Kobieta a socjalizm : marksistowska wizja miejsca kobiet w ... · Paweł Sydor (Społeczna Akademia...

Paweł Sydor(Społeczna Akademia Nauk w Łodzi)

Kobieta a socjalizm. marKsistowsKa wizja miejsca Kobiet w państwie, prawie i społeczeństwie

abstract

woman and socialism. the marxist idea of women’s place in the state, law, and society

Marxism is a philosophical movement that, according to its founders – Karl Marx and Friedrich Engels – was intended to discover objective historical truths. Discov-ery thereof begets both knowledge and a political program. Apart from the con-cepts of base (i.e. economic foundation) and substructure (i.e. broadly understood culture), Marxism introduces the notions of alienation and exploitation of labor – phenomena that are constantly present in societal relations in formations based on private ownership of the means of production. These phenomena are objective in nature and concern the classes who do not own the means of production; in capi-talism this particularly refers to the proletariat. Only transitioning to communism – for which prior socio-economic formations within which the means of produc-tion are developed and level of productivity increased are necessary – eliminates the exploitation and alienation of labor, making humankind happy. Women in this march of history are imposed upon twice – first by economic oppression and second by cultural oppression created by the ruling class. Women of the exploited classes are workers and, simultaneously, persons responsible for raising children and caring for them. Meanwhile, women of the exploiting classes – although they do not do professional work – are also responsible for matters concerning child rear-ing and often stay married due to economic considerations. In compliance with Marxism, collectivizing social processes, including childcare and housework, will

486 paweł sydor

WROCŁAWSKIE STUDIA ERAZMIAŃSKIE IX

free women from economic and social slavery. This, of course, is the vision of the future. The article aims to present the position of women in the past and present – to use A. Bebel’s nomenclature – in society, state, and law. According to Marx-ists, this position does not encourage optimism – women are economically op-pressed and subjected to a number of cultural restrictions to a much greater extent than men. However, in line with Marx’s and Marxist ideas, such a state of affairs is inevitable. The Marxist movement does not stipulate necessary changes that put ‘emancipation’ off until communism is built and frees women by socializing the processes concerning the maintenance of a household. The creation of the com-munist program has been examined both in the context of the theses of European social democracy and the ideas of the Soviet communists.

KeywoRds: Marxism, communism, feminism, women in Marxism, the emancipa-tion of women in Marxismsłowa Kluczowe: marksizm, komunizm, feminizm, kobieta w marksizmie, eman-cypacja kobiet w marksizmie

Marksizm traktowany jako ruch polityczny jest nierozerwalnie łączo-ny z wszelkimi ruchami „wyzwoleńczymi” w tym oczywiście również z walką o „równouprawnienie” kobiet. Ruchy te mają wynikać, według marksistów, z samej dynamiki rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego i wskazywać, w ramach nadbudowy, na nieadekwatność tejże nadbudowy do stopnia rozwoju sił wytwórczych w bazie. Niniejszy artykuł stanowi próbę zarysowania problemu powiązania relacji społecznych związanych z rozróżnieniem na płci ze sferą polityki i prawa w myśli marksistowskiej. Analiza głównych założeń przedstawicieli ruchu prowadzi do wniosku, że postrzegali oni sytuację kobiet w pierwszym rzędzie w aspekcie walki klasowej, a następnie w aspekcie kulturowym i prawnym roli jej przypi-sanej w danej formacji społeczno-gospodarczej1.

Dla realizacji tej próby koniecznym jest, w ocenie autora, zarysowanie w pierwszym rzędzie wizji procesu dziejowego w marksizmie, następnie

1 „Płeć żeńska jako taka cierpi podwójnie: raz z powodu swej społecznej i towarzyskiej zależności od mężczyzn, która przez formalne równouprawnienie może być złago-dzona, lecz nie usunięta, po wtóre zaś z powodu ekonomicznej zależności w jakiej znajdują się w ogóle kobiety, a zwłaszcza kobiety z proletariatu równie z mężczyzna-mi należącymi do klasy robotniczej”, A. Bebel, Kobieta i socyalizm (oryg.), przekład z 25. wydania niemieckiego, Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, Londyn 1897, s. 10.

Kobieta a socjalizm ————————————————————————————— 487

zaś przedstawienie ujęcia kobiety w przestrzeni nadbudowy (kulturze i prawie) poprzez sięgnięcie do wypowiedzi samych założycieli ruchu – Marksa i Engelsa oraz poglądów obecnych w ruchu marksistowskim, przy uwzględnieniu jego głównych odłamów i wreszcie przykładów wy-powiedzi neomarksizmu.

Nazwa dzieła Augusta Bebla2 zawarta w tytule artykułu ma odnosić się do pewnej, charakterystycznej dla marksizmu początku wieku XX ma-niery systemowego ujmowania poszczególnych segmentów życia społecz-nego3, w tym również tego, który jest tematem poniższego wystąpienia. Niezależnie od przytoczonych wypowiedzi doktrynalnych, stosownie do dialektycznej zasady, iż praktyka jest królową prawdy – w treści artyku-łu przedstawione zostaną również przykłady praktyki dnia codziennego założycieli ruchu i innych marksistów oraz ich przyczynkarskich wypo-wiedzi, jak się okazuje nierzadko sprzeczne z głoszonymi postulatami, które same w sobie, przy uwzględnieniu ich wykładni systemowej4, skła-dają się na obraz poglądów marksistowskich na pozycję i miejsce kobiet w społeczeństwie. Za szczególnie istotną w tej perspektywie uznać należy praktykę polityczną w Rosji Sowieckiej i zmiany w niej zachodzące, przy zachowywaniu rzekomo tożsamej linii generalnej.

2 Osoby istotnej dla ruchu marksistowskiego przełomu wieku XIX i XX, przywód-cy niemieckiej partii socjaldemokratycznej – SPD, por. F. Walter, SPD – Z historii niemieckiej socjaldemokracji, Warszawa 2013, s. 29–31.

3 Wskazać można, iż w tę tradycję, powstałą w ostatniej dekadzie XXI wieku i po-czątkach XX wieku wpisuje się fundamentalna praca Karola Kautskyego – Re-wolucja socjalna, w której wykazywał on, iż rewolucja jest procesem nieuchron-nym, niezależnie od okoliczności politycznych. Sam August Bebel, oprócz pracy Socjalizm a kobieta jest autorem pracy Socjalizm a studenci, z kolei Wiktor Adler napisał pracę Socjalizm a inteligencja, w których autorzy rozważają właśnie nieja-ko stosunek marksizmu do poszczególnych grup społecznych i ich roli w procesie dziejowym.

4 Marks i Engels zbudowali, w ocenie autora, system filozoficzny będący systemem spójnym i zawierającym pewne wytyczne mające zwolennikom ich poglądów umoż-liwić ocenę zdarzeń dnia codziennego, w tym przede wszystkim przez pryzmat walki klasowej. Oczywiście system ten, wbrew swym intencjom nie ma charakteru profetycznego, co podkreślała już część drugiej generacji marksistów (por. E. Bern-stein, Zasady socyalizmu i zadania socjalnej demokracji, Lwów 1901), ale spójność ta umożliwia ocenę poszczególnych wypowiedzi poprzez pryzmat właśnie wykładni systemowej, przy takim ujęciu marksizmu, por. L. Morawski, Zasady wykładni pra-wa, Toruń 2006; A. Groebler, Metodologia nauk, Kraków 2008.

488 paweł sydor


Materializm a kobieta. Marksowska wizja bazowych podziałów społecznych – walka klas

Karol Marks i Fryderyk Engels oparli stworzony przez siebie system na założeniu, iż o sposobie życia społeczeństwa, zachodzących w nim zmia-nach i konfliktach społecznych decyduje, w pewnym uproszczeniu – spo-sób wytwarzania. Jak wskazywał Karol Marks5:

w społecznym wytwarzaniu swego życia ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki – w stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wy-twórczych. Całokształt tych stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną podstawę na której wznosi się nadbu-dowa prawna i polityczna i której odpowiadają określone formy świado-mości społecznej. Sposób produkcji życia materialnego uwarunkowuje społeczny, polityczny i duchowy proces życia w ogólności. Na określo-nym szczeblu swego rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji, albo – co jest tylko prawnym tego wyrazem – ze stosunkami własności, w których obrębie się dotąd rozwijały. Wówczas następuje epoka rewolucji socjal-nej. Ze zmianą podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie. W grubszych zarysach można określić azjatycki, antyczny, feudalny i nowożytny, burżuazyjny sposób produkcji, jako progresywne epoki ekonomicznej formacji spo-łecznej.

W fundamentalnym dla ruchu cytacie6 nie znajduje się jednakże żad-na wzmianka o tym by o pozycji społecznej kobiety decydować mia-ły stosunki wytwórcze. W szeregu jednakże innych wypowiedzi wiążą twórcy ruchu pozycję społeczną kobiety z obrazem wyzysku i alienacji wynikającego z kapitalistycznego systemu wytwarzania. Wyzysk pole-gać ma, w pewnym uproszczeniu, na tym, że pracownik, wytwarzając w toku swej codziennej przedmioty o określonej wartości nie otrzymuje w ramach wynagrodzenia, czy szerzej – zapewnionego dostępu do dóbr – równowartości tejże pracy. Wyzysk jest zjawiskiem ekonomicznym,

5 K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1951, s. 5–6.6 W zakresie analizy materializmu marksistowskiego – L. Kołakowski, Główne nurty

marksizmu, t. I: Powstanie, Poznań 2000.


wartość dodana – czyli nadwyżka wartości wytworzonej nad wartością oddaną w różnej formie pracownikowi, istnieć ma również w niższym stadium komunizmu czyli socjalizmie. Nie będzie ono jednak źródłem wyzysku, albowiem poprzez uspołecznienie środków produkcji całość wytworzonego dobra wracać będzie, w formie różnych świadczeń do pracownika. Jednocześnie pracownik, na płaszczyźnie antropologicznej, jest zmuszony do świadczenia pracy i pozyskiwania środków niezbęd-nych dla utrzymania siebie i swojej rodziny. Tym samym praca nie staje się aktem autoafirmacji, ale koniecznością prowadzącą do reifikacji sto-sunków międzyludzkich. Jednostka niejako sprzedaje część samej siebie (przy pojmowaniu pracy właśnie jako przejawu samorealizacji) w zamian za środki pieniężne, których wysokość, stosownie do kierunku rozwoju kapitalizmu polegającego na zwiększaniu stopnia akumulacji kapitału, ulega nieustannemu pomniejszaniu, pozwalając proletariuszowi jedynie na zaspokojenie podstawowych potrzeb swoich i swojej rodziny7. To po-wstanie i rozwój własności pojmowanej jako podstawowy stosunek spo-łeczny8, spowodował, iż społeczeństwo odeszło od modelu wspólnoty pierwotnej, a w jej ramach – otwartych związków między mężczyznami i kobietami, przechodząc do zasady monogamizmu, co zresztą było hi-storyczną koniecznością dla osiągnięcia wyższego poziomu rozwoju sił wytwórczych. Jednocześnie zmiany w systemie wytwarzania polegające na prowadzeniu osiadłego trybu życia i triumfie kultury agrarnej, w któ-rych dominującą rolę odgrywać zaczął mężczyzna, spowodowały, niżej opisane, upośledzenie społeczne kobiet w systemach opartych na własno-ści prywatnej. Siłą rzeczy, mając na uwadze historiozofię marskowską – to

7 Karol Marks w sposób wręcz obsesyjny wskazywał na stałą pauperyzację klasy niż-szych, kończąc również przytaczanie danych na datach przełomowych (od których następował wzrost zamożności społeczeństwa). Jednakże sam marksizm nie zakła-da numerus clausus potrzeb społecznych, każdorazowo o potrzebach społecznych decyduje poziom rozwoju kulturalnego społeczeństwa, w tym również o uspra-wiedliwionych bądź też nie potrzebach kobiet, por. M. Kopczyński, Widmo ko-munizmu, „Mówią Wieki” 2003, nr 4, s. 18–23; L. Kołakowski, Główne nurty…, op. cit., s. 348 i przeprowadzona tam analiza podawanych przez Marksa zestawień z dostępnymi w jego czasach.

8 Według Marksa – „własność to stosunek społeczny, który z jednej strony stanowi konieczny warunek produkcji, z drugiej zaś rozstrzyga o stosunkach produkcji, a w konsekwencji o tym komu przypada własność produktu, jednostce, określonej grupie czy całemu społeczeństwu”. K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. XIII, Warszawa 1966, s. 708.

490 paweł sydor


upośledzenie przyjmuje swoją najbardziej wynaturzoną postać w rozwi-niętych stosunkach kapitalistycznych. Marks i Engels zakładali właściwie dipolowy model społeczeństwa, którego podział opierał się o kryterium stosunku do własności środków produkcji9. Właściciele środków produk-cji stanowią klasę kapitalistyczną (burżuazyjną), nie – właściciele są pro-letariuszami. Wszelkie grupy pośrednie, jak drobni właściciele ziemscy, chłopi, rzemieślnicy są reliktami poprzedzających kapitalizm formacji społeczno-gospodarczych10. Podział klasowy jako podział bazowy doty-czy w takim samym stopniu kobiet i mężczyzn, podział na role społeczne wynika ze stosunków produkcji i relacji kulturowych, a więc jest kwestią wynikającą z nadbudowy.

Kobieta jako „instytucja” nadbudowy. Walka płci

W podstawowym dla marksizmu w zakresie rozważań dotyczących sy-tuacji kobiet w społeczeństwie, a więc ujęcia ich pozycji w nadbudowie – Pochodzenie państwa, rodziny i własności prywatnej, Fryderyk Engels przedstawia min. koncepcję powstania rodziny, korzystając z wprowa-dzonego w ówczesnej antropologii podziału historii ludzkości na okres dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji, pisząc:

Tradycyjny pogląd zna tylko małżeństwo pojedynczej pary, poza tym wielożeństwo jednego mężczyzny, co najwyżej jeszcze wielomęstwo jed-nej kobiety, przemilcza przy tym – jak to przystoi moralizującemu fili-strowi – że praktyka cicho, ale bez ceremonii przekracza granice usta-nowione przez oficjalne społeczeństwo […]. Badanie pierwotnej historii natomiast ujawnia stosunki, kiedy mężczyźni żyją w wielożeństwie, a ich żony jednocześnie w wielomęstwie – ich dzieci są zatem uważa-ne za wspólne im wszystkim; stosunki, które z kolei przechodzą znów

9 Problem klasowości jest jednym z podstawowych problemów w marksizmie, sam Marks w ostatnim (52) rozdziale III toku Kapitału – wskazuje na to, że to kwestia własności środków produkcji dzieli społeczeństwo na podstawowe klasy społeczne (K. Marks, Kapitał, t. III, cz. 2, Warszawa 1959, s. 470–471. W szeregu jednakże innych wypowiedzi, w szczególności w odniesieniu do lumpenproletariatu, jako ele-ment tworzący klasę wskazuje również element świadomościowy, K. Marks, F. En-gels, Manifest Komunistyczny, Warszawa 1956, s. 79–81.

10 F. Engels, Zasady komunizmu, Warszawa 1948.


szereg zmian, póki ostatecznie nie przekształcą się w małżeństwo poje-dynczej pary11 […]. ostateczne zwycięstwo rodziny monogamicznej jest jedną z oznak rozpoczynającej się cywilizacji. Opiera się ta rodzina na władzy mężczyzny, a wyraźnym jej celem jest rodzenie dzieci, których ojcostwo było bezsporne. Ta pewność ojcostwa jest wymagana dlatego, że z czasem dzieci, jako naturalni spadkobiercy, mają odziedziczyć oj-cowski majątek. Rodzina monogamiczna różni się od rodziny parzystej znacznie większą trwałością związku małżeńskiego, który już nie może być teraz zerwany po prostu na życzenie każdej ze stron. Z reguły zerwać małżeństwo i porzucić żonę może teraz tylko mąż. Prawo do niewier-ności małżeńskiej jest i teraz jeszcze przez obyczaj tolerowane (Kodeks Napoleona wyraźnie przyznaje to prawo mężowi, póki nie wprowadza on nałożnicy do domu małżeńskiego) i w miarę rozwoju społecznego coraz bardziej wykorzystywane; jeśli zaś kobieta przypomni sobie dawną praktykę płciową i zechce ją wznowić, zostaje ukarana srożej niż kiedy-kolwiek dawniej12.

Kobiety zatem są upośledzone tak przez istotę wyzysku w społeczeń-stwie kapitalistycznym, jak też poprzez jego reprodukowania w ramach rodzin, gdzie podział ma przebiegać według linii mąż – burżua, żona – proletariusz, z tym tylko, że schemat ten ma mieć odniesienie jedynie do rodzin przynależnych do wyższych klas społecznych. Podział klasowy, jako instytucja bazowa, znajdować ma zatem odzwierciedlenie w rela-cjach kulturowych, które Fryderyk Engels łączy z kwestią kolektywności bądź braku kolektywności procesu wychowywania i opieki nad dzieć-mi oraz prowadzenia wspólnotowego gospodarstwa domowego. W ślad za relacjami bazowymi, kobieta ma być również prześladowana poprzez szereg instytucji społecznych i prawnych oraz systemu etycznego. Upośle-dzenie kobiet ma w kapitalizmie mieć dwojaki charakter – kobiety przy-należne do proletariatu, poza trwaniem w sytuacji wyzysku, są zmuszo-ne poprzez okoliczności życiowe do prostytucji13, którą możemy nazwać

11 F. Engels, Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, [w:] K. Marks, F. En-gels, Dzieła wybrane, t. II, Warszawa 1949, s. 183.

12 Ibidem, s. 209.13 Marks wskazywał w pracy Rękopisy filozoficzne, że robotnice francuskie są zmu-

szone przez okoliczności faktyczne do uprawiania prostytucji, co określano jako 10. godzinę pracy, por. K. Marks, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 roku, [w:] K. Marks, Pisma wybrane. Człowiek i socjalizm, Warszawa 1979.

492 paweł sydor


jawną, zaś kobiety z klasy „wyższej”, poprzez wchodzenie w związki mał-żeńskie oparte na relacjach majątkowych, również niejako prostytuują się, właśnie z uwagi na relacje społeczne nie oparte na kryterium miłości. Jednocześnie wytworzony system moralny powoduje, że wszelkie próby przełamania monogamiczności relacji damsko-męskich przez kobiety są traktowane jako wyjście poza granice konwencji, przy braku takowych sankcji a wręcz akceptacji takich zachowań w odniesieniu do mężczyzn. Jak wskazywał F. Engels:

małżeństwo jest uzależnione od klasowego położenia zainteresowanych i tym samym jest zawsze małżeństwem z wyrachowania. To małżeństwo – […] dość często staje się najordynarniejszą prostytucją – uprawianą czasem przez obie strony, o wiele częściej przez kobietę. Rzeczywista mi-łość płciowa staje się i może stać się regułą w stosunku do kobiety jedynie wśród klas ucieśnionych, a więc w dzisiejszych czasach wśród proletaria-tu, niezlaeżnie od tego czy związek ten został oficjalnie zalegalizowany, czy też nie […]. Prawo burżuazyjne stojące na straży władzy mężczyzny istnieje tylko dla klas posiadających i ich stosunków z proelatariuszami. Prawo to kosztuje pieniądze i dlatego, ze względu na ubóstwo nie ma żadnego znaczenia w stosunku proleatairusza do jego żony […]14.

Przyjmowany materialistyczny kierunek dziejów zakłada konieczność istnienia takiego stanu rzeczy, jako normalnego i poprzedzającego nadej-ście socjalizmu i komunizmu, który poprzez skorygowanie stosunków ba-zowych z nadbudową i uspołecznienie środków produkcji znieść ma wła-sność prywatną jako praprzyczynę wyzysku i alienacji, a co za tym idzie wszelkich opisanych powyżej ujemnych zjawisk społecznych. Kobieta ma być równoprawnym członkiem społeczeństwa, opierającym swe relacje na uczuciu i prawdziwych emocjach pozbawionych jakiegokolwiek podtek-stu kierowania się wyrachowaniem czy wskaźnikami matematycznymi. Marks i Engels nie rozważali kwestii związanych z problemami dnia co-dziennego życia kobiet, w szczególności związanych z macierzyństwem i opieką nad dziećmi. W sposób mgławicowy, a jednocześnie charakte-rystyczny dla marksizmu, wskazywali, że nowe rozwiązania, oparte na formach kolektywnych zmienią model indywidualnego wychowywania dzieci przez kobietę.

14 F. Engels, Pochodzenie…, op. cit.


Omówione kwestie dotyczą relacji związanych z napięciem między bazą a nadbudową, przenosząca się jednakże również na kwestie treści nominalnej i rzeczywistej systemów regulatywnych w postaci moralno-ści i prawa. Marksizm poprzez przyjmowaną materialistyczną koncepcję historiozofii nie postrzega moralności, w tym również w zakresie zwią-zanym z seksualnością, w sposób stały15.

Proklamacjonizm. Problem apriorycznego ujmowania roli kobiet w społeczeństwie socjalistycznym (komunistycznym)

Wskazana mgławicowość określeń Marksa i Engelsa co do tego jaki ma mieć charakter społeczeństwo socjalistyczne okazało się niewystarcza-jące dla ich następców teoretycznych i praktycznych, tak z uwagi na udział w debacie publicznej w ramach państw demokratycznych, jak miało to miejsce w odniesieniu do socjaldemokracji niemieckiej od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, jak też w ramach ruchów rewolucyj-nych, które poprzez akt przemocy politycznej zmierzały do stworzenia społeczeństwa marksistowskiego. Zadania tymże następcom nie ułatwia-li sami założyciele ruchu, wprowadzając, od połowy lat siedemdziesią-tych XIX wieku rozróżnienie na niższe i wyższe stadium komunizmu (to pierwsze określano jako socjalizm)16. W ocenie autora koherentne, a jednocześnie adekwatne do ram pracy, jest przedstawienie pierwszego stanowiska na przykładzie cytowanej w tytule pracy Augusta Bebla, dru-giego zaś na przykładzie wypowiedzi bolszewików i osób z nimi ideowo związanych w związku z wizjami społeczeństwa socjalistycznego. Każda

15 Aczkolwiek w wymiarze ideologicznym Marks wskazywał na konieczność „równe-go” traktowania kobiet i postrzegania procesu reifikacji podejścia do nich w sposób holistyczny, w życiu prywatnym korzystał z pomocy służących płci żeńskiej, jak też nie stronił od czynienia sobie żartów z partnerek życiowych F. Engelsa, podkreślając ich pochodzenie społeczne (niewysokie) i niepiśmienność. Ten ostatni z kolei, jako krytyk hipokryzji burżuazyjnych małżeństw oraz dobrze sytuowany rentier, zawarł, stosownie do konwencji, związek małżeński z krewną swej poprzedniej żony, por. T. Hunt, Fryderyk Engels. Komunista we fraku, Warszawa 2012, s. 240–243.

16 K. Marks, Krytyka programu gotajskiego, [w:] idem, Pisma wybrane. Człowiek i so-cjalizm, Warszawa 1979.

494 paweł sydor


z przedstawionych grup poglądów w sposób aprioryczny określać musiała tąże wizję. Tym samym, posługując się nomenklaturą Róży Luksemburg, niewątpliwie aktywnej uczestniczki dyskursu marksistowskiego końca XIX i początku XX wieku – poprzez proklamację starano się statutować wytworzenie socjalistycznych relacji społecznych17. Zilustrować to można wypowiedzią Karola Kautskyego, iż:

Jesteśmy rewolucjonistami to nie tylko w tym sensie, w jakim rewolucyj-na jest maszyna parowa. Przewrót społeczny, do którego dążymy może być osiągnięty tylko za pomocą rewolucji politycznej, za pomocą zdoby-cia władzy politycznej przez walczący proletariat – jednocześnie partia socjaldemokratyczna jest partią rewolucyjną, ale nie robiącą rewolucje. Wiemy, że nasze cele mogą być osiągnięte tylko za pomocą rewolucji, ale wiemy także, że w równie małym stopniu jesteśmy w stanie tę rewo-lucję zrobić jak przeciwnicy nasi przeszkodzić jej. Ponieważ nie wiemy nic o decydujących bitwach tej wojny społecznej, możemy naturalnie równo mało powiedzieć o tym czy będą one krwawe czy będzie w nich odgrywać znaczną rolę przemoc fizyczna, czy też zostaną rozstrzygnięte wyłącznie środkami presji ekonomicznej, prawnej i moralnej18

Niezależnie od wstrzemięźliwości, co do możliwości kreślenia obrazu przyszłości, tak działacze socjaldemokratyczni w warunkach demokra-cji zachodnich, jak też założyciele Rosji Sowieckiej, z czysto politycz-nych przyczyn, dokonywali określenia miejsca kobiety w społeczeństwie. Z uwagi na to, że mogli oni, co oczywiste, wypowiadać się jedynie w za-kresie instytucji nadbudowy, nie mając rzeczywistego wpływu na roz-wój zaplecza ekonomicznego (bazy), przedmiotem rozważań były kwe-stie związane z systemem wychowania i opieki nad dziećmi oraz kwestii związanych z płciowością. W pierwszym rzędzie przedstawione zostaną, na przykładzie Augusta Bebla, (I) poglądy socjaldemokracji krajów za-chodniej Europy, w drugim zaś „zdobycze” Rosji Sowieckiej (II).

17 R. Luksemburg w ramach swej krytyki reżimu bolszewickiego wskazywała, że ma on charakter proklmacyjny w tym sensie, iż bolszewicy stosują marksowską siatkę pojęciową do instytucji bynajmniej nie wyczerpujących znamion osiągnięcia stanu postulowanego przez Marksa i Engelsa, por. R. Luksemburg, O rewolucji. Rosja 1905, 1917 – Rewolucja rosyjska, Warszawa 2008.

18 K. Kautsky, Ein Sozialdemokratischer Katechismus, „Neue Zeit” 1893/94, Jahrg XII, Bd. I, s. 368.


I

August Bebel w cytowanej pracy Kobieta a socjalizm, nawiązując niewąt-pliwie do metodyki pracy Fryderyka Engelsa Pochodzenie rodziny…, zary-sował obraz kobiety w trzech okresach – przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości – czyli w socjalizmie, gdyż jego nadejście miało być nieuchron-ne stosownie do założeń Marksa i Engelsa a walka (demokratyczna w wa-runkach Cesarstwa Niemieckiego końca XIX wieku) o przeistoczenie pa-nujących zasad kapitalistycznej produkcji i redystrybucji w socjalistyczną stawała się chlebem codziennym SPD19. Z punktu widzenia Augusta Be-bla – kobiety w przeszłości dominowały w strukturze społecznej funkcjo-nującej na zasadzie matriarchatu; rozwój społeczeństwa agrarnego spowo-dować miał, opisane powyżej, przejście do patriarchatu. Tenże patriarchat spowodował wykrystalizowanie norm moralnych, które stanowią opresję dla kobiety współczesnej20. Nie może ona w ten sam sposób co mężczy-zna dążyć do zaspokojenia potrzeb emocjonalnych oraz cielesnych, gdyż naturalne i normalne potrzeby kobiet w tym zakresie postrzegane są przez społeczeństwo jako właśnie sprzeczne z naturą21. Kobieta teraźniejszości, stosownie do tez Bebla, niezależnie od formalnej możliwości kształcenia się i zajmowania eksponowanych stanowisk naukowych czy społecznych (poza politycznymi), w swej masie w dalszym ciągu poddana jest opresji patriarchatu swoje uzasadnienie czerpiącego z systemu przywłaszczania opartego na własności prywatnej. To tworzy ideologiczne uzasadnienie do domagania się przez męża od żony wierności, w sytuacji, w której sam nie widzi konieczności zachowania takowej. System religijno-kulturowy w ramach nadbudowy uniemożliwia mu co prawda wielożeństwo, chro-niąc w ten sposób owoce akumulacji kapitału i jego centralizację, ale nie czyni niemożliwym korzystania z prostytucji, która miała stać się plagą społeczną systemu kapitalistycznego. Bebel podzielał również poglądy En-gelsa, co do tego, że obraz małżeństwa burżuazyjnego jest obrazem pro-stytucji przybranej w formy zgodne z obowiązującą moralnością. Miłość

19 M. Waldenberg, Wzlot i upadek Karola Kautskyego. Studium z historii myśli społecz-nej i politycznej, t. I–II, Kraków 1972.

20 A. Bebel, Kobieta i socyalizm…, op. cit.21 Przy czym kobieta wychowana w określonym porządku moralnym sama traktuje

te zasady jako normalne, „odwieczne”. Jako przykład narastania podejścia przed-miotowego do kobiet Bebel podaje prawo pierwszej nocy w szlacheckiej Polsce – A. Bebel, Szkice o kobiecie i socjalizmie, Warszawa 1925, s. 9, 13, 28.

496 paweł sydor


proletariacka jako nie poddana kategoriom towarowym, jest wolną i praw-dziwa. Nie wymaga jej rejestracji w ramach małżeństwa, właśnie poprzez swą samolegitymującą prawdziwość. Kobieta przyszłości będzie kobietą wyzwoloną w sposób pełny – tak z okowów opresji wyzysku, w tym przede wszystkim kobieta pochodzącą z proletariatu, jak też z opresji kulturowej wytworzonej w formacjach społeczno-gospodarczych poprzedzających socjalizm/komunizm. Stanie się to z uwagi na niejako powrót do kolek-tywnych form wychowania i opieki nad dziećmi oraz przygotowywania żywności itp. Komunizm zniesie, poprzez zapewnienie możliwości zaspo-kojenia wszelkich potrzeb społecznych przy nakładzie pracy czyniącym tą pracę przyjemnością i rzeczywistą samorealizacją, przymus pracy. Jedno-cześnie umożliwi jednostce powierzenie wychowywania dzieci kolekty-wowi, gdyż w komunizmie człowiek jak we wspólnocie pierwotnej stanie się jednostką kolektywną. Wychowanie dziecka staje się już nie zadaniem poszczególnej komórki rodzinnej, a w rzeczywistości kobiety, ale całego społeczeństwa. Jak wskazywał:

Przyszłość należy do socjalizmu, a więc przede wszystkim do robotnika i kobiety. Dopiero w społeczeństwie socjalistycznym, w którem ludzkość będzie naprawdę wolna, kobieta pokieruje świadomie swym rozwojem…Niemożliwym zaś jest oswobodzenie się, ludzkości bez społecznej nieza-leżności i równouprawnienia płci22.

II

Zwycięstwo przewrotu październikowego w Rosji doprowadziło do po-wstania reżimu bolszewickiego, który sam siebie określał jako marksi-stowski, niezależnie od zapatrywań innych marksistów na to zagadnie-nie23. W pierwszych latach swego trwania – przyznał on kobietom, ale tylko wywodzącym się z proletariatu lub włościaństwa, stosownie do elitarności klasowej nowego państwa, prawo wyborcze do rad, co sta-nowiło pewne novum, chociażby w odniesieniu do zarysowanego przez Marksa w 1875 roku programu politycznego – w ramach cytowanej krytyki Marksa tzw. programu gotajskiego. Kobiety zostały zrówna-ne w prawach z mężczyznami, zaś proces demontażu rosyjskiej rodziny

22 A. Bebel, Szkice…, op. cit., s. 9.23 R. Luksemburg, O rewolucji…, op. cit.


i dotychczasowych wartości małżeńskich miał doprowadzić do powstania właściwie nowej sowieckiej kobiety. Zapatrywania czołowej aktywistki feministycznej tamtych lat – Aleksandry Kołłątaj, która zwykła była ma-wiać, iż seks jest jak szklanka wody, w tym sensie, iż jest zwykłą czynno-ścią fizjologiczną – wpisywały się niewątpliwie w spór dotyczący koncep-cji Proletkultu. Spór ten dotyczył tego czy w kraju zacofanym możliwe jest przeprowadzenie rewolucji socjalistycznej w sytuacji braku uzasad-nienia ekonomicznego dla takowej24 i czy w takiej sytuacji nie mamy do czynienia ze zmianą jakościową w relacji baza – nadbudowa w tym sensie, iż częścią bazy staje się element psychiczny – świadomościowy. Pogląd ten w ramach bolszewizmu był zwalczany przez Lenina25, ale niewątpliwie w dyskusjach o konieczności tworzenia nowego człowieka stale obecny. Jednym z kanałów tej dyskusji był właśnie problem równouprawnienia kobiet i wprowadzenia zasad „wolnej miłości” w relacjach społecznych. Podnoszona przez Bebla konieczność kolektywizacji wszelkich form ak-tywności społecznej związanej z procesem kształtowania nowych człon-ków kolektywu, znajdowała pełne odzwierciedlenie w poglądach rosyj-skich działaczy komunistycznych początkowego okresu istnienia państwa sowieckiego. Stali oni na stanowisku, iż właśnie z uwagi na konieczność akcentowania elementu socjalnego w człowieku26 kwestia wychowania dzieci staje się domeną prawa publicznego27. To oczywiście łączyło się z kwestią oceny relacji seksualnych w warunkach nowego społeczeństwa socjalistycznego. Stosownie do poglądów Aleksandry Kołłątaj, głównej propagatorki wolności związków emocjonalnych i seksualnych, poprzez wyeliminowanie pieniądza i wyzysku, a więc elementów reifikacji stosun-ków międzyludzkich z prostytucją włącznie jako jaskrawym przykładem tej reifikacji, relacje płciowe zyskają nowy wymiar uśmiercając dotychcza-sowe konwencje rodzinne28. Rewolucyjne prawo małżeńskie i rodzinne,

24 V. Yerafejanka, Seks kontra ZSRR, Gdynia 2014.25 W.I. Lenin, Materializm a empiriokrytycyzm, Warszawa 1984.26 K. Marks, W kwestii żydowskiej, Warszawa 1938, s. 23 i n. Marks w swej pracy

wskazywał, iż człowiek ma składać się z elementu społecznego i prywatnego, przy czym tenże prywatny zostanie, na modłę heglowską, zniesiony w trakcie procesu historycznego, w ten sposób człowiek stanie się na powrót istotą prawdziwie spo-łeczną – kolektywną.

27 J. St. Piątowski, Lenin a zasady socjalistycznego prawa rodzinnego, Warszawa 1971, s. 3.28 A. Kollontaj, Selected writings, Allison & Busby 1977. Nie sposób wspomnieć o tym,

że poglądy te nie były w całej rozciągłości akceptowane przez Lenina, którego żona

498 paweł sydor


wprowadzone dekretami z dnia 18 grudnia 1917 roku o ślubie cywilnym, dzieciach i prowadzeniu ksiąg stanu cywilnego oraz z dnia 19 grudnia 1917 roku o rozwiązaniu małżeństwa – wprowadzało rejestrowy system tak zawierania jak i rozwiązywania małżeństw, z tym, że tryb rejestro-wy rozwiązania związku małżeńskiego następował jedynie na zgodny wniosek małżonków. Kodeks prawa o aktach stanu cywilnego, prawa małżeńskiego, rodzinnego i opiekuńczego z 22 października 1918 roku dokonał kodyfikacji przepisów, liberalizując możliwość rozwiązywania związków małżeńskich. W Rosji Sowieckiej wprowadzono również (po-stanowieniem Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Komisa-rzy Ludowych z 18 listopada 1920 roku) swobodę usuwania ciąży, która to praktyka stała się właściwie powszechna po 1917 roku. Wszystkie te kroki, w połączeniu z socjalizacją wychowania dzieci poprzez tworzenie systemu przedszkoli, domów opieki oraz instytucji zbiorowego żywienia miały doprowadzić do uczynienia kobiety radzieckiej prawdziwie wol-ną i mogącą uczestniczyć w budowie społeczeństwa socjalistycznego na równi z mężczyznami. Zwycięstwo frakcji stalinowskiej po roku 1924,

Nadieżda Krupska była współpracownicą Kollontaj w ramach tworzonych przez niej organizacji kobiecych. Sam Lenin jednakże był otwarty na wolną miłość tak w wy-miarze praktycznym – pozostawał w nieformalnym związku z Inessą Armand, jak i teoretycznym – wskazana działaczka ruchu socjaldemokratycznego była jednym z głównych piewców wolnej miłości. Romans oczywiście trwał w okresie, w którym Lenin pozostawał w związku małżeńskim z Nadieżdą Krupską, przy czym na stałe towarzyszyła im matka żony. Zważyć jednakże należy na pewną specyfikę związków małżeńskich zawieranych przez rewolucjonistów, fakt zawarcia, których to związ-ków rozszerzał ich możliwości komunikacji ze światem zewnętrznym w wypadku izolacji więziennej itp., por. A. Chwalba, Sacrum i rewolucja. Socjaliści polscy wobec praktyk i symboli religijnych 1870–1918, Kraków 2007; B. Williams, Lenin, Wro-cław–Warszawa–Kraków 2000, s. 35; A. Sołżenicyn, Lenin w Zurychu, Warszawa 1990. W taki sam sposób o swym pierwszym związku z Aleksandrą Sokołowską, którą de facto, będącą w ciąży i opiekującą się niespełna dwuletnim drugim dziec-kiem, pozostawił na zesłaniu na Syberii, wypowiadał się L. Trocki, por. L. Trocki, Moje życie, Warszawa 1990, s. 139. Propagowanie wolnej miłości nie miało jedynie charakteru odgórnego, by zacytować wypowiedź jednej ze studentek chłopskiego pochodzenia (1919) – „miłość jest krzemieniem do zapalniczek; żadnej przyjaźni między mężczyzną a kobietą być nie może, podstawą wszystkiego jest tylko wza-jemne pożądanie”, zaś w po wybuchu rewolucji w wielu ośrodkach ukazywały się, spontanicznie opracowywane przez miejscowych działaczy, dekrety o nacjonalizacji kobiet; w procesie jednego z autorów takowych obrońcami i niejako rzeczoznawcami były A. Kołłątaj oraz Nadieżda Krupska, V. Yefrajenko, op. cit., s. 11–19.


a w szczególności po roku 192929 spowodowało odwrót reżimu sowiec-kiego od realizacji linii politycznej wytyczonej po 1917 roku. Nie spo-sób oczywiście wskazać, by było to owocem przemyśleń przywódców ZSRR o charakterze etycznym w ujęciu uniwersalistycznym, ale wy-daje się słuszna uwaga Trockiego związana z przejściem reżimu na po-zycje państwowotwórcze. Swoboda rozwiązywalności małżeństw, upo-wszechnienie aborcji jako właściwie metody antykoncepcyjnej, wreszcie niewydolność państwa w zakresie zapewnienia propagowanej pomocy kobiecie w wychowaniu dzieci w postaci zapewnienia wystarczającej licz-by miejsc w żłobkach, przedszkolach oraz odpowiedniego poziomu ży-wienia zbiorowego30 – zachwiało trwałością społeczeństwa radzieckiego. Jednocześnie utrzymywane zasady quasi – kapitalistyczne i konieczność zapewnienia obywatelom chociażby minimalnego poziomu dostępu do dóbr materialnych, spowodowało konieczność zmiany systemu prawne-go ZSRR. W tym zakresie – w 1926 roku przywrócono, w przepisach radzieckiego kodeksu cywilnego, możliwość spadkobrania, zniesioną w 1918 roku, zaś przepisem art. 10 konstytucji z 1936 roku zagwaranto-waną ochronę własności osobistej31 obywateli. W zakresie regulacji sy-tuacji kobiet na szczególną uwagę zasługuje rozporządzenie Centralnego Komitetu Wykonawczego i rad Komisarzy Ludowych ZSRR z 27 czerw-ca 1936 roku o zakazie spędzania płodu, zwiększeniu pomocy material-nej dla położnic, ustanowieniu pomocy państwowej dla osób mających liczną rodzinę, rozszerzeniu sieci domów położniczych, żłobków i przed-szkoli, podwyższeniu kar za niepłacenie alimentów i o niektórych zmianach

29 R. Stobiecki, Bolszewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej filozofii dzie-jów, Łódź 1998, s. 123 i nast.

30 R. Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa 2005, s. 340–345.31 W państwie komunistycznym własność jako wyznacznik obrazu klasowego społe-

czeństwa jest elementem prawa publicznego, przy czym wprowadzana nomenkla-tura nie odpowiada bynajmniej tradycyjnym podziałom jurydycznym własności z uwagi na rozróżnianie własności sił wytwórczych i innych. Przez własność osobi-stą rozumiano przedmioty domowe i służące konsumpcji, wygodzie i potrzebom codziennym. Zmiana ta była krytykowana przez zwolenników kolektywizacji wła-sności i szukania powiązań między systemem własności a zniewoleniem kobiet), w tym Lwa Trockiego, który pisał – „dawniej uczono nas, że własne gospodarstwo domowe oznacza niewolę kobiety, najohydniejszy rys niewoli socjalnej. Teraz oka-zuje się, że własna świnia (w kontekście gospdoarstw przydomowych kołchoźników) spaja proletariat z socjalizmem” (L. Trocki, Gospodarka sowiecka u progu II-giej pię-ciolatki, Warszawa, 1932, s. 17).

500 paweł sydor


w ustawodawstwie o rozwodach32. Stosownie do wprowadzonych zmian – zakazywano dokonywania sztucznych poronień, uznano wychowanie dzieci za obowiązek obywatelski oraz ograniczono możliwość rozwiązy-wania małżeństw w sytuacji posiadania dzieci. Jako ratio legis zmiany przepisów wskazywano, że tylko rodzina stwarza właściwe warunki do wychowania i rozwoju dziecka33. Wraz ze zmianą podejścia do funkcji rodziny w społeczeństwie socjalistycznym zmieniał również postrzeganie norm moralnych dotyczących życia seksualnego34. To stabilna rodzina miała być podstawową komórką społeczną, z przestrzeni publicznej win-ny być wyeliminowane zagadnienia dotyczące kwestii wolnej miłości, zaś kobiety na równi z mężczyznami winny uczestniczyć w produkcji materialnej, a co za tym idzie w organach władzy robotniczej. Ta wizja rodziny i miejsca kobiety w społeczeństwie stała się wizją obowiązującą w państwach demokracji ludowej. W rzeczywistości żaden z oficjalnych doktrynerów komunistycznych nie wskazywał na ewentualną zasadność wprowadzenia równouprawnienia w zakresie podziału obowiązków do-mowych, a uspołecznienie systemu wychowawczego, wobec niedostat-ków budżetowych i organizacyjnych, miało być dopiero osiągnięciem budowanego ustroju komunistycznego.

Marksizm a neomarksizm. Kulturowe ujmowanie płci

Niezależnie od opisanych dwóch zasadniczych kierunków rozwoju myśli maristowskiej w zakresie wizji kobiety w przestrzeni publicznej, przez co rozumiano też kwestie związane z wychowaniem i opieką nad dziećmi,

32 W zakresie przytaczanych regulacji prawa sowieckiego – por. A. Lityński, Prawo Rosji i ZSRR 1917–1991 czyli historia wszechzwiązkowego komunistycznego prawa (bolszewików). Krótki kurs, Warszawa 2010.

33 A.S. Krasnopolski, G.M. Swierdłow, Ochrona praw matki i dziecka w ZSRR, War-szawa 1953.

34 Stosownie do zasady wyrażonej w cytowanej pracy G.M. Swierdłowa, iż „komu-nizm powinien nieśc pełną radość życia, w tym miłosnego, lecz nie orgiastyczną”. Do właściwie anegdoty przeszła wypowiedź jednej z radzieckich uczestniczek tele-mostu Leningrad–Boston w czerwcu 1986 roku, która powiedziała, iż w Związku Radzieckim nie ma seksu, a co oczywiście było efektem pewnego rygoryzmu kultu-rowego dotyczącego możliwości poruszania tej problematyki w środkach masowego przekazu.


na uwagę zasługuje, wątek realizowany niejako niezależnie tak od po-glądów zachodnich socjaldemokracji, jak i doktryny radzieckiej, a doty-czący miejsca seksualności, co oczywiście związane jest również z rolą kobiety – w społeczeństwie. Ten wątek był związany z zapoczątkowa-nymi przez zwolenników tzw. empiriokrytycyzmu35 rozważaniami do-tyczącymi możliwości ścisłego rozdzielenia bazy i nadbudowy w tym sensie, iż stosownie do poglądów empiriokrytyków niektóre elementy świadomościowe muszą być rozważane jako elementy bazy a nie nad-budowy i tym samym zmiany w nich są warunkiem zaistnienia procesu rewolucji rozumianego jako proces jakościowo obejmujący wszelkie sfery dotychczasowego życia społecznego. W zakresie oceny relacji społecznych opierających się na płci – podjęto próbę połączenia psychoanalizy Freuda z marksistowską teorią walki klas. Na szczególną uwagę zasługuje w tym zakresie Wilhelm Reich, asystenta Zygmunta Freuda36. Wskazywał on, że utrzymywanie purytańskich zasad moralnych w sferze seksualności jest elementem burżuazyjnej fałszywej ideologii – poprzez tłamszenie potrzeb seksualnych czyni mężczyzn i kobiety biernymi i bardziej skorymi do poddawania się kapitalistycznemu wyzyskowi. Reich był jedną z pierw-szych osób, które posłużyły się koncepcją rewolucji seksualnej; zburzenie starego ładu moralnego umożliwi odzyskanie przez mężczyzn i kobiety wolności seksualnej, a poprzez wyeliminowanie czynnika kreatywnego w ramach wytworzonej przez system opresji kapitalistycznej fałszywej samoświadomości wyzwoli ich siły witalne dla poddania w wątpliwość istniejącego systemu przywłaszczania. W oczywisty sposób koncepcja ta zakładała równouprawnienie kobiet i mężczyzn w dążeniu do osiągnięcia wolności seksualnej i poprzez element oceny świadomościowej stanowi właściwie łącznik między marksizmem a nemarksizmem oraz podejmo-wanymi w jego ramach prób ujęcia miejsca kobiet w państwie, prawie i społeczeństwie.

Sam neomarksizm jest zjawiskiem złożonym. Jak przyjmuje się w na-uce – rysem charakterystycznym neomarksizmu jest podjęcie próby ana-lizy społeczeństwa z pozycji antropologii marksowskiej, akcentując woli-cjonalne i podmiotowe uczestnictwo jednostki w procesie historycznym.

35 Z którego to kierunku wywodziła się opisana powyżej koncepcja Proletkultu, a któ-rego głównym działaczem był A. Bogdanow – por. M. Styczyński, Filozofia społecz-na Aleksandra Bogdanowa, Łódź 1999.

36 M. Sharaf, Fury on Earth. Biography of Wilhelm Reich, New York 1983.

502 paweł sydor


Jednocześnie specyficzne dla tego kierunku jest rozszerzenie optyki oce-ny zjawisk społecznych również o analizę kulturową i ideologiczną37. Przykładami niewątpliwie takiego – kulturowego ujęcia pozycji kobie-ty w świecie współczesnym są poglądy S. Zizka, który poddaje krytyce twórczość filmową, przede wszystkim w krajach wysokouprzemysłowio-nych z pozycji właśnie analizy społeczeństwa klasowego i wytwarzanej przez nie kultury oraz wyznaczającej ramy dopuszczalnego dyskursu38. W zakresie zaś napięć między oficjalną kulturą a identyfikacją potrzeb, w tym seksualnych i celów poszczególnych jednostek, w tym kobiet, wątki podnoszone przez W. Reicha znajdują swe odbicie w twórczości H. Marcuse, w tym w pracach Eros i cywilizacja (Warszawa 1998), czy też Człowiek jednowymiarowy (Warszawa 1991). W pracach tych pod-nosi on ścisły związek między klasowo uwarunkowaną kulturą a proce-sem samoidentyifkacji potrzeb i celów oraz mistyfikacji tychże poprzez właśnie wytworzoną kulturę. Jak wskazywał w ostatniej z cytowanych prac – „wyrównanie różnic klasowych ujawnia swą ideologiczną funkcję. Jeżeli pracownik i jego szef lubią ten sam program telewizyjny […], jeże-li maszynistka ma równie atrakcyjny makijaż jak córka jej pracodawcy […] to takie upodobnienie nie wskazuje na zanik klas […]”39. Argumenty dotyczące podziałów klasowych i opresji kobiet w schemacie klasowym są również stale obecne w dyskursie feministycznym, w którym podnosi się konieczność odniesienia kategorii wartościotwórczych, a więc podsta-wowych dla analizy społecznej w marksizmie do obszarów działalności związanych z reprodukcją siły roboczej sensu stricto w ramach procesu opieki i wychowania40.

Zakończenie

Dokonany przegląd podstawowych w marksizmie instytucji analizy procesów społecznych i pozycji jednostek w tych procesach stwarzać może wrażenie, w ocenie autora, iż marksizm dostarcza niezbędnego dla

37 Por. I. Barwicka-Tylek, J. Malczewski (red.), Historia doktryn politycznych i praw-nych, Warszawa 2009, s. 300–301.

38 S. Zizek, Rewolucja u bram, Kraków 2006.39 H. Marcuse, Człowiek jednowymiarowy, Warszawa 1991, s. 26–27.40 R.P. Tong, Myśl feministyczna. Wprowadzenie, Warszawa 2002, s. 124–168.


przeprowadzenia procesu rzeczywistego równouprawnienia kobiet, instru-mentarium. Wiąże kwestie zniewolenia kobiet z formacją społeczno-go-spodarczą w ramach, której wraz z mężczyznami z własnych klas społecz-nych funkcjonują. To funkcjonowanie w ramach klas uprzywilejowanych ma być dla nich źródłem dodatkowej opresji z uwagi na reprodukowanie stosunków rzeczowych w relacjach małżeńskich. Dla klas nieuprzywi-lejowanych proces ten ma być obcy, ale z uwagi na opresję kulturową wytwarzaną przez klasę dominującą, również pewne zachowania mogą dotyczyć kobiet z warstw nieuprzywilejowanych. Antidotum na ten stan rzeczy jest proces rewolucji, który wyzwoli kobiety (właściwie z obu grup) ekonomicznie, uczyni pracę wolną, zaś poprzez uspołecznienie środków produkcji i kolektywizację procesu wychowania, zdejmie z nich brzmienie indywidualnego prowadzenia gospodarstwa domowego. Dialektycznie za-tem rzecz ujmując wszystkie kobiety, w tym również z klas uprzywilejowa-nych winny być aktywnymi uczestniczkami procesu rewolucji, o ile tylko nie są zmanipulowane przez panujący system kulturowy. Próba wcielenia w życie komunizmu w ZSRR i krajach bloku radzieckiego dowiodła, iż wizja taka niekoniecznie prowadzić musi do rzeczywistego sprawiedliwe-go podziału pracy. Paradoksalnie również cytowane wypowiedzi przed-stawicieli partii socjaldemokratycznych odkładały kwestię podziału pracy między mężczyzn i kobiety ustrojowi komunistycznemu, który wyłoni się w przyszłości. Tym samym, łącząc kwestie odciążenia kobiet w pracach domowych z przyszłą kolektywizacją, a aprobując sytuację, w której już pracowały zawodowo – w ramach tych kierunków nie poddawano de facto możliwości zmiany sytuacji kobiet w chwili obecnej w zakresie prowadze-nia gospodarstwa domowego, ograniczając się jedynie do kreślenia wizji przyszłości i to opartej na wytworzeniu jednostki kolektywnej. Nie wy-daje się również by kwestię tę w inny sposób ujmowały przedstawione, pokrótce, kierunki interpretacji neomarksistowskiej, niezależnie od „roz-luźnienia” przez nie związków między bazą a nadbudową.

Bibliografia

Barwicka-Tylek I., Malczewski J. (red.), Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 2009.

Bebel A., Kobieta i socyalizm (oryg.), przekład z 25. wydania niemieckie-go, Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, Londyn 1897.

504 paweł sydor


Bebel A., Szkice o kobiecie i socjalizmie, Warszawa 1925.Bernstein E., Zasady socyalizmu i zadania socjalnej demokracji, Lwów 1901.Chwalba A., Sacrum i rewolucja. Socjaliści polscy wobec praktyk i symboli

religijnych 1870–1918, Kraków 2007.Engels F., Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, [w:] K. Marks,

F. Engels, Dzieła wybrane, t. II, Warszawa 1949.Engels F., Zasady komunizmu, Warszawa 1948.Groebler A., Metodologia nauk, Kraków 2008.Hunt T., Fryderyk Engels. Komunista we fraku, Warszawa 2012.Kautsky K., Ein Sozialdemokratischer Katechismus, „Neue Zeit“ 1893/94,

Jahrg XII, Bd. I.Kollontaj A., Selected writings, Allison & Busby 1977.Kołakowski L., Główne nurty marksizmu, t. 1–3, Poznań 2000.Kopczyński M., Widmo komunizmu, „Mówią Wieki” 2003, nr 4.Krasnopolski A.S., Swierdłow G.M., Ochrona praw matki i dziecka w ZSRR,

Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1953.Lenin W.I., Materializm a empiriokrytycyzm, Warszawa 1984.Lityński A., Prawo Rosji i ZSRR 1917–1991 czyli historia wszechzwiąz-

kowego komunistycznego prawa (bolszewików). Krótki kurs, Warszawa 2010.

Luksemburg R., O rewolucji. Rosja 1905, 1917 – Rewolucja rosyjska, War-szawa 2008.

Marcuse H., Człowiek jednowymiarowy, Warszawa 1991.Marks K., Engels F., Dzieła, t. XIII, Warszawa 1966.Marks K., Kapitał, t. III, Warszawa 1959.Marks K., Krytyka programu gotajskiego, [w:] K. Marks, Pisma wybrane.

Człowiek i socjalizm, Warszawa 1979.Marks K., Engels F., Manifest Komunistyczny, Warszawa 1956.Marks K., Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1951,Marks K., Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 roku, [w:] K. Marks,

Pisma wybrane. Człowiek i socjalizm, Warszawa 1979.Marks K., W kwestii żydowskiej, Warszawa 1938.Morawski L., Zasady wykładni prawa, Toruń 2006.Piątowski J.S., Lenin a zasady socjalistycznego prawa rodzinnego, PAN,

Warszawa 1971.Pipes R., Rosja bolszewików, Warszawa 2005.Sharaf M., Fury on Earth. Biography of Wilhelm Reich, New York 1983.Sołżenicyn, Lenin w Zurychu, Warszawa 1990.


Stobiecki R., Bolszewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej filo-zofii dziejów, Łódź 1998.

Styczyński M., Filozofia społeczna Aleksandra Bogdanowa, Łódź 1999.Tong R.P., Myśl feministyczna. Wprowadzenie, Warszawa 2002.Trocki L., Gospodarka sowiecka u progu II-giej pięciolatki, Warszawa 1932.Waldenberg M., Wzlot i upadek Karola Kautskyego. Studium z historii

myśli społecznej i politycznej, t. I–II, Kraków 1972.Walter F., SPD – Z historii niemieckiej socjaldemokracji, Warszawa 2013.Williams B., Lenin, Wrocław–Warszawa–Kraków 2000.Yerafejanka V., Seks kontra ZSRR, Gdynia 2014.Zizek S., Rewolucja u bram, Kraków 2006.

Kobieta a socjalizm : marksistowska wizja miejsca kobiet w ... · Paweł Sydor (Społeczna Akademia...

Documents

Transcript of Kobieta a socjalizm : marksistowska wizja miejsca kobiet w ... · Paweł Sydor (Społeczna Akademia...