.

III Międzynarodówka Komunistyczna przyjęła taką oto definicję faszyzmu: jest to

„jawna terrorystyczna dyktatura najbardziej reakcyjnych, najbardziej szowinistycznych

i najbardziej imperialistycznych elementów kapitału finansowego”34.

Jest to jednak definicja sztywna, dogmatyczna i jak się wydaje, nieprzystająca

do rzeczywistości. O ile dałoby się jeszcze ją zastosować do realiów włoskich,

o tyle przypadek Niemiec całkowicie obnaża jej nieadekwatność. Narodowy socjalizm

w początkowym okresie głosił program pod wieloma względami podobny do

lewicowego, przynajmniej jeśli chodzi o kwestie gospodarcze. Początkowo strażnikiem

przestrzegania ekonomicznych zasad wyłożonych w 25 punktach był Anton Drexler,

później – bracia Strasserowie. Dopiero w 1934 r. Hitler ostatecznie rozbije lewe skrzydło

partii i otrzyma silne poparcie wielkiego kapitału.

Ponadto definicja Międzynarodówki Komunistycznej zupełnie ignoruje fakt istnienia

realnego poparcia dla ruchu narodowosocjalistycznego (także wśród robotników),

wyrażonego w niezfałszowanych przecież wyborach z r. 1930, 1932 i 1933.

Bliższy prawdy wydaje się być Karol Radek, który dostrzegł w faszyzmie ruch

drobnomieszczański, który nazwał przewrotnie „socjalizmem małego człowieka”35.

Z kolei Bucharin wskazywał, że faszyści wyciągnęli wnioski z doświadczeń partii

bolszewickiej i Rewolucji Październikowej, a potem zastosowali je w praktyce36. Idąc

dalej tropem tego rozumowania, można wykazać ponad wszelką wątpliwość, że faszyzm

33 Ibidem34 Georgij Dymitrow, Faszyzm a klasa robotnicza, ze zbioru Faszyzmy Europejskie (1922-1945) pod redakcją Jerzego Borejszy, Warszawa 1979, str. 14935 Jerzy W. Borejsza, Szkoły Nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocław 2000, str. 3536 Jerzy W. Borejsza, Szkoły Nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocław 2000, str. 35

18

byłby nie do pomyślenia w świecie bez komunizmu. To istnienie komunizmu jako wroga

umożliwiało jego narodziny, rozwój i poszerzanie bazy społecznej. To doświadczenie

komunizmu inspirowało faszystowskie rozwiązania organizacyjne i taktykę działania.

Pochodzenie od romantycznych ruchów volkistowskich mogłoby wskazywać na

antymodernizacyjną orientację narodowego socjalizmu. Kusząca, lecz jak się wydaje,

nieprawdziwa jest jego interpretacja jako „bunt wsi przeciwko miastu”. Odwołania do

haseł krwi i ziemi, gloryfikacja germańskich pradziejów i pogańskich wierzeń – wszystko

to sugeruje, że nazizm spoglądał raczej w przeszłość niż w przyszłość. A przecież, jak

zauważył Ernst Bloch, „czerwone marzenia” o krwi, ziemi i prekapitalistycznym raju

zupełnie nie współgrały z powojennych Niemczech z gospodarczą i społeczną

rzeczywistością ani faktycznymi działaniami nazistów37.

Istnieje także ciekawa i dość prowokacyjna interpretacja faszyzmu jako religii –

wypełniającej pustkę powstałą w wyniku sekularyzacji społeczeństwa i moralności38.

W tym ujęciu trudno jednak zrozumieć, czemu faszyzm zatriumfował w jednych krajach,

w innych zaś (w Wielkiej Brytanii, Francji – nie mniej przecież zsekularyzowanych)

poniósł klęskę.

Słowo końcowe

Najbliższa prawdy wydaje się wspomniana już interpretacja Seymoura Lipseta

ukazująca faszyzm jako ekstremistyczny kierunek centrum, sprowokowany przez zbyt

gwałtowne przemiany społeczno-gospodarcze. Aby jednak zrozumieć w pełni sukces

nazistów, trzeba jeszcze poszerzyć katalog warunkujących go czynników.

Socjolog Talcott Parsons już w 1942 r. przedstawił tezę, że „faszyzm wyrósł

z wykorzenienia i napięć wywołanych niezrównoważonym rozwojem ekonomicznym

i społecznym”39. Podobnie jak Włochy, Niemcy były państwem zjednoczonym późno.

Rewolucja przemysłowa, w innych krajach rozłożona bardziej równomiernie w czasie

37 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 26938 Idem, str. 27539 Robert O. Paxton, Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, str. 268-269

19

i przestrzeni, tutaj dokonała się nagle i wyspowo. Różnice zarysowały się szczególnie

ostro zarówno między klasami społecznymi, jak i między regionami (uprzemysłowiona

północ, rolnicze południe). Groźba rewolucji bolszewickiej oraz rozczłonkowania

państwa przez regionalne separatyzmy była stale obecna w świadomości Niemców.

Nie sposób również ignorować dziedzictwa przegranej wojny i upokorzenia, jakim

był Traktat Wersalski. Klęska militarna, która powinna oznaczać kompromitację

pruskiego militaryzmu i imperialistycznych dążeń, w zamian zrodziła rewanżyzm. Dzięki

propagandzie „ciosu w plecy” naród został uwolniony od konieczności uznania swej

odpowiedzialności za przegraną wojnę. To nie głupota polityków, niekompetencja

generałów czy brak waleczności żołnierzy, lecz wrogi spisek elementów obcych

doprowadził do upadku Cesarstwa. Zmitologizowani „obcy” (socjaliści, liberałowie,

Żydzi) byli doskonałym wytłumaczeniem wszelkich niepowodzeń, ciężkiej sytuacji

ekonomicznej, utraty przez Niemcy znaczenia na arenie międzynarodowej. Resentyment

klasowy, etniczny i międzynarodowy stworzyły razem wybuchową mieszankę.

I wtedy właśnie Adolf Hitler wkroczył do monachijskiej piwiarni, by niemal równo

20 lat później wstrząsnąć Europą i całym światem.

Charyzmatyczny przywódca ruchu narodowosocjalistycznego doskonale wyczuł

nastroje i potrafił nimi manipulować. Lektura Psychologii Tłumu Gustava le Bon nie

poszła na marne. W zatomizowanym, nieskrępowanym przez tradycję społeczeństwie

masowym Adolf Hitler bez trudu znalazł chętnych słuchaczy dla swych pełnych

nienawiści tyrad. Rozkręcenie antysemickiej, imperialistycznej propagandy umożliwiło

ruchowi zdobycie przyczółków politycznych i przetrwanie „złotej ery Stressmana” –

okresu niemieckiej prosperity, zawsze i wszędzie zabójczej dla aspirujących do władzy

partii protestu. Wszystko to jednak nie było wystarczające, by móc sięgnąć po władzę.

Na ratunek Hitlerowi – zza Atlantyku – przybył Wielki Kryzys. Powtórzyła się

sytuacja z powojennych lat – bezrobocie, inflacja, pojawienie się mnóstwa ludzi

zbędnych. Nałożył się na to pat polityczny, wywołany z jednej strony przez indolencję

prezydenta, z drugiej zaś przez ułomny, niezracjonalizowany system demokracji

20

parlamentarnej. Dopiero ten jakże szczególny i tragiczny zarazem splot wydarzeń

i okoliczności pozwolił na triumf narodowego socjalizmu.

Bibliografia:

1. Adolf Hitler, Mein Kampf, Wydawnictwo „Scipta Manent”, Krosno 1992

2. Robert O. Paxton, Anatomia Faszyzmu, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2005

21

3. Jerzy W. Borejsza, Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-

1945, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000

4. Jerzy W. Borejsza, Faszyzmy europejskie (1922-1945), Wydawnictwo Czytelnik,

Warszawa 1979

5. Stan Lauryssens, Człowiek który wymyślił Trzecią Rzeszę, Wydawnictwo

Dolnośląskie, Wrocław 2000

6. Karol Grünberg, Adolf Hitler. Biografia Führera, Wydawnictwo Książka

i Wiedza, Warszawa 1988

7. Albert Speer, Wspomnienia, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,

Warszawa 1973

Przy pisaniu pracy korzystałem z zasobów Wikipedii.

22