Monografia Pelplina

Od wsi do miasta. Przeszłość i współczesność Pelplina

(wybrane fragmenty przygotowywanej monografii Pelplina)

I. Historia Pelplina od średniowiecza do współczesności

Krajobraz dzisiejszego Pomorza ukształtował się w okresie lodowcowym i polodowcowym.

Zlodowacenie północnopolskie trwało od 115 tys. lat temu do 11,7 tys. lat. W momencie

topnienia powłoki lodowcowej, kształtowały się najbardziej charakterystyczne cechy tych

obszarów, takie jak rozmieszczenie jezior, bieg rzek i strumieni, ukształtowanie terenu itp. W

surowym klimacie polodowcowym szata roślinna najpierw przybrała charakter tundry. Jednak

w miarę ocieplania się pojawiły się na Pomorzu lasy iglaste (7000-5000 lat przed n.e.), a

następnie liściaste (5000-3000 lat przed n.e.). w okresie pomiędzy 3000-1000 lat przed n.e. w

zachodniej części Pomorza wystąpiły buki, przekraczając prawy brzeg Wisły, we wschodniej

natomiast obok sosny pojawiły się świerki1.

Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie Pomorza pochodzą z końca starszej epoki

kamienia w późnym paleolicie (od ok. 14 tys. lat przed n.e. do ok. 8 tys. lat przed n.e.).

Charakter ówczesnego osadnictwa, determinowany wędrownym trybem życia, spowodował

że zachowało się niewiele materialnych śladów obecności ludzi na tym terenie. Najstarszy

ślad pobytu człowieka na Pomorzu reprezentuje obrobiony róg renifera, znaleziony w

żwirowisku w okolicy Chełmna, odkryte zabytki w postaci krzemiennych grocików

pozostawionych przez łowców reniferów pochodzą z przełomu X i XI tysiąclecia p.n.e.

Zachowały się także siekiery lub motyki z rogu renifera, harpuny oraz narzędzia i broń

krzemienna. Ludność z końca starszej epoki kamienia żyła z łowów na renifery, których

mięso służyło im za pokarm, rogi do wyrobu narzędzi, skóry jako ubiór, a ścięgna jako

cięciwy do łuku i zszywania skór. Reliktów dawnych kultur można odszukać np. w lesie

swarożyńskim, penetrując wzorem przodków koryto Szpęgawy, wpadających do niej

strumieni oraz wszelkiego rodzaju osuwiska, można bez większego problemu odnaleźć

krzemień, który doskonale nadawał się do produkcji noży, grotów strzał itp.2.

1 G. Labuda, Środowisko geograficzne [w:] Historia Pomorza, Tom I do roku 1466, część I, pod. red. G. Labudy,

Poznań 1972, s. 15; A. Wędzik, Świat, który nie może zaginąć, ,,Kociewski Magazyn Regionalny” nr 3 lipiec-

sierpień-wrzesień 2009, s. 22-23. 2 J. Kostrzewski, Epoka wspólnoty pierwotnej [w:] Historia Pomorza, Tom I do roku 1466, część I…, s. 93; J.

Kostrzewski, Pradzieje Pomorza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s. 9-10; T. Grabarczyk, Historia

W okresie między VIII a V tys. przed n.e. na Pomorzu Gdańskim pojawiły się

wyspecjalizowane grupy myśliwych i zbieraczy, które wciąż prowadziły koczowniczy tryb

życia. Oprócz łowiectwa i zbieractwa ludzie zajmowali się również rybołówstwem3.

Przełom w dziejach osadnictwa dokonał się na początku neolitu (przełom V i IV

tysiąclecia przed n.e.). Przybyła w tym okresie na Pomorze ludność przeszła z ekstensywnej

gospodarki zbieracko-łowieckiej do tzw. rolnictwa kopieniaczego. Zobligowało to

ówczesnych ludzi do wprowadzenia nowych narzędzi służących do uprawy roślin. Dzięki

znajomości uprawy ziemi i chowu zwierząt domowych ludność tego okresu mogła zakładać

stałe osady mieszkalne. Warto w tym miejscu nadmienić, że nadal duży udział w gospodarce

miało łowiectwo i zbieractwo4. Najstarsze typy osadnictwa z tego czasu reprezentowane były

przez ludność związaną z kręgiem kultur naddunajskich (tzw. kultura ceramiki wstęgowej).

Grupy tej ludności, przez Śląsk i Małopolskę, dotarły na Pomorze5. Na stanowiskach tej

kultury, zlokalizowanych na Pojezierzu Starogardzkim, odkryto bogato zdobione naczynia

gliniane, liczne narzędzia krzemienne oraz relikty obiektów o charakterze gospodarczym.

Były to m.in. motyki rogowe i kamienne (wykonywane najczęściej z łupku) toporki i

siekierki. Przedstawiciele kultury ceramiki wstęgowej na Pomorzu mieszkali w ziemiankach6.

Na przełomie IV i III tys. przed n.e. na Pomorzu pojawiła się ludność o bardziej

uniwersalnej gospodarce, którą określano jako kultura pucharów lejkowatych. Badania na

osadach zamieszkałych przez te społeczności wykazały, że podstawą ich wyżywienia były

produkty rolne wytworzone w wyniku uprawy zbóż, hodowli bydła, świń i owiec. Duże

znaczenie nadal odgrywało też łowiectwo i zbieractwo7. Ludność tej kultury zakładała

krótkotrwałe obozowiska, usytuowane najczęściej wzdłuż cieków wodnych.

Najsłabiej reprezentowaną grupą na Pomorzu, była ludności kultury ceramiki

sznurowej, która przybyła z terenów dzisiejszej Ukrainy. Lud ten prowadził koczowniczo –

wędrujący tryb życia. Utrzymywał się głównie z łowiectwa i zbieractwa, nie zakładał stałych

osiedli. Kultura wzięła swoją nazwę od charakterystycznego zdobienia glinianych naczyń

odciskiem sznura. Wyroby kamienne kultury ceramiki sznurowej reprezentowane są głównie

starożytna Kociewia w świetle badań archeologicznych¸ „Rydwan. Roczniki Muzealne Muzeum Ziemi

Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim”, R. 1, 2006, s. 9. 3 J. Kostrzewski, Pradzieje Pomorza…, s. 9-10; T. Grabarczyk, Historia starożytna Kociewia w świetle badań

archeologicznych¸ „Rydwan. Roczniki Muzealne Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim”, R. 1,

2006, s. 9. 4 T. Grabarczyk, op. cit., s. 10-11.

5 J. Kostrzewski, op. cit., s. 14-15.

6 Ibidem, s. 18-19.

7 Ibidem, s. 21.

przez topory bojowe ze zwisającymi ostrzami i obuchami w kształcie odwróconego czółna.

Wyroby krzemienne to przede wszystkim siekierki, sztylety liściowate, groty strzał i

oszczepów. Groty wyrabiano przeważnie z dobrej jakości krzemienia. Warto w tym miejscu

dodać, że pod koniec lat 90-tych XX w. odkryto w Stanisławiu niewielki grocik o

dwucentymetrowej, lekko wklęsłej podstawie i liniach ostrzy odpowiednio: 2,2 cm oraz 2,3

cm8.

**********************************************************************************

W X-XIII wieku Pomorze Gdańskie wchodziło w skład państwa polskiego. Tędy

wiódł w 997 r. szlak misyjny św. Wojciecha, czego pamiątką jest tradycja kultowa, kościoły

pod wezwaniem św. Wojciecha, wreszcie legendy9.

W początkach panowania Mieszka I całe Pomorze należało do jego państwa, które

sąsiadowało bezpośrednio z Prusami i Rusią. Nie jest jasne w jakim okresie Pomorze zostało

włączone do Państwa Mieszka I. Nie wiadomo również w jakim stopniu Pomorze było

uzależnione od centralnej władzy książęcej – czy było zarządzane przez uzależnionych przez

nich miejscowych książąt czy też za pośrednictwem urzędników terytorialnych mianowanych

przez panujących. Stwierdzić natomiast można, że co najmniej w II połowie X wieku i I

ćwierci XI wieku Pomorze wchodziło w skład monarchii wczesnopiastowskiej. Okres ten bez

wątpienia miał istotny wpływ na kształt i rozwój administracji oraz systemu skarbowego

Pomorza10

.

Na obszarze Pomorza Nadwiślańskiego w X wieku następuje dalszy rozwój

osadnictwa. Część ludności mieszkająca przy ciekach wodnych zajmowała się rybołówstwem,

natomiast na obszarach leśnych łowiectwem i bartnictwem. Osady z tego okresu miały

najczęściej kształt okolnic bądź ulicówek. Osadnictwo koncentrowało się wokół grodów. W

okresie wczesnopiastowskim rozwijało się rzemiosło: m.in. garncarstwo, bednarstwo,

8 Ibidem, 77-78; A. Wędzik, Czas Gotów, ,,Kociewski Magazyn Regionalny” nr 3 lipiec-sierpień-wrzesień 2007,

s. 11-14. 9 J. Powierski, B. Śliwiński, K. Bruski, Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, Słupsk 1993, s. 7-19; R.

Niemczyk, Zarys dziejów Pomorza Nadwiślańskiego do połowy XIV wieku, Toruń 2007, s. 59. 10

J. Powierski, B. Śliwiński, K. Bruski, Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, Słupsk 1993, s. 7, 10; K.

Jasiński, Dzieje ziem świeckiej i nowskiej od schyłku XII w. do 1309 r. [w:] Dzieje Świecia nad Wisła i jego

regionu, t. 1, red. K. Jasiński, Warszawa-Poznań-Toruń 1979, s. 111.

kołodziejstwo, garbarstwo, szewstwo, tokarstwo, rogownictwo, natomiast tkactwo,

koszykarstwo, ciesiołka miały raczej charakter przydomowy.

Mieszko I

W 1090 r. Władysław Herman chcąc przyłączyć ziemie pomorskie do swego państwa

zorganizował wyprawę, która zwyciężyła Pomorzan. W odpowiedzi na politykę wojewody

polskiego Sieciecha, który nakazał zniszczenie siedzib naczelników grodów, wybuchł bunt.

Załogi i zarządcy polscy zostali wypędzeni. Wyprawa odwetowa z 1091 r. nie przyniosła

rozstrzygnięcia. Kilkanaście kolejnych lat to ciągłe walki, łupieżcze najazdy, spustoszenia na

ziemiach Pomorza. Politykę Władysława Hermana na Pomorzu kontynuował Bolesław

Krzywousty. Prawdopodobnie w 1116 r. opanował on Pomorze Nadwiślańskie wraz z dwoma

głównymi grodami – Świeciem i Gdańskiem, włączając je bezpośrednio do państwa

polskiego. Z dawniejszych władców plemiennych, utrzymało się przy swoich posiadłościach

panowie Świecia i Lubiszewa. Prawdopodobnie ostatnim księciem świecko-lubiszewskim,

wywodzącym się z dawnych dynastów plemiennych, był występujący pod koniec XII wieku

Grzymisław. Zasięg jego posiadłości, na które składały się dzielnica świecka i lubiszewska,

nie jest dokładnie znany. Po śmierci Grzymisława, który nie pozostawił męskiego potomstwa,

jego ziemie znalazły się w posiadaniu dynastii gdańskiej11

.

Władysław I Herman

Już od kilku wieków tereny po obu stronach Wisły były strefą wzajemnego

przenikania Pomorzan i Prusów. W XII i XIII w. kontakty z Prusami miały na ogół charakter

11 G. Wilke, Region Świecia w pradziejach i wczesnym średniowieczu (do połowy XII w.), [w:] Dzieje Świecia

nad Wisła i jego regionu, t. 1, red. K. Jasiński, Warszawa-Poznań-Toruń 1979, s. 74; K. Jasiński, Dzieje ziem

świeckiej i nowskiej…, s. 120-121; J. Spors, Podziały administracyjne Pomorza Gdańskiego i Sławieńsko-

Słupeckiego od XII do początku XIV w., Słupsk 1983, s. 214-215.

konfliktowy. W związku z tym, od końca XII w. zaczęto sprowadzać na Pomorze zakony

rycerskie, aby broniły je przed napadami Prusów. W 1198 r. książę świecki Grzymisław II

podarował joannitom Starogard Gdański i Skarszewy oraz kilka wsi w tym Lubiszewo wraz z

kościołem pw. Świętej Trójcy. Kiedy książę Sambor II przeniósł swą siedzibę do Tczewa (rok

1252), zostawił joannitom Lubiszewo, w którym utworzyli oni trzeci baliwat (po Starogardzie

Gdańskim i Skarszewach12

.

**********************************************************************************

Sambor II pozostawał pod opieką swego brata Świętopełka II najpewniej do około

1233 r., kiedy to Sambor otrzymał dzielnicę, która obejmowała ziemie gniewską,

goręczyńską, kościerską, lubiszewską, starogardzką, zaborską oraz prawdopodobnie Żuławy.

Centralnym ośrodkiem jego księstwa było Lubiszewo. Obszar dzielnicy lubiszewskiej

obejmował około 250-255 km² i składał się z następujących miejscowości: Skowarcz,

Pszczółki, Klępiny, Miłobądz, Malenin, Mieścin, Zajączkowo, Szczerbięcin, Turze, Rukosin,

Godziszewo, Stanisławie, Prątnica koło Tczewa, Szpęgawa, Tczew, Lubiszewo, Małżewo,

Boroszewo, Śliwiny, Knybawa, Czarlin, Bałdowo, Waćmierek, Swarożyn, Gorzędziej,

Waćmierz, Brzuśce, Subkowy, Radostowo, Mała Słońca, Wielka Słońca, Rajkowy, Mały

Garc, Duży Garc, Pelplin, Pomyje, Starogard, Gniew, Tymawa oraz zaginione po 1309 r. wsie

Żarnomino, Skrempino, Warszowo, Klesowo, Dobkowo i Gołostowo. Usamodzielnienie się

Sambora II, popsuło jego stosunki ze Świętopełkiem II. Jeszcze w 1234 r. wspólnie z

wojskami polskimi, pomorskimi i krzyżackimi odnieśli zwycięstwo w bitwie nad rzeką

Dzierzgoń. Wkrótce potem Sambor zawarł sojusz z zakonem krzyżackim. W 1236 r. został

12 Baliwat - jednostka administracyjno-terytorialna w organizacji zakonów rycerskich; J. Powierski, B.

Śliwiński, K. Bruski, Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, Słupsk 1993, s. 65-76; K. Ślaski, Podziały

terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku, Poznań 1960, s. 196-197; B. Śliwiński, Sambor II książę tczewski,

Tczew 2010, s. 23.

wygnany z Pomorza przez Świętopełka II, schronił się na ziemi krzyżackiej. Namówił do

wspólnego wystąpienia przeciw Świętopełkowi II młodszego brata Racibora13

.

Pieczęć Sambora II z 1229 roku

Sambor II wraz z objęciem władzy zaczął w miarę swoich możliwości wpływać na

obsadę tamtejszych urzędów. Jednymi z pierwszych kasztelanów ziemi lubiszewsko-

tczewskiej byli prawdopodobnie Warchion i Woino. Dzięki pochodzącemu z 1240 r.

dokumentu Sambora II znamy nazwiska kolejnych urzędników ziemi lubiszewsko-tczewskiej,

którymi byli stolnik Virgvo i podczaszy Domasław. W 1256 r. kanclerzem Sambora II był Jan

Legendorf. W pierwszym okresie rządów Sambora II urzędnicy pochodzili z rycerstwa

pomorskiego. Są przesłanki, że przynajmniej część urzędników tworzyli rycerze pochodzący

z dzielnicy lubiszewsko-tczewskiej14

.

13 Ibidem, s. 40-44; Idem, Sambor II książę tczewski…, s. 50-51, 60-62; R. Niemczyk, op. cit., s. 67; M.

Smoliński, Świętopełk Gdański…, s. 244-245. 14

P. Oliński, Otoczenie księcia lubiszewsko-tczewskiego…, s. 118-119, 121-123, 125; Słownik Biograficzny

Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, Tom 1 A-F, Gdańsk 1992, s. 336.

Niewykluczone, że w posiadaniu Domasława była część wsi Turza, nosząca później nazwę Damaszka.

Stolnik - w Polsce do XIII w. urzędnik sprawujący pieczę nad stołem panującego. Do jego obowiązków

należało nakrycie stołu do uczty, a w czasie jej trwania kierowanie podawaniem potraw.

Podczaszy - urząd dworski i ziemski w dawnej Polsce. Podczaszy zajmował się w czasie uczt rozlewaniem

napoi do kielichów oraz dbał, aby trunków nie zabrakło.

Na podstawie dokumentu z 10 stycznia 1253 r. wystawionego w Tczewie przez

Sambora II, dowiadujemy się o kolejnych osobach z otoczenia księcia, do którego należeli

kasztelan tczewski Ścibor, Domasław z Lubiszewa, wojski Nietank (Netanc), Fryderyk de

Wildenberc, Albert, Korneliusz, Ditmar i Daniel de Juterboc15

.

W dokumencie wystawionym przez Sambora II 13 maja 1256 r. wymieniony został

rycerz Jan z Wittenburga, który był wówczas sołtysem tczewskim i miał zapewne zasadniczy

udział w lokowaniu Tczewa na prawie lubeckim. Pochodzenie Jana z Wittenburga nie jest do

końca jasne. Jedna z wersji mówi, że pochodził on z Lubeki, natomiast inna hipoteza

wskazuje na to, że przybył on z Wittenburga leżącego w zachodniej Meklemburgii. Więcej

jednak argumentów przemawia, za jego lubeckim pochodzeniem z uwagi m.in. na zadania

miastotwórcze jakich się podjął. Jan z Wittenberga posiadał co najmniej dwie wsie, tj.

Malenin i Godziszewo, niewątpliwie z nadania Sambora II. Zmarł zapewne po 1273 r.16

.

W latach trzydziestych i czterdziestych XIII wieku otoczenie Sambora II składało się z

miejscowych rycerzy, którzy nie mogli zapewnić dostatecznie silnego zaplecza dla realizacji

ambitnych planów Sambora II, zmierzających do utworzenia samodzielnego państewka i

pełnej niezależności. Od połowy lat pięćdziesiątych XIII wieku zaczęły pojawiać się w

otoczeniu Sambora II osoby spoza jego księstwa, którzy przeważnie związani byli z Zakonem

Krzyżackim oraz pochodzili spośród mieszczan z Lubeki. Przybywający na Pomorze

mieszkańcy Lubeki znaleźli dogodne warunki do osiedlania. Sambor II prawdopodobnie przy

ich pomocy starał się zbudować od podstaw swoje władztwo terytorialne przenosząc stolicę

księstwa z Lubiszewa do Tczewa, gdzie wiosną 1252 r. rozpoczął budowanie grodu oraz

tworzenie miasta. Nowa lokalizacja szybko zyskała na znaczeniu, na co wpływ miało przede

wszystkim położenie Tczewa nad Wisłą i w związku z tym większe możliwości handlowe.

Niebagatelne znaczenie miały również dobre stosunku Sambora II z Zakonem Krzyżackim.

Władcze aspiracje Sambora II poświadcza również fakt używania od około połowy XIII

wieku wizerunku gryfa na swojej pieczęci, jak i używanie bitych w mennicy tczewskiej

brakteatach17

.

**********************************************************************************

15 P. Oliński, op. cit., s. 126.

16 Ibidem, s. 133-136; Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, Tom II pod

red. Z. Nowaka, G-K, Gdańsk 1994, s. 293-294; ; B. Śliwiński, Mściwoj II (1224-1294). Książę

wschodniopomorski (gdański), Warszawa 2016, s. 176. 17

P. Oliński, op. cit., s. 145.

Brakteat – moneta wybijana jednostronnie z cienkiej blaszki na miękkiej podkładce.

Królewskie wizyty w Pelplinie

Król Polski Zygmunt III Waza

W dniu 29 maja 1623 roku król Zygmunt III Waza wraz z królową Konstancją

Habsburżanką i córką Anną Katarzyną Konstancją odwiedzili klasztor w Pelplinie. Na

przywitanie dostojnego gościa opat z konwentem wyszedł na przeciw królewskiego orszaku

przed klasztorną bramę, gdzie wygłosił powitalną mowę. Następnie króla wraz z dworem

zaprowadzono do kościoła, gdzie przed wielkim ołtarzem odśpiewano ,,Ciebie Boga

wysławiamy”. Po mszy świętej ról udał się do opactwa na obiad. Później zwiedził

pomieszczenia zakonne. Po wieczerzy monarcha udał się na spoczynek. Następnego dnia rano

po śniadaniu orszak królewski udał się do Tczewa na obiad.

Podpis króla Polski Zygmunta III Wazy

Królowa Polski Konstancja Habsburżanka

Na początku sierpnia 1626 roku przybył do klasztoru w Pelplinie król szwedzki

Gustaw II Adolf. Zastał tam tylko jednego zakonnika, drugi bowiem ze strachu schował się w

wodzie po szyję. Król zapytał o pozostałych braci zakonnych. Kazał oprowadzić się po

pomieszczeniach klasztornych. Gdy przyszedł pod kościół okazało się, że jest zamknięty.

Kiedy towarzyszący mu zakonnik zaczął nerwowo szukać kluczy, król wykazał cierpliwość.

Gdy klucza nie znaleziono król od strony klasztornej sypialni. Wraz z towarzyszącą mu świtą

obszedł cały kościół uważnie przyglądając się wszystkim ołtarzom oraz obrazom pytał o ich

historię. Kiedy podszedł do wielkiego ołtarza spytał, która z postaci na obrazie jest jego

stryjem. Kiedy zakonnik wskazał namalowaną postać, król wychwalał umiejętności i geniusz

artysty. Zadowolony władca odjechał.

Król Szwecji Gustaw II Adolf

Niedługo potem kilku zuchwałych żołnierzy, zapewne nie słuchając królewskiego

rozkazu udało się do pelplińskiego klasztoru, skąd ukradli: obrazy, ornaty, obrusy, trzy

skrzynie książek, całe wyposażenie z kuchni i jadalni.

Pod koniec 1634 r. odwiedził klasztor w Pelplinie król Polski Władysław IV.

Król Władysław IV Waza

Podpis króla Polski Władysław IV Wazy

Pieczęć Władysława IV z 1633 roku

W dniu 7 marca 1675 r. przybywała do pelplińskiego klasztoru powozem

zaprzęgniętym we trzy konie królowa Eleonora Maria Józefa Habsburżanka, wdowa po królu

Michale Korybucie Wiśniowieckim. Królowa zostały przywitana przez opata przed klasztorną

bramą, po czym wszyscy udali się do kościoła. Zmęczona podróżą królowa udała się na

spoczynek do klasztornych komnat.

Królowa Eleonora Maria Józefa Habsburżanka

Następnego dnia w południe była na mszy świętej, po niej odwiedziła zakonników. Po

obiedzie zwiedziła cały klasztor dopytując opata o wiele szczegółów dotyczących życia

codziennego braci.

W dniu 9 marca królowa zażyczyła aby zawieziono ją do Gętomia, gdzie chciała

zobaczyć połów ryb. Kiedy przybyła na miejsce udała się wraz z sołtysem na skute lodem

jezioro. Pomocnicy wykonali otwór w lodzie, wówczas królowa zbliżyła się do przerębla aby

zobaczyć z bliska sposób wyciągania sieci z rybami.

Królowa Eleonora Maria Józefa Habsburżanka

W dniu 10 marca wydano na cześć królowej uroczysty obiad, władczyni usługiwali

opat oraz przeor. Wśród potraw były pieczone mięsa, ryby oraz wino. Po obiedzie królowa

udała się na spoczynek. Wczesnym popołudniem żegnana przez opata i zakonników udała się

w podróż do Torunia.

Kilka razy w Pelplinie bywał król Jan III Sobieski. W dniu 29 października 1628 roku

zawitał tu jako marszałek polny. Został uroczyście przyjęty obiadem przez opata. Przyszły

król udał się następnie do Gniewu, gdzie rezydował.

Jan Sobieski pod Chocimiem w 1673 roku

W czerwcu 1677 r. na uroczystość Bożego Ciała zaproszony był król Polski Jan III

Sobieski wraz z małżonką Marią Kazimierą de La Grange d’Arquien. Licznie zgromadzeni

goście długo czekali na króla, który nie nadjeżdżał. Odbył się procesja. Król wraz z dworem

przybył do Pelplina około północy. Okazało się, że władca płynął z Gniewu łodzią, a że było

pod prąd, toteż i królewski orszak zaliczył spore spóźnienie. Tylko nieliczni wraz z opatem

przywitali dostojnych gości, którzy natychmiast udali się na spoczynek.

Król Polski Jan III Sobieski

Następnego dnia rano w Boże Ciało zakonnicy odprawili uroczystą mszę świętą. Król

z królową jeszcze spali. Drugą mszę dla pary królewskiej odprawiono w południe, później

była procesja, gdzie po drodze ustawiono cztery ołtarze. Po odejściu od każdego ołtarza

podczas podniesienia monstrancji przez wyznaczonych królewskich heroldów odbywały się

wystrzały z pistoletów i hejnały trąb.

Królowa Polski Maria Kazimiera de La Grange d’Arquien

Po procesji opat zaprosił królewską parę wraz ze świtą na uroczysty obiad, który trwał

do godziny 19. O tej porze zadzwoniono na nieszpory, w których uczestniczył król z królową.

Później królowa udała się na odpoczynek. Natomiast król Jan III Sobieski poszedł do

klasztornego ogrodu odpocząć. Po godzinie 22 rozpoczęła się uroczysta kolacja, podczas

której do północy serwowano mięso, natomiast po północy ryby.

Następnego dnia o 11 król z królową wzięli udział we mszy świętej. Po uroczystym

obiedzie królewska para udała się do przycumowanej łodzi i popłynęła do Gniewa.

**********************************************************************************

Powrót Pelplina do Polski

28 stycznia 1920 r. jest szczególnym dniem w historii Pelplina. Tego dnia witano

polskie oddziały, które wkraczały do wsi wśród bicia dzwonów. W dniu 4 lutego przybył z

Torunia do Pelplina generał Józef Haller. Mimo, że tego dnia był duży mróz, to na dworcu

oczekiwały na dowódcę tłumy mieszkańców. Dostojnego gościa przywitał Bolesław Knast.

Obaj udali się powozem do kościoła katedralnego. Rzecz ciekawa powóz prowadzony był

przez kilku młodych chłopców, którzy wcześniej wyprzęgli konie. Każdy dom i kamienica

były odświętnie udekorowane. Generał jadący w powozie pozdrawiał licznie zgromadzonych

na ulicach mieszkańców Pelplina, którzy cieszyli się z odzyskania niepodległości. Na Rynku

generał Haller przyjął raport od dowódcy szwadronu. Niestety czekająca w gotowości

orkiestra nie mogła odegrać powitalnego marszu, bowiem mróz jak wspomniano był duży. Po

krótki spotkaniu generał udał się do kościoła katedralnego. Honory gospodarza pełnił ksiądz

biskup Jakub Klunde, który przywitał dostojnego gościa i oprowadził go po świątyni.

Spis mieszkańców z września 1921 r.

Gminy

1. Pelplin (w tym wieś Pelplin, osada Kolonia przy Pelplinie, Folwarki Gaj,

Maciejewo i Pólko)

3612 mieszkańców, w tym wieś Pelplin 3357 osób (1686 mężczyzn i 1671

kobiet), osada Kolonia przy Pelplinie 127 osób (70 mężczyzn i 57 kobiet),

Folwark Pólko 124 osoby (59 mężczyzn i 65 kobiet), Folwark Gaj 4 (3

mężczyzn, 1 kobieta).

Wyznanie: wieś Pelplin 3239 katolików, 105 ewangelików, 5 innego

wyznania chrześcijańskiego, 8 wyznania mojżeszowego, osada Kolonia

przy Pelplinie 126 katolików i 1 ewangelik, folwark Pólko 124 katolików,

folwark Gaj 4 katolików.

197 domy mieszkalne, w tym wieś Pelplin 177, osada Kolonia przy

Pelplinie 12, folwark Pólko 4, folwark Gaj 118

.

Obszary dworskie

1. Pelplin (w tym leśnictwa Borkowo i Bielawki-Las oraz nadleśnictwo Pelplin)

25 mieszkańców, w tym leśnictwo Bielawki-Las 17 osób (10 mężczyzn i 7

kobiet), leśnictwa Borkowo 4 osób (2 mężczyzn i 2 kobiety), nadleśnictwo

Pelplin 4 osób (2 mężczyzn i 2 kobiety),

Wyznanie: leśnictwo Bielawki-Las 24 katolików i 1 ewangelików,

leśnictwa Borkowo 17 katolików, nadleśnictwo Pelplin 3 katolików i 1

ewangelik,

5 domów mieszkalnych, w tym leśnictwo Bielawki-Las 2, leśnictwo

Borkowo 1, nadleśnictwo Pelplin 2.

203 mieszkańców, w tym 102 mężczyzn i 101 kobiet,

Wyznanie: 180 katolików i 22 ewangelików oraz 1 innego wyznania,

12 budynków mieszkalnych19

.

**********************************************************************************

Bibliografia

Materiały archiwalne

Archiwum Państwowe w Gdańsku

Starostwo Powiatowe w Tczewie (1945-1950)

Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Tczewie

18 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Tom XI województwo pomorskie. Opracowany na

podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł

urzędowych, Warszawa 1926, s. 55. 19

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Tom XI województwo pomorskie. Opracowany na

podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł

urzędowych, Warszawa 1926, s. 55-56.

Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Tczewie

Archiwum Państwowe w Gdańsku, Oddział w Gdyni

Gminna Rada Narodowa w Tczewie

Urząd Gminy w Tczewie

Instytut Pamięci Narodowej – Oddziałowe Biuro Udostępniania i Archiwizacji

Dokumentów w Gdańsku

Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej w Tczewie,

Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Tczewie,

Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Gdańsku,

Archiwum Urzędu Gminy w Tczewie

Plan odnowy miejscowości Czatkowy na lata 2009 –2019, Tczew 2009 r.

Plan odnowy miejscowości Dąbrówka Tczewska na lata 2014 – 2024, Tczew 2014 r.

Plan odnowy miejscowości Dąbrówka Tczewska na lata 2014 – 2024, Tczew 2014 r.

Plan odnowy miejscowości Rukosin na lata 2011 – 2021, Tczew 2011 r.

Plan odnowy miejscowości Swarożyn, Zabagno, Waćmierek, Zwierzynek i Młynki na

lata 2010-2018, Tczew 2010 r.

Plan odnowy miejscowości Szczerbięcin na lata 2008 – 2018, Tczew 2008 r.

Plan odnowy miejscowości Śliwiny na lata 2011 – 2021, Tczew 2011 r.

Plan odnowy miejscowości Zajączkowo na lata 2014 – 2024, Tczew 2014 r.

Plan Rozwoju Lokalnego gminy Tczew na lata 2004-2006

Zintegrowana Strategia rozwoju Obszarów Wiejskich Kociewia Tczewskiego –

opracowanie przygotowane przez Lokalną Grupę Działania Wstęga Kociewia, Tczew

2006 r.

Źródła internetowe

http://www.pelplin.home.pl

Prasa

Gazeta Tczewska

Głos Wybrzeża

Magazyn Informacyjny Gminy Tczew

Wieści Naszej Gminy

http://www.pelplin.home.pl/

Literatura

Abraham W., Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII, wyd. 3., Poznań 1962,

Bandarzewski K., Chmielnicki P., Kisiel W., Prawo samorządu terytorialnego w Polsce,

Warszawa 2006,

Bański J., Gospodarka ziemią w Polsce w okresie restrukturyzacji, Warszawa 1998,

Bański J., Stan i perspektywy rolnictwa na obszarach problemowych w Polsce, Warszawa

2001,

Bański J., Stola W., Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w

Polsce, Warszawa 2002,

Baziur G., Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945–1947, Warszawa,

Białkowska F. J., Nowa Cerkiew. Gmina Morzeszczyn, Morzeszczyn 2005,

Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986,

Bogactwo kulturowe i przyrodnicze wsi pomorskiej, Gdańsk 2007,

Bogomilski B., Naczelnik gminy jako organ administracji państwowej, Rada Narodowa,

1973, nr 9,

Borzyszkowski S., O dziejach Nowej Cerkwi i jej szkoły, pod red. J. Borzyszkowskiego,

Pelplin 2001,

Bugalska H., Toponimia byłych powiatów gdańskiego i tczewskiego, Wrocław 1985,

Bukowski Z., Jędrzejewski T., Rączka P., Ustrój samorządu terytorialnego, Toruń 2005,

Byjoch K., Sulimierski J., Tarno J.P., Samorząd terytorialny po reformie ustrojowej państwa,

Warszawa 2000,

Bykowska S., „Prawda o niemieckim mundurze”. Rehabilitacja i weryfikacja

narodowościowa polskiej ludności rodzimej województwa gdańskiego w drugiej połowie lat

czterdziestych XX wieku [w:] Polityka germanizacyjna Trzeciej Rzeszy na Pomorzu Gdańskim

w latach 1939–1945, pod red. K. Minczykowskiej i J. Szilinga, Toruń 2007,

Cichoń P., Hładij M., Malec D., Malec J., Zarzycki Z., Historia administracji i myśli

administracyjne wybór źródeł, wydanie II uzupełnione, pod redakcją J. Malca, Kraków 2006,

Chełmecki T., Krótki zarys historii miasta Gniewu, Gniew 1933,

Ciechanowski K., Armia „Pomorze” 1939, Warszawa 1983,

Czaja S., Wspomnienia z działalności w Gniewie w latach 1919–1920, Gdańsk 1976,

Czyżewski Cz., Szanse i wyzwania gospodarcze, [w:] X-lecie samorządności lokalnej na

terenie powiatu tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew 2000,

Directorium Culmense pro anno 1926, Pelplin 1926

Directorium divini officii et missarum in usum universi Cleri Dioecisis Culmensis, Gdańsk

1907,

Dolata B, Wyzwolenie Polski 1944–1945, Warszawa 1971,

Duma J., Feleszko-Rzetelska E., Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisłą a dolną Odrą,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977,

Dzipanow R., I armia WP w bitwie o Wał Pomorski, Warszawa 1980,

Ejankowski J., Straż Ludowa w Gniewie, „Kociewski Magazyn Regionalny”, nr 2 z 1999 r.,

Elenchus omnium ecclesiarum necnon universi cleri Dioecesis Culmensis pro anno domini

1928, Pelplin 1928,

Ellwart J., Kociewie i Bory Tucholskie. Przewodnik turystyczny, Gdynia 2005,

Frydrychowicz R., Geschichte der Cisterzienserabtei Pelplin und ihre Bau-

und. Kunstdenkmäler, Düsseldorf 1905,

Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2009,

Głowacki J., Tajna Organizacja Wojskowa Pomorza, Gdańsk–Wrzeszcz 1969,

Gmitruk J., Zjednoczone Stronnictwo Ludowe 1949-1989, Warszawa 2004,

Górski G., Historia administracji, Warszawa 2002,

Grunt S., Budownictwo sakralne w diecezji pelplińskiej rok 2006, Pelplin 2007,

Grunt S., Budujemy Kościół Boży w pierwszej dekadzie diecezji pelplińskiej 1992-2002,

Pelplin 2002,

Grunt S., Nowe parafie, [w:] Kościół pelpliński na swoje XV-lecie 1992-2007, praca zbiorowa

pod red. ks. W. Klawikowskiego, Pelplin 2008,

Grunt S., Rewindykacja własności diecezjalnej i parafialnej, [w:] Kościół pelpliński na swoje

XV-lecie 1992-2007, praca zbiorowa pod red. ks. W. Klawikowskiego, Pelplin 2008,

Grzegorz M., Słownik historyczno-geograficzny komturstwa gniewskiego i okręgu nowskiego

wójtostwa tczewskiego w średniowieczu, Gniew 2009

Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Stargard Gdański 2008,

Hoffman B. Wykonanie bulli De salute animarum w Wielkim Księstwie Poznańskim, [w:]

,,Roczniki Historyczne”, R. VIII z 1932 r.,

Izdebski H., Historia administracji, wyd. III, Warszawa 1996,

Izdebski H., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2004,

Izdebski H., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, wyd. I, Warszawa 2001,

Janowski K. B., Źródła i przebieg zmiany politycznej w Polsce (1980-1989). Studium

historyczno-politologiczne, Toruń 2004,

Jesień 1939. Dokumentacja pierwszych miesięcy okupacji niemieckiej na Pomorzu Gdańskim,

opracował Jan Sziling, Toruń 1989,

Kisiel W., Ustrój samorządu terytorialnego w Polsce, Warszawa 2003,

Kociewie tczewskie, Tczew 2001,

Kociewskie trasy rowerowe, Tczew 2013,

Kościoły Diecezji Pelplińskiej, Tom II, Pelplin 2009,

Korzeniewski A. (red), ABC samorządu terytorialnego, Bydgoszcz-Łódź 2005,

Kowalkowski K., Miłobądz. Historia miejscowości i parafii 1250-2000, Miłobądz 2000,

Kowalkowski K., Z dziejów wsi i parafii Barłożno oraz wsi do niej należących, Gdańska

2003,

Kreja B., Nazwy miejscowe Kociewia i okolicy, Gdańsk 1988,

Kujot S., Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875,

Kulas J., Panorama wyborów samorządowych 1990-1998 [w:] X-lecie samorządności

lokalnej na terenie powiatu tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew

2000,

Landowski R., Nowy bedeker kociewski, Gdańsk 2002,

Laskowski S., Rolnictwo Pomorza w latach 1946-1980, Warszawa 1969,

Leoński Z., Organy administracji państwowej w RP, Poznań 1995,

Leoński Z., Samorząd terytorialny w RP, Warszawa 2002,

Lewandowska-Malec Izabela, Ustawodawstwo o radach narodowych w Polsce Ludowej

(1944-1990), [w:] Parlamentaryzm i prawodawstwo przez wieki, pod red. J. Malca i W.

Uruszczaka, Kraków 1999,

Lewandowska-Malec Izabela, Ustrój samorządu terytorialnego III Rzeczypospolitej. Zarys

wykładu, Kraków 2001,

Libiszewski L., Dzierżążno. Monografia wsi kociewskiej, Gdańsk 1985,

Lustracja województw Prus Królewskich 1765. T. 1, Województwo pomorskie. Cz. 2, Powiaty

tczewski, gdański i nowski, wyd. Jerzy Dygdała, Toruń 2003

Maciejewski T., Historia administracji, wydanie 2, Warszawa 2006,

Malmur I., Jędrzejewska A., Kapich M, Aspekt regionalny reformy oświaty w świetle Centrum

Edukacji Dorosłych w Tczewie, [w:] X-lecie samorządności lokalnej na terenie powiatu

tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew 2000,

Mapa potencjału społeczno-ekonomicznego gmin województwa pomorskiego. Raport

metodologiczny i analityczny, Gdańsk 2010,

Milewski J., Pojezierze kociewski i okolice. Przewodnik turystyczny, Gdańsk 1984,

Milewski J., Kociewie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Warszawa 1977,

Milewski J., Skonka Cz., Kociewie. Przewodnik turystyczny, Gdańsk 1977,

Muszczyński L., Zarys dziejów Powiatu Tczewskiego, Tczew 2010,

Nagórski M., Współpraca NSZZ ,,Solidarność” z samorządami lokalnymi w dziesięcioleciu

istnienia, [w:] X-lecie samorządności lokalnej na terenie powiatu tczewskiego, red. Jerzy

Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew 2000,

Najstarsze kościoły Kociewia, oprac. A. Grzyb i K. Strzeliński, Starogard 2007,

Ochendowski E., Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1996,

Ordo divini officii persolvendi missaeque celebrandae in usum Dioecesis Culmensis pro anno

domini 1932, Pelplin 1931

Ordo divini officii persolvendi missaeque celebrandae in usum Dioecesis Culmensis pro anno

domini 1939, Pelplin 1938

Piasecki A. K., Samorząd terytorialny w Polsce. Wymiar historyczny i polityczny, [w:]

Samorząd terytorialny w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. I regionalna konferencja

naukowa, redakcja P. Gołdyn, Konin 2005

Pierzynkowska G., Dwory, parki i folwarki Kociewie i Kaszub, Tczew 1998,

Pierzynowska G., Kapliczki i krzyże przydrożne Kociewia (tom drugi), Tczew-Pelplin 2005,

Podhorodecki L., Rapier i koncerz, Warszawa 1985,

Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. K. Perlbach, Danzig 1882 nr 609,

Powiat tczewski, Tczew 2002,

Rajchel K. (red.), Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego, ze szczególnym

uwzględnieniem aspektów prawno-organizacyjnych Policji, Warszawa 2009,

Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego, praca

zbiorowa pod red. F. Pankau, Gdańsk 2002,

Rocznik diecezji chełmińskiej 1991. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 1991,



Rocznik diecezji pelplińskiej 1998. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 1998,









Samorząd terytorialny w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. I regionalna konferencja

naukowa, redakcja P. Gołdyn, Konin 2005,

Samorząd terytorialny. Zagadnienia prawne i administracyjne, praca zbiorowa pod red. A.

Piekary i Z. Niewiadomskiego, Warszawa 1998,

Schlabrendorf F., Offiziere gegen Hitler, Frankfurt am Main und Hamburg, 1959

Seklecki S., Dzieje związku młodzieży wiejskiej na Pomorzu i Kujawach w latach 1957-1976,

Bydgoszcz 1987,

Skurzyński P., Pomorze, Warszawa 2007,

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa: nakł.

Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914,

Słyszewska A., Ickiewicz K., Źródło i pamięć – dziedzictwo kulturalne reionu, [w:] X-lecie

samorządności lokalnej na terenie powiatu tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz

Ickiewicz, Tczew 2000,

Sobczak K., Kierunek Bałtyk, Warszawa 1978,

Sobociński A., W., Z dziejów PPR i PPS w województwie gdańskim, Gdańsk 1988

Solecki B., Nowa Cerkiew i okolice, Gdańsk 1990,

Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chełmińskiej 1947, Pelplin 1947

Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chełmińskiej na rok 1958, Pelplin 1958,



Stapel, E. Od korzeni, Tczew 2002,

Strategia rozwoju i promocji Kół Gospodyń Wiejskich powiatu tczewskiego, Lignowy

Szlacheckie 2007,

Szubarczyk P., Niemiecka polityka narodowościowa na Pomorzu Gdańskim w okresie

okupacji 1939–1945 i jej skutki – na przykładzie powiatu starogardzkiego, [w:] Wyniszczyć –

Wypędzić – Wynarodowić. Szkice z dziejów okupacji niemieckiej na Kaszubach i Kociewiu

(1939–1945), pod red. G. Berendta, Gdańsk 2010,

Szulist W., Dekanat pelpliński (część druga), [w:] Kociewski Kwartalnik Regionalny.

Kwartalnik społeczno-kulturalny, nr 4 z 2011,

Szulist W., Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej 1772-1920. Tom II, Pelplin

2006,

Szulist W., Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej 1920-1939. Tom III, Pelplin

2009,

Szulist W., Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej do 1772 r. Tom I, Pelplin

2000,

Szulist W., Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej w latach 1945-1980, Tom V

część 2, Gdańsk 2010,

T. Bernstein T., Rutkowski A., Niemiecka administracja wojskowa na okupywanych ziemiach

polskich (1 września – 25 października 1939 r.), t. VI, Warszawa 1962,

Thöle-Jezierska A., Przekształcenia społeczno-gospodarcze obszarów wiejskich Pomorza

Nadwiślańskiego w latach 1988-1998, Toruń 2006,

Więckowski J., Madonny Pomorskie, Pelplin 2009,

Witkowski W., Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007,

Włochyń I., Gmina Tczew [w:] X-lecie samorządności lokalnej na terenie powiatu

tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew 2000,

Województwo pomorskie. Podregiony, powiaty, gminy 2004, Gdańsk 2004,





Wytrążek W., Samorząd terytorialny w XX wieku w Polsce, Lublin 2009,

Ziółkowski J. M., Świątynie kociewia tczewskiego, Tczew-Pelplin 2002,

Złota księga samorządu Tczewa 1990-2005, Tczew 2005

Żuchowski M., Dzieje administracji w Polsce w XX wieku, Warszawa 2011,

Monografia Pelplina

Documents

Transcript of Monografia Pelplina