Kwartalnik 'Studia Regionalne i Lokalne' - Teoria 'centrum ... · teoria centrum–peryferie ... ,...

Studia Regionalne i LokalneNr 2(40)/2010

ISSN 1509–4995

a R t y k u ł y

Janusz T. Hryniewicz*

teoRia „centRum–peRyfeRie” w epoce globalizacji

Przedmiotem opracowania jest ocena korzyści i strat płynących z uczestnictwaw globalnejgospodarce,dokonanazperspektywyteorii„centrum–peryferie”.Zczasemzyskownośćgłównychproduktówspadaiichprodukcjajestprzekazywanadoperyferii–tezapotwierdzona.Przeciwdzia-łatospadkowistopyżyciowejipośredniosprzyjastabilnościpolitycznejpaństwcentrum–tezapotwierdzona.Światowyrynekfinansowysłużyeksploatacjiperyferii–tezaniepotwierdzona.Spe-kulacjefinansowewcentrumprzyczyniająsiędodestabilizacjipolitycznejperyferii–tezapotwier-dzona. Imwiększypoziomuczestnictwapaństwaperyferyjnegowmiędzynarodowymsystemiegospodarczym, tymwiększe ponosi ono straty – teza niepotwierdzona, i tymwiększe korzyścipaństwcentrum–tezaniepotwierdzona.

teoria centrum–peryferie

Teoriacentrum–peryferiezwanatakżeteoriąrozwojuzależnegonarodziłasięw latach 60.w środowiskach socjologów i ekonomistówAmerykiŁacińskiejwtrakcierozlicznychpróbwyjaśnieniawzględnegoniedorozwojutegokonty-nentu.Spróbujmyzastanowićsięnadstatusemontologicznymdwukluczowychterminów tej teorii.Kategorie„centrum” i„peryferie”zdefiniujemy,nawiązu-jącdoklasykamyślineokonserwatywnejR.M.Weavera.Teoriatajest,wsensieideowym,biegunowoodmiennaodideikonserwatywnych,natomiastodwołaniesłużypodkreśleniujejuniwersalizmuimożliwościjejstosowaniaprzezzwolen-nikówróżnychideologiiiświatopoglądów.ZdaniemR.M.Weaveracentrumtokategoriaobrazującatakisposóbuporządkowaniaświata,wktórymczłowiekowiłatwoznaleźćprawdę,dobroipiękno.Najważniejszącechą„centrum”jestwe-wnętrznaintegracjainstytucji,ideiiwartości.Integracjazapobiegakonfliktom,gdynp.instytucjepchajączłowiekawinnymkierunkuniżwartości.Gdydojdziedotakiejrozbieżności,„centrum”siędezintegrujeistajesięperyferią.Peryferiajest kategorią obrazującą stan rzeczy polegający na współistnieniu fragmen-tówprawdy,cząstkowychwartości,częstowewnętrzniesprzecznych(napodst.:Weaver1996,s.8oraz59in.).Peryferiatochaos,acentrum–ład.Podążajączatymrozumowaniem,powiemy,żehistorycznecentrumwspółczesnegokapitali-zmutotakiemiejsce(miejsca),wktóryminstytucje,wzorykulturoweiwartościsąwzględnie zintegrowaneizgodnezlogikągospodarkirynkowej.Peryferieka-

* CentrumEuropejskichStudiówRegionalnychiLokalnychUniwersytetuWarszawskiego.

JANUSZT.HRYNIEWICZ6

pitalizmuzaśstanowiąmiejsca,wktórychniematakiejintegracji,np.istniejąfa-bryki,alesiłaroboczamapańszczyźnianeprzyzwyczajenia.Za klasyka i zarazem twórcę teorii rozwoju zależnego (centrum–peryferie)

uchodziRaulPrebisch.Rozwójzależnypoleganatym,żekształtisposóbfunk-cjonowaniagospodarkipaństwperyferiijestpodporządkowanyzaspokajaniupo-trzebpaństwcentrum.ZdaniemPrebischaniedorozwójAmerykiPołudniowejmacharakterstrukturalny,tzn.utrwalonyprzezmiędzynarodowerelacjeekonomicz-ne.UczestnictwokrajówAmerykiPołudniowejwtychrelacjachpolegam.in.nawiodącejrolisektoraeksportowegoinatym,żeeksportująonesurowceipro-duktyniskoprzetworzone.SektoreksportowykrajówpołudniowoamerykańskichjestpodporządkowanydecyzjompodejmowanymwuprzemysłowionychkrajachEuropyZachodniejiUSA,określonychmianemcentrum.Peryferiezatemtokra-jeAmerykiŁacińskiejiinneokreślanewówczas(wlatach60.)mianempaństwTrzeciegoŚwiata.Centrumdąży,zpowodzeniem,doutrwaleniatakiejstrukturycen,którafaworyzujepaństwaprzemysłowe.Jeżelikrajeperyferiinasycająswójsektoreksportowynowymitechnologiami,tozyskizezwiększonejwydajnościpracysąprzechwytywaneprzezzwiązkizawodowei innesektorywcentrum.Sektoreksportowyperyferiiniejest„motorem”rozwojugospodarczego,takjakdziejesięwkrajachcentrum(napodst.:Prebisch1959).Zawłaszczaniebogactwaprzezcentrumniejestwyłączniedomenąkapitali-

stówhandlującychzpaństwamiperyferyjnymi.Korzystająnatymrównieżpra-cobiorcy,dziękiczemuspadapoziomniezadowoleniaikontestacjikapitalizmuwpaństwachcentrum.Wtensposóbperyferiefinansująbezpieczeństwosocjalneiprzyczyniająsiędostabilnościpolitycznejwpaństwachcentrum.Międzynarodowestosunkiwymianycechujebiegunowośćpolegającanatym,

żejednastronatrwaledominujeijestuprzywilejowana,druganatomiastjestzdo-minowana ipokrzywdzona (Evers,Vogan1987, s.339).Po IIwojnie świato-wej,azwłaszczapodokończeniuprocesudekolonializacji,wlatach60.,konflik-tymiędzymocarstwamizastąpionoideąjednegocentrum.Centrumdecydujezawszystkiepaństwa,włączającjewjednolitąstrukturęipoddającdziałaniuwspól-negoprawa–dążeniadozysku i akumulacji.Panowaniecentrumutrwala sięirozszerzam.in.dziękiinstytucjommiędzynarodowym(ONZ,BankŚwiatowy,UE,WTOitp.)a takżeprawumiędzynarodowemu(Hardt,Negri2005,s.23–30).Mimozakończonejdekolonializacjiznacznaczęśćnowegobogactwawpań-stwachcentrumpochodzizbyłychkolonii(Amir1974).NiedorozwójgospodarczyAmerykiŁacińskiejjestnastępstwemhistorycznego

procesurozwojukapitalizmuwkrajachkolonialnychimetropolii.Procestenwy-tworzyłswoistąstratyfikację,polegającąna tym,żestolicakolonialna i jejsek-toreksportowyzostałypodporządkowanemetropolii,alesamazkoleijestnaro-dowąmetropoliądlaotaczającegojąterytorium.CałośćtworzyłańcuchdominacjiodmetropolitalnegocentrumwEuropieczyUSAażponajdalszezakątkiamery-kiŁacińskiej(Frank1987,s.88–91).Handelmiędzynarodowyniejestnarzędziempodnoszeniastandardużycia,aleformąeksploatacjiuprawianąprzezpaństwaprze-mysłoweiichmultinarodowekorporacjewobecnarodówperyferii.Dlategopań-

TEORIA„CENTRUM–PERYFERIE”WEPOCEGLOBALIZACJI 7

stwaAmerykiPołudniowejpowinnyodgrodzićsięodrynkuświatowegopoprzeztaryfyibarierycelneorazzmierzaćdozastąpieniasektoraeksportowegodziałalno-ściąnarzeczrozwojuwłasnegoprzemysłu(Yergin,Stanislaw2002,s.232–244).Wmyśltychkoncepcjiniedorozwójperyferiijestfunkcjązachowańkrajów

centrum.Wramachistniejącegosystemustosunkówgospodarczychkrajeperyfe-riizawszebędąbiedne,chybażealbosięodseparują,alboopuszczątensystem.Istniejejednakjeszczeinnawersjateoriicentrum–peryferie.Jednymzjejtwór-

cówjestFernandoCardoso–socjologiprezydentBrazyliiwlatach1995–2002.Cardosopodzielapodstawowezałożeniateoriizależności,jednakniezalecase-paracji odgospodarki światowej, ale uruchomieniewewnętrznych czynnikówrozwojowychnarzecztworzenianowychszansrozwojugospodarczego.Wtymcelunależyrozpoznaćrelacjemiędzygrupamiinteresuwpaństwieperyferyjnym.Grupytetworząsięnabaziesektorówgospodarczychiswymizachowaniamiłą-cząsferęekonomicznąipolityczną(politycznąwtymsensie,żedążądotego,abydobrosektoragospodarczegostałosięwytycznąpolitykipaństwowej–Cardoso,Faletto2008,s.36–38).Ideałemjestrozwójprzemysłowykontrolowanyprzezpaństwo,angażującygrupy,którychinteresysązgodnezwymogamirozwoju,aleotwartynarynekświatowy(ibidem,s.140in.).Teoriarozwojuzależnegozdobyładużąpopularnośćwświatowychnaukach

społecznychipublicystyce,zwłaszczawlatach70.Nadaljednakterminologiaiargumentacjaodwoływałysiędolatynoskichdoświadczeńkolonialnychineo-kolonialnych.Przezpojęciecentrumrozumianokrajeonajwyższympoziomierozwojuprzemysłu, ideałemrozwojowymzaśbyłouprzemysłowienie. Jednakwlatach80.państwacentrumzaczęływchodzićwepokępostindustrialną.Ztegowzględuzwolennikomteoriizależnościcoraztrudniejbyłoodeprzećzarzuty,żeichdiagnozysąnietrafneiżeszukająźródełsukcesunarodowegotam,gdzieichjużniemainiebędzie.Dalszy rozwój teorii centrum–peryferie przebiegał zatem dwoma drogami.

Zarzuconomianowiciedociekanianadrozwojemzależnymijegoanaliząwka-tegoriachwyzysku,przymusuieksploatacji.Teoriacentrum–peryferienabiera-łacorazbardziejuniwersalnegocharakteruizaczynałabyćtraktowanajakopra-woogólneregulująceiobjaśniającerelacjeekonomiczneipolitycznewszelkichznanychcywilizacji(całościzłożonychcoznajmniejkilkuorganizmówpaństwo-wych),takżeprzednowoczesnych.NaprzykładR.Szulstwierdza,że:„historięświata,awnimhistorięstosunkówpolitycznych,możnaopisaćjakohistoriępo-wstawania,rozkwitu,ekspansji iupadkucywilizacji,awramachcywilizacji–kształtowaniasięcentrumlubcentrów,rozwojuiupadku,ichprzemieszczaniasię,rywalizacjiiwspółpracypomiędzynimi.Każdązcywilizacjimożnauznaćzasystemcentrum–peryferie”(Szul2010,s.41).Drugadrogarozwojuteoriipo-legałanakontynuowaniuposzukiwańodpowiedzinapytanie,wjakisposóbpań-stwacentrumwykorzystujądominacjępolitycznąiekonomicznądoeksploatacjiiutrzymywaniaperyferiiwstanieniedorozwoju.Wtrakciedalszychrozważańdokonanazostaniekrótkaprezentacjategopodejściaorazempirycznaweryfika-cjajegogłównychtez.

JANUSZT.HRYNIEWICZ8

UnowocześnienieizarazemuniwersalizacjadrugiejdrogirozwojowejteoriidokonałosięzasprawąImmanuelaWallersteina.Wallerstein rozszerzył teorięrozwojuzależnegonaświatowysystemgospodarczo-polityczny.Jegozdaniemnowoczesnysystemświatowyskładasięzkapitalistycznejgospodarkiświato-wejorazsuwerennychpaństw.Systemtenjestzdominowanyprzezrelacjerdzeń(centrum)–peryferieirządzonyprzezdążeniedonieustannejakumulacjikapi-tału(Wallerstein2004,s.62i63).Systemkapitalistycznyzostałzapoczątkowa-nywXVIw.iosiągnąłwymiarglobalnywpołowieXIXw.,kiedytozostaławeńwłączonaAzjaWschodnia.CytowanyautorpodzielaprzekonanieMarksaoupad-kukapitalizmu,jednakniewnastępstwiewalkiklas,aleprocesówgeopolitycz-nych.Nastąpitobowiem,gdyperyferiezostanąwłączonedogospodarkiświa-towej,wzrosnąkosztysiłyroboczejizasobówsurowcowych,codoprowadzidozałamaniagospodarkiiprosocjalistycznychzmianpolitycznychwskaliświata(Wallerstein2007a).Wramachkapitalistycznegopodziałupracymożnawyróżnićcentralne i pe-

ryferyjne procesy produkcyjne;tepierwszetworząproduktyperyferyjne,apro-cesycentralnesąźródłemproduktówwiodących.Produkty wiodącecechujeza-równonowość,jakiznaczącyudziałwświatowymrynkutowarów(wXVIIIw.procescentralnystanowiłaprodukcjatekstylna,aw2000r.byłyniminp.produk-cjaoprogramowania,farmaceutykówczyinżynieriagenetyczna).OpróczpaństwcentrumiperyferiiWallersteinwyróżniapaństwapółperyferyjne„ostosunko-worównympołączeniuprocesówprodukcyjnychobutypów”(tzn.centralnegoiperyferyjnego),takiejaknp.KoreaPołudniowa,Brazylia(Wallerstein2007b,s.47–49).Państwacentrumsątakżeokreślanemianemrdzenia(core).Wytwarzanieproduktówwiodących jest skoncentrowanewpaństwachcen-

trum,którezapomocądziałańadministracyjnych(np.ochronapatentowa,sub-wencje, zwolnienia podatkowe) sprawiają, że firmy je produkujące uzyskująstatusquasi-monopoliwobecimporterówwpaństwachperyferii ipółperyferii.Dziękitemuproducenciowimająmożnośćdyktowaniakorzystnychdlasiebiecenniewspółmiernychdokosztówprodukcji.Wtensposóbzagarniajączęśćzy-sków,któremoglibyuzyskaćimporterzywpaństwachperyferyjnych.Peryferyjneprocesyprodukcyjnemająkonkurencyjnycharaktericechujejerywalizacjapro-ducentówwyrobówniewiodących(centrum–monopol,peryferie–konkuren-cja).Konkurencjawytwórcówperyferyjnychpowoduje,żezyskiproducentówdążądozrównaniasięzkosztamilubconajmniejnierosną(napodst.:Wallerstein2007b,s.44–47).Cyklżyciaproduktuwiodącegotrwaokoło30latibranże niegdyś wiodące

stopniowo stają się peryferyjne, spada ich produktywność i są przenoszone do państw półperyferyjnych lub peryferyjnych(Wallerstein2007b,s.48),np.tekstyliaiprodukcjastali.Przenoszenieprodukcjinieoznacza,żezmniejszasiędystansmiędzybogatymiibiednymi.Rozwój jednych krajów zawsze oznaczał relatywne osłabienie innych.Wefekcierozwarstwienieekonomiczneispołecz-nestalerośnie(Wallerstein2004,s.72).Wlatach1967–1973zostałazapoczątko-wananowafazarozwojuświatowegosystemukapitalistycznego.Polegaonana


tym,żewielcykapitaliści(wpaństwachcentrum)przenosząkapitałyzproduk-cjidosferyfinansowej.Latynoscyklasycyteoriizależnościzwracaliuwagęnato,żemiędzynarodowestosunkigospodarczeiopartynanichświatowysystemfinansowysłużyłytemu,abypaństwacentrumfinansowałyusiebierozwójprze-mysłukosztempaństwperyferyjnych.NatomiastzdaniemWallersteinapaństwacentralneniesąjużcentramiprodukcji,aleakumulacjifinansowej.Spekulacjefi-nansowemająwiększeznaczeniedlatworzeniazyskówniżprodukcja.Światowysystemfinansowytakżesłużyeksploatacjiperyferii,alenietworzynowychformgospodarczych.Globalnysystemfinansowyulegaprzemianompolegającymnatym,żedolat80.spekulacjefinansoweograniczałysiędokonstruowaniakredy-tówdlakrajówperyferyjnych,apóźniejzadłużaniasięrząduUSA(Wallerstein2004,s.64oraz80i81).Natrafiamytunasłabypunktteoriicentrum–peryferie.Zauważmybowiem,żegdyrządUSAkreujekredyt,stanowionwskaźnikeks-ploatacjikredytobiorcyprzezUSA,jeżelizaśrządUSAbierzekredyt,toteżjesttowskaźnikeksploatacjikredytodawcyprzezUSA.Problemtenzostanieszerzejomówionywdalszejczęści.Podobniejaklatynoscyprzedstawicieleteoriizależności,Wallersteinkładzie

silnynacisknamocpolitycznąutrwalającąizarazemkształtującąświatowesto-sunkigospodarczestosowniedowłasnychinteresów.Od1945r.zarysowałasięhegemoniaUSA,alezdaniemWallersteina„jej fundament, przewaga produk-tywności, musi nieuchronnie zostać podkopana”;odlat1967–1973względ-neosłabieniegospodarczeUSApostępujebowiemszybkonakorzyśćEuropyZachodniejiJaponii(Wallerstein2004,s.84).Podsumujmykluczowetwierdzeniateoriicentrum–peryferie,którewtrakcie

dalszychanalizzostanąpoddaneempirycznejweryfikacji.Centrum – centralne procesy produkcyjne i produkty wiodące. Z czasem

zyskownośćproduktówwiodącychspadaiichprodukcjajestprzekazywanadoperyferii.Przynositokorzyścinietylkoinwestorom,lecztakżespołeczeństwompaństwcentrum;przeciwdziałaspadkowistopyżyciowejgrupdotkniętychbezro-bociemlubzmniejszeniempłacrealnychipośredniosprzyjastabilnościpolitycz-nejwpaństwachcentrum.Kapitalizmwcentrummacharakterfinansowy–opar-tynaspekulacji.Kapitalizmfinansowyniefinansujesferyrealnejorazprzyczyniasiędostagnacjigospodarczejwcentrum.

Peryferie – peryferyjne produkty i procesy produkcyjne (niewiodące, schyłkowe).Światowyrynekfinansowysłużyeksploatacjiperyferii.Spekulacjefinansowewcentrumprzyczyniająsiędodestabilizacjipolitycznejperyferii.Imwiększypoziomuczestnictwapaństwaperyferyjnegowmiędzynarodowymsys-temiegospodarczym,tymwiększeponosionostratyitymwiększesąkorzyścipaństwcentrum.

Geopolityka. Przewagaproduktywnościdotychczasowegohegemonacentrumgospodarczego–USA–sukcesywniesięzmniejszanarzeczEuropyZachodniejiJaponii.

JANUSZT.HRYNIEWICZ10

Deindustrializacja i „fabryki świata”. Procesy i wyroby centralne oraz peryferyjne

Wtrakciedalszychrozważańzostaniepoddanaweryfikacjinastępującateza:z czasem zyskowność produktów wiodących spada i ich produkcja jest prze-kazywana do peryferii. Przemysłprzetwórczyprzestajebyćcentralnymproce-semprodukcyjnym.Rozpoczynasięspadekjegoudziałuwtworzeniudochodunarodowegoiwstrukturzezatrudnienia.Itaknp.wlatach1975–1991relatywnienajwiększespadkiudziałuprzemysłuwtworzeniudochodunarodowegoodno-towanoweFrancji,z36,1%do21,2%,wWielkiejBrytanii:z26,5%do21,4%,weWłoszech:z27,7%do22,0%iUSA:z21,9do17,4%(Klamut1996,s.169).Wroku1970wkrajachG-7(USA,Kanada,Japonia,Francja,WielkaBrytania,Niemcy,Włochy)pracownicyprzemysłustanowili38,2%ogółuzatrudnionych,natomiastw2007r.jużtylko23,7%.Relatywnienajwiększespadkiodnotowa-now:USA(z34,4%do19,8%),Francji(z39,2%do22,6%),WielkiejBrytanii(z44,8%do22,2%).Towarzyszyłytemuzmianystrukturalnepolegającenakurczeniusiętradycyj-

nychbranżprzemysłowychigwałtownejekspansjiwyrobówzzakresuelektro-nikikomputerowej.PrzyjrzyjmysięprzebiegowitychprzemiannaprzykładzieUSA.

Tab. 1. Indeks produkcji wybranych produktów i gałęzi przemysłu w USA w latach 1972–2006; rok 2002 = 100

Wyszczególnienie 1972 Największa wartość indeksu i rok jej osiągnięcia

2006: wszystkie gałęzie przemysłu = 111,1

Tekstylia 86,4 Rok 1997 = 116,1 92,7

Odzież 191,4 Rok 1978 = 201,1 80,7

Produkcja metali 121,8 Rok 1974 = 145,3 112,0

Rok 1982 = 81,5

Przetwórstwo metali (fabri-cated metal products)

69,6 Rok 2000 = 111,2 108,9

Komputery i podobne wyroby elektroniczne

1,1 169,1

Źródło: na podst.: US Census Bureau, Business Enterprise 2008, tab. 764.

Wyraźniewidocznyjestschyłkowycharaktertradycyjnychbranż,zwłaszczanatlewzrostuprodukcjikomputerówipodobnychwyrobówelektronicznych–produkujesięich169razywięcej.Metalurgiaszczytmożliwościwzrostuosiąg-nęłajużw1974r.,adnow1982r.Prosteipracochłonnedziedzinyprodukcjimetalizostaływramachoffshoringuprzekazanedokrajówoniższychkosztachprodukcji,natomiastwUSApozostałanajbardziejwyrafinowanaczęśćprodukcjimetaliorelatywniedużejproduktywności(wartośćwyrobuprzeliczonanakosz-ty,pracownikówalbonajednostkęczasupracy)itapodlegapewnemuwzrosto-


wi.Równiedawno,bow1978r.,szczytmożliwościwzrostuosiągnąłprzemysłodzieżowy,adziewiętnaścielatpóźniej–przemysłtekstylny.Zjawiskomdeindustrializacjiwjednychregionachświatatowarzyszyprzej-

mowanieperyferyjnychprocesówprodukcyjnychprzezpaństwadotychczassła-biejuprzemysłowione.NajwiększesukcesywtejdziedzinieodniosłyChiny:np.w1969r.zajmowałyósmemiejscenaświeciewprodukcjistalisurowej–15mlnton,liderembyłyzaśUSAprodukujące128mlnton.Natomiastwroku2006świa-towymlideremwtejdziedziniestałysięChiny,któreprodukowały422,7mlnton(ponad20razywięcejniżw1969r.),drugiemiejscezajmowałaJaponiazwyni-kiemprawieczteryrazymniejszym,116,2mlnton.NatomiastprodukcjawUSAspadłado98,6mlnton(napodst.:Rocznik Statystyczny 1970,s.608orazNation Master).Podobniejestzinnymiwyrobamiperyferyjnymi.Produkcjabutówwla-tach1980–1989wzrosławChinachsześciokrotnie,z157do1104mlnpar,wtymsamymczasiewUSAspadłaz386do225mlnpar,podobniebyłowinnychpań-stwachcentrum,np.ponaddwukrotnyspadekodnotowanowHolandii(z12,1do5,7mlnpar)(Rocznik Statystyczny1992,s.354).Innymtypowoperyferyjnymwyrobemjestodzież.ŚwiatowyrynekzdominowałytuChiny,którew2006r.miały31%udziałuwglobalnymeksporcie,wporównaniuz8,9%wroku1990(IzbaBawełny2006–2008).Kolejnymprzykłademprzejmowaniaprodukcjiprzemysłowejnadużąskalę

mogąbyćprocesyzachodzącewIndiach.Jeśliprzyjmiemywielkośćprodukcjiwlatach1993–1994jako100,wroku2008nastąpiłkilkakrotnywzrostproduk-cjiperyferyjnychwyrobówprzemysłowych.Wskaźnikprodukcjiczęściiwypo-sażeniapojazdówtransportowychosiągnąłwartość443,produkcjimetali326,produktówtekstylnychiubiorów284,wełny,jedwabiuiwłókientekstylnych–284,1(GovernmentofIndia2008).Opisanewyżej zjawiskaprzejmowaniaperyferyjnychprocesówprodukcyj-

nychopróczChiniIndiidotyczątakżeinnychpaństw,głównieazjatyckich,ta-kichjaknp.Indonezja,Malezja,Wietnamitd.Wtensposóbtworząsiętzw.fabry-kiświata,czylikrajespecjalizującesięwwytwarzaniuwyrobówperyferyjnych.Produkcjawfabrykachświatamożebyćrealizowanawrodzimychfirmachorazwfiliachprzedsiębiorstwzpaństwcentrum.Wtymdrugimprzypadkumożesta-nowićnarzędziebardzodużejpoprawyproduktywnościfirmmacierzystych,np.wlatach90.szwedzkiefirmyprodukcyjnepodniosłyswąwydajnośćwSzwecjio16%,awfiliachzagranicznycho180%(Thurow1999,s.61).

Geopolityczne następstwa procesów deindustrializacji i reindustrializacji

Wtym fragmencie rozważańzajmiemy siękolejną tezą teorii centrum–pe-ryferie,zgodniezktórąprzekazywanie produkcji wyrobów schyłkowych do państw peryferii przynosi korzyści nie tylko inwestorom, lecz także społe-czeństwom państw centrum; przeciwdziała spadkowi stopy życiowej grup dotkniętych bezrobociem lub zmniejszeniem płac realnych i pośrednio sprzy-ja stabilności politycznej.


Wmyślteoriicentrum–peryferieprzenoszeniukapitałówzprodukcjidosek-torafinansowegotowarzyszy„eksportmiejscpracy”pozacentrumświata.Wla-tach80.i90.wUSAiwmniejszymstopniuwEuropieZachodniejlikwidowanebyłystanowiskapracyrelatywniewysokoopłacane–wprzemyśle.Nowemiej-scapracypowstajągłówniewusługach,aledośćczęstowymagająonemniej-szychkwalifikacjiisąznaczniegorzejopłacane.Znacznaczęśćnowychmiejscpracytoniepełne–godzinowe,półetatowelubsezonowezatrudnienie.Wnaj-większymstopniudotyczytozawodówrobotniczych,fizyczno-umysłowychorazpracownikówbiurowych.WUSA redukcjomzatrudnienia towarzyszy spadekpłacrealnych,zwyjątkiempłacuzyskiwanychprzez1/5najlepiejzarabiających.Wefekciespadaliczebnośćklasyśredniej(osóbuzyskującychśredniedochody)iwzrastarozpiętośćdochodówmiędzynajbogatszymiicałąresztąspołeczeństwa(Thurow1999,s.39in.;Luttwak2000,s.102in.).Itakwlatach1980–1997pła-cagodzinowa(wcenachz1982r.)wsektorzeprywatnympozarolnictwemspa-dłaz7,78do7,66USD(Thurow1999,s.118).Wpaństwachcentrumpowinnotoskutkowaćniepokojamispołecznymiide-

stabilizacjąpolityczną.Taksięjednakniestałoisystemydemokratycznepaństwcentrumwostatnich20–30latachcechowaławzględnastabilnośćpolityczna.Jakmożnaobjaśnićtenfenomen?Jakwynikazbadańnadglobalizacjąibiedąwpań-stwachcentrum,deindustrializacjaibezrobociebyłydośćskutecznierównowa-żonepolitykąspołecznąprzeciwdziałającąpowiększaniusięliczbyludnościży-jącejponiżejgranicybiedy(Breadley,Huper,Nielsen,Stephens2003).Drugim,byćmożenawetważniejszymczynnikiemstabilnościpolitycznejwydajesięzja-wiskorelatywnegokształtowaniasięcenartykułówzaspokajającychpodstawowepotrzebygospodarstwdomowych.Natleokołodwukrotnegowzrostucenogó-łudóbriusługcenyproduktówzaspokajającychpodstawowepotrzebyżyciowezmieniłysięnieznacznie,aniektórenawetsięzmniejszyły.Stałosiętakdziękitemu,żeznakomitawiększośćtychdóbrjestprodukowanaw„fabrykachświa-ta”.Nieulegabowiemwątpliwości,żegdybydobratebyłyprodukowanewpań-stwachcentrum,niemożliwebyłobyutrzymanietakniskichcenzewzględunakosztypracy.Itaknp.wUSAwlatach1992–2006kosztypracywsektorzepoza-rolniczymwzrosłyo24,6%,wprzemyśleprzetwórczymcoprawdazmalały,aletylkoo1,5%(USCensusBureau,Business Enterprise2008,tab.770).Winnymdużympaństwiecentrum,wNiemczech,wlatach1991–2007wskaź-

nikinflacjibyłnieconiższy,aletendencjewzakresiekształtowaniasięcenmebli,ubiorówibutówtakiesamejakwUSAiWielkiejBrytanii(Consumer Price Index for Germany2008).Urządzeniemieszkania,odzież,wychowaniedzieci,rozryw-kidomoweniezdrożały,awręczrelatywnie,natleinnychdóbr,staniały.Jakpokazującenyodzieży,największekorzyściztransferuprodukcjido„fa-

brykświata”odniosłykobiety.Możnasądzić,żeznacznaczęśćklasyrobotni-czej i średniejnieprzejawiaaspiracjidokorzystaniazwyrafinowanychusługczyubieraniasięwluksusowychbutikach.Wodniesieniudotychgrupewentu-alneobniżeniepłacrealnychwcaleniemusiałoskutkowaćwyraźnieniższympo-ziomemzaspokojeniapodstawowychpotrzebgospodarstwadomowego(zwy-


jątkiemżywności).Możnazatemsądzić,żepoziomodczuwanychdolegliwościzwiązanychzutratąpracyczyobniżeniemrealnychdochodówgospodarstwado-mowegobyłznacznieniższy,niżbytowynikałozpobieżnegooglądustatystykgospodarczych.Konkludując,stwierdzićnależy,żeprzekazywanie produkcji wyrobów schyłkowych do „fabryk świata” przeciwdziała obniżaniu się stopy życiowej i pośrednio sprzyja stabilności politycznej w państwach centrum.

Tab. 2. Wskaźnik cen wybranych trwałych dóbr konsumpcyjnych w miastach USA w sierpniu 2008 r. i w Wielkiej Brytanii na koniec roku 2007

USA, sierpień 2008 r. Wielka Brytania, koniec roku 2007c

Przeciętne ceny ogółu dóbr w latach 1982–1984 = 100, ceny w sierpniu 2008 = 218, 88a

Indeks cen detalicznych ogółu dóbr w Wielkiej Brytanii, rok 1987 = 100; rok 2007 = 206,6

Hardware ICT + usługi 10,0a

Komputery osobiste z wyposażeniem

92,9a Domowe urządzenia elektryczne – 73,2

Meble i wyposażenie sypialni 124,8b

Meble pokojowe, kuchenne i stołowe

90,7b 150,5

Naczynia kuchenne 72,5b

Zegary i artykuły dekoracyjne 69,7b

Odzież męska i chłopięca 110,2b 95,8

Odzież damska i dziewczęca 104,2b 67,0

Buty 121,9b 110,0

Zabawki 66,4b Odzież dziecięca – 88,8

Sprzęt audiowideo 102,6b

Wyposażenie audio 51,1b

Inny sprzęt wideo 19,9b

Źródła: a Consumer Price Index 2008, tab. 2; b Consumer Price Index 2008, tab. 3; c Focus on Consumer Price Indices 2008, tab. 4.10.

Światowy system finansowy

Zweryfikujemyteraztezę,zgodniezktórąkapitalizm w centrum ma charak-ter finansowy, oparty na spekulacji. Kształtisposóbfunkcjonowaniaświatowe-gosystemufinansowegosąnastępstwem:zastosowaniatechnologiiinformacyj-no-komunikacyjnychdoobsługitransakcjifinansowych,powstaniabankowościinwestycyjnejinowoczesnejinżynieriifinansowej.Technologieinformacyjno-komunikacyjnepojawiłysięjużwlatach70.,nato-

miastichgwałtownyrozwójrozpocząłsięwkońculat80.,kiedywyraźniestaniałyprocesoryiopłatytelekomunikacyjne:„Wymianadanychstałasięśmiesznietania.Zaczęłasięwyłaniaćwielkasiećiobjawiłasięjejsiła”(Kelly2001,s.23).JakpiszeCh.Geisst,autorksiążkiohistoriiWallStreet,dziękirewolucjitech-

nologicznejpodkonieclat70.zapoczątkowanyzostałniebotycznywzrosttrans-


akcji giełdowych” (Geisst 2008).Należy się zgodzić zE.Gostomskim,którystwierdza,że„siłąsprawczązmianstrukturalnychnarynkachfinansowychbyłaliberalizacja i deregulacja tych rynków oraz postęp w przetwarzaniu danychitechnologiachtelekomunikacyjnych”(Gostomski2008).Równolegledotychprocesówrozpoczęłasięekspansjabankowościinwesty-

cyjnejuosabianaprzezbankiinwestycyjneifunduszeinwestycyjne.Wdalszejczęścianalizterminytebędąużywanezamiennie.Bankiifunduszeinwestycyj-neistniałyoddawna,jednakwlatach80.i90.dokonałysięjakościowezmianyichotoczeniazwiązanezadaptacjąinnowacjiwypracowanychwsektorzeICTdoobsługisektorafinansowego.Internetstworzyłmożliwośćnieprzerwanychglo-balnychoperacjigiełdowych.Nastąpiłbezprzykładnywzrostliczbybankówin-westycyjnych;równieżtradycyjnebankikredytoweorazwszelkieinneinstytucjefinansowezaczęłytworzyćwłasnefunduszeinwestycyjne.EkspansjabankowościinwestycyjnejrozpoczęłasięwUSAodbardzoskrom-

nych,jaknaAmerykę,środków.W1993r.prywatnefunduszeinwestycyjneope-rowaływUSA„tylko”22mldUSD,sześćlatpóźniejzgromadziłyjużpięcio-krotniewięcej,bo108,1mldUSD(Craig2002).Jeszczebardziej imponującorozwijały się amerykańskie funduszeodważnych inwestycji (venture capital),którez3,9mldUSDw1993r.urosłyprzezsześćlatprawiedwunastokrotnie,do46,6mldUSD(Craig2002).Niezwykleszybkirozwójbankowościinwestycyj-nejwlatach90.byłkontynuowanyzrównąsiłąwXXIwieku.Globalna bankowość inwestycyjna uzyskała w 2007 r. przychody równe

84,3blnUSD,byłyoneponaddwukrotniewyższeniżw2003r.Tylkowlatach2006/2007przychodytewzrosłyo21%.Podobnie jakinnesektorygospodar-kiopartejnawiedzyświatowabankowośćinwestycyjnazostałazdominowanaprzezUSA,skądpochodziło53%jejkapitału.WkładEuropy,AfrykiiBliskiegoWschoduwynosił32%,aAzji15%(IFSLResearch2008,s.7).Nastałczasinnowacjiwzarządzaniuryzykiemicorazbardziejwyrafinowanej

inżynieriifinansowej.Itaknp.wszeregachpracownikówfunduszyinwestycyj-nychcorazwięcejbyłomatematykówifizyków,ponieważposiedlionibiegłośćwrachunkuróżniczkowymidziękitemumoglikonstruowaćskomplikowanerów-naniaprzewidująceprzyszłekursypapierówwartościowych (Cieśliński2008).Rozwójmetodologiizarządzaniaryzykiemskutkowałzaśkolejnymiinnowacja-miwpostaciinstrumentówpochodnych–derywatów.Najogólniejrzeczbiorąc,systemtenpoleganatworzeniu,poprzedzonymskomplikowanymiobliczeniami,nowychpapierówwartościowychnapodstawiejużposiadanych.Tenowepapierymogąbyćwymienionenapieniądze,aleponieważtylkopierwszypapierjestna-stępstwemposiadaniarealnegopieniądza,todrugiikażdynastępny–jużnie.Nowatorstwoinżynieriifinansowejpolegałonatym,żerozkładałaonaryzy-

konawielepodmiotówuczestniczącychwsystemiefinansowym.Innykorzystnyefektjejrozwojupolegałnakreacjikapitałuinwestycyjnegopoprzezsumowanieiwymieszaniepieniędzyrealnychzderywatami.Wefekciefunduszeinwesty-cyjnezwiększałyrozmiarykapitałuinwestycyjnegoizapewniałygowznaczniewiększychilościach,niżmogłybytouczynićtradycyjnebankikredytowe.


Globalnyrynekderywatówrozwijałsięrównolegledorozwojutechnologiiin-ternetowych.Zanimwmomencierozpaduw2008roku,przybrałiściegargan-tuicznerozmiary,jużwcześniejwzbudzałniepokójanalityków.Jużnapoczątkulat90.MartiniSchumanoszacowali,żetylko2–3%światowychtransakcjifinan-sowychsłużyłobezpośredniopotrzebomprzemysłuihandlu(Martin,Schuman1999,s.66).Wszacunkutymnieuwzględnionowkładuusługwtworzeniereal-nychpieniędzy,stądjegodośćdramatycznywydźwięk.KilkanaścielatpóźniejD.Grajpisał,żew2007r.rynekderywatów36-krotnieprzewyższyłamerykań-skiPKBi„sumaprawdziwychpieniędzymożestanowić2–3%wartościkontrak-tównainstrumentypochodne”(Graj2008,s.31).Spróbujmywprzybliżeniuodnieśćwartośćświatowegorynkuinstrumentów

pochodnychdorealnychprocesówgospodarczych.Wlatach2004–2007świa-towyrynekderywatówwzrósło130%iosiągnąłwartośćokoło600blnUSD(Kolany2008).Według szacunków jednegozdużychbankówmiędzynarodo-wychwartośćświatowegorynkuderywatówosiągnęławgrudniu2007wartość596blnUSD(BankforInternationalSettlements2008,tab.1).Przyjmijmy,żemiernikiemrealnychprocesówgospodarczych(pieniędzyrealnych)jestwartośćPKB.W2007r.światowyPKBwynosiłniecoponad54blnUSD(UnitedNations2008).

Tab. 3. Globalny rynek derywatów, światowy PKB i ich wzrost w latach 1995–2007

Światowy rynek derywatów

Przeciętna roczna rata wzrostu w latach 1995–2004

Przeciętna roczna rata wzrostu w latach 2004–2007

Wartość światowego rynku derywatów mierzona wartością kontraktów w grudniu 2007 r.

20%a 33%a 596,004 bln USDb

Światowy PKB

Roczne wzrosty w latach 1993–2004, w procentach = 2,9

Roczne wzrosty w latach 2005–2007, w procentach = 3,7

Wartość światowego PKB w roku 200754 635 bln USDc

(9,2% wartości derywatów)

Światowe bogactwo

Wartość bogactwa świata w 2007 r. oszacowano, przyjmując założenie, że relacja między światowym PKB a światowym bogactwem jest taka sama jak w 2000 roku (wyliczona przez badaczy z Uniwersytetu ONZ) i wynosi 1:3

27–28% wartości derywatówd

Źródła: a Bank for International Settlements 2007, s. 1; b Bank for International Settlements 2008, tab. 1; c United Nations 2008; d obliczenia własne na podst: Davies et al. 2006, s. 2 oraz United Nations 2008.

PKBjestmiernikiemtego,cowytworzonowdanymroku,idlategozwolenni-cyinżynieriifinansowejmogąargumentować,żederywatymająpokryciewca-łymdotychczaswytworzonymbogactwieświatowym.Próbęoszacowaniabo-gactwaświatowegopodjęlim.in.badaczezUniwersytetuONZ.Zichszacunków


wynika,żewartośćświatowegobogactwaw2000r.byłarównatrzykrotnejwar-tościświatowegoPKB(Daviesetal.2006,s.2).Przyjmującidentycznezałoże-nia,wartośćświatowegobogactwaw2007r.możemyoszacowaćnaniecoponi-żej1/3wartościświatowegorynkuderywatów.Niezależnieodróżnychzastrzeżeń,jakiemożnawysunąćpodadresemprecyzji

zamieszczonychtupomiarówiichtrafnościdiagnostycznej,wynikaznichnie-podważalnywniosek.Rozziewmiędzywartościąrealnychprocesówgospodar-czychawartościąwytworówinżynieriifinansowejstałsięnatyleduży,żeokre-śleniekapitalizmfinansowywydajesięuzasadnione.

teza mówiąca o tym, że kapitalizm w centrum ma charakter finansowy, oparty na spekulacji, uzyskała wystarczające potwierdzenie empiryczne. Trzebajednakstwierdzić,żetezataraczejniejestuniwersalna.Jestbowiemdośćprawdopodobne,żekryzys2008r.,pęknięciebańkispekulacyjnejnarynkufi-nansowym,redukcjarynkuderywatówizapowiadanemiędzynarodoweregula-cjemogąspowodować,iżkapitalizmwpaństwachcentrumnabierzecechproduk-cyjno-usługowych.Nakoniectychrozważańodnotujmybrakznaczącegoudziałuperyferyjnychregionówświatawświatowychspekulacjachfinansowych.

Geopolityczne następstwa funkcjonowania rynków finansowych

W trakcie dalszych analiz poddamy weryfikacji tezy, zgodnie z którymi:1) światowy rynek finansowy służy eksploatacji peryferii oraz 2) spekula-cje finansowe w centrum przyczyniają się do destabilizacji politycznej pery-ferii. Opisanewcześniejrozrostyfunduszyinwestycyjnychirynkuderywatówspowodowały,żegiełdypapierówwartościowychstałysięzamałe.Okołoroku2002rozpocząłsiępodbójrynkówtowarowychprzezbankowośćinwestycyjną.Nagiełdytowarowe,naktórychdotychczasdominowaliproducenciikonsumen-cisurowców,napłynęłodużonowychkupcówniezainteresowanychtowarem,aledynamikąjegocen.Cenycorazwyraźniejzaczęłysięodrywaćodwielkościpro-dukcjiifaktycznegozapotrzebowaniananią.Wpołowieroku2008cenyżywnościnarynkuświatowymbyłyo83%wyższe

niżprzedtrzemalaty(Kruger,Raupp2008).Soja,któranapoczątku2006r.kosz-towała200USDzatonę,napoczątku2008r.osiągnęławartość462USD,ku-kurydzawtymsamymczasiezdrożałaze100do200USDzatonę.Zkoleicenapszenicy,którapodkoniec2006r.kosztowała100USD,napoczątku2008r.wy-niosłajuż386USD(Kiedy głodni…2008).Pszenicyniemożnaprzerobićnabiopaliwa.Ztegowzględuwzrostzapotrze-

bowanianabiopaliwa,stymulowanyzwyżkącenropynaftowej,niewpływanacenępszenicy.Szacowano,żew latach2006–2007światowezasobypszenicyspadłyo6mlnton,do619mlnton,czylio1%,jejspożyciekonsumpcyjnezaśspadłoo3%,do108mln ton (World Grain 2006–2007).Gdybycenypszeni-cybyływyłącznieefektemgrypopytuipodaży,teniewielkiespadkimogłybyskutkowaćwzrostemcenyconajwyżejo10–15%.Jednakcenapszenicywzro-słazniecoponiżej200USDw2006r.do386USDnapoczątku2008r.(Kiedy


głodni…2008).Nieuleganajmniejszejwątpliwości,żestałosiętaknaskutekgryfunduszynazwyżkęcen.ZinformacjirządowychUSAwynika,żewstyczniu2007r.narynkuUSA

możnabyłokupićbaryłkęropynaftowejBrentnawetza48USD.Podobniewy-glądałycenyna rynku światowym(Ceny ropy…).Wostatnim tygodniu lipca2008r.przeciętnacenaropywyniosławUSA134,44USDipotemzaczęłaspa-dać(ibidem).Takżeiwtymprzypadkuwzrostmiałwznacznymstopniuspekula-cyjnycharakter.Jednazamerykańskichagencjirządowychzajmujesięm.in.ob-liczaniempopytunaropę.Zjejwyliczeńwynika,żemiędzyIkwartałem2007r.a Ikwartałem2008 r.wChinachwzrósłnieznaczniepopytna ropę,aleza toznacznie bardziej zmalał onwUSA, z 20,79do19,88mlnbaryłekdziennie.Identyczniemierzonypopytświatowyzmieniłsięwgranicachbłęduobliczenio-wegoz85,78do85,85mlnbaryłekdziennie(World Petroleum…).Mogłajednakspaśćpodaż,aletaksięniestało.PodażropynarynkuUSAwokresienajwiększe-gowzrostucen,odstycznia2007r.dolipca2008r.,mierzonaprzezwspomnianąagencjęrządową,nawetniecowzrosła,z19,562do20,320mlnbaryłekdziennie(USA Petroleum…).Podażipopytpozostałyniezmienione,alecenawzrosłapo-nad2,5razy,niewątpliwiegłówniedziękispekulacji.Gorączkaspekulacjicenamiżywnościzaowocowaładramatycznympogorsze-

niemsięwarunkówżyciowychwróżnychczęściachglobu.Wciągukilkutygo-dnicenaworkapszenicywMauretaniiwzrosładwukrotnie,jednakwWielkiejBrytaniiartykułyspożywczew2007r.zdrożałytylkoo6,6%,podobniejakwin-nychkrajacheuropejskich(Kiedy głodni…2008).Tedysproporcjewzrostucensą–jakmożnasądzić–konsekwencjąwspólnejpolitykirolnejUE,któraodgradzapaństwaeuropejskieodrynkuświatowegoizachodzącychnanimprocesów.Napoczątku2008r.wsiedmiukrajach(Haiti,Mauretania,Egipt,Mozambik,

Senegal,BurkinaFaso,Kamerun)doszłodozamieszekgłodowych,wKamerunienapoczątkumarcazginęłownich100osób(Kruger,Raupp2008).PogorszeniesięsytuacjiżywnościowejodnotowanowAfganistanieiPakistanie,gdzieużytowojskadoochronykonwojówzżywnością.WAfrycePółnocnejdośćpowszech-niezaczętooskarżaćrządyonieudolnośćwzakresiezaopatrzenialudnościwżyw-ność,zczymszedłwparzewzrostaktywnościipopularnościfundamentalistówislamskich(Kruger,Raupp2008).MożnabyłooczekiwaćnasileniasięichpresjinaEuropę,łącznieznowąfalązamachówterrorystycznych.OznakizaostrzeniasytuacjipolitycznejnatleżywnościowymodnotowanotakżewIndonezji–naj-większympaństwieislamskim–orazmiastachAmerykiŁacińskiej.WedługopiniiprzedstawicieliUSAIDzkwietnia2008r.kombinacjawysokich

kosztówenergii i żywnościmoże stać sięzarzewiem„sztormużywnościowe-go”wwielukrajach.Wnastępstwieoczekiwaćnależymigracjizewsidodużychmiastidalszegozwiększenialiczbyludnościmiejskiej„cierpiącejekstremalnygłód”(McConnell2008).Jakijestdowódnato,żefunduszeinwestycyjnemiałygłównyudziałwopi-

sanychwyżejfluktuacjachcenowych?Kryzysfinansowy2008 r. spowodowałznaczneosłabieniefunduszyinwestycyjnych.Poniosłyonestratynagiełdachpa-


pierówwartościowych,cozkoleispowodowałowycofywaniewkładówprzezudziałowców.Wrazzezmniejszeniemsięzasobówskurczyłsiępotencjałceno-twórczyfunduszyinwestycyjnychnarynkachtowarowych.Ztegowzględu8paź-dziernika2008r.cenaropyBrentspadładopoziomusprzedrokuiosiągnęławar-tość86,1USDzabaryłkę(Interia.pl2008),awlistopadzie2008r.możnabyłokupićbaryłkęropyzamniejniż50USD(Onet.pl.Biznes2008).Podobniedzia-łosięnainnychrynkachtowarowych.Wdrugiejpołowie2008r.sytuacjanaryn-kużywnościowympodwzględempodażybyłatakasamajakw2007r.,alecenyzbóżzaczęłygwałtowniespadać,np.pszenicakosztowałapoczątku2008r.386USD,alewewrześniujużtylko188USDzatonę(Kiedy głodni…2008).Spadekcensurowcównastąpiłnatychmiastpospadkachfunduszyinwesty-

cyjnychwnastępstwiezwiastującychkryzysstratponiesionychnagiełdachpa-pierówwartościowych.Stanowi to dobitne potwierdzenie tezy, żewzrost cenmiałwznacznymstopniuspekulacyjnycharakter,spekulacyjny,czyliniemającyzwiązkuzrealnymstosunkiempodażyizapotrzebowaniaużytkowników.Czyoznaczatopotwierdzenietezy,żeperyferieświatafinansująrozwójUSA

iEuropy?Jestpozadyskusją,żepaństwacentrumodnosząkorzyściwynikającezodgrodzeniasięodkonkurencjiipodtrzymująmonopolizacjęwłasnegorynkużywnościowego.Jednak,mimożenaskutekoperacjifunduszyinwestycyjnychmieszkańcyAfrykipłacilizachlebdwarazywięcej,tojednakaniprzeciętnykon-sument,aniprzeciętnyproducentafrykańskiraczejnapewnoniekupowaliwnichudziałów.Byćmożejednakafrykańscykonsumenciżywościuczestnicząpośred-niowfinansowaniuinwestycjiwUSAzapośrednictwembankówlokalnych,któ-reichobsługują.Coprawdamechanizmtakijestraczejniemożliwyzracjibrakukapitału,np.wroku1997całysystembankowyEtiopiibyłmniejszyodsyste-mubankowegojednegozamerykańskichmiastliczącego55tys.mieszkańców(Stiglitz2007,s.43).Fakt,żekonsumenciżywnościwkrajachubogichmusie-liwięcejzapłacićzażywność,miałmniejwięcejtakisamwpływnastanfundu-szyinwestycyjnych,jakgdybypłacilitylesamocowcześniej,albojeszczemniej,czyliwzasadzieżaden.Opisanąsytuacjęnależyraczejtraktowaćjakoprzyczy-nianiesiędostagnacjiwrolnictwiepaństwperyferiiniżpozyskiwaniekapitału.Cytowanewcześniejwyliczeniaudziałuróżnychpaństwwfunduszachinwe-

stycyjnychskłaniajądoopinii,żegraspekulacyjnaozasobynafinansowanieno-wejgospodarki rozegrała sięmiędzypaństwamibogatymi ibardzobogatymi.Tezamówiącaotym,żeświatowy rynek finansowy służy eksploatacji pery-ferii, zasługuje na odrzucenie. Natomiast teza głosząca, że światowy rynek finansowy przyczynił się do ich destabilizacji politycznej, została potwierdzona.

Światowy system finansowy a nowe procesy centralne i produkty wiodące

Kolejnyfragmentrozważańpoświęconybędzieweryfikacjinastępującychtez:1) kapitalizm finansowy ma charakter spekulacyjny i nie finansuje sfery re-alnej oraz przyczynia się do stagnacji gospodarczej w centrum; 2) hegemo-


nem gospodarczym centrum są uSa, ale przewaga ich produktywności, wo-bec Europy Zachodniej i Japonii, sukcesywnie się zmniejsza.Wcelufalsyfikacjipierwszejtezyzostaniewykazane,żeświatowysystemfi-

nansowysłużyłnietylkospekulacjom,lecztakżefinansowaniunowejgospodar-ki,zwanejtakżegospodarkąopartąnawiedzy,czylitworzeniu nowych proce-sów centralnych i produktów wiodących.Niezwykleważnymelementemgospodarkiopartejnawiedzysątechnologie

informacyjneikomunikacyjne(ICT).Ukonstytuowałysięonejakonowysektorprodukcji,ponadtorozrosttegosektorapowodujeprzenikaniejegoproduktówdotradycyjnychbranżinabywanieprzezniecechgospodarkiwiedzochłonnej.ŚwiatowewydatkinaICTwyniosływ2008r.3,7blnUSD(JCNNetwork2008)ibyływyższeniżw2001r.o76%(DigitalPlanet2006).Jeszczeszybciejrosłyprzychodysektorausługtelekomunikacyjnych,którew2005r.stanowiły274%przychodówuzyskanychwroku1990(TelecommunicationService2007).Wroz-wojuICTprzodująUSA,oczymświadczyichwyraźnadominacjapodwzglę-demliczbypatentów.W2004r.naUSAprzypadało33,6%wydanychnaświeciepatentówzwiązanychzICT,naUE(liczącą25członków)27%,aJaponię20,1%(OECD2004).Ważnym sektoremgospodarki opartej nawiedzy jest biotechnologia, która

jeszczedwadzieścialattemustanowiłaconajwyżejdziedzinębadańlaboratoryj-nych.EkspansjębiotechnologiinarynkuUSApoprzedzałdynamicznyprzyrostprzyznanychpatentów,którychliczbaw2003r.(6995)stanowiła230%liczbypatentówprzyznanychdziesięćlatwcześniej(InvestBio…).Zapatentaminastę-powałyrewolucyjnezmianywkomercjalizacjiproduktów.Rynekproduktówtejbranżywzrósłprawiedziewięciokrotniewciągudziesięciulat(1994–2004),jegokapitalizacjazaśwroku2004wynosiła399mldUSD.Wtymsamymczasielicz-bawspólnychprzedsięwzięćfirmbiotechnologicznychwzrosłaponadsiedmio-krotnie(ibidem).Nieomalnanaszychoczachwyłaniasięznaukinowabranżaprzemysłowa

–nanotechnologia–swoistasyntezanauki iprodukcjiooszałamiającychper-spektywachirównieoszałamiającejdynamicerozwoju.Wroku2006światowewydatkirządowenananotechnologięwyniosły6,4mldUSD,awydatkiprzed-siębiorstw5,3mldUSD(Top Nations in Nanotech…2007),wsumie11,7mldUSD. Światowymi liderami są USA i Japonia. Ameryka Północna skupiaław2004r.46%światowychwydatkówprzedsiębiorstwi35%światowychwy-datkówrządowych,Azjaodpowiednio36%i35%,Europa17%i28%(Spending on Nanotechnology…2004).TylkowUSAi Japoniiwydatkiprzedsiębiorstwbyływiększeodwydatkówrządowych.Świadczytootym,żewobutychpań-stwachobecnośćnaukiwprodukcjijestwyraźniewiększaniżwpozostałychiżewrówniedużymstopniuprodukcjawiążesięztworzeniemwiedzy.RelatywnienajwiększyetatyzmwzakresiezarządzaniasektoremnanotechnologiinotujemywChinach,gdziewydatkirządowewroku2006wyniosły906mlnUSDibyłypo-nadpięćrazywiększeodwydatkówprzedsiębiorstw(Top Nations in Nanotech… 2007).W2007r.nadalwidocznybyłświatowyprymatUSA,wyrażającysięnie


tylkowdominacjiliczbowej,lecztakżewdynamicewzrostu,w2007rokubo-wiemwydanowUSAnananotechnologięjuż4,5mldUSDzfunduszyprywat-nychipublicznychłącznie(Pellerin2007).Pozycjahegemonageopolitycznegozobowiązujeidlatego,jakmożnasądzić,wydatkipublicznewUSAnamilitarnezastosowaniananotechnologiiwlatach2000–2008wzrosłyponadpięciokrotnie,awzrosłybyjeszczebardziej,gdybyKongresnieograniczyłicho42mlnUSD(Berger2007).

tezę zakładającą, że system finansowy centrum ma spekulacyjny charak-ter i nie finansuje sfery realnej oraz przyczynia się do stagnacji gospodar-czej w centrum, należy więc odrzucić. Dużysegmentświatowegosystemufi-nansowegobyłopartynaderywatach(jaksięokazałow2008r.,bezpokrycia),jednakinwestycjewnoweproduktywiodące,któreutrwalająprzewagęcentrum,byłyrealne.Przejdźmyterazdogeopolitycznej tezy o zmniejszającej się przewadze go-

spodarczej uSa wobec Europy Zachodniej i Japonii. Z przytoczonych danych wynika,żepodwzględemwdrażanianowychprocesówcentralnychprzewagaUSAjestconajmniejstabilna,awdziedzinieniektórychproduktówwiodących–nieznacznierośnie. Przyjrzyjmysięterazproduktywności.Odroku1970do1995r.roczneprzyrostyPKBnagodzinępracybyływUSAwyraźnieniższeniżwJaponiiipaństwachG-7.Jednakodroku1995tendencjatauległazatrzymaniu.Wlatach1995–2007wartośćPKBnagodzinępracyrosławUSAo2,1%rocznie,wJaponiio2%,wG-7o1,9%rocznie,natomiastwUE-15(tzw.starejEuropie)o1,5%.(OECDStat.Extracts).PodczasgdywartośćtawUSAw2007rokubyłarówna100,towJaponiiwynosiła71,2,wG-7–89,9iwstarejUnii(UE-15)–86,6.Jakwidać,mimowcześniejszegospadku,od1995rokuprzewaga uSa pod względem produktywności jest stabilna i nadal wyraźna. Wniosek:weryfiko-wanątezęnależyodrzucić.

Bezpośrednie korzyści i straty z uczestnictwa w międzynarodowych stosunkach gospodarczych

Wdalszejczęścianalizzweryfikowanazostanienastępującateza:1) im więk-szy poziom uczestnictwa państwa peryferyjnego w międzynarodowym sys-temie gospodarczym, tym większe ponosi ono straty i 2) tym większe są ko-rzyści państw centrum.Załóżmy,żedwiestronypożądajązpodobnąsiłąjakiegośdobra,któregopo-

siadaniejestdlanichkorzystne.Jeżelitak,towiększekorzyściodniesietaznich,któraw jednostceczasuuzyskawięcejpożądanegodobraniżdruga.Nieule-gawątpliwości,żewzrostPKBjestdobrempowszechniepożądanymprzezrzą-dyiobywateli.Przyjrzyjmysiępoziomowiuczestnictwawświatowymsystemiegospodarczym.Poduwagęweźmiemypaństwapełniącefunkcję„fabrykświata”,codoktórychdasięjednoznaczniewykazać,żezmieniłyswójpoziomuczest-nictwawświatowymsystemiegospodarczymzminimalnegonawyraźniewięk-szy.Naprzełomielat70.i80.doświatowegosytemugospodarczegowłączyła


sięChińskaRepublikaLudowa,niecopóźniejzaśWietnam.Indiezaczęłyzry-waćzprotekcjonizmemwlatach80.Dlaporównaniazamieszczonoinformacjeopaństwach,którychzwiązekzeświatowągospodarkąrynkowąjestminimalnylubżaden.

Tab. 4. Średnie roczne przyrosty PKB w wybranych państwach centrum i „fabrykach świata” w latach 1971–1977 i 1982–2007, w procentach

1971–1977 1982–2007

Chiny 5,9 10,1

Wietnam 4,4 6,9

Indie 3,6 6,1

USA 3,7 3,1

Europa Zachodnia

3,2 2,1

Kuba 5,9 2,0

Korea Północna 8,6 0,2

Źródło: na podst.: United Nations 2008.

PrzedwłączeniemsięIndii,ChiniWietnamudoświatowychrelacjigospodar-czychichtempowzrostubyłomniejszeniżpowłączeniu.Wpaństwachcentrumwtymsamymczasiewystąpiłaodwrotnatendencja.Trzypaństwaperyferyjne,którewłączyłysięwrynekglobalny,odniosływlatach1982–2007relatywniewiększekorzyściniżpaństwacentrum.Państwaperyferyjne,którepozostałypozarynkiemświatowym,poniosłystraty.Stratypaństwperyferyjnychniesąjednak-żewarunkiemkoniecznymkorzyścipaństwcentrum,możliwejestwspółwystę-powaniekorzyścipoobustronach.Uogólniając,możemypowiedzieć,żewłącza-niesiędorynkuglobalnegojestdlapaństwperyferyjnychbardziejkorzystneniżpozostawaniepozanim.WróćmyterazdowspomnianegowcześniejzadłużeniaUSAwChinach,inter-

pretowanegoniekiedyjakofinansowanieUSAprzezChiny.Zadłużenietopocho-dziwgłównejmierzestąd,żeUSAwięcejkupują(w2007r.232,7mldUSD),niżsprzedająwChinach(w2007r.69,38mldUSD)(Michalak2008).Wedletwórcówteoriirozwojuzależnegoneokolonialnaeksploatacjaperyferiiprzezcentrumpole-gałanatym,żebyłyonerynkiemzbytudlarozwijającegosięprzemysłucentrum.Dodatkowądolegliwośćpaństwperyferiistanowiłdeficythandlowy.Wtymkon-tekściemożnabypowiedzieć,żerelacjemiędzyUSAiChinamimająneokolonial-nycharakternaniekorzyśćUSA.Jesttojednakwniosekabsurdalny,mimożelo-giczny.Pokazujeonwewnętrznąsprzecznośćteoriicentrum–peryferie,wtychjejfragmentach,któredotycząocenystosunkówgospodarczychmiędzycentrumipe-ryferiami.Nieulegawątpliwości,żeekspansjagospodarczaChinzostałazapocząt-kowanabezpośrednimi inwestycjami zagranicznymipaństwcentrum.WiodącąrolęodgrywałyinadalodgrywająwtejdziedzinieUSA,którenadalsąnajwięk-szyminwestoremwChinach(wzakresieinwestycjibezpośrednich);wartośćich


wkładusięga56,58mldUSD(Michalak2008).Jakwidać,wkładUSAwewzrostPKBwChinachjestzpewnościąwiększyniżwkładChinwewzrostPKBwUSA.Korzyściodnosinietylkopaństwochińskie,lecztakżeobywatele.Tylkowroku2007płacerealnewzrosływChinacho8%(Gazeta Praca2008).DlaporównaniawUSAwlatach1990–2006płacerealnewzrosłyo21%,czylimniejniż2%rocz-nie.Wniosek: obie weryfikowane tezy należy odrzucić.

Podsumowanie i wnioski

Przedmiotemopracowaniabyłapróbasprawdzenia,czyiwjakimstopniuteo-riacentrum–peryferienadajesiędoopisumiędzypaństwowychstosunkówgospo-darczych.Wtymceluwyselekcjonowanonajważniejszetezyteoriiipoddanojeempirycznejweryfikacji.Wefekcieuzyskanonastępującerezultaty:1) zczasemzyskownośćproduktówwiodącychspadaiichprodukcjajestprze-

kazywanadoperyferii–teza potwierdzona;2) przynositokorzyścinietylkoinwestorom,lecztakżespołeczeństwompaństw

centrum;przeciwdziałaspadkowistopyżyciowejgrupdotkniętychbezrobo-ciemlubzmniejszeniempłacrealnychipośredniosprzyjastabilnościpoli-tycznejpaństwcentrum–teza potwierdzona;

3) kapitalizmwcentrummacharakterfinansowy–opartynaspekulacji–teza potwierdzona;

4) kapitalizmfinansowyniefinansujesferyrealnejiprzyczyniasiędostagnacjigospodarczejwcentrum–teza niepotwierdzona;

5) światowyrynekfinansowysłużyeksploatacjiperyferii–teza niepotwierdzo-na;

6) spekulacjefinansowewcentrumprzyczyniająsiędodestabilizacjipolitycznejperyferii–teza potwierdzona;

7) imwiększypoziomuczestnictwapaństwaperyferyjnegowmiędzynarodo-wymsystemiegospodarczym,tymwiększeponosionostraty–teza niepo-twierdzona;

8) tymwiększesąkorzyścipaństwcentrum–teza niepotwierdzona;9) przewagaproduktywnościdotychczasowegohegemonagospodarczegocen-

trum–USA–sukcesywniesięzmniejszanarzeczEuropyZachodniejiJaponii– teza niepotwierdzona.Zdziesięciutezteoriiczteryzostaływięcpotwierdzone,apięćodrzuconych.

Zawodneokazałysiętezydotycząceocenrolikapitałufinansowegoikorzyścialbostratzuczestnictwawświatowymsystemiegospodarczym.Teoriacentrum–peryferieprzeszacowujesiłędominacjicentrumnadperyferiamiiniedowarto-ściowuje znaczenie mechanizmu rynkowego w relacjach międzynarodowychorazkorzyścizmiędzynarodowegopodziałupracy.Dominacjanieoznaczabra-kuautonomiistronyzdominowanej.Relacjemiędzynarodowesąrelacjamigryrynkowej,wktórej państwacentrumzajmują silniejsząpozycję, aleperyferiemająmożliwośćwyboruiposzukiwaniaszansrozwojowych.Nieprawdąjest,żecałezłoperyferiistanowinastępstwoknowańcentrum.


Istotądominacjicentrumjestto,żeprodukujeononowe,dotychczasnieznanedobrapowszechniepożądane,jestbardziejinnowacyjneniżperyferieipółpery-ferie.Imbardziejperyferiepożądająwytworówcentrum,którychniesąwstaniewytworzyć,tymwiększadominacjacentrumimożliwośćdyktatucenowego.Wyraźnie widoczne jest tworzenie się nowej formacji gospodarczej – go-

spodarkiopartejnawiedzy.Pojawiająsięnoweproduktywiodące,którewnaj-bliższejprzyszłościbędąutrwalaćdominacjęcentrumświatowegokapitalizmu.DominacjagospodarczanależydoUSA,zarówno jeżeli chodzioproduktyw-nośćcałejgospodarki, jaki tworzenienowej.Nieoznaczatogwarancjiutrzy-manianadwartościowanejhegemoniipolitycznejwdotychczasowymzakresie.Nadwartościowanieoznaczatu,zgodziezsugestiąP.Kennedy’ego,przekona-nieozwiązkumocypolitycznejzwielkościąudziałuwgospodarceświatowej(Kennedy1994),którywprzypadkuUSAwynosiokoło1/5.Przykładzwiększa-jącejsięrolipolitycznejChiniIndiipokazuje,żesilnąpozycjępolitycznąmoż-nabudowaćdziękiwyrobomtradycyjnym,aleprodukowanymwdużej ilości.Podobnywniosekznajdujemym.in.uR.Szula,którystwierdza,żewspółcześniemamydoczynieniazdekompozycjąświatapolegającąnarozejściusiępotęgiekonomicznejipolitycznej,m.in.dlatego,żecorazwiększąmocpolitycznąuzy-skująpaństwaperyferyjne,np.ChinyiIndie(Szul2010,s.43).Odrzucenie kilku tez teorii centrum–peryferie nie oznacza jej deprecjacji.

Wręczprzeciwnie,fakt,że teoria ta przeszacowuje czy nadwartościowuje ja-kieś zjawiska, wcale nie oznacza, iż one nie istnieją.Teoriacentrum–peryfe-rie trafniediagnozujenierównośćpozycjiwgospodarce światowej i towarzy-szącątemurozbieżnośćinteresów.Solidnieugruntowanesąrównieżtwierdzeniaoskłonnościpaństwcentrumdoutożsamianiawłasnychinteresówzuniwersal-nymiprawamiekonomicznymi.Praktykitakiepowodują,żemechanizmygospo-darcze,niezależnieodintencjiichtwórców,przeciwdziałająrozwojowilubwręczszkodząpaństwomperyferyjnym.Mimoróżnychzastrzeżeńteoriatadośćdobrzewyjaśnia,dlaczegoistniejebiedanaświecie,niestetyniewyjaśnia,skądsiębie-rzebogactwo.

Literatura

Amir S., 1974, Accumulation on a World Scale: A Critique of the Theory of Underdevelopment,NewYork:MonthlyReviewPress.

BankforInternationalSettlements,2007,MonetaryandEconomicDepartment,November,Triennialandsemiannualsurveysonpositioninglobaloverthecounter(OTC)derivatesmarketattheend-June2007,http://www.bis.org/publ/otc_hy0711.pdf?noframes=1.

BankforInternationalSettlements,2008,MonetaryandEconomicDepartment,22May,OTCderivatesmarket activity in the secondhalfof2007,http://www.bis.org/publ/otc_hy0805.pdf?noframes=1.

BergerM.,2007,Nanowerk,http://www.nanowerk.com/spotlight/spotid=2100.php.BreadleyD.,HuperE.,NielsenF.,StephensJ.D.,2003,„Determinantsof relativepo-

vertyinadvancedcapitalistdemocracies”,American Sociological Review,t.68,nr1,s.22–51.


Bureau of Labor Statistics, 2008,USDepartment of Labor, EconomicNewsReleasehttp://www.bls.gov/news.release/prin.t01.htm.

Cardoso F.H., Faletto E., 2008,Zależność a rozwój w Ameryce Łacińskiej. Próba in-terpretacji socjologicznej,przeł.H.SiewierskiiZ.Jakubowska,Warszawa:InstytutStudiówIberyjskich i IberoamerykańskichUniwersytetuWarszawskiego iMuzeumHistoriiPolskiegoRuchuLudowego.

Cenyropy2004–2008USA,http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wtotusaw.htm.Cieśliński P., 2008, „Wszystkiemuwinni fizycy”,Gazeta Wyborcza z 1 października,

s.7.ConsumerPriceIndexforGermany2008,FederalStatisticalOfficeGermany,Consumer

Prices, Consumer price index for Germany; http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/EN/Content/Statistics/TimeSeries/EconomicIndicators/BasicData/Content100/vpi102a.psml.

ConsumerPriceIndex2008,U.S.BureauofLabor, BureauofLaborStatistics,ConsumerPriceIndexforAllUrbanConsumers(CPI-U):SeasonallyadjustedU.S.cityaverage,byexpenditurecategory,http://www.bls.gov/news.release/cpi.toc.htm.

CraigV.V.,2002,„Merchantbanking:Pastandpresent”,FDIC Banking Review,http://www.fdic.gov/bank/analytical/banking/2001sep/article2.html.

CrawfordM.(red.),DepartmentofLabor,BureauofLaborStatistics,ArchivedConsumerPriceIndexDetailedReportInformation,http://www.bls.gov/cpi/cpi_dr.htm#2008.

Davies J., Sandström S., Shorrocks A., Wolff E., 2006, The World Distribution of Household Wealth, World Institute for Development Economics Research of theUnited Nations University (UNU-WIDER), http://www.wider.unu.edu/events/past-events/2006–events/en_GB/05–12–2006).

DaviesW. (red.), 2008,Focus on Consumer Price Indices. Data for November 2008,Newport:Office forNational Statistics, http://www.statistics.gov.uk/downloads/the-me_economy/Focus_on_CPI_November_2008.pdf.

DigitalPlanet,2006,Digital Planet 2006: The Global Information Economy,http://www.witsa.org/DigitalPlanet/2006/WITSADP2006page.doc.

Eurostat, Structural Indicators, Innovation andResearch, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&_dad=portal&_schema=PORTAL&scre-en=detailref&language=en&product=REF_SI_IR&root=REF_SI_IR/si_ir/tsiir060.

EversT.T.,VoganP.,1987,„Dependencia.Latynoamerykańskiwkładdoteoriiniedoroz-woju”,przeł.H.Szlajfer,w:Ameryka Łacińska. Dyskusja o rozwoju,wybóriwstępR.Stemplowski,Warszawa:Czytelnik.

FAO2008,http://www.fao.org/docrep/011/ai473e/ai473e07.htm.Food Outlook 2008,FAOPriceIndex,http://www.fao.org/docrep/011/ai474e/ai474e03.

htm#TopOfPage.FrankA.G., 1987, „Rozwój niedorozwoju”, przeł. H. Szlajfer, w:Ameryka Łacińska.

Dyskusja o rozwoju,wybóriwstępR.Stemplowski,Warszawa:Czytelnik.Gazeta2008,Gazeta Wyborczaz11października2008,s.9.Gazeta Praca2008,„GazetaPraca”,dodatekdoGazety Wyborczejz21sierpnia2008r.GeisstCh.,2008,Nowego Roosevelta nie widać,rozmowazCh.Geisstem,przeprowa-

dzonaprzezM.Gadzińskiego,Gazeta Wyborczaz27października2008r.GostomskiE.,2008,„Jakrynkizarażająsiękryzysemfinansowym”,Gazeta Bankowa

z26września.GrajD.,2008,„TysiącletnipolskiPKB”,Gazeta Bankowaz20października.


GostomskiE.,2008,„Jakrynkizarażająsiękryzysemfinansowym”,Gazeta Bankowa z26września2008r.

GovernmentofIndia,2008,GovernmentofIndia,MinistryofStatisticsandProgrammeImplementation,http://mospi.nic.in/mospi_iip.htm.

Hardt M., NegriA., 2005, Imperium, przeł. S. Ślusarski iA. Kołbaniuk,Warszawa:WydawnictwoWAB.

IFSLResearch,2008, Banking 2008,http://www.ifsl.org.uk/upload/CBS_Banking_2008.pdf.

Interia.pl2008,http://biznes.interia.pl/news/ropa-najtansza-od-grudnia-2007-r,1190705, 3142.

InternationalStatistics,2008, The 2008 Statistical Abstract,U.S.CensusBureau,http://www.census.gov/compendia/statab/cats/international_statistics.html.

InvestBio,Inc2001,2008http://www.investbio.com/biotechnology_investing.asp.IzbaBawełny,2006–2008,IzbaBawełnywGdyni,http://www.gca.org.pl/x.php/1,451/

Chiny-wzrost-eksportu-pomimo-kontygentow.html.JCNNetwork2008,JCN Network Japan’s Corporate News,http://www.japancorp.net/

Article.Asp?Art_ID=18281.KellyK., 2001, Nowe reguły nowej gospodarki. Dziesięć przełomowych strategii dla

świata połączonego siecią,przeł.K.Środa,Warszawa:WIG-Press.KennedyP.,1994,U progu XXI wieku,przeł.P.Konczewski,Londyn:PulsPublications

Ltd.Kiedy głodni...2008,„Kiedygłodnizjedząsytych”,Forumz21–27kwietnia2008r.Klamut M., 1996, Ewolucja struktury gospodarczej w krajach wysoko rozwiniętych,

Wrocław:WydawnictwoAkademiiEkonomicznejim.OskaraLangegoweWrocławiu.KolanyK.,2008,„CDS–instrumentfinansowejApokalipsy?”,Bankier.pl,http://www.

bankier.pl/wiadomosc/CDS-instrument-finansowej-Apokalipsy-1850611.html.KrugerP.-A.,RauppJ.,2008,„Rewolucjazarogiem”,Süddeutsche Zeitungz11kwietnia

2008r.,cyt.za: Forumz21–27kwietnia2008r.Luttwak E., 2000, Turbokapitalizm, przeł. E. Kania, Wrocław: Wydawnictwo

Dolnośląskie.MartinH.-P.,SchumanH.,1999,Pułapka globalizacji: atak na demokrację i dobrobyt,

przeł.M.Zybura,Wrocław:Wydawnictwo Dolnośląskie.Mc Connell K., 2008, „High food prices, urban migration make it hard to help the

poor. U.S. officials talk of difficulty of feeding 35 million of the world’s poor”,Foreign Policy, America.gov. http://www.america.gov/st/foraid-english/2008/April/20080417163323akllennoccm0.6278345.html.

Michalak P., 2008, USA–Chiny: strategiczna współpraca w okresie zmian, psz.pl.http://www.psz.pl/tekst-15310/Przemyslaw-Michalak-USA-Chiny-strategiczna-wspolpraca-w-okresie-zmian.

Nation Master, http://www.nationmaster.com/encyclopedia/List-of-countries-by-steel-production.

OECDStat.Extracts,OECDLabourProductivityGrowth,www.oecd.org/statistics/pro-ductivity.

OECD2004,http://www.oecd.org/dataoecd/20/9/34083345.xls.OECD,2008,OECD Factbook 2008: Economic, Environmental and Social Statistics,

Economic Growth, Macroeconomic Trends, Evolution of GDP, Long-terms Trends,http://oberon.sourceoecd.org/vl=1048075/cl=17/nw=1/rpsv/factbook/020201.htm.


Onet.pl.Biznesz21listopada2008r.,http://biznes.onet.pl/0,1866853,wiadomosci.html.PellerinC.,2007,Nations Worldwide Pour Billions into Nanotechnology,http://news-

blaze.com.Prebisch R., 1959, „Commercial policy in the underdeveloped countries”, American

Sociological Review,t.49(2),s.251–273.Rocznik Statystyczny 1970,Warszawa:GłównyUrządStatystyczny.Rocznik Statystyczny 1992,Warszawa:GłównyUrządStatystyczny.SemiannualOTC,2007,Semiannual OTC Derivatives Statistics at end-December 2007,

Table19,http://www.bis.org/statistics/otcder/dt1920a.pdf.ShareofICT,2007,Share of ICT-related Occupations in the Total Economy, Broad Definition,

http://www.oecd.org/document/23/0,3343,en_2649_34449_33987543_1_1_1_ 37441,00.html.

SpendingonNanotechnology,2004,Spending on Nanotechnology to Top $8.6 Billion in 2004,http://www.azonano.com/News.asp?NewsID=282.

SteingartG.,2008,„Plajtaostatniejutopii”,Der Spiegelz28września2008r.,cyt.za:Forumz5–12października2008r.

StiglitzJ.E.,2006,Szalone lata dziewięćdziesiąte: nowa historia najświetniejszej dekady w dziejach świata;przeł.H.Simbierowicz,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Stiglitz J.E., 2007, Globalizacja, przeł. H. Simbierowicz, Warszawa: WydawnictwoNaukowePWN.

SzulR.,2010,„Światowysystempolityczny.Strukturyiidee”,Studia Społeczne,nr2.Telecommunication Service 2007, Telecommunication Services Revenue in Total for

OECD,DirectorateforScienceTechnologyandIndustry,OECDKeyICTIndicators,http://www.oecd.org/LongAbstract/0,3425,en_2649_34449_33987543_1_1_1_1,00.html.

ThurowC.L.,1999,Przyszłość kapitalizmu. Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat jutra,przeł.L.Czyżewski,Wrocław:WydawnictwoDolnośląskie.

TopNationsinNanotech,2007,Top Nations in Nanotech See Their Lead Erode,http://findarticles.com/p/articles/mi_m0EIN/is_/ai_n27307900 oraz http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wtotworldw.htm.

UnitedNations,2008,UnitedNationsStatisticsDivision,http://mdgs.un.org/unsd/sna-ama/selectionbasicFast.asp.

UKClothing andFootwearMarketReview, 2001,Research andMarkets http://www.researchandmarkets.com/reportinfo.asp?report_id=3918.

USCensusBureau,Science&Technology,2008,USCensusBureauStatisticalAbstract,Science&Technology,Table,www.census.gov/compendia/statab/cats/science_tech-nology.html.

USCensusBureau,BusinessEnterprise,2008,The2008StatisticalAbstract,BusinessEnterprise,http://www.census.gov/compendia/statab/cats/business_enterprise.html.

USDepartmentofLabor, 2008,BureauofLaborStatistics,EconomicNewsRelease,http://www.bls.gov/news.release/prin2.t02.htm.

USA Petroleum Supply 2004–2008, http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wrpupus2w.htm.

vanArkB.,InklaarR.,McGuckinR.H.,2003,„‘Changinggear’:Productivity,ICTandserviceindustriesinEuropeandUnitedStates”,w:J.F.Christensen,P.Maskell(red.),The Industrial Dynamics of the New Digital Economy,Cheltenham,UK–Northampton,Mass.,EdwardElgarPublishing.


Wallerstein I., 2004, Koniec świata, jaki znamy, przeł. M. Bilewicz, A.W. Jelonek,K.Tyszka,Warszawa:WydawnictwoNaukowe„Scholar”.

Wallerstein I.M., 2007a, The Modern World-System, t. 3: The Second Era Of Great Expansion of the Capitalist World-Economy, 1730–1840s, San Diego: AcademicPress.

Wallerstein I., 2007b, Analiza systemów światów. Wprowadzenie, przeł. K. GawlicziM.Starnawski,Warszawa:WydawnictwoAkademickie„Dialog”.

WeaverR.M.,1996,Idee mają konsekwencje,tłum:B.Bubula,Kraków:WydawnictwoProfesjonalnejSzkołyBiznesu.

World Grain 2006–2007, http://www.world-grain.com/feature_stories.asp?Article-ID=84967.

World Petroleum (Oil) Demand 2004–2008, http://www.eia.doe.gov/ipm/demand.html,table2.4.

YerginD.,StanislawJ.,2002,Commending Heights,NewYork:FreePress.

the coRe–peRipheRy theoRy in the time of globaliSation

Themain goal of the article was to verify gains and losses coming fromparticipatingintheglobaleconomyinthelightofthecore–peripherytheory.Itturnedouttobeundeniablytruethattransfersofindustrialproductiontoperipheralcountriesleadtohigherlivingstandardsandindirectlyfavourpoliticalstabilityincorecountries,whilethehypothesisthattheglobalfinancialmarketisatoolforexploitationofperipheralcountrieswasprovedtobefalse.Theauthorestablishedthat financial speculations in core countries cause political destabilization inperipheralcountries,anddisprovedthehypothesisthatthehighertheparticipationofperipherycountriesintheglobaleconomy,thehigherthelossestheysufferandthehighertheadvantagesincorecountries.

Kwartalnik 'Studia Regionalne i Lokalne' - Teoria 'centrum ... · teoria centrum–peryferie ... ,...

Documents

Transcript of Kwartalnik 'Studia Regionalne i Lokalne' - Teoria 'centrum ... · teoria centrum–peryferie ... ,...