Atlas Anatomii

ATLASA NATOMII

DR N. MED. TREYOR WESTON

bpis treściWSTĘP

Rozdział 1BUDOWA CIAŁANarządy wewnętrzneUkłady organizmuBłonyKomórki i chromosomyMetabolizmHomeostaza

Rozdział 2UKŁAD KOSTNY I SKÓRAKości i chrząstkaStawy i więzadłaSkóra

Rozdział 3UKŁAD MIĘŚNIOWYMięśnieŚcięgna

Rozdział 4UKŁAD NERWOWYKomórki nerwoweObwodowy układ nerwowyOśrodkowy układ nerwowyOkoUchoReceptory węchowe i smakoweReceptory dotykoweMowa

L Koordynacja ruchówI|Lf Rozdział 5

UKŁAD WYDZIELANIA1 WEWNĘTRZNEGO

HormonyGruczoły dokrewne

10

12131617182021

22233033

363741

42434446505457606164

666770

Rozdział 6UKŁAD ODDECHOWYNosGardłoPłucaOddychanie

Rozdział 7UKŁAD KRWIONOŚNYKrewSerceNaczynia krwionośneKrążenie krwi

Rozdział 8UKŁAD LIMFATYCZNYNaczynia limfatyczneTkanki i narządy

Rozdział 9UKŁAD TRAWIENNYTrawienieJama ustnaPrzełyk i żołądekJelito cienkieWątroba

Rozdział 10UKŁADY WYDALNICZEWydalanieJelito grubeNerkiPęcherz moczowyGruczoły potowe

Rozdział 11UKŁAD ROZRODCZYNarządy rozrodczeMenstruacjaZapłodnienie i rozmnażanie

SŁOWNIK

INDEKS

7879808284

8687909294

969798

102103106111113116

120121123126128129

130131140142

148

154

Wstęp

r

W czasach współczesnych w znacznym stopniu wzrastaludzka wiedza o działaniu komputerów czy też budowiesamochodów, w mniejszym zaś o procesach zachodzącychw ich organizmach. Prawie każdy z nas zdobył wykształ-cenie, które pozwala pracować na swoje utrzymanie. Umie-my także miło i sensownie spędzać wolny czas. Dlategotym bardziej zaskakujący jest fakt, jak niewielu z nas znazasady funkcjonowania własnego organizmu lub potrafiokreślić rodzaj występujących w nim zaburzeń. Taki stanrzeczy jest nie tylko zadziwiający, ale i niepokojący.Dzisiaj częściej niż kiedykolwiek nasze zdrowie (a możenawet życie) spoczywa w naszych rękach. Możliwości le-karzy są nieporównywalnie większe niż kilka lat temu,lecz ich działanie będzie skuteczne tylko wtedy, gdy pa-

cjenci będą dysponowali podstawową wiedzą doty-czącą funkcjonowania poszczególnych części ciała.Dzięki znajomości własnego organizmu można szyb-ko rozpoznać stan chorobowy i zasięgnąć facho-

wej porady.Głównym celem ATLASU ANATOMII jest wpro-

wadzenie w medyczne zagadnienia, ale przedewszystkim poprawienie stanu wiedzy w tejdziedzinie. Książka ta powinna znaleźć się

w domu każdej odpowiedzialnej osoby,która dba nie tylko o zdrowie włas-ne, ale także o zdrowie najbliższych.Opublikowanie ATLASU ANATOMIIzbiegło się w czasie ze wzrastającymzainteresowaniem społeczeństwa za-

gadnieniami medycznymi. Zaczyna onodostrzegać, jak istotna jest relacja po-między lekarzem a pacjentem. Ich współ-

praca przyniesie najlepsze rezulta-ty tylko wtedy, gdy pacjent będziemiał podstawy wiedzy medycznej.ATLAS ANATOMII to nie tylko cenny

V

informator w rodzinnej bibliotece. Książ-ka ta może być także wykorzystanaw szkołach, gdyż obejmuje swoim zakre-sem nie tylko anatomię, ale także zagad-nienia fizjologiczne dotyczące funkcjono-wania różnych części ludzkiego ciała.Wiedza w niej zawarta jest wyczerpują-ca, lecz bez zbędnych uproszczeń. Zastoso-wana terminologia odpowiada tej, jakąposługują się lekarze i pielęgniarki.Na sukces wydawniczy ATLASU ANATOMIIwpłynął między innymi fakt, że bardzozłożone procesy są opisane w taki sposób, abyczytelnik nie zgubił się w gąszczu fachowychpojęć. Jednocześnie podane fakty są tak opra-cowane, by zadowolić najbardziej wybred-nego odbiorcę.Kolejną rzeczą wartą podkreślenia są wspa-niałe ilustracje ludzkiego ciała. Każda z nichto małe dzieło sztuki dokonale uzupełniająceopisywaną strukturę ludzkiego organizmu.„Dobrze pamiętam zafascynowanie, jakieogarnęło mnie, kiedy jako student medycyny za-cząłem odkrywać nieznany, wspaniały świat lu-dzkiego wnętrza. Poznawanie tej dziedziny wie-dzy jest jak niekończąca się podróż, podczasktórej ciągle ogarnia nas zdumienie i oczarowa-nie".

W taką wędrówkę możemy wyruszyć teraz w to-warzystwie tej książki.

/? /•

Trevor Weston, doktor nauk medycznych

Rozdział 1

BUDO W A CIAŁAAnatomia człowieka zajmuje siębudową wielu zróżnicowanychnarządów. Większość z nich może byćzgrupowana w różne układy. Narządydanego układu współpracująz towarzyszącymi im strukturamii pełnią w organizmie określonąfunkcję. Zdrowie człowiekai zachowanie wewnętrznej równowagijego organizmu w ciągle zmieniającychsię warunkach zależy od wszystkichukładów, a także od mikroskopijnychkomórek, które są podstawowymiskładnikami tkanek i narządów.

Krtań

Żyta szyjnawewnętrzna

Prawe ptuco

Serce

Jama klatki piersiowej rozciąga sięod podstawy szyi aż po przeponę, któraoddziela ją od jamy brzusznej. Żebra chroniąprzed uszkodzeniami narządy klatkipiersiowej, m.in. serce i płuca.

Opłucna

Żebro

Mostek Przepona Przełyk

BUDOWA CIAŁA/13

Narządy wewnętrzneLudzki organizm jest niezwykle złożonąstrukturą. Anatomia zajmuje się opisemposzczególnych części ciała i ich miejscemw organizmie. Rozszerzeniem anatomiijest fizjologia, która odpowiada na pyta-nie, jak dane elementy funkcjonują. Bu-dowa określonego narządu czy też ukła-du w dużej mierze zależy od funkcji, jakąspełnia on w organizmie. Wynika z tego,że anatomia i fizjologia są z sobą ściślepowiązane. Opisując budowę jakiegoś na-rządu, np. żołądka, nie sposób pominąćroli, jaką odgrywa - w tym przypadkubędzie to trawienie pokarmu.

Określony narząd stanowi różniącą sięod pozostałych jednostkę, zbudowanąz różnych tkanek i spełniającą specyficz-ne funkcje. Naukę anatomii trzeba więcrozpocząć od przyjrzenia się poszczegól-nym elementom ludzkiego organizmu.Przed przystąpieniem do szczegółów na-leży zwrócić uwagę na główne narządy,które znajdują się w trzech dużych ja-mach ciała: w czaszce, klatce piersioweji brzuchu.

- Tchawica

Skóra

Czaszka(kość)

|—<ręg iKręgi szyjne Jszczytowyl

I—obrotowy

Rdzeń kręgowy

Grasica

Naczyniakrwionośne płucne

Oskrzele płatowe

Oskrzeliki

Jamę czaszki wypełniają delikatne tkankimózgu, które są chronione przez powłokęzwaną oponą twardą (poniżej). W dolnejczęści czaszki znajduje się otwór wielki,przez który przechodzi rdzeń kręgowy dającypodstawę dla pnia mózgu.

Kora mózgowa(zewnętrzna warstwa mózg

14/BUDOWA CIAŁA

Przepona

Wątroba

Tętnica nerkowa

Żyta nerkowa

Aorta brzuszna

Koniec usuniętegoprzewodu pokarmowego(odbytnica)

Tętnica biodrowazewnętrzna

Żyła biodrowa ze'

Pęcherz moczowy

Wnętrze jamy brzusznej kobietyz pominięciem przewodu pokarmowego.Tu znajdują się prawie wszystkie narządypłciowe żeńskie, zajmując stosunkowoniewielką powierzchnię. Należy zwrócićuwagę na rozmiary macicy w stosunkudo wątroby.

Jama czaszkiCzaszka składa się z dwóch części: z jamyczaszki, w której znajduje się mózg, oraztwarzoczaszki, która jest podstawą dlaoczu, nosa i ust.

Jamę czaszki niemal całkowicie wypeł-nia mózgowie, którego rozwój wpływa najej kształt. Początkowo kości czaszki sąpołączone błonami, które umożliwiają ichprzemieszczanie. Pomiędzy 18. a 24. mie-siącem życia błony stopniowo są zastępo-wane tkanką kostną, aż ostatecznie czasz-ka stanie się sztywna.

Mózg składa się z delikatnej, galareto-watej substancji, która łatwo może ulecuszkodzeniu. Chronią go kości czaszkioraz otaczająca go niezwykle mocna bło-na zwana oponą twardą. W przypadkuurazu mózgu i wystąpienia obrzęku okry-wająca od zewnątrz tkanka kostna po-przez ucisk może spowodować dalsze je-go uszkodzenie. Czaszka zawiera też mniej-sze przestrzenie, jak jama nosowa, i znacz-nie mniejsze od niej - jamy powietrzne,zwane zatokami obocznymi nosa. Szczękizazwyczaj są rozpatrywane jako oddzielnestruktury. W podstawie czaszki znajdujesię szereg otworów, przez które przecho-dzą nerwy, tętnice i żyły. Największy z nich,zwany otworem wielkim, jest miejscemprzejścia rdzenia kręgowego.

Jama klatki piersiowejKlatka piersiowa jest konstrukcją kost-ną, w środku której znajdują się naj-ważniejsze narządy ciała: płuca i serce.

Podstawową funkcją tych narządów jestdostarczanie tlenu z powietrza do tkanek.Proces ten jest niezbędny dla funkcjono-wania organizmu. Żebra są zlokalizowa-ne tuż pod powierzchnią skóry klatkipiersiowej i warstwą mięśni powierzchow-nych. Układ żeber kształtem przypominadzwon całkowicie otaczający płuca i ser-ce. Od tyłu żebra łączą się z kręgosłupem,a gruba blaszka mięśniowa - przepona -oddziela zawartość klatki piersiowej odbrzucha.

Pomiędzy żebrami znajdują się warst-wy mięśni międzyżebrowych. Ściana klat-ki piersiowej jest więc zbudowana z umięś-nionego worka w kształcie dzwonu, opar-tego na kostnym rusztowaniu utworzo-nym przez żebra. Dzięki możliwościomrozszerzania się ścian klatki piersiowejprzy skurczu mięśni wdechowych i na-stępnie biernego ich powrotu do położe-nia wyjściowego powietrze jest zasysanei wypychane na zewnątrz poprzez tchawi-cę, która z klatki piersiowej przechodzido szyi.

Jama klatki piersiowej jest częściowowyścielona błoną zwaną opłucną. Podob-ne błony otaczają płuca i serce. Pod-rażnienie opłucnej powoduje stan zapal-ny - zapalenie opłucnej.

Wnętrze klatki piersiowej w większościwypełniają płuca - prawe i lewe, którełączą się z tchawicą za pomocą oskrzeli.Oskrzele każdego płuca rozgałęzia sięnastępnie w kształcie gałęzi drzewa. Przezte najmniejsze kanaliki powietrze jestprzenoszone do pęcherzyków płucnych,gdzie następuje wymiana gazów. Tlenz powietrza przedostaje się do krwi, nato-miast dwutlenek węgla, będący zbędnymproduktem procesów zachodzących w or-ganizmie, jest z niej wydalany i wydycha-ny do atmosfery. Serce jest położonez przodu, pomiędzy dwoma płucami,i otoczone dwuwarstwowym workiemzwanym osierdziem. Krew z organizmudostaje się do serca przez jego prawyprzedsionek, a następnie przez prawąkomorę jest przepompowywana do płuc.Z płuc krew bogata w tlen wraca dolewego przedsionka, z którego wpływa dolewej komory. Z lewej komory jest tłoczo-na do aorty, będącej główną tętnicą ciała.

Oprócz serca i płuc w klatce piersiowejznajduje się przełyk, przez który pokarmprzedostaje się z jamy ustnej i gardła dożołądka położonego tuż pod przeponą.W górnej części klatki piersiowej przedtchawicą znajduje się gruczoł zwany gra-sicą, który jest głównym organem uczest-niczącym w procesach odpornościowychustroju.

Grasica rośnie do okresu dojrzewaniapłciowego, kiedy to może sięgać nawet doprzepony. W późniejszym okresie stop-niowo zanika, a jej tkanka limfatycznajest zastępowana tkanką tłuszczową.

Jama brzusznaBrzuch to największa jama w organizmie,która rozciąga się od przepony aż pookolice pachwinowe. Od tyłu ograniczają kręgosłup, a od góry przepona. Przed-nia część jest pokryta grubą warstwą

4

mięśni, które można wyczuć pod nacis-kiem. W brzuchu znajduje się wiele or-ganów ogólnie zwanych trzewiami. Pra-wie cały przewód pokarmowy, począwszyod żołądka, a kończąc na prostnicy (czyliodbytnicy), znajduje się wewnątrz jamybrzusznej. Funkcją układu pokarmowegojest trawienie pokarmu oraz wydalanienie strawionych resztek. W procesie tra-wienia pokarm jest rozkładany na czyn-niki podstawowe, które mogą być absor-bowane przez krew i rozprowadzane dowszystkich części ciała. Niepotrzebneprodukty przemiany materii są usuwa-ne z organizmu. Ważną rolę w procesietrawienia odgrywają gruczoły: wątrobai trzustka. Wszystkie narządy wewnętrz-ne otacza ogromna sieć naczyń krwio-nośnych.

Z tyłu przewodu pokarmowego są umiej-scowione nerki. Każda z nich za pomocąmoczowodu jest połączona z pęcherzem,który znajduje się w dolnej części jamybrzusznej, w jamie miednicy. W pęcherzugromadzi się mocz, który jest wydalanyna zewnątrz. Z układem moczowym ściślepowiązany jest układ rozrodczy. W przy-padku kobiety prawie wszystkie głównenarządy płciowe mieszczą się wewnątrzbrzucha, a właściwie w jamie miednicy.U mężczyzny część narządów płciowychznajduje się na zewnątrz.

Niewiarygodne wydaje się, że tak wieleważnych organów zgrupowanych jest nastosunkowo małej powierzchni. W jamiebrzusznej znajduje się około 7 metrówjelit. Utrzymanie organów wewnętrznychw stałej pozycji jest możliwe dzięki tkan-ce, zwanej krezką, za pomocą której sąone przyczepione do otrzewnej ściennej -błony wyściełającej jamę brzuszną.

Otrzewna trzewna okrywa każdy organznajdujący się wewnątrzotrzewnowo.Otacza wątrobę, żołądek, jelita, śledzio-nę, pęcherzyk żółciowy, wyrostek robacz-kowy, prawie całą macicę i jajowody.Dzięki otrzewnej poszczególne strukturywewnątrz jamy brzusznej mogą się swo-bodnie przemieszczać. Błona okrywają-ca organy nosi nazwę otrzewnej trzew-nej, natomiast błona wyściełająca jamębrzuszną jest zwana otrzewną ścienną.Trzecim rodzajem otrzewnej jest otrzew-na krezkowa tworząca krezki mocującenarządy i doprowadzające do nich naczy-nia i nerwy. Ze względu na bardzo silneunerwienie otrzewnej ściennej każdy urazlub jej stan zapalny jest odczuwany w po-staci ostrego bólu. Otrzewna trzewna niejest tak wrażliwa. Ból może wystąpić tyl-ko w przypadku, kiedy dojdzie do roz-ciągnięcia lub rozdęcia jelita. Ból pocho-dzący z otrzewnej ściennej jest łatwy dozlokalizowania, natomiast ból z otrzew-nej trzewnej ma charakter rozlany i trud-no ustalić miejsce, z którego pochodzi.

Po prawej: Przekrój strzałkowy jamybrzusznej. Diagram ukazuje wszystkie typyotrzewnej: trzewna, ścienną i krezkową.

BUDOWA CIAŁA/15

Położenie otrzewnej

Wątroba

Tętnice

Otrzewna trzewna

Otrzewna ścienna

Żyta wrotna wątroby

Żyta główna dolna

Nerka prawa

Kręgi kręgosłupa

Powyżej po lewej: Przekrójpoprzeczny jamy brzusznej

ukazujący powiązania pomiędzyróżnymi narządami.

ŚledzionaAorta brzuszna

Siec mniejsza

Zawartość jamy brzusznej

Przepona

Wątroba

Ift.

Aorta brzuszna

Krezkajelita cienkiego

Sieć większa

Jelito cienkie

Otrzewna trzewna

Odbytnica

Macica

Pęcherz moczowy

Spojenie łonowe

Układy organizmuAby zrozumieć, w jaki sposób różne narzą-dy są z sobą powiązane, należy przyjrzeć sięposzczególnym układom. Określony układstanowi zgrupowanie organów, które z so-bą współpracują. Jednym z najbardziej zna-nych jest układ trawienny. Ponadto w or-ganizmie wyróżniamy: układ kostny, skó-rę, układ mięśniowy, układ chłonny, układkrążenia, układ oddechowy, układ wydal-niczy, układ wewnątrzwydzielniczy i układrozrodczy. Każdy z nich jest oddzielnieomówiony w następnych rozdziałach. Posz-czególne narządy w obrębie danego układusą zgrupowane razem nie tylko dlatego, żesię z sobą łączą, ale również dlatego, że

są zbudowane z podobnej tkanki. Wyróż-niamy cztery główne rodzaje tkanek, a każ-dy narząd składa się przynajmniej z jednejz nich.

Tkanka nabłonkowa, zwana nabłonkiem,jest tkanką pokrywającą lub też wyściełają-cą narządy ciała. Wiele z nich wydziela sub-stancje takie jak hormony.

Tkanka mięśniowa ma zdolność kurcze-nia się, dzięki czemu możliwy jest ruch ca-łego ciała, podobnie jak i narządów we-wnętrznych. Serce prawie w całości jestzbudowane z tkanki mięśniowej.

Tkanka łączna, która obejmuje kościi ścięgna, łączy, podtrzymuje oraz wypeł-

nia struktury ciała. Może występować w pos-taci luźnej, pomiędzy lub wewnątrz innychtkanek lub w postaci zbitej. Zarówno ścięg-na, jak i więzadła są przykładem zbitejtkanki łącznej.

Tkanka nerwowa jest spotykana tylkow obrębie układu nerwowego. Dzięki tejtkance zapewniona jest szybka komuni-kacja i kontrola, a czynności ciała sąskoordynowane. Tkanka nerwowa jest zbu-dowana z komórek tworzących wypust-ki. Inne tkanki, takie jak np. tkanka łącz-na, współpracują z tkanką nerwową, jed-nak żadna z nich nie przenika do jejwnętrza.

Układ Główne narządy i struktury

Kostny

Krążenia

Rozrodczy

Wszystkie kości ciała, chrząstki, stawy i więzadła, które je z sobąłączą

Mięśniowy Mięśnie ciała - niektóre z nich działają pod wpływem naszejświadomości (mięśnie szkieletowe lub prążkowane), inne pracująniezależnie od naszej woli (mięśnie gładkie)

Nerwowy Mózg, rdzeń kręgowy, narządy zmysłów (oczy, narządy słuchui równowagi, kubki smakowe, receptory węchu i dotyku), nerwy

Wydzielania Gruczoły wytwarzające hormony: przysadka mózgowa, tarczyca,wewnętrznego przytarczyce, nadnercza, trzustka, grasica, części jąder i jajników,

niewielkie obszary tkanek w jelitach

Oddechowy Płuca, oskrzela (kanały prowadzące do płuc), tchawica, gardło,krtań, nos, przepona

Serce, tętnice, żyły, naczynia włosowate, krew

Limfatyczny Narządy biorące udział w krążeniu limfy oraz czynnościach obron-nych organizmu, m.in.: węzły chłonne, naczynia chłonne, śledzio-na, migdałki, grudki chłonne, grasica

Trawienny Jama ustna, zęby, język, gruczoły ślinowe, gardło, przełyk, żołądek,jelito cienkie, wątroba, pęcherzyk żółciowy, trzustka

Wydalniczy Narządy i gruczoły, które biorą udział w wydalaniu z organizmuzbędnych produktów przemiany materii: gruczoły potowe, układmoczowy (nerki, moczowody, pęcherz, cewka moczowa) orazjelito grube, wydalające nie strawione resztki pokarmu

Męski: jądra, prącie, gruczoł krokowy, nasieniowody, pęcherzykinasienne, cewka moczowa, gruczoły opuszkowo-cowkoweŻeński: jajniki, jajowody, macica, pochwa, sromMęskie i żeńskie hormony rozrodcze wpływające na rozwój płcio-wy oraz wtórne cechy płciowe

Układ moczowy

BłonyBUDOWA CIAŁA /17

Błony są warstwami tkanek, które po-krywają, wyściełają lub też oddzielająstruktury organizmu. Wyróżniamy pięćgłównych typów błon.

Błony śluzowe wyściełają głównie wnę-trza kanałów, np. przewodu pokarmowe-go. Powierzchnię stawów i ścięgien po-krywają błony maziowe. Błony surowiczeotaczają narządy klatki piersiowej i brzu-cha. Mózg i rdzeń kręgowy okrywa spec-jalny rodzaj błon zwanych oponami.

Każda z milionów komórek budują-cych nasze ciało, a także mikroskopijniemałe organelle, które znajdują się w ichwnętrzu, są otoczone lub przedzielonejakimś typem błon.

Jak sama nazwa wskazuje, błony śluzo-we posiadają wyspecjalizowane komórki,które wydzielają śluz. Wśród wielu jegofunkcji jest również zwalczanie infekcji(zawiera przeciwciała spełniające funkcjęochronną), a także utrzymywanie wilgociw naszych gardłach, nozdrzach i w prze-wodzie pokarmowym.

Niektóre błony śluzowe, zwłaszcza tewyściełające drogi oddechowe, mają ko-mórki zaopatrzone w włosowate rzęski.Rzęski, wykonując ruch w jedną stronę,przesuwają zanieczyszczenia (np. kurz)w kierunku gardła, skąd po odkaszleniusą usuwane na zewnątrz organizmu.

Błony wyściełające jelita są pofałdowa-ne w kształcie palczastych wypustek, zwa-nych kosmkami, które znacznie zwięk-szają powierzchnię wchłaniania składni-ków odżywczych.

Błony śluzowe są spotykane równieżw układzie rozrodczym. Macica jest wy-ścielona śluzówką, która każdego mie-siąca ulega złuszczeniu i wydaleniu pod-czas menstruacji.

Błony maziowe występują w obrębieruchomych stawów, mają kształt worecz-ków wypełnionych płynem maziowym.Ścięgna, będące mocnymi pasmami tka-nek, które łączą mięśnie z kością, posia-dają pochewkę zbudowaną z błony ma-ziowej. Błony surowicze okrywają narzą-

dy klatki piersiowej i brzucha, chroniąc jeprzed chorobami oraz zmniejszając tarciepomiędzy sąsiednimi organami. W jamieklatki piersiowej spotykamy dwie bło-ny surowicze. Wszystkie narządy jamybrzusznej okrywa błona surowicza otrzew-na. W pierwszej fazie życia każdego or-ganizmu błony spełniają specyficzną funk-cję. Płód rozwijający się w macicy jestotoczony błoniastym workiem, zwanymworkiem owodniowym, który jest wypeł-niony płynem. W płynnym środowiskupłód jest znacznie mniej narażony nauszkodzenia. Worek owodniowy wraz z ło-żyskiem zostaje wydalony na zewnątrztuż po urodzeniu dziecka.

Błona surowicza, zwana opłucną (kolorpurpurowy), zapobiega tarciu pomiędzypłucami a żebrami.

Opony (kolor pomarańczowy) okrywajądelikatną tkankę mózgu i oddzielają good twardych kości czaszki.

Błona śluzowa wyścieła drogi oddechowe.Rzęski (kolor czerwony) zapobiegająprzedostaniu się zanieczyszczeń do płuc.

Kosmki błony śluzowej wyściełającej jelitocienkie (kolor różowy) zwiększająpowierzchnię wchłaniania składnikówpokarmowych.

Błona śluzowa (kolor czerwony)wyściełająca macicę umożliwia odżywianiei rozwój zarodka.

Błona śluzowa (kolor czerwony)wyściełająca torebkę stawową wydzielapłyn, który smaruje stawy i ułatwia ich ruch.

Komórki i chromosomyCiało każdego dorosłego osobnika jestzbudowane z ponad stu milionów ko-mórek. Średnica tych mikroskopijnychstruktur wynosi średnio jedną setną mili-metra. Żadna komórka nie jest w staniesama funkcjonować poza organizmem(z wyjątkiem sztucznej hodowli w labo-ratoryjnych warunkach).

Komórki organizmu różnią się rozmia-rem, kształtem oraz strukturą w zależno-ści od funkcji, jaką spełniają. Komórkimięśniowe są długie i wąskie. Mają zdol-ność kurczenia się i rozkurczania, dziękiczemu organizm może się poruszać. Jestwiele komórek nerwowych, które są takżedługie i wąskie, ale ich rola polega naprzekazywaniu impulsów. Okrągłe, czer-wone krwinki transportują tlen i dwu-tlenek węgla, a koliste komórki trzustkiprodukują hormon zwany insuliną.

Wszystkie komórki organizmu, pomi-mo różnic w funkcjonowaniu, są zbu-dowane w podobny sposób. Każda jestotoczona błoną, a jej wnętrze wypełniagalaretowata substancja zwana cytoplaz-mą, w której osadzone jest jądro posiada-jące chromosomy.

W cytoplazmie, zawierającej od 70 do80 procent wody, zachodzą liczne procesychemiczne. Znajduje się w niej równieżwiele drobnych struktur zwanych orga-nellami. Każda z nich spełnia odmiennąi ważną funkcję.

Błona komórkowa jest porowata i skła-da się z trzech warstw: białka, tłuszczui białka. Substancje, które przedostają siędo wnętrza lub na zewnątrz komórki,zostają rozpuszczone w tłuszczach lub teżprzechodzą przez porowatą, półprzepusz-czalną błonę.

Budowa komórkiCytoplazma - galaretowata

substancja w której sązawieszone drobne struktury

zwane organellami

Jąderko-wytwarza białka

niezbędne dopodziału komórki

Jądro-zawierainformacje

genetyczne(w chromosomach)

Błona jądrowa

Błony niektórych komórek są zaopat-rzone we włoskowate rzęski. W jamienosowej rzęski te wychwytują cząsteczkikurzu. Potrafią również poruszać się w tęsamą stronę, mogą więc unosić substancjew określonym kierunku.

Cytoplazma wszystkich komórek za-wiera mikroskopijne organy - mitochond-ria. Ich zadaniem jest przetwarzanie tlenui składników pokarmowych w energię nie-zbędną do wszystkich procesów zachodzą-cych w komórce. Mitochondria produkująenergię dzięki kompleksom białkowym -enzymom. Ich funkcją jest przyspiesza-nie reakcji chemicznych. Najwięcej mito-chondriów występuje w komórkach mięś-niowych.

W cytoplazmie znajdują się równieżmikroskopijne lizosomy. Zawierają en-zymy, dzięki którym wykorzystują obec-ne w komórce składniki pokarmowe. Naj-więcej lizosomów mają komórki wątro-by.

Substancje wytworzone przez komór-kę, a potrzebne w innej części organizmu(np. hormony), gromadzą się w struk-turach zwanych aparatami Golgiego.

Wiele komórek ma całą sieć drobnychkanalików, które spełniają rolę ich wewnę-trznego „szkieletu". Wszystkie komórkizawierają reticulum endoplazmatyczne,będące systemem błon wypełniającychcytoplazmę.

Wzdłuż reticulum są rozsiane sferycznestruktury zwane rybosomami. Organellekontrolują syntezę białek koniecznych dożycia wszystkich komórek. Białka są nie-zbędne jako materiał budulcowy. Stano-wią także część enzymów aktywizują-cych procesy chemiczne oraz biorą udział

Mitochondrium-wytwarza energię napotrzeby komórki

Reticulum endoplazma-tyczne - system kanalikówpomiędzy jądrem a ścianąkomórki

Rybosom - wytwarzabiałka na potrzebykomórki

Lizosom -gromadzi enzymy

Pory-umożliwiająprzenikanie substancjido wnętrza i nazewnątrz komórki

Błona komórkowa

w wytwarzaniu złożonych cząstek, takichjak hormony.

ChromosomyKażde jądro komórkowe zawiera infor-macje genetyczne zakodowane w związkuchemicznym, zwanym kwasem dezoksy-rybonukleinowym (DNA), który wcho-dzi w skład chromosomów. Każdy chro-mosom posiada tysiące genów. Gen za-wiera informację dotyczącą syntezy okreś-lonego białka. Dane białko może miećniewielki wpływ na komórkę, podobniejak i na złożoną strukturę organizmu.Jednak od jednego białka może zależeć,czy ktoś ma piwne, czy niebieskie oczy,kręcone lub proste włosy, normalną alboalbinotyczną skórę.

Z wyjątkiem dojrzałych czerwonychkrwinek, które tracą chromosomy w koń-cowej fazie procesu ich formowania,a także komórek rozrodczych (jajeczkai plemniki) zawierających połowę mate-riału genetycznego, każda komórka czło-wieka ma 46 chromosomów zgrupowa-nych w 23 pary. Jeden chromosom z każ-dej pary pochodzi od matki, a drugiod ojca. Komórki rozrodcze (jajeczkai plemniki) mają tylko połowę liczbychromosomów, dzięki czemu w chwilizapłodnienia nowy osobnik będzie miałwłaściwą ich liczbę.

Geny wpływają na kształtowanie no-wego organizmu ludzkiego już od mo-mentu zapłodnienia. Chromosomy ojcadeterminują płeć. W zależności od ichkształtu wyróżniamy chromosomy X i Y.Jajeczko zawiera tylko chromosom X.Męskie komórki rozrodcze posiadająchromosom X albo Y. Jeżeli plemnikzawierający chromosom X zapłodni ja-jeczko z chromosomem X, urodzi siędziewczynka. W wyniku połączenia ja-jeczka z plemnikiem zawierającym chro-mosom Y urodzi się chłopiec.

Podział komórkiDNA zawarty w chromosomach oprócztego, że zawiera kod genetyczny, marównież możliwości replikacyjne. Dziękitemu komórki ulegają podwojeniu, a in-formacja jest przekazywana z jednego po-kolenia na drugie.

Proces podziału komórki, w czasie któ-rego następuje jej podwojenie, jest nazy-wany mitozą. Zapłodnione jajeczko ulegatakim podziałom, co w konsekwencji dajemożliwość powstania dorosłego organiz-mu. Zużyte komórki są zastępowane no-wymi.

Chromosomy komórki, która nie ulegapodziałowi, są niewidoczne. W chwilizbliżania się podziału, chromosomy stająsię krótsze oraz grubsze, uwidaczniają sięjako parzyste struktury, które następnierozdzielają się. Każda potowa przesuwasię do przeciwległego krańca komórki.W końcowym etapie podziałowi ulegacytoplazma i formują się błony dwóch

BUDOWA CIAŁA/19

Najbardziej istotne różnice pomiędzydwoma typami podziału komórki sąprzedstawione powyżej w dużympowiększeniu. W czasie mejozy (sekwencjagórna) chromosomy ulegają podwojeniu,układają się w pary i splatają. Następujepodział i chromosomy odsuwają się odsiebie, dając nowe komórki rozrodcze.Zawierają one połowę informacjigenetycznej koniecznej do powstanianowego organizmu. Druga połowa zostajeuzupełniona w chwili zapłodnienia.W procesie mitozy (dolna sekwencja) parychromosomów dzielą się na dwie identyczneczęści, następnie połowy przemieszczają siędo przeciwległych końców komórki.W wyniku równego podziału każda nowakomórka zawiera kompletną informacjęgenetyczną niezbędną przy powielaniu sięczy zastępowaniu istniejących komórekorganizmu. Ilustracja (po prawej)przedstawia szczegółową budowęchromosomu.

nowo powstałych komórek. Każda z nichposiada właściwą liczbę chromosomów.

Codziennie wiele komórek zamiera, aledzięki procesowi mitozy są one zastę-powane innymi. W zależności od typukomórki podziały następują z różnymnatężeniem. Komórki nerwowe, w tym te,z których zbudowany jest mózg, nie mająmożliwości replikacji. Komórki wątroby,

' Chromosomy w jądrze

Strukturachromosomu zbudowanegoze splątanych nici DNA

chromosomuw znacznym

powiększeniu

Odcinki DNAsą zwane genami.

Każdy z genów _zawiera informację

o budowie białka

\

Pojedyncza nić DNA

naskórka i krwi ulegają całkowitej wy-mianie kilka razy w roku.

Komórki zawierające połowę liczbychromosomów powstają w wyniku inne-go podziału - zwanego mejozą. W pierw-szym etapie mejozy chromosomy ulega-ją pogrubieniu i podziałowi, podobniejak w mitozie. Następnie układają sięw pary w taki sposób, że chromosom ojcaznajduje się obok chromosomu matki. Pospleceniu się z sobą następuje kolejny ichpodział. Każdy nowy chromosom posia-da zarówno geny ojca, jak i matki. Nowopowstałe komórki ulegają jeszcze jedne-mu podziałowi, dając komórki rozrodczezawierające połowę właściwej człowieko-wi liczby chromosomów (23). Wymianamateriału genetycznego, która następujew czasie mejozy, sprawia, że dzieci nie sącałkowicie podobne do swoich rodziców.Każde z nich, z wyjątkiem bliźniakówjednojajowych, posiada jedyną w swoimrodzaju strukturę kodu genetycznego.

MetabolizmZłożone procesy, które umożliwiają nor-malne funkcjonowanie naszego organiz-mu, są skutecznie stymulowane przezenzymy i hormony. Enzym wpływa nachemiczną konwersję, dzięki czemu nie-zbędne substancje stają się dostępne dlakomórek. Hormony z kolei są odpowie-dzialne za przebieg wzrostu czy wykorzy-stanie zapasów energii.

Metabolizm to wszystkie reakcje che-miczne zachodzące wewnątrz organizmu,w wyniku których jest możliwe jego funk-cjonowanie, wzrost, a także reprodukcja.Na metabolizm składają się całkowicieodmienne, lecz uzupełniające się procesy -katabolizm i anabolizm. Katabolizm po-lega na rozkładzie węglowodanów, tłusz-czów i białek, a także wielu zbędnych pro-duktów, np. martwych komórek lub tka-nek. W wyniku tego powstaje energiaumożliwiająca poruszanie się mięśni, przyczym, część jest tracona w postaci ciepła.

Anabolizm obejmuje procesy budowy.Składniki pokarmowe przyswojone przezorganizm i zgromadzone w postaci ener-gii są wykorzystywane podczas wzrostu,reprodukcji lub w procesach obronnychprzeciwko infekcjom i chorobom. U rozwi-

jającego się dziecka lub nastolatka poten-cjał pochodzący z rozkładu pokarmu zo-staje całkowicie wykorzystany do procesówwzrostu. W przypadku dorosłego człowie-ka nie wykorzystana energia powoduje od-kładanie się tłuszczu. Nadmierne wydatko-wanie energii objawia się utratą wagi ciała.

Rozkład węglowodanówEnergia jest niezbędna do życia. Znacznajej część pochodzi z rozkładu złożonychwęglowodanów (występujących w takichproduktach, jak chleb, ziemniaki) na cukryproste. Najczęściej spotykane cukry proste,jakie otrzymujemy z pożywienia, to: gluko-za, fruktoza i galaktoza. Cukry najpierw sątransportowane do wątroby, gdzie fruktozai galaktoza ulegają przekształceniu w gluko-zę (zobacz Rozdział 9, strona 104).

Komórki uzyskują energię z rozkładuglukozy na substancję zwaną kwasem pi-rogronowym. Potencjał uwolniony w cza-sie tego procesu jest tymczasowo groma-dzony w postaci wysokoenergetycznegozwiązku ATP.

Rozkład tłuszczów i białekTłuszcze i białka stanowią ważną część

spożywanego pokarmu. W przypadkudostarczania organizmowi małej ilościwęglowodanów jako źródło energii mogąbyć wykorzystane tłuszcze i białka.

Kiedy węglowodanowe zapasy energiiwyczerpią się, cząsteczki tłuszczu są roz-kładane na glicerol i kwasy tłuszczowe, którenastępnie oddzielnie ulegają procesom kata-bolizmu. W wątrobie glicerol zostaje prze-kształcony w glukozę i w ten sposób wkraczana drogę metabolizmu tego cukru.

Białka zawarte w diecie są rozkładanena aminokwasy, konieczne do procesuwzrostu, a także enzymy, które aktywi-zują każdy proces metaboliczny zacho-dzący w komórce.

Przyczyną wielu zakłóceń metabolizmujest niedobór enzymów. W rezultacie mo-że dojść do akumulacji szkodliwych dlaorganizmu substancji.

Zaburzenia w produkcji hormonów tokolejna często spotykana przyczyna nie-prawidłowości w procesach metabolicz-nych. Niewydolność trzustki, która wy-twarza zbyt małe ilości insuliny, nazywa-na jest cukrzycą. Insulina jest niezbędnymhormonem umożliwiającym komórkomabsorbowanie i rozkład glukozy.

Sposoby wykorzystania pokarmu przez organizmiałka

Q Q Węglowodany

W procesach metabolizmu z każdego pokarmupowstają produkty, które muszą być wydalona. W,koi 1 v^lh.l U, \u

HomeostazaBUDOWA CIAŁA/21

W celu utrzymania wewnętrznej równo-wagi organizm ludzki wymaga ciągłegonadzoru. Jest to warunek zachowania zdro-wia w nieustannie zmieniającym się śro-dowisku. Stan takiej równowagi jest okreś-lany jako homeostaza. Każdy z wielumechanizmów wzajemnego oddziaływa-nia środowiska na nasz organizm możebyć postrzegany jako oddzielny systemkontroli, spełniający określoną funkcję.Zebrane w całość formują jeden, ogólnysystem odpowiedzialny za prawidłowefunkcjonowanie naszego organizmu.

Wszystkie komórki ciała znajdują sięw środowisku płynnym. Płyn dostarczaim składników pokarmowych oraz od-prowadza zbędne produkty. Aby komór-ki mogły prawidłowo funkcjonować, właś-ciwości płynu zewnątrzkomórkowego mu-szą być stałe. Homeostaza jest zatemstanem koordynacji utrzymującym nor-malne funkcjonowanie organizmu dochwili, kiedy działanie jednego lub kilkujego systemów ulegnie zachwianiu. Re-zultatem zaburzenia równowagi jest stanchorobowy.

Zdrowy organizm, dzięki mechaniz-mom adaptacyjnym i odpornościowym,może zwalczyć chorobę. W przypadkuataku choroby organizm jest osłabionyi nie może się bronić. Podatność organiz-mu na grypę w znacznym stopniu zależyod jego odporności. Tłumaczy to, dlacze-go nie każdy, kto zetknie się z chorobą, odrazu ulega zarażeniu. Stan homeostazyłatwiej jest wytłumaczyć, posługując sięterminami technicznymi. Wiele procesóworganizmu reguluje mechanizm ujemne-go sprzężenia zwrotnego. Efekt końcowyogranicza lub hamuje specyficzny procesi w ten sposób zachowana jest kontrola.

Przykładem takich zjawisk jest termos-tat normujący pracę systemu ogrzewania.Jeżeli temperatura w pokoju spada poni-żej ustalonej wartości, obwód elektrycz-ny termostatu zamyka się. Powoduje towłączenie bojlera oraz pompy i obieggorącej wody w systemie zostaje wzno-wiony. Kiedy wymagana temperaturaustali się, termostat przerywa obwód.W przeciwieństwie do centralnego ogrze-wania organizm jest wyposażony w sys-tem bezpieczeństwa. Polega on na tym, żekilka różnych mechanizmów wykonujepodobne zadania. Ich sposób działaniajest jednak odmienny.

Kilka tysięcy systemów kontrolnychistniejących w organizmie człowieka re-guluje właściwie wszystkie jego funkcje.Układ nerwowy i wewnętrznego wydzie-lania pełnią najważniejszą rolę w proce-sach kontrolnych. Obydwa układy są ściś-le powiązane, a ich funkcjonowanie jestwzajemnie uzależnione. Z tego względusą czasem rozpatrywane jako jeden wspól-ny układ nerwowo-hormonalny.

W utrzymaniu stanu homeostazy szcze-gólne znaczenie odgrywa autonomicznysystem nerwowy. Kieruje on w sposób

Kiedy nastąpi odwodnienie organizmu,podwzgórze odnotowuje zmianę poziomuwody we krwi. Podwzgórze pobudza tylnypłat przysadki mózgowej, który uwalniahormon antydiuretyczny (ADH). Powodujeon zmniejszenie wydalania wody przez nerkii pęcherz moczowy. Nadnercza równieżsą pobudzane i zwiększają wytwarzaniealdosteronu, który hamuje utratę soli,a tym samym wody z nerek. Dostarczenieorganizmowi wody w ilości gaszącejpragnienie uzupełnia jejzapas. Podwzgórze rejestrujetę zmianę i wpływa hamującona wytwarzanie ADHi aldosteronu.

Nadnercze

Nerka

Układ limbiczny

Sklepienie

Pęcherz moczowy -

niezależny pracą serca, płuc, żołądka, je-lit, pęcherza moczowego, narządów roz-rodczych.

Układ wewnętrznego wydzielania znacz-nie wolniej reaguje na określoną sytu-ację. Efekty jego działania są jednaktrwalsze. Reakcje autonomicznego ukła-du nerwowego są szybkie, a czas ichtrwania zależy od sytuacji. Oba układymogą funkcjonować oddzielnie lub teżwspółpracować. Regulowanie zawartościwody w organizmie jest przykładem wy-korzystania kilku systemów w celu utrzy-mania homeostazy.

Zawartość wody w organizmie wynosi70 procent. Niektóre tkanki, jak np. istotaszara mózgu, mają wyższą zawartość wo-dy (do 85 procent), inne, jak warstwyodłożonego tłuszczu, tylko 25 procent.Woda jest podstawowym składnikiemkrwi (80 procent). W pewnych okolicz-nościach poziom wody w organizmie ule-ga zmniejszeniu. Odpowiednie mechaniz-my sygnalizują ubytek i potrzebę uzu-pełnienia niedoboru. Pojawia się uczuciepragnienia. Ilość wody, jaką należy wy-pić, aby zaspokoić potrzeby organizmu,zależy od poziomu ubytku. Główny ośro-dek kontroli powodujący uczucie prag-nienia znajduje się w mózgu. Tak zwanepodwzgórze kieruje autonomicznym sys-

temem nerwowym. Określone komórkinerwowe tego gruczołu reagują na zawar-tość wody we krwi. Jeżeli poziom wodywe krwi w stosunku do zawartości solii innych substancji obniży się, komórki teulegają pobudzeniu. Rozpoczyna się wy-dzielanie hormonów hamujących wydala-nie wody przez nerki (zobacz strona 126)i pojawia się powiązane z tym uczuciepragnienia.

Rozdział 2

UKŁAD KOSTNYISKÓRASzkielet podtrzymujący ludzkie ciało jestarcydziełem architektury. Budowla tacharakteryzuje się dużąwytrzymałością, a dzięki stawomi więzadłom jest bardzo mobilna.Każda kość ma określony kształt,zależnie od jej specyficznej funkcji.Tam, gdzie jest wymagana większaelastyczność, kość została zastąpionachrząstką. Ciało od zewnątrz pokrywaskóra. Jest to największy organludzkiego ciała. Skóra nie tylko chroniprzed uszkodzeniem wewnętrznestruktury, ale też bierze udziałw regulowaniu temperatury ciała.

Po prawej: Zarówno kobieta, jaki mężczyzna mają taką samą liczbę kości,czyli około 206. Szkielet żeński z reguły jestmniejszy i lżejszy. Miednica kobiety jestszersza, a kształtem przypomina łódź,co nadaje jej biodrom charakterystycznykształt. Dzięki tym przystosowaniom możepomieścić rozwijający się w okresie ciążypłód. Ramiona kobiety są stosunkowowąskie. W przypadku mężczyzny proporcjesą odwrotne - ma on szerokie barki i wąskiebiodra.

UKŁAD KOSTNY I SKÓRA/23

Kości i chrząstkaSzkielet przeciętnie zbudowanej dorosłejosoby składa się z około 206 kości. Ze-wnętrzna warstwa każdej kości jest grubai twarda, wewnętrzna - zwana szpikiem -miękka i delikatna. Kości są mocne i po-mimo podtrzymywania znacznych cięża-rów nie ulegają złamaniom czy też defor-macjom. Są połączone stawami, a przy-czepione do nich mięśnie wprawiają układszkieletowy w ruch. Kości tworzą struk-turę, która chroni delikatne narządy cia-ła, jednocześnie zachowując wszechstron-ne możliwości ruchowe. Dodatkowo szkie-let jest rusztowaniem podtrzymującymcałe ciało.

Kości, podobnie jak wszystkie organyciała, są zbudowane z komórek. Komórkite i twarda, zbita substancja międzyko-mórkowa przesycona solami mineralny-mi, tworzą tkankę kostną. Prawie dwietrzecie składu kości stanowią sole mi-neralne, które nadają jej twardość i sztyw-ność. Pozostała część kości jest utworzo-na z włókien kolagenowych. Każdy z tychelementów wzmacnia swoją wytrzyma-łość dzięki właściwościom drugiego skład-nika. W rezultacie takiego połączeniakość jest strukturą twardą, a zarazemstosunkowo elastyczną.

Rozwój kościW pierwszym etapie powstawania kościsą pełne. Dopiero później w ich wnętrzupowstaje jama. Proces ten jedynie nie-

znacznie zmniejsza ich wytrzymałość,a w dużym stopniu redukuje wagę. Roz-wiązanie to (stworzone przez naturę) jestpowszechnie stosowane w budownictwie.W jamie szpikowej kości znajduje sięszpik, w którym zachodzi wytwarzaniekomórek krwi.

Szkielet nowo narodzonego dziecka mawięcej kości niż dorosła osoba. W chwiliurodzenia drobną strukturę tworzy około350 kości. Z biegiem czasu niektóre z nichzrastają się z sobą. Proces można prze-śledzić na przykładzie czaszki. W czasieporodu musi ona przejść przez wąskikanał. Gdyby czaszka noworodka byłatak sztywna jak u dorosłego, nie zmieś-ciłaby się w otworze miednicy. Dziękiobecności ciemiączek pomiędzy poszcze-gólnymi częściami czaszki noworodkamoże się ona dostosować do kształtukanału porodowego. Ciemiączka stop-niowo zanikają po porodzie.

Poniżej: Twarz, zbudowana z 14 kości,chroni delikatne narządy zmysłówz receptorami wzroku, słuchu i smaku.Kości te podtrzymują również mięśnietwarzy, umożliwiając ruch w czasiemówienia, żucia czy też wyrażania emocji.

Szczęka

24/UKŁAD KOSTNY I SKÓRA

Nie skostniałe, błoniaste miejsca międzykośćmi to tak zwane ciemiączka.Umożliwiają przesuwanie się kości czaszkiw czasie porodu.

Szkielet dziecka jest zbudowany nietylko z kości, ale również z chrząstki,która jest znacznie bardziej elastyczna.Wraz ze wzrostem ulega ona stopniowejzamianie w kość. Jest to proces kost-nienia, który trwa aż do zakończeniawzrostu.

Wzrost odbywa się poprzez wydłu-żanie kości kończyn górnych, dolnychi tułowia. Kości długie kończyn mająprzy swoich końcach tak zwane płytkiwzrostowe, gdzie zachodzą procesy wzro-stu. Płytka wzrostowa jest zbudowanaw większym stopniu z chrząstki niż z koś-ci. Z tego powodu miejsca te są nie-widoczne na zdjęciach rentgenowskich.Jeżeli płytka wzrostowa ulegnie skost-nieniu, dalszy przyrost kości na długośćjest niemożliwy. Kostnienie płytek wzros-towych we wszystkich kościach ludzkie-go organizmu odbywa się według okreś-lonej kolejności. Ostateczny kształt szkie-letu zostaje uformowany w wieku około20 lat.

W czasie rozwoju człowieka zachodząznaczne zmiany proporcji w szkielecie.Długość głowy u sześciotygodniowegopłodu jest taka sama, jak długość jegociała. Głowa noworodka jest wciąż nie-proporcjonalnie duża w stosunku do resz-ty ciała. Środek ciała uległ jednak prze-sunięciu z brody na pępek. Linia dzielącaciało na połowy u dorosłego człowiekaprzebiega na wysokości spojenia łonowe-go lub tuż nad genitaliami.

Szkielet kobiety jest lżejszy oraz mniej-szy niż mężczyzny. Jej miednica jest pro-porcjonalnie szersza, aby w okresie ciążymogła zmieścić rosnący płód. Mężczyznama szersze ramiona, a jego klatka pier-siowa jest większa, jednak zarówno męż-czyzna, jak i kobieta mają taką samąliczbę żeber.

Bardzo ważną cechą kości jest ich zdol-ność osiągania odpowiedniego kształtu.Cecha ta ma wyjątkowo duże znaczeniew przypadku kości długich, stanowiącychpodporę kończyn. Ich końce są szersze.Jest to niezmiernie ważne, gdyż zwiększaich masywność w miejscach połączeń.Proces kształtowania kości odbywa się

głównie w czasie wzrostu, ale trwa przezcałe życie.

Kształty i rozmiary kościIstnieje kilka różnych typów kości. Każdyz nich spełnia określone funkcje. Kościdługie kończyn mają kształt cylindrówzawierających w środku istotę gąbczastąkości. Ogólne zasady budowy kości krót-kich, występujących np. w nadgarstku, sątakie same jak kości długich. Są jednakbardziej masywne i dzięki temu posiadająduże możliwości ruchowe bez utraty wy-trzymałości. Kości płaskie są zbudowanez dwóch warstw tkanki kostnej zbitej,pomiędzy którymi znajduje się trzeciawarstwa - gąbczasta. Płaski kształt po-woduje, że spełniają rolę ochronną (jakw czaszce) lub też stanowią płaszczyzny,do których są przyczepione mięśnie (np.łopatki). Kości rożnokształtne najczęściejmają wygląd nieregularnej bryły, a ichkształt zależy od spełnianej funkcji. Spe-

cyficzna budowa kręgów, które składająsię na kręgosłup, daje im dużą wytrzyma-łość, a jednocześnie zapewnia wystarcza-jącą powierzchnię wewnątrz dla rdzeniakręgowego. Puste jamy, charakterystycz-ne dla kości tworzących twarz, czynią jelekkimi.

ChrząstkaChrząstka jest jedną z tkanek, z którychzbudowany jest szkielet. Cechuje ją sta-łość konsystencji, niewielka twardośćoraz sprężystość. Występuje we wszyst-kich strategicznych punktach szkieletu,gdzie konieczna jest obecność materiałucharakteryzującego się takimi cechami.U dorosłego człowieka występuje główniew okolicach stawów, pokrywając końcekości.

Struktura chrząstki w obrębie całegoszkieletu nie jest taka sama. Jej budowajest uzależniona od funkcji spełnianejw ustroju.

Budowa kości długiej

Naczyniakrwionośnenasady kości

Linia nasadowa(pozostałość po płytce wzrostowej)

Okostna

Kośćgąbczasta

Układ osteonów

Osteocyty (komórki kostne)

UKŁAD KOSTNY I SKORA/25

Pozycja chrząstki w krtani

Ciężkie lub szybkie oddechy

Chrząstkanalewkowata

Chrząstkarścieniowata

Nagłośnia -(chrząstka sprężysta)

Fałdprzedsionkowy i głosowy -

Crząstka tarczowata -(jabłko Adama)

Krtań -

Tchawica -

Wytwarzanie dźwięku wysokiego

Każdy rodzaj chrząstki składa się z istotymiędzykomórkowej, w której są osadzo-ne komórki oraz włókna białkowe, zbu-dowane z kolagenu lub elastyny. Podziałchrząstki zależy od rodzaju włókien. Ce-chą wspólną wszystkich typów chrząstkijest brak naczyń krwionośnych. Składni-ki pokarmowe przenikają do niej przezokrywającą ją błonę zwaną ochrzęstną.Błony wyściełające stawy wytwarzają maź.

Ze względu na różne właściwości fizycz-ne, chrząstki dzieli się na chrząstkę szklis-tą, włóknistą oraz sprężystą.

Chrząstka szklistaChrząstka szklista jest niebieskobiałą,półprzeźroczystą tkanką. W porównaniuz pozostałymi typami zawiera najmniejkomórek i włókien. Wszystkie włóknawchodzące w jej skład są utworzone z ko-lagenu.

Z chrząstki szklistej zbudowany jestszkielet płodu. Jej ogromne możliwościrozwoju pozwalają około 45-centyme-trowemu noworodkowi osiągnąć wzrostdorosłej osoby. W chwili zakończeniaprocesów wzrostu chrząstka szklista wy-stępuje na zakończeniach kości w obrębiestawów w postaci bardzo cienkiej warst-wy (1-2 milimetry). Ten typ chrząst-ki spotykamy w drogach oddechowych.Z niej uformowany jest koniec nosa,a także twarde, ale sprężyste chrząstkibudujące otaczające tchawicę i prowa-dzące do płuc oskrzela. Chrząstka szklis-ta stanowi przedłużenie końców żeberi łączy je z mostkiem. W ten sposób bierzeudział w oddychaniu, umożliwiając ru-chy klatki piersiowej.

Powyżej: Struktury podtrzymujące krtańsą zbudowane z chrząstki. Nagłośnię tworzychrząstka sprężysta, a pozostałe trzy organy,zwane chrząstką tarczowata,pierścieniowatą i nalewkowatą,są zbudowane z chrząstki szklistej.Struny głosowe są zbudowanez elastycznych włókien.

Poniżej: Komórki chrząstki szklistej obecnew płytce wzrostowej dzielą się, przesuwająw dół kości i budują zwapniała substancjęmiędzykomórkową. Następnie komórki tezamierają, pozostawiając wolną lukę.Osteoblasty, aby zapełnić tę przestrzeń,wytwarzają kość, która zajmuje miejsceistoty międzykomórkowej.

W krtani struktury chrząstkowe nietylko spełniają rolę podtrzymującą, alerównież biorą udział w procesie wy-twarzania głosu. Kontrolują ilość po-wietrza przechodzącego przez krtań,wpływając na wysokość wydawanegodźwięku.

Chrząstka włóknistaChrząstka włóknista charakteryzuje sięobecnością wielu grubych pęczków twar-dych włókien kolagenowych. Dzięki ta-kiej budowie ten typ chrząstki jest elas-tyczny, ale równie wytrzymały. Obie ce-chy są bardzo pożądane, gdyż tkankawłóknista jest niezbędna pomiędzy krę-gami kręgosłupa. Każdy kręg jest od-dzielony od sąsiedniego krążkiem zbu-dowanym z tej chrząstki. Obecność krąż-ków między kręgowych znacznie ograniczawstrząsy kręgosłupa, a także umożli-wia utrzymanie wyprostowanej postawyciała.

Kręgosłup jest zbudowany z szeregumałych kości, zwanych kręgami; ich na-zwa jest uzależniona od pozycji w szkiele-cie. Kręgi są oddzielone od siebie krąż-kami międzykręgowymi, podobnymi dobaniek z galarety.

Każdy krążek międzykręgowy stanowistrukturę, wewnątrz której znajduje sięgalaretowaty, gęsty płyn, a z zewnątrzjest okryty chrząstką włóknistą. Częśćchrzestna, której powierzchnia jest sma-

Okres wydłużania się kości

Zwapniałasubstancjamiędzykomórl

26/UKŁAD KOSTNY I SKORA

Kości kończyny górnej składają się z kościramiennej oraz kości promienioweji łokciowej, które tworzą dolną częśćkończyny zwaną przedramieniem. Górnąi dolną część kończyny łączy z sobą łokieć.Nazwa ta dotyczy stawu zawiasowegołączącego kość ramienną z kością łokciowąi stawu kulistego łączącego kość ramiennąz kością promieniową. •

Kość promieniowa

Kość ramienną

Więzadłopierscieniowate

rowana, zapobiega ścieraniu się kościkręgosłupa podczas ruchu. Płyn spełniarolę amortyzatora wstrząsów.

Chrząstka włóknista tworzy równieżmocne połączenie pomiędzy kością a wię-zadłem. Z grubej warstwy chrząstki włók-nistej zbudowane jest spojenie łonowe,które łączy obie kości miedniczne. U ko-biety chrząstka ta ma szczególne znacze-nie. Hormony wydzielane w okresie ciążypowodują rozluźnienie jej struktur, dziękiczemu głowa dziecka może przejść przezkanał rodny.

Chrząstka sprężystaChrząstka sprężysta jest zbudowana,oprócz włókien kolagenowych, równieżz włókien elastyny. Ich obecność na-daje jej charakterystyczny żółty kolor.Chrząstka sprężysta jest plastyczna, alewytrzymała. Z jej komórek zbudowanajest nagłośnia, która zamyka wlot dodróg oddechowych w chwili przełykaniapokarmu.

Chrząstka sprężysta tworzy równieżelastyczną część małżowiny usznej orazstanowi konstrukcję podtrzymującą ścia-ny kanału prowadzącego do ucha środ-kowego i trąbki Eustachiusza, która łą-czy każde ucho z górną częścią gardła.Chrząstka sprężysta występuje także w krta-ni, gdzie wraz z chrząstką szklistą tworzystruktury podtrzymujące i biorące udziałw wytwarzaniu głosu.

Budowa szkieletuBudowa każdej części szkieletu jest uza-leżniona od funkcji spełnianej w organiz-mie. Zadaniem czaszki jest ochrona móz-gu, a także narządów wzroku i słuchu.Z 29 kości czaszki 14 z nich formuje

Kość łokciowa

rusztowanie dla oczu, nosa i jamy ustnej.Dokładniejsze przyjrzenie się czaszce po-zwala zauważyć, w jaki sposób najdelika-tniejsze organy są chronione przez jejkości. Głębokie oczodoły znajdujące siępod czołem osłaniają gałki oczne. Podob-nie narząd węchu jest schowany wysokoza nozdrzami przednimi.

Charakterystyczną cechą czaszki są du-że rozmiary żuchwy. Kość ta jest rucho-ma i wraz ze szczękami stanowi dosko-nały mechanizm rozgniatania pokarmu.W tym procesie biorą udział równieżzęby. Duża efektywność mechanizmu niejest tak łatwo zauważalna, kiedy twarzpokryjemy mięśniami, nerwami i skórą.Część czaszki tworząca twarz jest masyw-niejsza w okolicach oczu i nosa, dziękiczemu kości twarzy zachowują stałą po-zycję.

Kręgosłup jest zbudowany z serii ma-łych kości zwanych kręgami, kształ-tem przypominających szpulki nici. Sta-nowi centralną oś szkieletu. Konstruk-cja ta jest niezwykle mocna, ponieważtworzą ją małe odcinki, a jednocześnieposiada duże możliwości ruchowe. Czło-wiek może wykonać skłon i dotknąćpalców u nóg i właśnie dzięki kręgo-słupowi zachowuje wyprostowaną posta-wę ciała. Kręgi tworzące kręgosłup ochra-niają również delikatny rdzeń kręgowy,który przebiega ich środkiem. W koń-cowej, dolnej części kręgosłupa znajdujesię kość ogonowa. U niektórych zwierząt,takich jak kot czy pies, ta część kręgo-słupa jest znacznie dłuższa niż u człowie-ka i tworzy wyraźny ogon.

Szkielet klatki piersiowej tworzą żebraograniczające ją po bokach, kręgosłup -z tyłu oraz mostek umieszczony z przodu.

Kręgosłup jest zbudowany z szeregu małychkości, zwanych kręgami; ich nazwa zależyod pozycji w szkielecie. Ilustracjaprzedstawia odcinek lędźwiowy kręgosłupa.Kręgi są oddzielone od siebie krążkamimiędzykręgowymi, podobnymi do baniekz galarety.

Krążekmiędzykręgow

Kręgi lędźwiowe

Szkielet klatki piersiowej od przoduUKŁAD KOSTNY I SKÓRA/27

Udział żeber w oddychaniu

Łopatka

Płuco

Rękojeść mostkaI Trzon

> mostka

Łopatka

Chrząstkażebrowa

Zebro

Mięsieńpiersiowymniejszy

, Mięśniemiędzyżebrowe

wewnętrzneWyrostekmieczykowaty

Mięsień najszerszygrzbietu

r WątrobaMięsień —

zębaty•i , .. i przedniŻołądek

Wyrostekmieczykowaty

1 Wdech

Szkielet klatki piersiowej od tylu

Obojczyk

Kręgosłup - -

Mięśniemiędzyżebrowe

zewnętrznekurczą się

Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne

£ebra unoszą sięiwysuwają do przodu

Zebro

Mięśniemiędzyżebrowe

wewnętrznekurczą się

Klatkę piersiową tworzą żebra, które ochraniająważne organy: płuca, serce, wątrobę i żołądek.Dzięki chrząstce żebrowej klatka piersiowamoże rozszerzać się i kurczyć podczasoddychania. Żebra zbudowane w całości z kościbyłyby zbyt sztywne. W sytuacji, kiedy organizmma zwiększone zapotrzebowanie na tlen(np. w czasie ciężkiego treningu fizycznego),mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne kurczą się.Umożliwia to przesunięcie mostka do przodui zwiększenie obwodu klatki piersiowej.Wydechowi towarzyszy rozluźnienie tychmięśni. Przy silnym wydechu mięśniemiędzyżebrowe wewnętrzne kurczą się,powodując zmniejszenie obwodu klatkipiersiowej.

28/UKŁAD KOSTNY I SKORA

Żebra są połączone z kręgosłupem w spo-sób umożliwiający ruch w czasie oddy-chania. Z mostkiem większość żeber łą-czy się stawowo. Dwa najniżej położoneżebra (jedenaste i dwunaste) są powią-zane tylko z kręgosłupem, gdyż są zbytkrótkie i nie dochodzą do mostka. Są totak zwane żebra wolne, które nie biorąudziału w oddychaniu. Zebra pierwsze sąściśle połączone z obojczykiem i tworząpodstawę szyi. Przez to miejsce przebie-ga kilka dużych nerwów i naczyń krwio-nośnych prowadzących do kończyn gór-nych. Głównym zadaniem szkieletu kla-tki piersiowej jest ochrona serca i płuc,które znajdują się w jej wnętrzu. Skutkiuszkodzenia tych organów mogłyby byćbardzo groźne.

Kości kończyny dolnej są najdłuższymii najcięższymi w catym szkielecie. Kośćudowa łączy się poprzez panewkę stawubiodrowego z kością miedniczną. Panewkajest skierowana na zewnątrz, tak więckończyny dolne są oddalone od liniiśrodkowej ciała, co umożliwia utrzymanierównowagi i chodzenie.

Kości kończyny dolneji obręczy miednicznej

Budowa nadgarstka i ręki

Kość biodrowa

Kość krzyżowa

Kość udowa

Kłykiećprzyśrodkowykości udowej

Kostkaprzyśrodkowa Kostka boczna

Stęp

Kość czworobocznawiększa

Kość czworoboczna •mniejsza

Kość główkowata —

Kość haczykowata

Kość promieniowa

Kośćgrochowata

Kość trójgraniasta

Kość łokciowa

skokowa

Kość księżycowata

Kość łódeczkowata

Kończyny i miednicaRamiona łączą się z centralną osią_k^ę-gosłupa za pomocą obręczy-ktTnćlEyngór-nych, którą tworzą łopatka i obojczyk.Masywna kość górnej części kończynyzwana jest kością ramienną. Łączy sięw łokciu z dwiema kośćmi przedramienia:kością promieniową i kością łokciową.Ręka jest zbudowana z nadgarstka, śród-ręcza i palców. Dzięki temu możemyłapać przedmioty i wykonywać mnóstwoskomplikowanych ruchów, w czasie któ-rych każda z wielu części ręki porusza sięw inny sposób. Ruchy te są jednak w du-żym stopniu skoordynowane.

Kończyny dolne są połączone z kręgo-słupem miednicą zbudowaną z bardzotwardych kości. Pierścień miednicy skła-da się z dwóch ciężkich, masywnych kościmiednicznych, łączących się w części tyl-nej kością krzyżową. Zakrzywiony górnybrzeg kości biodrowych jest z łatwościąwyczuwalny pod skórą. Pionowo ustawio-ne stawy krzyżowo-biodrowe są wzmoc-nione włóknami i wieloma krzyżującymisię więzadłami. Powierzchnie tych kościidealnie do siebie pasują, co zwiększastabilność połączenia. W zewnętrznej do-lnej części kości miednicznej znajdujesię zagłębienie, zwane panewką, któregokształt jest dopasowany do głowy kościudowej, najdłuższej kości szkieletu. Po-

niżej panewki kość miedniczną ulega za-krzywieniu, jednocześnie wysuwając siędo przodu. Ta część kości miednicznejjest nazywana kością łonową.

Tylny i dolny odcinek obręczy mied-nicznej tworzą kości kulszowe, które for-mują podstawę pośladków. W przedniejczęści miednicy dwie kości łonowe połą-czone chrząstką tworzą spojenie łonowe.Jest ono dodatkowo wzmocnione więzad-łami. Inne więzadła łączą kości kulszowez krzyżową, zwiększając stabilność mied-nicy.

Kości podudzia to kość piszczelowai znacznie cieńsza strzałka. Stopa jestzbudowana z kości stepu, śródstopia i pal-ców, których lokalizacja i wzajemne po-łączenia są bardzo precyzyjne. Dzięki te-mu możemy, nie tracąc równowagi, za-równo pewnie i wygodnie stać, jak cho-dzić lub biegać.


i Paliczek

Po lewej: Ręka ma czternaście paliczków(kości palców). Każdy palec posiada trzypaliczki, z wyjątkiem kciuka, który ma ichdwa. Ruch kości jest możliwy dzięki stawomi mięśniom.

Po lewej: Nadgarstek jest utworzonyco najmniej z ośmiu oddzielnych kości,zwanych kośćmi nadgarstka, ułożonychw dwa rzędy. Kości nadgarstka są położonepomiędzy kośćmi śródręcza a kośćmiprzedramienia - kością promieniowąi łokciową. Kość grochowata jest jedynąz kości nadgarstka, którą można wyczućpod skórą.

Paliczki środkowe

Paliczki bliższe

Paliczki dalsze

Elastyczność ludzkiej stopywypływa z jejskomplikowanej budowyanatomicznej. Ze względuna przenoszenie ciężaru ciałapaliczki stopy są szerszei bardziej płaskiew porównaniu z paliczkamiręki. Ich kształt ułatwiautrzymanie równowagi.

Piszczel

Kość piętowa

Paliczki

Kość sześcienna Kości śródstopia Kości stopy

Stawy i więzadtaKości szkieletu łączą się z sobą za po-mocą stawów. Połączenia muszą być so-lidne, powinny jednak zachować dużąswobodę ruchu. Dzięki stawom szkie-let człowieka jest konstrukcją niezwyklesprawną.

Połączenia kości dzielimy na dwa głów-ne typy: ruchome (stawy) i stałe (więzo-zrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty).Stawy, czyli połączenia ruchome, są wy-ścielone błoną maziową, dzięki czemukości połączone stawem mogą wykony-wać ruch w szerokim zakresie. Ruch po-łączeń włóknistych kości ogranicza tkan-ka włóknista.

Oprócz stawów i więzozrostów w szkie-lecie występują połączenia chrząstkozros-towe. Duża elastyczność chrząstki umoż-liwia szeroki zakres ruchów bez obecnościmaziówki. Połączenia chrząstkowe wy-stępują m.in. pomiędzy żebrami a most-kiem.

StawyPodział stawów można przeprowadzićw zależności od zakresu ruchów kości.Stawy zawiasowe (obecne m.in. w łokciui kolanie) są stawami jednoosiowymi i po-zwalają na ruch zginania i prostowania.Stawy płaskie, których nazwa jest związa-na z płaską lub prawie płaską powierzch-nią kości występujących w takim połącze-niu, umożliwiają nieznaczne przesunięciaw wielu kierunkach. Połączenia takie wy-stępują w kręgosłupie, nadgarstku i po-między kośćmi stepu.

Specyficznym stawem jednoosiowymjest staw śrubowy występujący w szyi

u podstawy czaszki. Ruchy wykonywanew tym stawie to ruchy obrotowe w oby-dwu kierunkach. Ten typ połączenia umoż-liwia odwracanie głowy. Praca polegającana przykręcaniu śrub jest możliwa zewzględu na staw obrotowy występującyw łokciu. Połączenia pozwalające na ruchwe wszystkich kierunkach, jak np. stawramienny, to tak zwane stawy kuliste.

Stawy pomiędzy paliczkami palców sątypowym przykładem stawów zawiaso-wych. Zakończenia kości są pokryte twar-dą, elastyczną chrząstką stawową. Twar-da błona otacza cały staw, tworząc toreb-kę stawową, chroniącą go przed niepożą-danymi ruchami i utrzymującą kościw określonym położeniu. Wnętrze toreb-ki stawowej jest wyścielone maziówką.Warstwa tkanki maziowej jest czasamibardzo cienka. Wydziela płyn zwany ma-zią stawową, który nawilża stawy i zapo-biega ich wyschnięciu. W określonychwarunkach staw może funkcjonować bezmazi stawowej, nie ulegając uszkodzeniu.Do takiej sytuacji dochodzi podczas reu-matoidalnego zapalenia stawów. Stannieprawidłowego funkcjonowania warst-wy maziowej musi być jednak krótko-trwały. Zdrowa błona maziowa jest nie-zwykle ważna w utrzymaniu stawu w dob-rej kondycji.

Duża liczba stawów znajduje się w ręce.Łatwo jest zaobserwować, w jakisposób, w przypadku ostregoreumatoidalnego zapalenia stawów,może dojść do trwałych zniekształceńpalców i nadgarstka.

Staw kolanowyStaw kolanowy jest bardzo skompliko-wanym stawem zawiasowym. Gładkozaokrąglone kłykcie kości udowej spo-czywają w zagłębieniu kości piszczelo-wej. W obrębie stawu, pomiędzy koś-cią udową a piszczelą znajdują się dwapasma chrząstki (łękotki). Ich funkcjąjest zwiększenie stabilności bez ograni-czenia sprężystości. Ta część stawu ko-lanowego najczęściej ulega uszkodze-niu podczas sportowych wyczynów, coczęsto kończy się operacją. Kolano po-zbawione łękotek może nadal funkcjo-nować, jednak jest bardziej narażonena urazy. W późniejszym okresie ży-cia może dojść do zmian zwyrodnienio-wych stawu.

Powierzchnie stawowe są smarowanemazią stawową. W obrębie stawu znajdu-ją się także tak zwane kaletki wypełnionemazią, chroniące staw przed uszkodze-niami.

Stabilność i wytrzymałość połączeniastawowego zapewniają pasma warstwywłóknistej zwane więzadłami. W prawid-łowo funkcjonującym stawie kolanowymwięzadła występują po obu jego stro-nach oraz w środku. Ruchy stawu kola-nowego odbywają się dzięki mięśniomuda i podudzia.

Przekrój ręki z zaznaczeniem stawówPatoek bliższy

Kości śródręcza„ ~>JStaw międzypaliczkowy"m I Staw' ^ ^ r - | » międzypaliczkowy Paliczek dalszy

Stawpromieniowo--nadgarstkowy


Staw kolanowy

Ląkotki(często

uszkadzanepodczas

wyczynówsportowych)

Piszczel

Strzałka

Kaletkanadrzepkowa

Więzadlo rzepki

Chrząstka

Mięśnie z przodu uda odpowiadają zaprostowanie kolana, a mięśnie z tyłu zajego zginanie. Są przyczepione od gó-ry do kości miednicznej, a także wierz-chołka kości udowej. W kierunku kolananastępuje ich kondensacja w formie włók-nistego ścięgna, które jest przyczepio-ne do kości piszczelowej (patrz Roz-dział 3).

Aby ścięgno znajdujące się z przodunie ocierało się w czasie ruchu o staw,jest zrośnięte z kością zwaną rzepką,leżącą do przodu od kłykci kości udowej.Ścięgno przebiega w rowku wyściełanymchrząstką i jest smarowane mazią sta-wową. Rolę amortyzatorów wstrząsówrzepki pełnią kolejne kaletki, które znaj-dują się w okolicy tej kości.

Kolano ma szczególnie ważną funkcjęw czasie procesu chodzenia. Wykonaniekażdego kroku wiąże się z ugięciem kola-na, dzięki czemu noga może być przenie-siona do przodu. Przemieszczanie się nasztywnych nogach wymagałoby odsuwa-nia ich na zewnątrz i jednoczesnego od-chylania miednicy.

Połączenia nieruchomePołączenia nieruchome występują w krę-gosłupie, w czaszce, a także pomiędzyniektórymi kośćmi miednicy. W połącze-niach tych brak maziówki, a łączeniekości odbywa się przez twardą tkankęwłóknistą. W zależności od jej rodzajupołączenia są nieruchome lub posiada-ją ograniczoną możliwość ruchu. Wyją-tek to połączenia kości w kręgosłupie,

Po lewej: Kości, więzadła i chrząstka stawukolanowego ukazane od przodu.

Po prawej: Przekrój strzałkowy stawukolanowego z uwzględnieniemszczegółowej budowy, m.in. kaleteki błony maziowej.

które są na tyle elastyczne, że umożliwia-ją pewien zakres ruchu. Zachowują jed-nocześnie funkcję ochronną dla rdzeniakręgowego.

WięzadłaKości połączone stawem są wprawianew ruch za pomocą mięśni, które są do nichprzyczepione nierozciągliwymi ścięgna-mi. Więzadła mogą być w niewielkim stop-niu rozciągliwe, a ich funkcją jest wzmo-cnienie połączenia stawowego. Ograni-czają możliwości ruchowe stawów. W przy-padku braku więzadła kości bardzo łatwomogłyby ulec przemieszczeniu.

Więzadła są obecne również w jamiebrzusznej. Utrzymują we względnie stałejpozycji takie narządy, jak wątroba czymacica, równocześnie umożliwiając imprzemieszczanie w niewielkim zakresie.Ma to duże znaczenie przy zmianie pozy-cji ciała, a także w czasie jedzenia, tra-wienia czy też ciąży. Więzadła występująrównież w okolicy klatki piersiowej. Pod-trzymują piersi i zapobiegają ich obwiś-nięciu.

Obecność więzadeł często uświadamia-my sobie dopiero w chwili ich uszkodze-

nia. Naciągnięcie lub przerwanie więzadłamoże okazać się tak bolesne, jak złama-nie kości.

BudowaWięzadła stanowią pewną formę tkankiłącznej. Zbudowane są głównie z twarde-go białka zwanego kolagenem oraz sprę-żystej, żółtawej elastyny. W przypadkuwiększości więzadeł tkanka ta występujew postaci włóknistych wiązek.

Pęczki włókien przebiegają w określo-nych kierunkach, w zależności od rodzajuruchu, jaki ograniczają. W więzadłacho kształcie cylindrycznym przebiegają-cych wzdłuż pnia kręgosłupa włókna sąułożone podłużnie i kontrolują jego roz-ciąganie. Inne więzadła, których funkcjąjest ograniczenie przemieszczania się kościna boki, przybierają postać płaskiej obrę-czy, w której włókna wzajemnie się z sobąkrzyżują.

Pomiędzy włóknami znajdują się wy-specjalizowane komórki zwane fibroblas-tami. Komórki te wytwarzają nowe włók-na kolagenowe lub regenerują ewentual-ne uszkodzenia. Wiązki włókien są osa-dzone w tkance, przez którą przebiegająnaczynia krwionośne, limfatyczne oraznerwy.


Więzadła łączą się z kośćmi stawu zapomocą włókien, które penetrują zewnę-trzną warstwę kości zwaną okostną.W okostnej przebiega sieć naczyń krwio-nośnych i nerwów. Umożliwia ona do-starczenie kości składników pokarmo-wych oraz stanowi miejsce przyczepu dlawięzadeł i mięśni. Ewentualne uszkodze-nie więzadeł jest związane z uszkodzeniemokostnej, ponieważ więzadła silnie w niąwrastają.

Różnym typom stawów występującymw organizmie towarzyszą wyspecjalizo-wane więzadła. W przypadku większychstawów, takich jak kolanowy, biodrowy,łokciowy, czy też połączeń pomiędzy pa-liczkami palców lub w kręgosłupie, to-rebki stawowe są szczególnie grube, co

Każdy ruch trenującego sportowca jestuzależniony od współdziałania stawów,mięśni, ścięgien i więzadeł. Poniżejprzedstawione są najważniejsze więzadłabarku w fazie ruchu. Ilustracja poniżej(na prawo) ukazuje więzadła łokciawykonującego ruch olimpijczyka DaleyaThompsona.

bardzo wzmacnia połączenia. Wewnątrzlub na zewnątrz torebki stawowej znaj-dują się również więzadła. Spełniają in-dywidualną rolę ograniczającą określonyrodzaj ruchu. Są to więzadła poboczne.

Rola więzadełRóżnorodność ruchów, jakie może wyko-nać organizm, zależy od ukształtowaniapowierzchni kości tworzących staw, a tak-że jego więzadeł. W przypadku niektó-rych stawów największe znaczenie od-grywają kości. W stawie łokciowym kośćłokciowa, tworząca dolną część tego po-łączenia, jest półksiężycowato wycięta.Taki kształt panewki umożliwia jedynieproste ruchy do przodu i do tyłu. W tymprzypadku więzadła zapobiegają jedyniebocznym wahaniom. Z kolei wyspecjali-zowane więzadło pierścieniowate otaczajak kołnierz kość promieniową, łącząc jąz kością łokciową. Połączenie umożliwiaruch rotacyjny kości.

W stawie kolanowym żaden kształt two-rzących go kości nie ogranicza ruchów.Pomimo to, że kolano jest również sta-wem zawiasowym, ruchy są kontrolowa-ne przez wyspecjalizowane więzadła krzy-żowe. Zapobiegają one wysuwaniu się

kości piszczelowej ze stawu kolanowegodo tyłu lub przodu oraz hamują ruchobracania goleni do wewnątrz.

Kości stawu są wprawiane w ruch dzię-ki temu, że jedne mięśnie kurczą się, a in-ne rozkurczają. Więzadła ograniczają pra-cę mięśni, zapobiegając nieprawidłowymruchom.

Więzadła nie mają możliwości kurcze-nia się. Funkcjonują zatem jako statycz-ne struktury organizmu, chociaż w nie-znacznym stopniu mogą ulec rozciąg-nięciu w czasie pracy stawu. Kiedy za-chodzi taka sytuacja napięcie więzadławzrasta do chwili, gdy dalszy ruch jestniemożliwy.

Istnieją także więzadła, których prze-ciwległe końce są przyczepione do tej sa-mej kości i żaden ruch nie ma na niewpływu. Utrzymują one w stałej pozycjioraz ochraniają takie struktury, jak na-czynia krwionośne czy nerwy.

Więzadło i Więzadłokruczo-oMjczykows- kruczo-ramienn


Budowa skóry

Ziarnistości barwnikowe

Łuski martwej skóry(keratyna)

Receptor bólowy |

Melanocyt

Łodyga (trzon) włosa •—

Gruczoł łojowy

Mięsień prostujący włos -

Mieszek włosowy

Gruczoł apokrynowy

Cebulka wtosa

Włośniczki żylnei tętnicze

' / Kolagen i włóknaelastyczne

\

Skóra

- Naskórek

- Skóra właściwa

Podskórnatkanka tłuszczowa

Kolba Krausego(receptor odczuwania zimna) Unerwienie mieszka włosowego,

gruczołów potowych i receptorówskóry

Powierzchnię organizmu oddziela odiświata zewnętrznego ochronna powłoka[wspólna. Stanowi mocną, a zarazem elas-tyczną powłokę nieprzepuszczalną dlawiększości substancji rozpuszczalnychi gazowych. Chroni organizm przed nie-korzystnym promieniowaniem słonecz-nym, a także przed inwazją flory bakte-ryjnej. Skóra odgrywa przewodnią rolęiw termoregulacji - zatrzymuje lub oddajeciepło w miarę potrzeb organizmu.

[Budowa skóry[Skóra składa się z dwóch podstawowychiczęści. Zewnętrzna, zwana naskórkiem,'jest zbudowana z kilku warstw komórek.-Najgłębiej położona jest warstwa rozrod-cza, gdzie komórki nieustannie dzielą się,a następnie przemieszczają na powierz-chnię skóry. W miarę przesuwania sięku górze komórki ulegają spłaszczeniu,a następnie tworzą zrogowaciałą warstwęzwaną keratyna. Zrogowaciałe komórki

ostatecznie ulegają złuszczeniu jako płas-kie, ledwo widoczne płytki. Komórkapotrzebuje trzech do czterech tygodni,aby przemieścić się z najniżej położonychwarstw na powierzchnię skóry.

Zewnętrzna ochronna warstwa jest ściś-le połączona z leżącą pod nią skórą właś-ciwą. Drobne brodawki skóry właściwejwnikają w zagłębienia naskórka. Połącze-nie obydwu podstawowych warstw skórynajwyraźniej uwidacznia się na opusz-kach palców w postaci linii papilarnych.

Skóra właściwa jest zbudowana z pęcz-ków włókien kolagenowych i elastyno-wych. W tej warstwie skóry osadzone sągruczoły potowe, łojowe i apokrynoweoraz mieszki włosowe, a także naczyniakrwionośne. Nerwy docierają również donaskórka. Naczynia krwionośne są obec-ne tylko w skórze właściwej. Włosy i wy-prowadzenia gruczołów wydostają się napowierzchnię poprzez kanaliki w skórzewłaściwej.

Skóra jest zbudowana z dwóch różnychwarstw komórek: nabłonka i skórywłaściwej. W obydwu warstwach znajdująsię zakończenia nerwowe, które przekazująodczucia bólu, ucisku, ciepła czy zimna.Gruczoły potowe odgrywają ważną rolęw termoregulacji, natomiast gruczoły łojowenatłuszczają skórę i włosy. Gruczołyapokrynowe rozwijają się w okresieosiągania dojrzałości płciowej i są uznawaneza jedną z cech płciowych. Melanocyty,będące komórkami produkującymi barwnik,mogą powodować powstawanie piegów.

Każdy gruczoł potowy jest zwinięty nakońcu w kłębek, a kanał wyprowadzającygruczołu, którego ujście znajduje się napowierzchni skóry, jest wyłożony nabłon-kiem. Gruczoły potowe znajdują się podkontrolą układu nerwowego. Wydzielaniepotu może być spowodowane stanememocjonalnym lub też potrzebą utratyciepła przez organizm (patrz strona 129).


Budowa skalpu

Okostna

Wiotka tkanka łączna

Mięsień naczaszrji czepiecścięgnisty

Mięsień czołowyMięsień potyliczny

Szczegółowy przekrój skalpu ukazuje kilkawarstw tworzących tę nietypową częśćskóry. Dzięki luźnej tkance łącznej mięśnieskalpu mogą go poruszać. Mieszki włosowe(na powiększeniu po prawej) sąodpowiedzialne za wytwarzanie i wzrostwłosów (na powiększeniu po lewej).

Gruczoły łojowe mają ujście do torebkiwłosowej. Zbudowane są z wyspecjalizo-wanych komórek naskórka, które produ-kują łój skórny. Gruczoły te są najliczniej-sze na głowie, twarzy, klatce piersioweji plecach. Kontrolowane przez hormonypłciowe natłuszczają włosy oraz skórę.

Gruczoły apokrynowe rozwijają sięw czasie osiągania dojrzałości płciowej.Występują w skórze dołów pachowych,w okolicach piersi i narządów płciowych.Wydzielają substancje wonne i są uzna-wane za jedną z cech płciowych. W po-czątkowej fazie wydzielają gęstą, mleko-podobną substancję.

Zarówno w naskórku, jak i w skórzewłaściwej znajduje się sieć zakończeń ner-wowych. Szczególnie silnie unerwione sąopuszki palców. Nerwy przekazują zarów-no przyjemne odczucia ciepła i dotyku,jak i zimna, ucisku, swędzenia oraz bólu,który może wyzwolić odruchy obronne.

Włosy i paznokcieZarówno włosy, jak i paznokcie stanowiąspecyficzną formę keratyny. Paznokcie sąstrukturą martwą, wytwarzaną przez ży-we komórki skóry. Uszkodzony pazno-kieć nie krwawi ani nie boli. Widocz-na część paznokcia zwana jest trzonempaznokcia, a o jego kształcie decydujączynniki genetyczne. Paznokieć jest oto-czony z trzech stron fałdem skórnym.Fałd ten jest najgłębszy od tyłu, gdziezakrywa korzeń paznokcia. U podsta-wy znajduje się białe pole, tak zwany

Poniżej: Paznokieć jeststru ktu rą ma rtwą, wytwarza nąprzez żywe komórki skóry,zlokalizowane w okolicykorzenia paznokcia. Dziękisilnemu unerwieniu skóryznajdującej się podpaznokciem jest on wrażliwyna dotyk.

Trzon paznokcia

UKŁAD KOSTNY I SKORA / 35

obłączek, najwyraźniej widoczny na kciu-ku. Obłączek jest nieco grubszy niż pozo-stała część, tak że naczynia krwionośneznajdujące się pod nim są niewidoczne.Paznokieć leży na podłożu, zwanym ma-cierzą, utworzonym przez skórę właści-wą. Komórki macierzy dzielą się: ichgórna warstwa grubieje i twardnieje,a w momencie obumierania komórki tejwarstwy tworzą paznokieć. Zniszczeniemacierzy prowadzi do trwałej utraty paz-nokcia.

Włos budują komórki zlokalizowanew kanale zwanym mieszkiem włosa. Ist-nieją dwa rodzaje włosów. Miękkie i pu-szyste pokrywają całe ciało, z wyjąt-kiem dłoni i spodniej strony stóp. Gru-be, o określonym zabarwieniu, rosnąna głowie, brodzie oraz w okolicy ło-nowej. Zewnętrzna, wystająca ponadskórę martwa część włosa (zwana łody-gą) jest zbudowana z keratyny. Dzie-lące się komórki końca korzenia, osa-dzone w łącznotkankowej, unaczynionejbrodawce, powodują wzrost włosa. Ko-rzeń znajduje się w zagłębieniu skór-nym zwanym mieszkiem włosa. W przy-padku uszkodzenia korzenia proces po-działu zostaje zahamowany i włos możenigdy nie odrosnąć. W obrębie mieszkaznajduje się gruczoł łojowy oraz gład-kie mięśnie przywłosowe. Skurcze tegomięśnia, zachodzące w chwilach stra-chu lub zimna, powodują wyprostowa-nie włosa i efekt tak zwanej „gęsiejskórki".

Dorosły człowiek ma na głowie około120 tysięcy włosów. Osoby rude mająich trochę mniej, a blondyni więcej. Ro-dzaj włosów zależy od ich struktury.Delikatny, miękki meszek pokrywa tyl-ko niektóre części ciała. Długie włosyrosną na głowie, krótkie i sztywne two-

rzą brwi. Najdelikatniejsze są włosy jas-ne, natomiast czarne - najgrubsze i naj-bardziej szorstkie. W zależności od kształ-tu łodygi wyróżnia się włosy proste lubkręcone. Proste są w przekroju cylin-dryczne. Kształt owalny mają włosy krętelub pofalowane, a kędzierzawe są spłasz-czone.

Komórki wytwarzające keratynę two-rzącą włosy należą do najszybciej dzie-lących się struktur organizmu. W cią-gu miesiąca powodują przyrost włosana głowie średnio do 1,25 centymetra.Wzrost włosów nie zachodzi bez przer-wy. Co 5 lub 6 miesięcy włos przechodzifazę spoczynku, podczas której wzrostzostaje zahamowany. Korzeń włosa bę-dącego w fazie spoczynku przybierakształt maczugi i traci swoje normalneubarwienie. Około 10 procent naszegoowłosienia na głowie znajduje się w danejchwili w spoczynku. To właśnie włosyw fazie spoczynku wydają się wychodzićgarściami podczas mycia głowy. Mieszkiwłosowe nie są uszkodzone i po pew-nym okresie rozpoczyna się normalnywzrost włosa.

Pigmentacja skóryBarwa skóry człowieka zależy od czar-nego barwnika - melaniny. Może onwystępować także we włosach i tęczów-ce oka. Barwnik jest produkowany przezkomórki zwane melanocytami, które sązlokalizowane w naskórku. Niezależ-nie od rasy każda ludzka istota maw przybliżeniu tę samą liczbę melano-cytów.

Ilość wytworzonej przez te komórkimelaniny jest jednak bardzo zróżnicowa-na. U ras ciemnoskórych melanocyty sąwiększe i produkują więcej barwnika.Mełanina chroni skórę przed szkodliwym

promieniowaniem ultrafioletowym. Imskóra jest ciemniejsza, tym mniejsze praw-dopodobieństwo poparzenia słoneczne-go. Złożony proces chemiczny, w cza-sie którego aminokwas tyrozyna ulegaprzekształceniu w melaninę, zachodziprzy zewnętrznej powierzchni każdegomelanocytu. Powstały barwnik przemie-szcza się do centrum komórki, gdzie sta-nowi osłonę dla bardzo wrażliwego jądra.

Działanie światła słonecznego lub sztucz-nego ultrafioletowego stymuluje wytwa-rzanie melaniny, jednocześnie powodu-jąc opaleniznę. Wyprodukowany barw-nik rozprzestrzenia się w skórze, dziękiczemu przybiera ona ciemniejsze zabar-wienie.

Reakcje skóry wystawionej na działa-nie promieni słonecznych są osobnicze,jednak każdy człowiek, z wyjątkiem al-binosów, może się opalić przy odpowied-niej dawce promieniowania. Kolor skóryzależy również od ilości krwi przepływa-jącej przez naczynia krwionośne skóryoraz od naturalnego, żółtawego zabar-wienia naskórka.

Bledniemy ze strachu, ponieważ małenaczynia krwionośne zwężają się, nato-miast w chwilach złości wzmożony prze-pływ krwi sprawia, że gwałtownie czer-wieniejemy. Siniejemy z zimna, kiedykrew przepływająca przez naczynia za-wiera więcej dwutlenku węgla.

O kolorze skóry decyduje ilośćprodukowanej melaniny. Granulki barwnikasą wytwarzane w naskórku przez komórkizwane melanocytami. Światło słoneczneintensyfikuje działanie melanocytów.

Anatomia paznokcia

Obrąbek naskórkowy paznokcia

Normalna reakcja skóryna światło słoneczne

Korzeń paznokciaI— (miejsce jego

ożywionego wzrostu)

Rozdział 3

MIĘŚNIOWYKażdy ruch ludzkiego ciała,począwszy od mrugnięciapowieką po skok wzwyż, odbywa siędzięki mięśniom i ścięgnom.Możliwość kurczenia sięmięśni ma decydujące znaczeniew procesie wprawiania kościw ruch. Pracą mięśni kierujezłożony mechanizm. Nawetnajprostszy ruch głowąjest skomplikowanym procesem,w którym bierze udział mózg,nerwy i narządy zmysłów.

Mięsień potyliczny

Mięsieńpodgrzebieniowy

Mięsień obły większy

Mięsieńczworoboczny

Mięsieńnaramienny

Mięsień trójglowyramienia

Mięsień najszerszygrzbietu

Po prawej: Mięśnie poprzecznieprążkowane umożliwiają ruch kontrolowanyprzez naszą świadomość. Biorą równieżudział w reakcjach odruchowychorganizmu, takich jak np. odruch kolanowy.

Mięśnie prostenadgarstka i palcowi

Mięsień pośladkowy wielki

Mięsień brzuchaty łydki

Ścięgno Achillesa

MięśnieUKŁAD MIĘŚNIOWY/37

Mięsień czołowy

. Mięsień okrężny oka

. Mięsień okrężny ust

Mięsień mostkowo-obojczykowo--sutkowy

Mięsień piersiowywiększy

Mięsień dwugłowyramienia

Mięsień skośnyzewnętrzny brzucha

Mięsień prostybrzucha

Mięśnie zginaczęnadgarstkai palców

Mięśnie prostownikipalców stopy

U człowieka występują trzy rodzaje włó-kien mięśniowych. Pierwszy typ to mięś-nie szkieletowe. Mięśnie te wraz z ukła-dem kostnym są odpowiedzialne za wszel-kiego rodzaju ruchy uzależnione od na-szej woli, jak na przykład wbieganie poschodach. Biorą także udział w odrucho-wych reakcjach organizmu. Druga grupato mięśnie gładkie (nazwa pochodzi odich struktury widocznej pod mikrosko-pem), które są odpowiedzialne za ruchynarządów wewnętrznych, takich jak jelitaczy pęcherz moczowy. Ich praca nie jestkontrolowana przez naszą świadomość.Trzeci rodzaj to mięsień sercowy, budują-cy najważniejszy narząd organizmu.

Mięśnie szkieletowe zwane są równieżpoprzecznie prążkowanymi. Wynika toz ułożenia formujących je włókien, którepod mikroskopem dają obraz charaktery-stycznych prążków. Praca mięśni jest zwią-zana z procesem skracania ich długości,a więc kurczeniem. Skurcz musi czasaminastąpić nagle, jak w przypadku mięśninóg przy skoku. Okres trwania skurczumusi być odpowiednio długi w celu utrzy-mania ciała w określonej pozycji.

Mięśnie szkieletowe występują w ob-rębie całego organizmu i stanowią około25 procent jego wagi (nawet u noworod-ka). Można je porównać do sprężyn za-

czepionych w różnych miejscach szkiele-tu. Pod ich kontrolą znajduje się ruchróżnych kości, począwszy od mięśniastrzemiączkowego, który nadzoruje ruchfiligranowej kości ucha środkowego -tak zwanego strzemiączka - po mięsieńpośladkowy wielki, który tworzy pośla-dek i reguluje pracę stawu biodrowego.

W przypadku mięśni gładkich każdewłókno stanowi długą, wrzecionowatąkomórkę. Praca tych mięśni nie jest kon-trolowana przez naszą świadomość. Ryt-miczne skurcze mięśni gładkich są pożą-dane w procesach trawienia, ponieważumożliwiają przesuwanie pokarmu w jeli-tach.

Mięsień sercowy budową bardzo przy-pomina mięśnie szkieletowe, z tym żewłókna tego pierwszego są krótsze i grub-sze oraz tworzą gęstszą sieć.

Poniżej: Serce jest jedynym narządemustroju zbudowanym z mięśnia sercowego.Skurcze serca są wywoływane przez bodźce,które są wytwarzane przez specyficznetkanki znajdujące się wewnątrz tego organu.Impulsy te umożliwiają przetaczanie krwido tętnic.

C Ę G O W A I Z B AjvsfilARi!".£ i POŁOŻNYCH

j B j| !& ) Jm * •» i* T A A * V (• ^.

T 8-400 KROSNO(0-13)

Lewe uszko

Zastawka aorty

Zastawka dwudzielna

Mięsieńbrodawkowy

Mięśniówkakomory Lewa komora

38 / UKŁAD MIĘŚNIOWY

Sposóbzasygnalizowaniaruchu

Ruch uzależniony od naszej woli zostajezainicjowany w korze mózgowej, któraprzesyła impuls poprzez rdzeń kręgowyi nerwy ruchowe do mięśni szkieletowych,odpowiedzialnych za wykonanieokreślonego ruchu. Niektóre z tychimpulsów powodują skurcze mięśni,inne hamują nerwy ruchowei wywołują rozluźnienie mięśniantagonistycznych.

Mięsień gładki nie ma tak uporządko-wanej struktury filamentow i włókientworzących skomplikowany układ geo-metryczny. Składa się z luźno poukłada-nych, wrzecionowatych komórek. Skur-cze mięśnia gładkiego są również uzależ-nione od pracy filamentów miozynowychi aktynowych.

Mięsień sercowy oglądany pod mik-roskopem ma budowę podobną do mięś-nia szkieletowego, jednak jego włóknawzajemnie się krzyżują, tworząc zwartąsieć.

Aktywacja mięśniaBudowa mięśniMięśnie szkieletowe można opisać jakoserię równolegle ułożonych pęczków włó-kien, które łącznie tworzą określoną struk-turę. Najmniejsze z nich to filamentyzbudowane z białek: aktyny i miozy-ny. Stanowią podstawową jednostkę ro-boczą mięśnia i są tak małe, że możnaje wyodrębnić dopiero przy użyciu mik-roskopu elektronowego. Mięsień kurczysię, kiedy filamenty zmniejszają swojądługość.

Filamenty są zebrane w pęczki zwanemiofibrylami. Pomiędzy nimi znajdująsię cząstki glikogenu, będące depozy-tem energii mięśnia, oraz mitochondria,w których zachodzą przemiany energety-czne.

Miofibryle z kolei są zebrane w wiązkizwane włóknami mięśniowymi. Są właś-ciwymi komórkami mięśniowymi, w któ-rych można wyróżnić jądra komórkowe.Każde z włókien jest połączone z nerwem,który pobudza je do działania, gdy za-chodzi potrzeba. Włókna mięśniowe sązgrupowane w wiązki otoczone tkankąłączną, podobnie jak izolacja otacza żyłęmiedzi w kablu elektrycznym. Mały mię-sień może składać się tylko z kilku ta-kich wiązek. Duży, jakim jest np. mięsieńpośladkowy wielki, jest zbudowany z se-tek takich pęczków.

Cały mięsień otacza tkanka włóknista.Środkowa część mięśnia nosi nazwę brzuś-ca, który zwęża się przy końcach, prze-chodząc w przyczepione do kości ścięgno.

Impuls elektryczny powoduje uwolnienieacetylocholiny zawartej w pęcherzykachobecnych w płytkowatym zakończeniunerwu. Substancja ta aktywuje mięsień.

Szczelinasynaptyczna

Budowa mięśnia szkieletowego

UKŁAD MIĘŚNIOWY / 39

Naczyniakrwionośne

Jądro komórkimięśniowej

Wiązki włókienmięśniowych

Włókno mięśniowe(komórka mięśniowa)zbudowane z miofibryli

Przed skurczem mięśnia

Miof ibryle zbudowane z filamentów aktynowychi miozynowych

Po skurczu mięśnia

Ftlamentymiozynowe

Filamenty aktynowe

Filamenty miozynowe

W mięśniu szkieletowym drobniutkiefilamenty, zbudowane z aktyny i miozyny,tworzą pęczki zwane miofibrylami, którez kolei zebrane w wiązki składają się nawłókna mięśniowe będące komórkamimięśniowymi. Włókna mają jądrakomórkowe i są otoczone tkanką łączną.

Mięsień gładki jest zbudowany z długichwrzecionowatych komórek.

Mięsień sercowy tworzą włókna, któreregularnie się z sobą krzyżują.

Miozynowe i aktynowe filamenty mięśniaszkieletowego zachodzą za siebie jak zębydwóch grzebieni.

40/UKŁAD MIĘŚNIOWY

Zasada działania mięśniMięśnie szkieletowe są pobudzane dodziałania przez nerwy ruchowe powiąza-ne z rdzeniem kręgowym. Nerwy ruchowerozgałęziają się, a ich włókna unerwia-ją mięśnie szkieletowe. Każde włóknodociera do innej komórki mięśniowej.Z mózgu poprzez zstępującą drogę ner-wową przesyłany jest impuls elektryczny,który po dotarciu do końca nerwu uwal-nia acetylocholinę zgromadzoną w gra-nulkach. Związek ten pokonuje niewielkąodległość pomiędzy zakończeniem nerwua mięśniem i dociera do receptorów mięś-nia, powodując skurcz, który utrzymujesię tak długo, jak długo acetylocholinabędzie w kontakcie z receptorem. Rozluź-nienie mięśnia następuje dzięki oddziały-waniu enzymów, które neutralizują acety-locholinę.

Mechanizm najprostszej reakcji odru-chowej organizmu polega na bezpośred-niej aktywacji nerwów ruchowych. Re-ceptory czuciowe wysyłają impuls prostodo rdzenia kręgowego. Przykładem tegoprocesu może być odruch kolanowy. Lek-kie uderzenie wykonane tuż pod rzepkąjest zarejestrowane przez receptory jed-nego ze ścięgien związanych ze stawemkolanowym. Receptory wysyłają impulsdo rdzenia kręgowego i w nim pobu-dzają komórki ruchowe. Dalej impulspłynie przez włókna ruchowe wychodzą-ce z rdzenia do mięśni uda. W rezulta-cie mięsień uda kurczy się błyskawicz-nie, powodując nagły ruch podudzia doprzodu.

Ruchy mięśni szkieletowych kontrolo-wane przez naszą świadomość są wywoły-wane przez impulsy przekazywane z móz-gu w dół rdzenia kręgowego. Niektórez tych impulsów powodują kurczenie sięokreślonych mięśni, inne - rozluźnie-nie.

Kurczenie się mięśnia to skomplikowa-ny proces, w czasie którego nieustan-nie powstają i rozpadają się szeregi chemi-cznych wiązań pomiędzy miozynowymii aktynowymi filamentami. Proces tenwymaga energii, która jest uzyskiwanaz przemian zachodzących w mitochon-driach. Energia jest gromadzona, a na-stępnie transportowana w postaci wy-sokoenergetycznego związku ATP (ade-nozynotrójfosforanu). Proces kurczeniamięśnia rozpoczyna się od uwolnieniajonów wapniowych, które rozchodzą sięw obrębie kanalików - zwanych mikro-tubulami - i rozprzestrzeniają w obrębiemiofibryli.

W każdej chwili kilka komórek danegomięśnia kurczy się, dzięki czemu jest onw pewnym stopniu napięty. Kiedy wystar-czająca ilość włókien mięśniowych skur-czy się, cały mięsień się skróci. W rezul-tacie zmniejszy się odległość pomiędzypunktami jego przyczepu, a tym samymkości przemieszczą się w stosunku dosiebie.

Poszczególne mięśnie mogą się tylkokurczyć i nie mają możliwości wydłużaniaodległości pomiędzy punktami przycze-pu. W celu wykonania ruchu w przeciw-nym kierunku musi zostać pobudzony

inny mięsień. Przykładem może być stawłokciowy. Jego zginanie powoduje np.mięsień dwugłowy ramienia, natomiastza wyprostowanie jest odpowiedzialnymięsień trójgłowy umiejscowiony na tyl-nej stronie ramienia. Mięśnie dwugłowyi trójgłowy są nazywane mięśniami an-tagonistycznymi ze względu na fakt wy-konywania przeciwnej pracy. Mięśniegładkie również są połączone z nerwamiruchowymi, jednak proces pobudzaniazachodzi inaczej niż w przypadku mięśniszkieletowych, gdzie nerw ruchowy docie-ra do każdej komórki mięśniowej. W mięś-niu gładkim impuls rozchodzi się w pos-taci fali, pobudzając kilka komórek.

Mięsień grzebieniowy

Mięsień naprężaczpowięzi szerokiej

Mięsień krawiecki

Mięsieńprzywodziciel krótki Mięsień

Powyżej: Mięśnie podudzia i stopy.W czasie chodzenia stopa jest zginanapodeszwowo dzięki skurczom silnychmięśni podudzia - mięśnia brzuchatego łydkiji mięśnia płaszczkowatego. Mięśnieoddziałują na staw skokowo-goleniowy,który spełnia rolę dźwigni. W ostatniejfazie ruchu mięśnie prostownikipalców powodują zgięcie grzbietowepalców stopy.

Po lewej: W ruchu kończyny dolnejdo przodu biorą udział: mięsień naprężaczpowięzi szerokiej, który łączy miednicęz kością udową, oraz mięsień krawiecki, ibędący najdłuższym mięśniem w organizmieczłowieka. Włókna tego mięśnia biegnąod obręczy kończyny górnej aż do kolana.Trzy mięśnie przywodziciele - krótki,wielki i długi - biorą udział w ruchu cofaniakończyny dolnej do pozycji wyjściowej

*Falistość tego procesu ułatwia np. przesuwanie pokarmu w jelitach.

Skurcze mięśnia sercowego są wywoła-ne bodźcami wytwarzanymi przez specy-ficzne tkanki znajdujące się wewnątraserca, a nerwy ruchowe nie biorą udziahw tym procesie. Impulsy te z częstotliwością około 72 razy na minutę powoduj;skurcze i przepompowywanie krwi.

UKŁAD MIĘŚNIOWY/41

ŚcięgnaŚcięgna odgrywają ważną rolę w wieluruchach. Zasadniczo ścięgno łączy aktyw-ny brzusiec mięśnia ze strukturą (za-zwyczaj jest to kość), która ma być wpra-wiona w ruch. Siła kurczących się włókienmięśniowych koncentruje się i zostajeprzekazana poprzez ścięgno do punktudocelowego, tym samym powodując ruch.

Ścięgna stanowią swego rodzaju przed-łużenie mięśni. Zbudowane są z tkankiłącznej, która spaja z sobą pęczki włó-kien mięśniowych, a następnie przecho-dzi w bardzo twarde, sztywne pasmo.Unerwienie ścięgna jest niewielkie, po-dobnie mało jest naczyń krwionośnych.Brzusiec mięśnia kończy się ścięgnem,które z drugiej strony mocno łączy sięz odpowiednią kością. Niektóre z jegowłókien właściwie wrastają w strukturękości.

Część ścięgien ustroju jest zlokalizo-wana tuż pod skórą i łatwo można jewyczuć. Przykładem są ścięgna podkola-nowe (kontrolujące proces zginania sta-wu kolanowego), które znajdują się z tyłukolana. Ścięgna często spotykane są w tejczęści ciała, gdzie dużo stawów występujena stosunkowo niewielkiej powierzchni.Wynika to z faktu, że zajmują one znacz-nie mniej miejsca niż mięśnie. W związkuz tym cała seria ścięgien występuje zarów-no w przedniej, jak i tylnej części rękii stopy. Mięśnie przekazujące skurcze tymścięgnom są umiejscowione w bliższychczęściach kończyn.

Nietypowe ścięgno znajduje się w ob-rębie serca, a jego obecność jest związanaz mięśniem sercowym tworzącym ścianytego organu. Włókna tego mięśnia sąprzytwierdzone do grubych pasm tkankiłącznej włóknistej formujących pierście-nie i tworzących swego rodzaju szkieletserca.

Pochewki ścięgnaŚcięgna w okolicy kostek i nadgarstka,w miejscach gdzie się krzyżują lub znaj-dują się w bliskim kontakcie z innymi

strukturami, są otoczone pochewką. Za-bezpieczenie to umożliwia sprawne funk-cjonowanie i wykluczenie powstania tar-cia. Pochewka ścięgna stanowi swegorodzaju rękaw o podwójnej ścianie, które-go zadaniem jest ochrona ścięgna przezizolowanie i smarowanie. Dzięki pochew-ce możliwość uszkodzenia ścięgna jestznacznie ograniczona. Pomiędzy dwoma

warstwami tworzącymi pochewkę znaj-duje się płyn umożliwiający swobodneprzesuwanie się dwóch warstw względemsiebie.

Organizm człowieka nie jest jednakw stanie znieść nieustannego powtarzaniatych samych ruchów, dlatego też docho-dzi do stanów zapalnych. Dzieje się tak,gdy występuje brak okresów spoczynku,

Ścięgna i ich pochewki mazioweMięśnie

Powyżej: Pochewka ścięgna zapobiegaocieraniu się ścięgna o inne elementybudowy anatomicznej ciała. Ścięgno tworząbłony, które łączą się na końcu mięśnia.

Ścięgna prostowników

niezbędnych do uzupełnienia zapasówpłynu smarującego. Niedobór płynu w sys-temie sprawia, że warstwy pochewki ścię-gna zaczynają ocierać się o siebie i do-chodzi do ich podrażnienia. Kontynuo-wanie ruchu będzie zarówno bolesne, jaki spowoduje objawy w postaci trzeszcze-nia. W rezultacie może dojść do zapaleniapochewki ścięgna. Nagłe użycie określo-nego zespołu mięśni, bez wcześniejszegoprzygotowania, może zakończyć się wyżejopisanym stanem zapalnym.

Ścięgna prostowników

\

\

Ścięgna prostowników ręki umożliwiająwyprostowanie palców.

Rozdział 4

Topografia ośrodkowegoi obwodowego układu nerwowego

NERWOWYUkład nerwowy jest nieodzownydla naszego postrzegania zmysłowego,odczuwania przyjemności i bólu,sterowania ruchami oraz dla regulacjifunkcji życiowych, np. oddychania.Stanowi najważniejszy, a zarazemnajbardziej złożony system wewnętrznyciała ludzkiego, odpowiedzialnyza umiejętność myślenia i mówienia.Jego część centralną stanowią mózgi rdzeń kręgowy, sprawujące najwyższąkontrolę nad całą tkanką nerwowąw pozostałych częściach ciała.

Móżdżek

Nerwy rdzenioweszyjne (8 par),

unerwiające szyję,kończyny górne

i przeponę

Nerwy rdzeniowepiersiowe (12 par),unerwiające tułówi kończyny górne

Nerwy rdzeniowelędźwiowe (5 par),

zmierzającedo kończyn

dolnych orazdolnego odcinkaodcinka grzbietu

Nerwy rdzeniowe krzyżowe (5 par),odchodzące do kończyn dolnych inarządów płciowych zewnętrznych

Nerwy rdzeniowe guziczne(1 para), unerwiające okolicęguziczną

Anatomia neuronu (komórki nerwowej)

Połączenie mózgu i rdzenia kręgowegoz obwodowym układem nerwowym -widok od tyłu (powyżej, po prawej).Ich wzajemne relacje są niezwykle złożone(powyżej, skrajnie na prawo): nerwy częścisomatycznej łączą się z nerwami częściautonomicznej za pośrednictwem zwojów,a ponadto wspólnymi drogami wchodząi opuszczają rdzeń kręgowy. Rysunekwycinka kręgosłupa (skrajnie na prawo)pokazuje, jak doskonale chroniony jestrdzeń. Ilustracja po prawej przedstawianeuron w osłonce mielinowej. WęzełRanviera wspomaga przekazywanieimpulsów elektrycznych.

Zakończenie |nerwowe

Osłonka mielinowa

UKŁAD NERWOWY/43

Komórki nerwoweZależności pomiędzy somatycznymi autonomicznym układem nerwowym

Rdzeń kręgowy

• Trzon kręgu

Korzenie przednie nerwówrdzeniowych (przenosząimpulsy z ośrodkoweogo

kładu nerwowego)

Korzeń przedni i tylny, włóknabiegną do i od rdzeniakręgowego. '

czucioweukładusomatycznego(przenosząbodźce doośrodkowegoukładunerwowego) I

Nerwy układusomatycznego

Początek nerwutrzewnego (wspólczulnego)

Przekrój przez k

Zwój przykręgowy (ciałakomórkowe) układu

współczulnego

Wyrostek kolczysty

Korzeń tylny (czuciowy)

Korzeń przedni (ruchowy)

Zwój współczulnyprzykręgowy

Płyn mózgowo-rdzeniowy

Dendryty (odgałęzienia nerwowe)

Czynne części układu nerwowego stano-wią miliony nawzajem z sobą połączo-nych komórek nerwowych zwanych neu-ronami. Ich funkcjonowanie jest w pew-nym sensie zbliżone do przewodóww skomplikowanych urządzeniach elek-trycznych: odbierają bodźce na jednymkrańcu układu nerwowego i przesyłają doinnego, gdzie są przekazywane dalszymneuronom albo wywołują reakcje czyn-nościowe (np. skurcz włókien mięśnio-wych).

Ze względu na swe funkcje neuronydzielą się na trzy typy: neurony czuciowe,przenoszące informacje z narządów zmy-słów do ośrodkowego układu nerwowe-go, neurony pośrednie, przetwarzająceodebraną informację, oraz neurony ru-chowe (efektorowe), które powodują ru-chy dowolne i mimowolne.

Budowa neuronuNeurony są zróżnicowane pod wzglę-dem wielkości i kształtu, ale wszystkiemają tę samą podstawową strukturę.Podobnie jak wszystkie komórki, zawie-rają jądro zawieszone w bańkowatymciele komórkowym (perykarionie). Naobwodzie od ciała komórkowego odcho-dzi pewna liczba wypustek tworzącychdrzewkowate rozgałęzienia. Są to dend-ryty. Obok nich z ciała komórkowegowyrasta też dłuższa wypustka osiowazwana neurytem lub aksonem - główny„kabel przewodzący" neuronu. Na koń-cu rozpada się on na wiele gałązek,z których każda jest zakończona kilko-ma niewielkimi guzkami.

Każdy taki guzek znajduje się w du-żej bliskości dendrytu innego neuronu,ale nie dotyka go. Miejsce styku nosinazwę synapsy. Impulsy są przekazywa-ne przez synapsę za pośrednictwem związ-ków chemicznych zwanych przekaźnika-mi lub mediatorami (neurotransmitera-mi).

Każdy neuron jest otoczony cienką, pół-przepuszczalną błoną komórkową, któraodgrywa ważną rolę w przekazywaniubodźców. Bodźce są wywoływane przezpobudzenie jednego lub więcej dendrytów,po czym są przenoszone do ciała komór-kowego. Następnie zostają wysłane z ciałakomórkowego wzdłuż neurytu. Dla przy-spieszenia transmisji bodźców wiele ak-sonów posiada osłonkę mielinową.

Dotarłszy do zakończeń guzkowatych,w pewnych okolicznościach bodziec możeprzeskoczyć przez synapsę do dendrytuprzyległego neuronu i w ten sposób kon-tynuować wędrówkę.

Neurony nie są jedynym typem komó-rek spotykanych w układzie nerwowym.W ośrodkowym układzie w dużych iloś-ciach występują neurogleje (albo gleje),a w układzie obwodowym znaleźć możnakomórki Schwanna. Obydwa typy komó-rek łączą, chronią i odżywiają, a takżewspomagają neurony.

Obwodowy układ nerwowyPodstawowym budulcem obwodowegoukładu nerwowego są nerwy. Łączą układośrodkowy ze wszystkimi innymi częś-ciami ciała oraz ze zwojami, czyli skupis-kami komórek nerwowych, rozsianymipo układzie nerwowym.

Nerw składa się z wiązki włókien czu-ciowych i ruchowych wraz z tkanką łącz-ną i naczyniami krwionośnymi. Głównenerwy, w liczbie 43, mają swój początekw ośrodkowym układzie nerwowym: 12 parodchodzi z podstawy mózgu (nerwy czasz-kowe), a 31 par powstaje z korzeni po-chodzących z rdzenia kręgowego (nerwyrdzeniowe).

Nerwy czaszkowe unerwiają narządyzmysłów i mięśnie głowy, chociaż je-den z najważniejszych nerwów czaszko-wych — nerw błędny - swym obszaremdziałania obejmuje układ trawienny, ser-ce oraz oskrzela. Niektóre nerwy czasz-kowe, np. nerw wzrokowy prowadzącydo oka, zawierają jedynie włókna czucio-we, inne, np. nerw odwodzący, mają tylkowłókna ruchowe.

Nerwy rdzeniowe są rozmieszczone przyrdzeniu odcinkowo i zawsze zawierająwłókna czuciowe, ruchowe i współczulne.Unerwiają całe ciało poniżej szyi. Każ-dy nerw rdzeniowy jest przyczepiony dordzenia kręgowego dwoma korzeniami,z których jeden tworzą włókna czuciowe,natomiast drugi - ruchowe. Zaraz zakorzeniami włókna czuciowe i ruchowełączą się, tworząc razem nerw, mimo żedziałają całkowicie niezależnie od siebie- jak dwa przewody w kablu elektrycz-nym. (Nerwy czaszkowe również są przy-czepione do podstawy mózgu za pomocąkorzeni, jednak włókna czuciowe i rucho-we często tworzą tam osobne nerwy.)

Wkrótce po opuszczeniu otworu mię-dzykręgowego każdy nerw rozgałęzia siękolejno na liczne, coraz mniejsze gałęzie,tworząc siatkę promieniującą na całe ciało.

Włókna ruchowe i czuciowe są jedynieczęścią składową neuronów ruchowychi czuciowych. W obwodowym układzienerwowym włókna te to nic więcej, jaknajdłuższe wypustki odpowiednich neu-ronów. Przykładowo - neuryty neuronuruchowego w rdzeniu kręgowym mogąciągnąć się nieprzerwanie aż do mięśniaw stopie.

Układ somatyczny i autonomicznyObwodowy układ nerwowy dzieli się nadwie części: somatyczny układ nerwowybędący pod naszą świadomą kontroląoraz układ autonomiczny (wegetatywny)zawiadujący czynnościami niezależnymiod woli.

Układ somatyczny pełni podwójną ro-lę. Po pierwsze - odbiera od narządówzmysłów (np. oka wyposażonego w spe-cjalne komórki receptorowe) informacjeo środowisku zewnętrznym. Impulsy po-chodzące z receptorów są następnie prze-noszone do ośrodkowego układu nerwo-

go za pośrednictwem włókien czuciowych.Po drugie - ma za zadanie przesyłaćwłóknami ruchowymi bodźce z ośrodko-wego układu nerwowego do mięśni szkie-letowych, pobudzając je do ruchu.

Układ autonomiczny jest związanyz niezależnym od naszej woli oddziaływa-niem na czynności narządów wewnętrz-nych, jak: serce, płuca, żołądek, jelita,pęcherz, narządy płciowe i naczyniakrwionośne. Składa się w całości z ner-wów ruchowych zorganizowanych w sys-tem przekaźników wiodących od rdzeniakręgowego do poszczególnych mięśni gład-kich i gruczołów.

Układ nerwowy autonomiczny dzielisię na dwie części: współczulną (sympatycz-ną) i przywspółczulną (parasympatycz-ną). Każda z nich wykorzystuje inny typprzekaźnika elektrochemicznego w miejs-cu, gdzie włókno nerwowe dociera donarządu wykonawczego. Ponadto każdajest zbudowana w inny sposób i inaczejoddziałuje na narząd, któremu służy.Np. nerw przywspółczulny unerwiającyoskrzele prowadzące do płuc sprawia, żeulega ono obkurczeniu. Nerwy współczul-ne prowadzące do tego samego obszaru

powodują rozszerzanie się tych samychstruktur.

Całość układu autonomicznego jeststerowana przez obszar mózgu zwanypodwzgórzem, które jest częścią między-mózgowia. Podwzgórze otrzymuje infor-macje na temat zakłóceń, np. w składziechemicznym ustroju, i tak dostosowujeukład autonomiczny do zaistniałych wa-runków, by przywrócić stan równowagiw organizmie. Jeżeli, np. w wyniku wysił-ku, opada poziom tlenu, podwzgórze na-kazuje autonomicznemu układowi ner-wowemu wzmożenie tempa pracy serca,a przez to dostarczenie większej ilościutlenowanej krwi.

Poniżej: Diagram pokazuje, jak obwodowyukład nerwowy kontroluje czynności serca.Gdy nerwy czuciowe nadsyłają wiadomośćdo ośrodka kardioregulacyjnego w rdzeniuprzedłużonym, system współczulny lubprzywspółczulny dostosowuje odpowiedniorytm serca. Głównym nerwemprzywspółczulnym jest nerw błędny,hamujący tempo uderzeń serca.

Regulacja pracy serca

IUkład nerwowyprzywspółczulny (hamuje pracę serca)

IUkład nerwowy współczulny(przyspiesza rytm serca)

Włókna czuciowe

UKŁAD NERWOWY/45

Obwodowy układ nerwowy

31 parnerwówrdzeniowych

Nerwyrdzeniowej

Obszar ciała unerwiony przeznerwy rdzeniowe szyjne

Obszar ciała unerwiony przeznerwy rdzeniowe piersiowe

Obszar ciała unerwiony przeznerwy rdzeniowe lędźwiowe

Obszar ciała unerwiony przeznerwy rdzeniowe krzyżowe

Obszary ciała kontrolowane przez nerwy rdzeniowe

Ośrodkowy układ nerwowyObwodowy układ nerwowy działa wy-łącznie jako przekaźnik bodźców zmys-łowych i ruchowych pomiędzy układemośrodkowym a mięśniami, gruczołamii narządami zmysłów. Nie odgrywa żad-nej roli w odczytywaniu impulsów czucio-wych czy wysyłaniu bodźców ruchowych.Obie czynności, obok wielu innych, wy-konuje ośrodkowy układ nerwowy.

Centrum przetwarzania informacji ca-łego układu nerwowego stanowią mózgi rdzeń kręgowy. Otrzymują dane zapośrednictwem włókien czuciowych bieg-nących od narządów zmysłów i recepo-rów, filtrują je i analizują, następnie zaś,poprzez włókna ruchowe, wysyłają syg-nały wywołujące odpowiednie reakcjew mięśniach i gruczołach.

Czynności analityczne i przetwarzającemogą być stosunkowo proste w przypad-ku niektórych funkcji rdzenia kręgowe-go, jednak dekodowanie mózgowe jestzazwyczaj procesem bardzo złożonym, an-gażującym do pracy tysiące różnych neu-ronów. Chociaż wiele neuronów czucio-wych kończy się, a wiele ruchowych za-czyna w mózgu, większość jego komóreknerwowych to neurony pośredniczące, któ-rych zadaniem jest filtrowanie, analizo-wanie i przechowywanie informacji.

Dla prawidłowego funkcjonowania ca-ły ośrodkowy układ nerwowy wymagastałych i obfitych dostaw krwi bogatejw tlen i substancje odżywcze. Układ jestponadto chroniony przez osłony dwo-jakiego rodzaju. Pierwszą z nich jestkość - czaszka mieszcząca w środkumózg - oraz kręgosłup otaczający rdzeńkręgowy. Na drugą osłonę składają siętrzy błony z tkanki włóknistej, zwaneoponami. Okrywają cały mózg, a takżerdzeń kręgowy.

Płyn mózgowo-rdzeniowy to przejrzys-ta, wodnista ciecz opływająca opony

Drogi nerwowewstępujące(domózgowe)

Istota szara

Istota białaOpona miękka

Płyn mózgowo-rdzeniowy

Pajeczynówka

Opona twarda —

Ogólny podział mózgu

Obszar sprawujący kontrolę nad ruchami ciała

Płat czołowy

Ptat skroniowy

t ciemieniowy

Ptat potyliczny

i rdzeń kręgowy oraz wypełniająca komo-ry mózgowe. Płyn działa jako amortyza-tor chroniący ważną tkankę mózgu przedurazami.

Płyn jest nieustannie wytwarzanyz krwi w komorach mózgowych przez wy-specjalizowane komórki splotu naczy-niówkowego. Komory te, w przeciwień-

Droga zstępująca(odmózgowa)

Korzeń tylny (czuciowy)

Korzeń przedni (ruchowy)

Para nerwów rdzeniowych

stwie do komór sercowych, zostały ponu-merowane kolejno od położonych naj-wyżej w kierunku do dołu. Największe sąkomory I i II (nazywane również bocz-nymi).

Płyn mózgowo-rdzeniowy wypływaz komór bocznych maleńkimi otworamimiędzykomorowymi i wpływa do komoryIII, następnie zaś jeszcze węższym kana-łem - wodociągiem mózgu - przedo-staje się do nieco szerszej komory IV.Stąd wydostaje się przez otwory w da-chu komory ku wypełnionym płynemprzestrzeniom (zbiornikom) wokół pniau podstawy mózgu, po czym opływa górąmózg (półkule mózgowe) i zostaje re-sorbowany do krwi żylnej przez specjalnewyrostki, zwane ziarnistościami pajęczy-nówki, położone na oponie pajęczej, jed-nej z trzech opon.

Rdzeń kręgowyRdzeń kręgowy to, ogólnie ujmując, cy-lindryczny słup z tkanki nerwowej o dłu-gości około 40 centymetrów, który biegnie

Przekrój poprzeczny przez rdzeń pokazujedo- i odmózgowe drogi czuciowe i ruchowe,którymi są przekazywane bodźce. Czynnościodruchowe są efektem przejścia impulsuprzez neuron wstawkowy.

UKŁAD NERWOWY / 47

Wewnętrzna budowa mózgu

Ciato migdałowate

Ciało suteczkowateTwór siatkowaty

bie informacje poprzez synapsę międzyneuronami obwodowymi i rdzeniowymi.

Drugą funkcją rdzenia kręgowego jestkierowanie prostymi odruchami. Umoż-liwiają to neurony, których włókna ciąg-ną się na niewielkich odległościach w góręi w dół rdzenia, oraz neurony pośred-niczące, które przekazują informacje bez-pośrednio z komórek nerwowych czucio-wych do ruchowych.

Jeśli na przykład przypadkiem poło-żymy rękę na gorącej płycie kuchennej,receptory bólu znajdujące się w skórzewysyłają wiadomość włóknami czucio-wymi do rdzenia kręgowego. Część bodź-ców jest natychmiast przekazywana doneuronów ruchowych kontrolujących ru-chy rąk i mięśnie dłoni i w tej chwiliszybko i bezwiednie cofamy rękę. Ko-lejna część impulsów wędruje w góręwzdłuż rdzenia i jest przekazywana przezneurony pośredniczące do neuronów ru-chowych odpowiedzialnych za ruchyszyi. W ten sposób głowa automatyczniezwraca się w kierunku przyczyny bólu.

Po lewej: Przekrój ukazujący głównestruktury mózgu. Układ limbiczny(powiększenie) umiejscowiony m.in.we wzgórzu jest przede wszystkim związanyz pamięcią, nauką i emocjami.

Układ limbiczny

wewnątrz kręgosłupa od mózgu do dol-nego odcinka grzbietu. Zbudowany jestze skupienia neuronów i wiązek włókiennerwowych. Istota szara - nazwa stoso-wana na określenie skupienia komóreknerwowych - w przekroju poprzecznymma kształt litery H z rogami (słupami)przednimi i tylnymi odchodzącymi z każ-dej połowy. W obrębie słupów przednichznajduje się wiele neuronów ruchowych,podczas gdy rogi tylne zawierają ciałakomórkowe neuronów czuciowych i po-średniczących.

Istota szara jest otoczona istotą bia-łą podzieloną na trzy sznury. W jejskład wchodzą włókna zstępujące i wstę-pujące, za pomocą których rdzeń kręgo-wy i mózg komunikują się w obu kierun-kach. Drogi zstępujące wysyłają impulsyruchowe z mózgu do obwodowego ukła-du nerwowego, natomiast drogi wstę-pujące przekazują bodźce czuciowe domózgu.

Czynności rdzenia kręgowegoRdzeń kręgowy pełni dwie zasadniczefunkcje. Po pierwsze - działa jako dwu-kierunkowy system przekaźniczy komu-nikujący mózg z obwodowym układemnerwowym. Jest to możliwe za sprawąneuronów czuciowych i ruchowych, któ-rych włókna ciągną się długimi wiązka-mi z różnych partii mózgu. Biegną onena odcinkach o różnej długości wzdłużrdzenia kręgowego, by na przeciwległychkońcach spotkać się z włóknami lub ciała-mi komórkowymi neuronów czuciowychlub ruchowych, należących do obwodo-wego układu nerwowego. Przekazują so-

Polożenie jąder podstawy

Mózgowie

r A

48/UKŁAD NERWOWY

Pozostałe impulsy idą aż do mózgu i tamwywołują uświadomione wrażenie gorącai bólu.

MózgowieMózgowie można podzielić na trzy różneregiony: tyłomózgowie, śródmózgowiei przodomózgowie. W każdym z tych ob-szarów można z kolei wyróżnić odrębneobszary odpowiedzialne za całkowicie róż-ne czynności organizmu, wszystkie ko-munikujące się za pomocą misternej siat-ki połączeń z pozostałymi częściami móz-gowia.

Największym składnikiem tyłomózgo-wia jest móżdżek. Jest to narząd zwią-zany głównie z czynnościami ruchowymi.Wysyła sygnały, które sterują napięciemmięśni koniecznym dla utrzymania pio-nowej postawy ciała i równowagi. Współ-działa również z obszarami ruchowymimózgu w celu koordynacji ruchów.

Pień mózgu łączący mózgowie z rdze-niem kręgowym obejmuje część tyłomóz-gowia, całość śródmózgowia i część przo-domózgowia. To właśnie w pniu mózgugromadzą się i krzyżują wszystkie infor-macje przybywające do mózgu i opusz-czające go, jako że lewą połową naszegociała zawiaduje prawa strona mózgu i naodwrót.

Różnorodne struktury mózgowia -w tym rdzeń przedłużony i most orazukład siatkowaty aktywujący (twór siat-kowaty śródmózgowia) - są odpowiedzial-ne za właściwe czynności życiowe. Sterująpracą serca, ciśnieniem krwi, przełyka-niem, kaszlem, oddychaniem i świado-mością.

Kontrola stopnia świadomości jest jed-ną z najważniejszych funkcji mózgu. Za-lew nadchodzących z otoczenia informa-cji jest przesiewany przez twór siat-kowaty. On też decyduje, które bodźcesą na tyle ważne, by powiadamiać o nichkorę mózgową. Drogi nerwowe prowa-dzące z całego organizmu przechodząprzez twór siatkowaty, łącząc się z nimza pomocą odgałęzień włókien nerwowych,i nieustannie karmią go strumieniem im-pulsów elektrycznych powstających w ko-mórkach nerwowych. Takie działanie po-budza twór siatkowaty do „wystrzeliwa-nia" impulsów do różych celów w mózgu,tzn. właściwych im ośrodków, gdzie sązbierane, kojarzone i gdzie zapoczątko-wują odpowiednie reakcje. Jeśli siła na-pędowa tworu siatkowatego ulegnie osła-bieniu lub jeśli zostanie on wyłączony,kora mózgowa przechodzi w stan bez-czynności, co powoduje utratę świado-mości.

Kontrola snu

Sygnały 2 mózgu

- Kora mózgu

Niepokojącemyśli

Bodźce wzrokowe

Bodźce pobudzającemózg do czuwania

Alkohol i leki nasenne

Monotonia

Ciepło

Te skłaniajądo snu

Ośrodek snu i czuwania(aktywujący układ siatkowaty)

Pień mózgu

Bodźce wstępujące z rdzenia kręgowego

Impulsy aktywujące rdzeń kręgowy

Ból i inne dolegliwości fizyczne

Te pobudzają nas do czuwania

Senność Lekki sen Głęboki sen Oczy zamknięte Czuwanie

Mózg i podwzgórzeNajwiększą częścią całego mózgowia jestpołożone w przodomózgowiu kresomóz-gowie. Mózg człowieka, będący na znacz-nie wyższym poziomie rozwoju ewolucyj-nego niż mózg zwierząt, jest narządemfundamentalnym dla funkcji myślenia,pamięci, świadomości i wyższych proce-sów umysłowych. Pozostałe części móz-gowia nadsyłają tu wszelkie informacjew celu podjęcia decyzji.

Kresomózgowie jest podzielone nadwie równe części, tzw. półkule mózgowe.Łączą się z sobą za pomocą grubegopęczka włókien nerwowych, zwanego cia-łem modzelowatym lub spoidłem wielkimmózgu. Chociaż każda półkula jest lus-trzanym odbiciem drugiej, posiadają onecałkowicie odmienne funkcje, a porozu-miewają się między sobą głównie za po-średnictwem ciała modzelowatego.

W środku półkul mózgowych mieszcząsię skupienia istoty szarej (komórek ner-wowych) noszące miano jąder podsta-wy mózgu. Stanowią one złożony sys-tem koordynacji czynności mięśni, któ-ry pozwala ciału wykonywać pewne ty-py ruchów w sposób swobodny i auto-matyczny. Zjawisko to zaobserwowaćmożna np. podczas kołysania ramionw trakcie marszu, w mimice twarzy i uło-żeniu kończyn przed wstawaniem lubchodzeniem.

Podwzgórze leży u podstawy mózgu,pod obiema półkulami mózgowymi. Znaj-duje się bezpośrednio pod innym ważnymnarządem przodomózgowia, a mianowi-cie wzgórzem, będącym stacją przekaź-nikową między rdzeniem kręgowym a pół-kulami mózgowymi.

Podwzgórze jest w rzeczywistości sku-pieniem wyspecjalizowanych ośrodkównerwowych, połączonych z innymi waż-nymi obszarami mózgu, a także z przysad-ką mózgową. W tym rejonie mózgu od-bywa się regulacja tak ważnych czyn-ności, jak jedzenie, sen i utrzymanie ciep-łoty ciała. Podwzgórze jest również ściślepowiązane z układem dokrewnym, czyliukładem wydzielania wewnętrznego (patrzRozdział 5).

Podwzgórze jest wyposażone w droginerwowe łączące się z układem limbicz-nym (rąbkowym), ściśle powiązanymz ośrodkami węchowymi mózgowia. Taczęść mózgu komunikuje się również

Ośrodek snu i czuwania jest położonyw pniu mózgowym. Stymulowany przezinformacje m.in. o wrażeniach zmysłowych,przekazuje je dalej do kory mózgowej,która decyduje o zapadaniu w senlub pozostawaniu w stanie czuwania.Ośrodek snu reaguje również na impulsyodkorowe, w efekcie czego, gdy nachodząnas niepokojące myśli, przewracamy sięz boku na bok, nie mogąc zasnąć.Podobnie spokój, ciepło, niektóre środkifarmakologiczne, nawet monotonia,sprawiają, że ogarnia nas senność.Fale mózgowe zmieniają się w zależnościod stanu pobudzenia: senności, snulub czuwania.

UKŁAD NERWOWY/49Powstawanie dreszczy

Ośrodek termoregulacyjnypodwzgorza

Kierunekmięśniei skóra

Wzrostaktywnościtarczycy iprzyspieszeni^metabolizmu

Mięśnie zaczynają się naprzemian szybko kurczyćrozkurczać

epfzywtosowe Ikurcią siej powodując j, jeżfniejsięwłosów J

Obniżaprodukcja potu

Bodźce hormonalne

z obszarami zawiadującymi pozostałymizmysłami, zachowaniem oraz organizacjąpamięci.

Kora mózgowaKora mózgowa jest grubą na trzy mili-metry, pofałdowaną warstwą istoty sza-rej, otulającej kresomózgowie od zewnątrz.U ludzi osiągnęła takie rozmiary, że mu-siała się wielokrotnie zawinąć, by zmieścićsię w puszce czaszki. Rozprostowanamiałaby powierzchnię około trzydziesto-krotnie większą niż w formie złożonej.

Pomiędzy fałdami kory istnieją licznegłębokie bruzdy dzielące każdą z półkulna pięć obszarów zwanych płatami. Każ-dy płat spełnia co najmniej jedno konkret-ne zadanie. Płaty skroniowe są związaneze słuchem oraz węchem, płaty ciemienio-we z dotykiem i smakiem, płaty potylicz-ne ze wzrokiem, płaty czołowe zaś z ru-chem, mową i złożonymi operacjami myś-lowymi. Głęboko, w szczelinie bocznejmózgu leży ukryty piąty płat zwany wyspą.

W każdym płacie znajduje się specjal-ny wycinek przeznaczony do odbieraniabodźców czuciowych z jednego obszaruciała. Przykładowo w płacie ciemienio-wym istnieje maleńki kawałeczek prze-znaczony wyłącznie do odbioru impul-sów dotykowych nadsyłanych z kolanai większy kawałek zarezerwowany dlakciuka. Wyjaśnia to, dlaczego niektóreczęści ciała, jak np. kciuk, są bardziejwrażliwe od innych, np. kolan. Tę samązasadę stosuje się do innych ośrodkówzmysłowych kory, a także ośrodków ru-chowych.

Zatem to właśnie w korze mózgowejinformacje nadsyłane ze wszystkich pię-ciu zmysłów - wzroku, słuchu, powonie-nia, dotyku i smaku - ulegają anali-zie i przetworzeniu, tak by inne częściciała mogły w razie potrzeby odpowied-nio na nie zareagować. Ponadto koroweośrodki przedruchowe i ruchowe współ-pracują z innymi obszarami układu ner-wowego ośrodkowego i obwodowego w ce-lu koordynacji ruchów, niezbędnej dlawykonywania wszelkich świadomych czyn-ności.

Proces powstawania dreszczy. Zjawiskiemdreszczy kierują cztery mechanizmy.Podwzgórze odbiera sygnały o obniżeniutemperatury i wysyła impuls do tarczycy,nakazując jej przyspieszenie metabolizmu.Mięśnie całego ciała zaczynają na przemiankurczyć się i rozkurczać, wytwarzając w tensposób ciepło. Wówczas nerwy przekazujądo skóry bodźce powodujące zwężanie sięporów, zapobiegając tym samymuchodzeniu ciepła z ciała.

OkoW celu wyjaśnienia mechanizmu działa-nia oka często porównuje sieje do apara-tu fotograficznego najwyższej klasy. Abyjednak w pełni pojąć, jak to się dzieje, żeświat zewnętrzny jest widoczny wewnątrz•niewielkiej komory w środku gałki ocz-nej, należy zacząć od podstaw.

Najlepiej przyjąć, że światło to pew-nego rodzaju nośnik informacji. Bez wzglę-du na źródło rozchodzi się we wszystkichkierunkach i odbija od przedmiotów, po-zwalając w ten sposób je zobaczyć.

Należy tutaj również wspomnieć, żechociaż zazwyczaj światło porusza się poprostej drodze, może ulegać załamaniuprzechodząc przez niektóre substancje,np. odpowiednio ukształtowane soczewkiaparatu lub soczewki tkankowe w okuludzkim.

Co więcej, stopień załamania moż-na precyzyjnie regulować poprzez zmia-ny krzywizn soczewki. Promienie świa-tła mogą zostać załamane do środka,czyli skupione, przez co otrzymamy po-mniejszone, lecz wierne obrazy przedmio-tów.

RogówkaKiedy promień światła wpada do oka,pierwszą przeszkodą, na jaką napotyka,jest okrągłe, przezroczyste „okno" - zwa-ne rogówką - jedna z dwóch soczewekocznych. Rogówka jest silną soczewkąo stałej ogniskowej. Moc optyczna ro-gówki stanowi około dwóch trzecich cał-kowitej mocy optycznej oka, choć mazaledwie pół milimetra grubości w czę-ści środkowej i milimetr w miejscach zejś-cia się z białkiem oka zwanym twar-dówką.

Rogówka składa się z pięciu warstw.Zewnętrzną warstwę o grubości pię-ciu komórek stanowi nabłonek przed-ni, który odpowiada powłoce skórnej.Pod nim leży elastyczna, włóknista war-stwa Bowmana, następnie twarda (naj-grubsza) warstwa zrębowa zbudowanaz kolagenu. Zręby zapobiegają infek-cjom rogówki, gdyż są siedliskiem róż-nych typów antygenów zwalczającychzakażenia; podejrzewa się również, żezrąb pomaga pokonywać zapalenia ro-gówki.

Następną po zrębie warstwą jest śród-błonek o grubości zaledwie jednej ko-mórki. Ta cienka powłoka dba o to, byrogówka była stale przezroczysta, i za-pewnia zrównoważony poziom wody na-pływającej od oka do rogówki. Jej komór-ki nie mają zdolności regeneracyjnych,dlatego uszkodzenia lub choroby śród-błonka grożą trwałym kalectwem oka.Ostatnia, sprężysta warstwa nosi nazwęblaszki granicznej tylnej lub błony Des-cemeta.

Nabłonek jest pokryty warstwą cieczyłzowej. Bez łez rogówka byłaby pozba-wiona ochrony przed drobnoustrojamibakteryjnymi, zanieczyszczeniami i ku-

Komora przednia

Tęczówka

Soczewka

Obwódka -rzęskowa

Mięsieńrzęskowy \

rzem. Ciecz łzowa stanowi również war-stwę optyczną - w wypadku jej brakunabłonek traci przezroczystość i mato-wieje.

Po przejściu przez rogówkę promieńświatła wpada do jedej z dwóch komórwewnętrznych oka, określanej w termino-logii medycznej komorą przednią. Wypeł-niona jest ona wodnistą cieczą, będącąw ciągłym obiegu.

Błona naczyniowaBłona naczyniowa to nazwa używana naokreślenie obszaru obejmującego trzy od-dzielne struktury położone w centrumgałki ocznej: naczyniówkę, ciało rzęsko-we i tęczówkę, które łącznie bywają nazy-wane warstwą naczyniową.

Naczyniówka to cienka błona wyście-łająca przestrzeń pomiędzy zewnętrzną,ochronną twardówką a siatkówką. Jestwypełniona naczyniami krwionośnymii tworzy drobną siatkę, obejmującą swymzasięgiem niemal całą gałkę oczną. W jejskład wchodzą tkanki pomocnicze zawie-rające zmienną ilość barwnika; zapobiegato wielokrotnym odbiciom światła w tyl-nej części oka, zakłócającym nasze po-strzeganie.

Ciało rzęskowe to pierścieniowate zgru-bienie powstałe z fragmentu błony naczy-niowej. Zadaniem tego narządu jest ako-modacja soczewki (poprzez ruchy mięśniarzęskowego), pozwalająca uzyskać ostryobraz przedmiotów, oraz produkcja cie-czy wodnistej - płynu krążącego w komo-

UKŁAD NERWOWY / 51

Budowa oka

- Naczynia krwionośne siatkówki

Komora wewnętrznaNerw wzrokowy

Dołek środkowy

Żyta środkowa siatkówki

Tętnica środkowa siatkówki

Tarcza nerwu wzrokowego

• Naczyniówka

- Siatkówka

riPo prawej: Przekrój przez gałkę oczną (przy..odwiniętej" do tyłu twardówce) ukazujenaczynia krwionośne naczyniówki.

rach oka pomiędzy soczewką a wewnętrz-ną powierzchnią rogówki.

Do ciała rzęskowego przyczepiony jesttrzeci wyspecjalizowany narząd - tęczów-ka, tworząca ścianę przednią komorytylnej. Jest to część oka, której zabar-wienie stanowi o kolorze oczu. Funkcjo-nuje na zasadzie przysłony w aparaciefotograficznym: jej włókna mięśniowerozszerzają lub zwężają źrenicę, decydu-jąc o ilości i intensywności światła docie-rającego do siatkówki.

Jeśli na siatkówkę padnie zbyt silneświatło, źrenica zwęża się niezależnie od

naszej woli. W świetle przyćmionym źre-nica rozszerza się. Stan podniecenia, stra-chu oraz przyjmowanie niektórych far-maceutyków również powodują zmianęśrednicy źrenicy.

Tuż za tęczówką położona jest miękka,elastyczna, przezroczysta soczewka. Jestto stosunkowo mało istotny narząd, gdyżwiększość promieni ulega skupieniu jużwcześniej - na rogówce.

Ciało szkliste i siatkówkaZa soczewką znajduje się główna, wew-nętrzna komora oka.

Wypełniona jest substancją - zwanąciałem szklistym - mającą galaretowatąkonsystencję, która sprawia, że pod pal-cami oko zdaje się być twarde i gumo-wate. Przez środek oka przebiega kanałciała szklistego - pozostałość przewodu,którym prowadziła tętnica w czasie roz-woju płodowego.

Wewnętrzna krzywizna gałki w częściciągnącej się ku tyłowi jest wyścielonaświatłoczułą powłoką zwaną siatkówką.W istocie tworzą ją dwa typy komórekświatłoczułych, ze względu na swójkształt noszące nazwę pręcików i czop-ków.

Pręciki są wrażliwe na światło o nis-kiej intensywności i nie posiadają zdol-ności interpretacji barw, które są odczy-tywane tylko przez czopki. Te ostatniesą również odpowiedzialne za czytelnośćobrazu. Ich największa koncentracja wy-stępuje w tylnej części oka zwanej doł-

U góry: Przekrój pionowy przez gałkę ocznączłowieka z ukazaniem nerwu wzrokowego.

Powyżej: Powiększona fotografia tarczynerwu wzrokowego - miejsca wychodzeniaz siatkówki nerwu wzrokowego.

Ukrwienie błony naczyniowej

Tęczówka

Rogówka

Źrenica Nerw wzrokowy

TwardówkaSiatka tętnic i żył naczyniówki

52 / UKŁAD NERWOWY

Ostrość widzenia

SoczewkaRogówkd

Mechanizm widzenia

Mięsień rzęskowyObwódka rzęskowa Obraz na siatkówce

Obraz na siatkówce oka lewegoObraz na

siatkówce oka prawego

Powyżej: Promienie światła odbite odprzedmiotu umieszczonego blisko okarozchodzą się pod dużym kątem, więcpowierzchnia soczewki wysklepia się(u góry), by łatwiej było je skupić. Promieniebiegnące od dalszego przedmiotu są prawierównoległe i ich skupienie wymagamniejszej pracy soczewki (powyżej).

kiem środkowym, który leży w obrębietzw. plamki. Jest to też miejsce ognis-kowania przez soczewkę najostrzejszychobrazów, a zatem obszar najlepszego wi-dzenia.

W partiach otaczających dołek środ-kowy siatkówka również odbiera ostreobrazy, jednak im bliżej jej krańców, tymbardziej mamy do czynienia z tzw. widze-niem obwodowym, polegającym na tym,że przedmioty znajdujące się na obrze-żach postrzegamy połowicznie. Widzenieśrodkowe i obwodowe łącznie dają kom-pletny obraz świata zewnętrznego.

Nerw wzrokowyKażda światłoczuła komórka w siatków-ce jest połączona za pomocą nerwu z móz-giem, gdzie informacje o wzorach, kolo-rach i kształtach są przetwarzane. Wszyst-kie włókna nerwowe zbiegają się w tyleoka i tworzą jeden główny „kabel", czyli

Po prawej: Pola widzenia oka lewegoi prawego nieznacznie się różnią. Każdez nich jest podzielone na połowę prawąi lewą. Kiedy promienie światła padająna siatkówki oczu, połowy zamieniają sięstronami, a obraz zostaje odwrócony.Następnie wędrują wzdłuż nerwuwzrokowego do skrzyżowania nerwówwzrokowych. Wszystkie informacjepochodzące z bocznej połowy pola widzeniakażdego oka są przekazywane wzdłuż drógwzrokowych poprzez ciało kolankowateboczne i promienistość wzrokową dookolicy wzrokowej kory mózgowej po tejsamej stronie. Później obrazy nakładają sięna siebie i zostają zinterpretowane przezmózg.

Ski/v/ov\..irnr nerwów wzrokowych

— — Ciało kolankowarai.boczr1

mózgowej

Po prawej: Gałkę oczną porusza sześćgłównych mięśni. Mięsień (a) obraca ją odnosa w kierunku do boku; (b) w kierunku donosa; (c) obraca ją w górę, a (d) w dół; (e)porusza oko w dół i na zewnątrz, a (f) -w górę i na zewnątrz.

nerw wzrokowy. Biegnie on od gałki ocz-on od gałki ocznej poprzez tunel kostnyw czaszce i wyłania się wewnątrz czaszkituż pod mózgowiem, w okolicach przysad-ki mózgowej. Tu dołącza do niego druginerw wzrokowy.

Nerwy z obu stron krzyżują się następ-nie z sobą, przez co część informacjiz lewego oka przechodzi do prawej poło-wy mózgu i odwrotnie. Nerwy od skro-niowej strony siatkówki nie krzyżują sięi pozostają po tej samej stronie mózgu,podczas gdy włókna od tej strony oka,która ,,widzi" najwięcej, biegną do prze-ciwnych stron mózgu.

Nerw wzrokowy to nic innego jak wiąz-ka włókien nerwowych przenoszących nie-wielkie impulsy elektryczne po cieniut-kich kablach, izolowanych osłonką mieli-nową. W środku głównego kabla biegniegrubsza tętnica, ciągnąca się przez całą je-go długość. Nosi nazwę tętnicy środko-wej siatkówki. Dochodzi do tylnej stronyoka, po czym rozgałęzia się, pokrywająccałą powierzchnię siatkówki coraz drob-niejszymi naczyniami. Odpowiadająca jejżyła środkowa siatkówki wstępuje donerwu wzrokowego i dołącza do tętnicy,zebrawszy uprzednio krew z siatkówki.

Nerwy opuszczające siatkówkę należądo typu czuciowych. W przeciwieństwiedo ruchowch, nerwy wzrokowe po dro-dze do mózgu tworzą więcej niż jednoprzełączenie. Pierwsze z nich leży zaraz zamiejscem wymiany informacji, zwanymskrzyżowaniem nerwów wzrokowych i ulo-kowanym w pobliżu przysadki mózgo-wej. Tuż za punktem skrzyżowania znaj-duje się pierwsze przełączenie, rodzaj„stacji komórkowej", zwane ciałem kolan-kowym bocznym. Impulsy z prawej i le-wej strony są stąd częściowo ponownieprzekazywane z jednej strony na drugą.

UKŁAD NERWOWY/53

Ruchy gałki ocznej

J %\\•-V

Funkcja tego przełączenia wiąże się z rea-kcjami odruchowymi źrenicy.

Od ciała kolankowego bocznego włók-na nerwowe rozchodzą się wachlarzowa-to po obu stronach i wokół płata skronio-wego, tworząc promienistość wzrokową.Potem lekko zakręcają i spotykają się,by przejść przez punkt głównej wymia-ny - torebkę wewnętrzną, gdzie dochodzido koncentracji wszelkich informacji czu-ciowych i ruchowych, dotyczących wszyst-kich części ciała. Stamtąd nerwy zdążająku tylnej stronie mózgowia do okolicywzrokowej kory mózgowej.

Poniżej: Najczęściej spotykaną przyczynąkrótkowzroczności (1) jest wydłużeniegałki ocznej w poziomie, w wyniku czegopromienie światła po załamaniu rzucająobraz przed siatkówką. Wadę koryguje sięsoczewką wklęsłą. W przypadkunadwzroczności (zwanej potoczniedalekowzrocznością) gałka oczna jestzbyt „krótka", tak że obraz powstajepoza nią. Soczewka wypukła pozwalaogniskować promienie na siatkówce.(Obraz odwrócony powstały na siatkówcezostaje zinterpretowany przez mózg jakoprosty.)

Krótkowzroczność Nadwzroczność

UchoUcho nie tylko służy nam jako na-rząd zmysłu słuchu, ale również jakonarząd równowagi. Jest to organ nie-zwykle złożony, dzielący się na trzy za-sadnicze części: ucho zewnętrzne, zbie-rające dźwięki jak antena radaru; uchośrodkowe z przypominającymi mecha-nizm dźwigniowy kosteczkami słu-chowymi, które wzmacniają odbieranedźwięki; ucho wewnętrzne, przetwarzają-ce drgania akustyczne w impulsy elek-tryczne oraz ustalające aktualną pozycjęgłowy.

Otrzymane bodźce są przekazywanedo mózgu za pośrednictwem pary bieg-nących równolegle nerwów: przedsion-kowego i ślimakowego - pierwszy z nichjest odpowiedzialny za zmysł równowagi,drugi zaś za dźwięki. Funkcja ucha ze-wnętrznego i środkowego ma związekgłównie ze słuchem, natomiast elemen-ty struktury ucha wewnętrznego inter-pretujące pozycję głowy i odczytującedźwięki są od siebie odseparowane, mi-mo że znajdują się razem w jednym na-rządzie.

SłuchTo, co słyszymy, to fale akustyczne wy-twarzane przez drgania cząsteczek powie-trza. Wielkość i natężenie fal decydujeo głośności dźwięków, mierzonej w decy-belach (dB). Ilość drgań lub cykli przypa-dających na sekundę to częstotliwośćdźwięku: im więcej wibracji, tym wyższydźwięk. Częstotliwość wyraża się w cyk-lach na sekundę lub hercach (Hz).

Zakres dźwięków słyszanych przez oso-by młode zamyka się w przedziale od 20do 20000 Hz, chociaż ucho najbardziejjest wyczulone na dźwięki mieszczące sięw środkowej części przedziału, tj. od 500do 4 000 Hz. Zdolność słyszenia wysokichdźwięków słabnie z wiekiem lub w następ-stwie długiego przebywania w ponadnor-matywnym hałasie. W celu pomiaru utra-ty słuchu zostały opracowane między-narodowe normy poziomu słuchu. Indywi-dualny poziom słuchu to wyrażona w de-cybelach różnica między najsłabszym sły-szanym pojedynczym dźwiękiem a tonemstandardowym wytwarzanym w specjal-nym urządzeniu zwanym audiometrem.

Ucho spełnia rolę odbiornika (uchozewnętrzne), wzmacniacza (ucho środko-we) oraz przekaźnika (ucho wewnętrzne).

Odbiornik stanowi mięsista część ucha -małżowina. W jej środku znajduje sięprzewód słuchowy zewnętrzny prowadzą-cy do błony bębenkowej. Ze ścian prze-wodu wydzielana jest woskowina - sub-stancja mająca za zadanie zapobiegaćwysuszeniu i łuszczeniu się skóry.

Wzmacniacz tworzy system dźwigienekz trzech kosteczek słuchowych. W ichskład wchodzą: młoteczek, przyczepionydo błony bębenkowej, strzemiączko, po-łączone z uchem wewnętrznym, oraz ko-wadełko, niewielka kosteczka służąca ja-ko łącznik pomiędzy pozostałymi dwo-ma. Cały mechanizm wzmacnia drganiabłony bębenkowej dwudziestokrotnie.

Od jamy bębenkowej do jamy gardłaprowadzi trąbka słuchowa, zwana trąbką

W odpowiedzi na drgania śródchtonkii blaszki podstawnej włosowate receptorywysyłają informacje do mózguza pośrednictwem pobliskiego nerwu.

Ucho zewnętrzne_L

Budowa uchaUcho środkowe Ucho wewnętrzne

X Okienko ślimaka

Trąbka słuchowa (Eustachiusza)

\Ucho zewnętrzne odbiera

dźwięki, ucho środkowe jewzmacnia, zaś ucho

wewnętrzne przesyłaimpulsy do mózgu.

Narząd ślimakowy (Cortiego) z zakończeniami nerwów słuchowych

Ułożenie i budowa wyrostków sutkowatych

Komórki sutkoweMłoteczek ucha (powietrzne)środkowego

Błonabębenkowa

GardłoTrąbka Eustachiusza

UKŁAD NERWOWY / 55

Po lewej: Wyrostki sutkowate to tworykostne lezące za uchem. Połączone sąz uchem środkowym i przypuszcza się,że pomagają utrzymać głowę w pozycjirównowagi na szyi.

Eustachiusza, której wylot znajduje się zanozdrzami tylnymi i która ma za zadaniewyrównanie ciśnienia powietrza po obustronach błony bębenkowej. Jej działaniemożemy zaobserwować, np. zjeżdżającgwałtownie windą: przytkanie uszu jestspowodowane niewielkimi ruchami błonybębenkowej, wywołanymi zmianami ciś-nienia w uchu środkowym.

Część przekaźnikowa ucha jest bardziejskomplikowana. Narząd słuchu i równo-wagi tworzą wspólną jamę wypełnioną pły-nem, przekazującym od ucha środkowe-go do receptora słuchu zmiany ciśnieniawywieranego przez fale dźwiękowe.

Część słuchowa jest ulokowana w jed-nym końcu jamy i tworzy zwinięty twórprzypominający wyglądem muszlę ślima-ka. Na całej długości ślimaka ciągnie sięcienka błona - blaszka podstawna, do-prowadzająca tysiące maleńkich włókie-nek nerwowych do nerwu ślimakowego.

Fale dźwiękowe dochodzące przez przewódsłuchowy zewnętrzny wprawiają błonębębenkową w drgania. Wibracje te sąprzenoszone przez kosteczki słuchowe,które wzmacniają ciśnienie fal akustycznychi przekazują drgania okienku owalnemuprzesłaniającemu wejście do uchawewnętrznego. Równoczesne, pulsująceruchy błony zamykającej okienko okrągłewyrównują ciśnienie wewnątrz uchawewnętrznego. Fale powstałe w płynie(przychłonce) przenoszą się na schodyprzedsionka i dalej na schody bębenka,wprawiając w wibracje rozdzielającą jeblaszkę podstawna. Błona ta jestwyposażona we włosowate komórki rzęsate(słuchowe), stanowiące zasadniczą częśćnarządu ślimakowego (Cortiego);wzbudzają one impulsy nerwowe,zmierzające nerwem ślimakowym do mózgu.

Kosteczki słuchowe

Słyszenie dźwiękówMłoteczek Strzemiaczko

Kowadełko

Ślimak

Fale akustyczne

Błona bębenkowa

Okienko ślimaka _ Schody przedsionka

Schody bębenka

Włoski komórekreceptorowych

56/UKŁAD NERWOWYUtrzymanie równowagi ciata

Przewodypółkoliste

Płynsrodchlfllowy

Ucho wewnętrzne

Trąbka słuchowa(Eustachiusza)

Zmiany wysokości lub głośności dźwię-ków są wychwytywane przez drobne ko-mórki rzęskowe rozmieszczone na blaszcepodstawnej dzięki temu, że ciśnienie falakustycznych jest przekazywane przezśródchłonkę przepływającą tam i z pow-rotem przez ślimak. Impulsy płynące ner-wem ślimakowym dochodzą do wyspec-jalizowanego obszaru kory mózgowejzwanego ośrodkiem słuchowym.

Sposób, w jaki fale akustyczne są ko-dowane jako impulsy elektryczne, a na-stępnie dekodowane, nie jest w pełniwyjaśniony. Obecnie obowiązująca teoriagłosi, że komórki narządu Cortiego doko-nują pomiaru ciśnienia fal w śródchłoncei zamieniają je w bodźce elektryczne. Niemożna też mieć pewności co do tego, jakucho rozróżnia wysokość dźwięków odich głośności.

Zmysł równowagiUcho, jako narząd równowagi, jest od-powiedzialne za nieustanną kontrolę po-zycji i ruchów głowy. Prawidłowa kon-trola dokładnego położenia głowy gwa-rantuje utrzymanie ciała człowieka w sta-nie równowagi.

Delikatne narządy równowagi, dobrzechronione przez kości czaszki, leżą w naj-głębszej części ucha, adekwatnie nazwa-nej uchem wewnętrznym. Znajduje siętam labirynt rurek wypełnionych pły-nem, każda na innym poziomie i w in-

nej płaszczyźnie. Spośród wszystkichstruktur trzy są związane ze zmysłemrównowagi: łagiewka, woreczek i przewo-dy półkoliste.

Łagiewka i woreczek służą jako detek-tor położenia głowy. Powierzchnie obutych jam są wyścielone warstwą komórek,pokrytych galaretowatą substancją, no-szącą miano błony kamyczkowej zewzględu na osadzone w niej drobne ka-myczki błędnikowe - skupienia kryszta-łów związków wapnia.

Gdy ciało znajduje się w pozycji piono-wej, pod wpływem przyciągania ziems-kiego kamyczki naciskają na włoski ko-mórek nerwowych w substancji galareto-watej. Włoski wysyłają wówczas do móz-gu impulsy nerwowe z wiadomością -„pozycja pionowa".

Kiedy pochylimy głowę w przód, w tyłlub w bok, kamyczki napierają na włoski,zginając je w innym kierunku. W tymmomencie zostaje wysłana inna informa-cja do mózgu, który, w miarę koniecznoś-ci, może wysłać rozkaz mięśniom, byodpowiednio dopasowały pozycję całegociała.

Łagiewka pracuje również wtedy, gdyciało porusza się do przodu lub do ty-łu. Jeśli np. dziecko zaczyna biec, si-ła bezwładności odrzuca kamyczki w tył,jak gdyby przy upadku do przodu. Z chwi-lą, gdy taka informacja dotrze do móz-gu, wysyła on sygnał do mięśni, nakazu-

Podczas ruchów ciała płyn śródchłonkowywypełniający kanały półkoliste powodujeuginanie się włosków komórek nerwowychw masie galaretowatej. Włoski te łączą sięz nerwem przedsionkowym, który ostrzegamózg o konieczności przywrócenia ciałurównowagi.

jąc im pochylenie ciała w przód i po-wrót do stanu równowagi. Cała operacjaprzebiega odwrotnie w przypadku, gdynp. dziecko zachwieje się do tyłu nakrześle.

Rozpoczynanie i kończenie ruchuOd łagiewki odchodzą trzy przewodypółkoliste wypełnione cieczą. U podsta-wy każdego z nich znajduje się owalnagalaretowata bańka. W bańkach są ukry-te zakończenia włosków zmysłowych,które uginają się w rezultacie poruszeniagłową i ruchów płynu w przewodach.

Przewody półkoliste odbierają infor-macje o tym, kiedy głowa rozpoczynai zaprzestaje wykonywania ruchów, coma szczególne znaczenie w przypadkudrobnych, szybkich ruchów.

Kiedy głowa zaczyna się poruszać w jed-ną stronę, płyn w przewodach pozostajez reguły nieruchomy, napierając jedyniena włoski zmysłowe, które wysyłają domózgu sygnał do rozpoczęcia działań.

Kiedy jednak głowa przestaje się ru-szać, zwłaszcza gdy zatrzymuje się pokilkakrotnych obrotach, płyn faluje wew-nątrz przewodów półkolistych jeszczeprzez niemal minutę lub dłużej, wywołu-jąc zawroty głowy.

Ośrodek kontroliObszarem mózgowia w największym sto-pniu odpowiedzialnym za czynności mię-śni zmierzające do utrzymania równo-wagi ciała jest móżdżek. Niepośledniąrolę odgrywają tu również oczy, gdyżdostarczają istotnych informacji o fizycz-nej relacji pomiędzy ciałem a otoczeniem.Kiedy głowa zaczyna poruszać się np.w lewo, ruch płynu w przewodach półko-listych powoduje skierowanie wzrokuw prawo. Mechanizm równowagi spra-wia, że oczy następnie wracają w lewąstronę, by zająć pozycję stosowną dopozycji głowy.

Taki ruch oczu tłumaczy częściowo,dlaczego wielu ludzi ma mdłości przypróbach czytania podczas podróży środ-kami lokomocji, np. autobusem lub sa-mochodem. Czytanie przeciwstawia sięowym naturalnym ruchom oczu, co pro-wokuje napady nudności i wymioty,określane jako choroba lokomocyjna.

Uczenie się równowagiJest to długi proces, zabierający prawiedwa pierwsze lata życia i jeszcze kolejnyrok potrzebny do dokładnego opanowa-nia sztuki stania na jednej nodze. Zanimosiągniemy doskonałą równowagę, zarów-no mózg, jak i mięśnie muszą być takrozwinięte, by zapewnić właściwą siłęi koordynację ruchów. LJ

UKŁAD NERWOWY / 57

Receptory węchowe i smakowe'owonienie jest chyba najstarszym, a za-

razem najmniej poznanym z naszych pię-ciu zmysłów. Podczas ewolucji zachowałobołączenie z tą częścią mózgu, która wy-specjalizowała się jako sortownia naszychReakcji emocjonalnych, ściśle wiążąca za-pachy obiektów z przeżyciami.

Zmysł węchu odgrywa również kluczo-rą rolę w odbieraniu podniet płciowych,ociaż w wyniku ewolucji człowieka ta je-

;o rola została znacznie osłabiona. Obec-ie powonienie spełnia funkcję systemu os-

Itrzegawczego i ośrodka informacji: ostrze-ga nas o niebezpieczeństwie i gromadzi:enne wiadomości o otaczającym świecie.

Nie zawsze jesteśmy świadomi bliskichiwiązków powonienia ze zmysłem sma-m. Dopiero przy przeziębieniach odkry-wamy, że nie tylko przestajemy wyczuwaćtapachy, ale również zanika zdolnośćodbierania wrażeń smakowych.

'owonienie'odobnie jak w przypadku wielu innychlarządów, aparat węchowy jest parzysty,>rzy czym jeden jego obwód działa nieza-eżnie od drugiego.

Komórki odbierające podniety zapa-;howe są umieszczone na sklepieniu jamylosowej, tuż pod płatami czołowymi móz-;owia. Obszar ten, zwany okolicą węcho-vą, jest gęsto zapełniony milionami maleń-tich komórek węchowych. Każda z nichwsiada około tuzina włosków wnikają-sych w warstwę błony śluzowej. Błona ślu-:owa dba, by były stale wilgotne, i działaako pułapka na substancje zapachowe.Rzęski zwiększają efektywną powierzch-lię komórki węchowej, a co za tym idzierównież naszą wrażliwość na zapachy.

Nie wiadomo dokładnie, jak to sięizieje, że śladowe ilości substancji chemicz-rych wywołujące wrażenie zapachu po-mdzają do czynności komórki węchowe.Jważa się jednak, iż cząsteczki tych sub-itancji rozpuszczają się w śluzie błony,wzyklejają do włosków węchowych, a na-itępnie powodują, że komórki wytwarza-ą impulsy elektryczne.i Włókna nerwu węchowego biegną jakopici węchowe i przenoszą impulsy po-przez otworki w kości sitowej do dwóchppuszek węchowych w mózgowiu, gdziesgromadzone informacje są przetwarzane

przesyłane do kory mózgowej przezskomplikowany system drogi węchowej.N korze impulsy zostają odczytane i faktstnienia zapachu dociera do naszej świa-lomości.

Dokładny mechanizm molekularny rzą-IZTY powonieniem jest właściwie niezna-ly. Podobnie jak zagadką pozostaje to,y jaki sposób komórki receptorowe potra-ią wychwycić tysiące różnych woni i wy-zuć minimalne różnice pomiędzy nimi.

o to jest zapachVby posiadać zapach, substancje musząvydzielać cząsteczki związków chemicz-

nych, z których się składają. Generalnierzecz biorąc, są to substancje złożone.Proste substancje chemiczne - np. sól -są bezwonne lub mają słaby zapach.

Dopiero gdy cząsteczki substancji uno-szą się w powietrzu w formie lotnej,można je wciągnąć w głąb nozdrzy, byosiadły w śluzie otaczającym rzęski. Zna-lazłszy się tam, cząsteczki muszą się roz-puścić, by aparat węchowy mógł stwier-dzić ich obecność.

Związki chemiczne łatwo ulatniającesię - np. benzyna - są postrzegane za-zwyczaj jako silnie wonne, ponieważ dokomórek węchowych docierają w dużychstężeniach.

Silniej pachną również ciała mokre.W miarę parowania woda unosi wraz

Substancje lotne rozpuszczają się w śluzieotaczającym włoski komórek węchowych.Dochodzi wówczas do reakcji chemicznejpobudzającej komórki węchowe dogenerowania impulsów elektrycznych.Bodźce przechodzą włóknami nerwowymiprzez kość sitową do opuszki węchowej.Tu następuje przetwarzanie informacji, któranastępnie jest przekazywana po złożonychobwodach drogi węchowej do korymózgowej. W tym momencie zapachdochodzi do naszej świadomości.

Powonienie

Substancjalotna (zapach)

Błona stttzowapokrywająca całą jamnotową

3kolica węchowa koryOkolica węchowa mózgowej

Opuszka węchowa Nerw węchowy

Pasmo węchowe

Komórki węchowe(receptory zmysłowe)

Komórki nabłonkoweWłoski węchowe

58 / UKŁAD NERWOWY

z sobą ich cząsteczki. Perfumy są celo-wo robione jako związki złożone, abyułatwić ulatnianie.

Zapach, emocje i pamięćCzęść mózgu analizująca bodźce nadsyła-ne z komórek odbiorczych w nosie jestściśle powiązana z układem rąbkowym(limbicznym), czyli tym obszarem móz-gowia, którego domeną są emocje, na-stroje i pamięć. Związek między tymiorganami wyjaśnia, dlaczego zapachomnadaje się często znaczenie emocjonalne.Zapach wiosennego deszczu wprawia lu-dzi w dobry nastrój i wzbudza w nichenergię; może również przywoływać przy-jemne wspomnienia. Woń świeżo upie-czonego ciasta może wywoływać nagłeuczucie głodu, natomiast perfum - wpra-wiać w stan oczekiwania na doznaniaseksualne.

Odwrotnie z zapachami nieprzyjemny-mi, np. zgniłych jaj, które działają odpy-chająco, a nawet wywołują mdłości. Sąjednak wyjątki. Szczególnie ostre zapachywielu gatunków serów pleśniowych wabiąich zagorzałych wielbicieli: im bardziej serczuć, tym większą stanowi atrakcję.

Niektóre zapachy powodują natłokwspomnień dawno zapomnianych okolicz-ności i sytuacji. Dzieje się tak dlate-go, iż ludzie przejawiają naturalną skłon-ność do pamiętania rzeczy, które mia-ły specjalne znaczenie emocjonalne, jakoże obszary mózgu odpowiedzialne zaprzetwarzanie wspomnień i ich przywoły-wanie są jednocześnie zespolone z ukła-dem rąbkowym, który z kolei komuni-kuje się z węchowymi ośrodkami móz-gowymi.

SmakZmysł smaku to najprymitywiejszy zezmysłów. Jest bardzo ograniczony podwzględem zakresu doznań i wszech-stronności, a ponadto daje nam mniejinformacji na temat otoczenia niż po-zostałe zmysły. W istocie wyłączną funk-cją tego zmysłu jest selekcja pożywie-nia i delektowanie się nim, w czym jestdodatkowo wspomagany przez bardziejwrażliwy zmysł powonienia. Powonieniedodaje kolorytu czterem podstawowymsmakom rozróżnianym przez nasze kub-ki smakowe. W efekcie utrata zdol-ności czucia smaku - bez względu naprzyczynę -jest mniej dotkliwa niż utratawęchu.

Kubki smakowePodobnie jak w przypadku powonienia,doznania smakowe są wywoływane przezsubstancje chemiczne zawarte w pożywie-niu i napojach. Ich cząsteczki są wy-chwytywane w jamie ustnej i zamienianena impulsy nerwowe przesyłane za poś-rednictwem nerwów do mózgu, gdzie zo-stają zdekodowane.

Sercem tego mechanizmu są kubkismakowe. Cała powierzchnia języka jestgęsto usiana drobnymi naroślami zwany-mi brodawkami. Wewnątrz nich kryją siękubki smakowe. Człowiek dorosły maokoło 9000 kubków, głównie na górnej

powierzchni języka, lecz również na pod-niebieniu, a nawet w gardle.

Każdy kubek jest zbudowany z grupykomórek receptorowych, zaopatrzonychw mnóstwo cienkich, włoskowatych wy-pustek - włosków smakowych - wystają-cych na powierzchnię języka poprzez ot-wory smakowe w brodawkach. U pod-stawy komórka smakowa łączy się z siat-ką włókien nerwowych. Ze względu naogromną liczbę wzajemnych połączeń po-między włóknami nerwowymi a komór-kami nabłonka siatka jest istną gmat-waniną nerwów. Dwie różne wiązki ner-wów tworzące nerw twarzowy i nerwjęzykowo-gardłowy przekazują impulsydo mózgu.

Kubki smakowe odbierają jedynie czte-ry podstawowe smaki: słony, kwaśny,słodki i gorzki. Kubki wyczuwające danyrodzaj smaku mają swoje miejsce: kubkiodczuwające smak słodki są ulokowanena szczycie języka, natomiast kubki od-bierające smak słony, kwaśny i gorzkipołożone są kolejno w kierunku nasadyjęzyka.

Choć dokładnie nie wiadomo, w jakisposób kubki smakowe reagują na związ-ki chemiczne w pożywieniu i jak inicjująbodźce nerwowe, jedno jest pewne: abywyczuć te substancje, muszą one byćw stanie płynnym. Sucha żywność stano-wi nikłą podnietę smakową, a silniejszedoznania wywołuje dopiero po rozpusz-czeniu się w ślinie.

Dziś powszechne jest przekonanie, żezwiązki chemiczne zawarte w jedzeniupowodują zmiany potencjału elektrycz-nego na powierzchni komórek receptoro-wych, co z kolei prowadzi do generowa-nia impulsów elektrycznych w włóknachnerwowych.

Analiza smakuOba nerwy przenoszące bodźce smakoweod języka (nerw twarzowy oraz języko-wo-gardłowy) kierują się najpierw kuwyspecjalizowanym komórkom w pniumózgu. Obszar ten stanowi zarazem pierw-szy przystanek dla innych doznań nad-chodzących z jamy ustnej. Po wstępnymprzetworzeniu w ośrodku pnia impulsysmakowe zostają przekazane drugą wiąz-ką włókien nerwowych na przeciwną stro-nę pnia i wstępują do wzgórza. Tutajdochodzi do kolejnego „przekazu" pole-gającego na dalszej analizie bodźców,następnie zaś informacja zostaje podanado tej części kory mózgowej, która bierzeudział w świadomym postrzeganiu doz-nań smakowych.

Kora zajmuje się jednocześnie innymiwrażeniami zmysłowymi dochodzącymiz języka - takimi jak faktura czy tem-peratura. Wrażenia te prawdopodob-nie ulegają integracji z podstawowymidoznaniami smakowymi, stając się źród-łem niezwykle subtelnych doznań, do-świadczanych podczas spożywania posił-ków.

Rezultaty tej analizy, przeprowadzanejw dolnej partii płata ciemieniowego, sąmodyfikowane przez bodźce węchowei analizowane w sąsiednim płacie skronio-

Zmysl smaku

Migdalki podniebienny i językowyNagłośnia

Kwaśny

— Różne typybrodawek

Słony

SłodkiKażda brodawkazawiera sto do dwustu kubków smakowych

Brodawki na jęzku zwiększają powierzchniękontaktową z pokarmem. Z wyjątkiembrodawek umieszczonych centralnie,zawierają liczne kubki smakowe. Kubkiz kolei posiadają receptory smakowerozmieszczone tak, by różne obszary językabyły wrażliwe na poszczególne typysmaków: słodki, słony, kwaśny i gorzki.

wym. Większość niuansów odczuć sma-kowych jest pochodną wrażeń zapacho-wych.

W porównianiu z innmi doznaniamizmysłowymi (zwłaszcza węchu) naszzmysł smaku nie jest szczególnie wraż-liwy. Obliczono, że aby rozpoznać smaksubstancji w jamie ustnej, komórki recep-torowe potrzebują jej 25 000 razy więcej,niż aby wyczuć jej zapach. Mimo tokombinacja czterech typów kubków sma-kowych reagujących na podstawowe sma-ki: słodki, kwaśny, słony i gorzki zapew-nia odbieranie szerokiej gamy wrażeń.Analiza w mózgu polega bowiem naokreśleniu względnej mocy smaków pod-stawowych. Niektóre z silniejszych sma-ków, np. ostry smak potraw pikantnych,powstają w wyniku podrażnienia języko-wych zakończeń nerwów bólowych.

UKŁAD NERWOWY / 59

Przekrój poprzeczny przez język

•*- Brodawki

Rowek okalającybrodawkę wypełniasię śliną

Kubek smakowyKubki smakowe pobudzone przez rozpuszczone cząsteczki pożywienia

Gdybyśmy utracili zmysłpowonienia, zniknęłybyrównież wszelkiedoznania smakowe.Ostrygi, podczasspożywania którychzapach jest absolutnieniezbędny, by w pełnidocenić ich walory,okazałyby się mdłei praktycznie bez smaku.

Receptory dotykoweOwinięte wokół podstawy cienkich włos-ków skórnych leżą wolne zakończenianerwowe, które reagują na każde pobu-dzenie włosa. Owe receptory dotykowepod względem struktury są najmniejskomplikowane ze wszystkich komórekodbiorczych. Jeśli działanie bodźca prze-dłuża się, przestają wkrótce reagować.Receptory występujące w większych iloś-ciach w partiach skóry bezwłosowej, np.na opuszkach palców lub na wargach,mają postać maleńkich krążków. Osa-dzenie włókien nerwowych wewnątrz krąż-ków spowalnia reakcję na nacisk i powo-duje nieprzerwane wytwarzanie impul-sów, gdy nacisk się utrzymuje. Inne, bar-dziej złożone pod względem budowy re-ceptory, są utworzone z wielu błon okrę-conych „na cebulkę" wokół zakończeńnerwowych i są wrażliwe na bardziej dłu-gotrwały nacisk. Ponadto rodzaj infor-macji wysyłanej przez nie do układu ner-wowego zmienia się na ogół pod wpły-wem temperatury, w jakiej działają. Tłu-maczy to, dlaczego nasz zmysł dotykuzdaje się być nieco przytępiony w niskiejtemperaturze.

Szlaki nerwoweNiektóre z włókien czucia somatycznegowchodzą do rdzenia kręgowego i nie za-trzymując się, zmierzają wprost do pniamózgu. Sterują głównie doznaniami wywo-łanymi bodźcami mechanicznymi, zwłasz-szcza posiadającymi konkretny punkt na-cisku. Stąd też konieczność wysyłaniainformacji bezpośrednio do wyższych oś-rodków mózgowych, by wrażenia miejs-cowe zostały oszacowane bez ingerencjianalizatorów rdzenia kręgowego.

Inne włókna nerwowe - przynosząceinformacje o bardziej rozsianych bodź-cach dotykowych - wchodzą do istotyszarej rdzenia kręgowego i tam napoty-kają na siatkę komórek analizującychwstępnie nadesłane informacje. Jest toten sam obszar, który otrzymuje impulsyod receptorów bólu w skórze i innychorganach. Spotkanie się w rdzeniu krę-gowym bodźców bólowych i czucia so-matycznego pozwala na scalenie tychdwóch doznań.

Analiza w rdzeniu kręgowym polega nafiltrowaniu wrażeń, które następnie sąwysyłane w górę do mózgu. Istota szarardzenia kręgowego służy tutaj jako układbramkujący, tłumiący bodźce bólu zapośrednictwem nadciągających do rdze-nia niektórych typów impulsów dotyko-wych, zapobiegając w ten sposób przedo-staniu się nadmiernej ilości bodźców bó-lowych do ośrodków bólu.

W ten sposób drogi dotykowe prowa-dzące do mózgu zostają podzielone nadwa strumienie: jeden, który idzie prak-tycznie wprost do pnia mózgu, oraz drugi,który zostaje wstępnie przeanalizowanyprzez komórki rdzenia kręgowego. Dzię-ki temu człowiek zachowuje zdolność po-

strzegania niewielkich nawet różnic mię-dzy doznaniami dotykowymi. Możemywięc precyzyjnie określić wielkość nacis-ku i położenie jego przyczyny. Jeżeli jed-nak bodziec mechaniczny jest zbyt wielkilub zbyt gwałtowny, za sprawą połącze-nia w rdzeniu kręgowym zostają „włączo-ne" analizatory bólu.

Sortownia wrażeń zmysłowychBez względu na to, czy doznania czuciowenadchodzą ze skóry drogą bezpośrednią,czy też po analizie wstępnej z rdzeniakręgowego, ostatecznie kończą swą drogęw zbitym skupisku istoty szarej wzgórza,gdzie strzępy informacji z różnego typureceptorów skórnych zostają zebranei skoordynowane. Pozwala to wyższymośrodkom kory mózgowej na stworzeniezintegrowanego obrazu doznań czucio-wych, których zaczynamy być wówczas

świadomi. Surowe dane ze wzgórza pod-legają projekcji na wąski pasek przedniejczęści płata ciemieniowego.

To pierwszorzędowe pole czuciowe ko-ry mózgowej przetwarza informacje, na-stępnie zaś przekazuje je do pól drugo-i trzeciorzędowych. W kolejnych polachprojekcyjnych powstaje pełny obraz miej-sca, rodzaju i znaczenia wrażenia czucio-wego, jakim go postrzegamy. Obraz zo-staje następnie skorelowany ze wspom-nieniami wrażeń z przeszłości, jak rów-nież zintegrowany z bodźcami wzrokowy-mi i słuchowymi.

Wrażenia dotykowe - nie mniej istotne- są na tym etapie skoordynowane z czu-ciem głębokim, czyli postrzeganą pozycjąkończyn, stawów oraz palców; jest toniezwykle ważne, ponieważ pozwala namokreślić rozmiary i kształty przedmiotów,a także je rozróżniać.

Plat ciemieniowyKora mózgowa

Receptory dotykowe w skórzeprzesyłają impulsy do kory mózgowejdwoma drogami w rdzeniukręgowym: jedna przekazujewrażenia dotykowe miejscowe,druga przenosi informacje o bardziejrozsianych (rozproszonych)bodźcach dotykowych.

Szlak bezpośrednibodźca precyzyjnegoczucia dotyku

Wlokna czucia bóli dotyku spotykają,się-analiza wrażeń

Pośredniadroga czuciarozproszonegoi bólu

Rdzeń kręgowyCiałko Paciniego(nacisk ciągły)

Wolne zakończenianerwowe (lekkidotyk i ból)

MowaUKŁAD NERWOWY/61

Mowa to jedna z najbardziej złożonychi delikatnych operacji dokonywanychprzez ciało na nasze polecenie. Całościąmowy - mówieniem i rozumieniem - ste-ruje mózg. To w korze mózgowej istniejątzw. ośrodki mowy, gdzie słowa zostająodszyfrowane, a wychodzące sygnały i in-strukcje kierują się do setek mięśni w krta-ni, gardle i jamie ustnej, które biorą udziałw tworzeniu wypowiedzi.

Cały układ oddechowy i konstrukcjamięśniowa od podbrzusza aż po nos od-grywają mniejszą lub większą rolę w ar-tykulacji dźwięków mowy. Najważniej-szymi organami są krtań, język, wargioraz podniebienie miękkie.

KrtańKrtań człowieka jest skrzynią głosowąwyposażoną w struny, które wprawionew drgania wytwarzają głoski. Krtań jestorganem niezwykle delikatnym. Pełni ró-wnież mniej skomplikowaną funkcję- jest zaworem broniącym wstępu dopłuc.

Podczas jedzenia lub picia krtań szczel-nie się zamyka, powodując, że pożywieniei napoje ześlizgują się w głąb przełykuwiodącego wprost do żołądka. Gdy ist-nieje potrzeba wykonania wdechu lubwydechu, krtań, rzecz jasna, z powrotemsię otwiera.

Krtań jest umiejscowiona mniej więcejw środkowej części szyi na szczycie tcha-wicy. Leży do przodu od części krtanio-wej gardła. Zbudowana jest z 3 chrząsteknieparzystych i 3 parzystych. W jej gór-nej części znajduje się nagłośnia - miękka„klapa" opadająca w dół w celu zamk-nięcia wejścia do krtani - otworu łączą-cego dolną część jamy gardła z jamąkrtani.

Czynności nagłośni są automatyczniesterowane przez mózg, czasami jednakzdarza się, że mechanizm zawodzi, a wte-dy płyny lub cząsteczki jedzenia wpadajądo niewłaściwego kanału. O ile pokarmnie jest na tyle duży, by utkwić w przewo-dzie poniżej krtani, można go wykrztusićz powrotem.

Struny (fałdy) głosowe pełnią funkcjępodobną do ustnika w instrumentachdętych, np. klarnetu. Kiedy muzyk wtło-czy powietrze w ustnik, cienkie częścidrewniane lub plastikowe poczynają wib-rować, wytwarzając podstawowy dźwięk,który następnie jest modelowany przezsystem rurek i otworów w instrumencie.Podobnie dzieje się ze strunami głosowy-mi - drgają, gdy człowiek wydobywa głos,a powstały dźwięk ulega „obróbce" w gar-dle, nosie i jamie ustnej.

Struny głosowe składają się z dwóchfałdów wyglądem przypominających war-gi, które otwierają się i zamykają, prze-puszczając przechodzące przez nie powie-trze. Jeden koniec przyczepiony jest doruchomych chrząstkek nalewkowatych,natomiast drugi - trwale przymocowany

Położenie i budowa krtani

Gardło

Część krtaniowagardła

Kość gnykowa

Kieszonka krtaniowa

Chrząstka tarczowata(jabłko Adama)

do chrząstki tarczowatej, stanowiącejczęść grdyki (tzw. jabłko Adama). Chrząs-tki nalewkowate zmieniają swą pozycję,tak że przestrzeń pomiędzy nimi i strunami(szpara głośni) może przyjmować kształtod rozszerzonej litery V (podczas mówie-nia po zamkniętą szczelinę w trakcie prze-łykania). Drgania strun głosowych pod-czas mówienia powstają w wyniku zwęże-nia szpary głośni podczas wyrzucania po-wietrza z płuc przez krtań. Proces ten nosinazwę fonacji. Głośność dźwięku jest uwa-runkowana siłą, z jaką powietrze jest wy-rzucane z płuc, a jego wysokość zależy oddługości i napięcia strun głosowych. Natu-ralna barwa i tembr głosu są efektemkształtu i wielkości nosa, gardła oraz jamyustnej: dlatego mężczyźni, którzy na ogółposiadają pokaźniejsze krtanie, mają niż-sze głosy niż kobiety, których krtanie sąmniejszych rozmiarów.

Jama ustna jest ściśle związana z mową,gdyż to ona nadaje formę dźwiękom

Krtań

Przedni i boczny widok krtani.Wewnątrz krtani schowane są strunygłosowe osadzone na specjalnieukształtowanych tworach chrząstkowych.Powietrze przechodzące podczas wydechuw ich pobliżu wprawia struny w drgania,co prowadzi do powstania dźwięku.Chrząstki mają zdolność napinania lubrozluźniania strun głosowych, regulującw ten sposób wysokość dźwięków.

wydobywającym się z krtani. Artykulacjaspółgłosek, np. k lub t, polega na nagłymodcięciu przez język i podniebienie do-pływu powietrza z krtani, natomiast sa-mogłoski (np. a lub e) nie wymagająprzerwania strumienia powietrza, leczodpowiedniej pozycji języka i zębów.Poszczególne dźwięki w każdym językusą określone przez minimalnie odmienneruchy warg, języka i żuchwy. Zdolność

62 / UKŁAD NERWOWYPolecenia wydawane przezokolicę ruchową w korzemózgowej sterują za pomocąimpulsów nerwowchwszystkimi skomplikowanymiczynnościami składającymi sięna proces mówienia. Dźwiękiwytwarzane przez strunygłosowe przekształcają sięw słowa dzięki pracy warg,języka, podniebieniamiękkiego oraz kształtowi ust.

Kora ruchowa wysyła szczegółoweinstrukcje do warg, języka, mięśni twarzyi krtani

Ośrodek czuciowy mowy -interpretuje słowa

Ośrodek ruchowy mowy(formułuje odpowiedź)

Pozycja warg języka i podniebieniapodczas wypowiadania dźwięku „ L "

Powstawanie dźwięku niskiego

Chrząstka tarczowataa

Struny głosowe T~

i Lw pozycji swobodnej

Chrząstki nalewkowate rozsuwają się .i odwodzą struny głosowe

Powstawanie dźwięku wysokiego

A

Napięte struny głosowe •

&£»

osób niesłyszących do czytania z ust do-wodzi roli, jaką odgrywają usta w proce-sie mówienia.

Artykulacja dźwiękówZamiana prostych dźwięków wytwarza-nych w krtani na zrozumiałe słowa od-bywa się przy istotnym udziale warg,języka, podniebienia miękkiego i komórrezonansowych. Do tych ostatnich nale-żą: cała jama ustna, nosowa, gardło (od-cinek pomiędzy jamą ustną a przełykiem)oraz - w mniejszym stopniu - klatkapiersiowa.

Kontrolę nad tymi wszystkimi narzą-dami możemy sprawować dzięki setkomniewielkich mięśni, które ściśle z sobąwspółdziałają z niewiarygodną wręcz szyb-kością. W dużym uproszczeniu na mowęskładają się samogłoski i spółgłoski -wszystkie samogłoski należą do głosekdźwięcznych.

Właściwości rezonacyjne różnych ko-mór w jamie ustnej i układzie oddecho-wym stanowią o indywidualnych cechachnaszego głosu. Przykładowo - wokaliza-cja tzw. głosek nosowych (m, n, c, ą) jestuzależniona od swobodnego rezonansuwjamie nosowej. Na dowód tego spróbuj-my powiedzieć coś, zatkawszy nos -efekt komiczny, który w ten sposób uzys-kamy, udowadnia, że przestrzeń jamynosowej, jedynie kiedy jest wypełnionapowietrzem, gwarantuje naszej mowiepoprawną dykcję i zrozumiałość. Ludzieróżnią się między sobą kształtem nosa,klatki piersiowej oraz ust, stąd też biorąsię różnice w brzmieniu głosów.

Podczas mówienia rezonują równieżkości czaszki - część fal akustycznych,które sami wytwarzamy, jest przenoszonaowymi kośćmi, podobnie jak część jestwyłapywana przez uszy. Zjawisko to jestnie bez znaczenia, gdyż pozwala nam

słyszeć to, co sami mówimy, a ponadtotłumaczy, dlaczego nasz głos zarejestro-wany na taśmie magnetofonowej zdaje siębrzmieć tak obco - nagrane zostają bo-wiem jedynie dźwięki przenoszone drogąpowietrzną.

Rola mózguMowa i pokrewne jej operacje zazwyczajsą skoncentrowane w jednej półkuli.W przypadku osób praworęcznych jest tona ogół lewa półkula, zaś u osób leworęcz-nych - prawa. Obszar ten jest podzielonyna ośrodek ruchowy mowy (Broca), za-wiadujący mięśniami jamy ustnej i gardła,oraz ośrodek czuciowy mowy (Wernic-kego), interpretujący sygnały dźwięko-we nadchodzące drogami słuchowymi.W pobliżu nich są też umiejscowioneośrodki odpowiedzialne za koordynację:słuchu (dzięki którym rozumiemy mowęinnych), wizji (umożliwiające rozpozna-

UKŁAD NERWOWY / 63

Mięśnie poruszające wargami

i ściąga wargi

Wysuwa do przodu dolną wargę

Unosi górnąwargę

Pociąga w góręi w bok górnąwargę

Po lewej: Ruchem warg rządzą pokazaneobok mięśnie. Wargi odgrywają ważną rolęw produkcji mowy - np. wypowiadającdźwięk b najpierw zaciskamy razem wargi,tak by zatrzymać prąd wychodzącegopowietrza, a następnie otwieramy je,wydając dźwięk.

Obniża wargę dolną

Poniżej: Położenie języka i otaczających gomięśni. Podobnie jak krtań i wargi, równieżjęzyk bierze udział w artykulacji mowy-jestnarządem nieodzownym dla komunikacjimiędzyludzkiej. Przyczyn różnicy pomiędzyostrym, czystym s a niewyraźnym,szeleszczącym s, wypowiadanym przezosobę sepleniącą, należy szukaćw sprawności działania mięśni języka.

Ułożenie języka

łie znaków pisarskich) oraz złożonychruchów rąk (pozwalające na pisanie, gręna instrumentach muzycznych itp.).

Rozmowa to operacja niezwykle skom-plikowana. Kiedy ktoś się do nas odzywa,pierwszą naszą czynnością jest rozpozna-nie mieszaniny nadchodzących od uszubodźców dźwiękowych dokonujące sięw ośrodkach słuchowych kory mózgowej.Ośrodek czuciowy mowy dekoduje słowa,tak by inne części mózgu biorące udziałw procesie również mogły je rozpoznaći sformułować odpowiedź. Kiedy odpo-wiedź jest „wymyślona", do akcji wcho-dzą ośrodek ruchowy mowy i pień móz-gowy. Pień mózgowy steruje zarównomięśniami międzyżebrowymi, które roz-szerzają płuca, jak i mięśniami brzucha,regulującymi ciśnienie powietrza wpływa-jącego i wypływającego z płuc. Podczaswydechu powietrza ośrodki ruchowe mo-wy dają równocześnie strunom głosowymsygnał do wkroczenia w strumień powiet-rza, który wprawia je w wibracje i generu-je prosty dźwięk.

Wielkość nacisku wywieranego na płu-ca podczas wydechu reguluje prędkość,z jaką powietrze przechodzi przez szparęgłośni - im szybszy prąd powietrza, tymgłośniejszy uzyskany dźwięk. Podczasszeptu struny głosowe są rozstawioneszeroko, tak że praktycznie nie drgająprzy pędzie powietrza, a jedynie powodu-ją lekkie tarcie. Fizyczną postać słowomnadają w głównej mierze ruchy warg,języka i podniebienia miękkiego, znaj-dujące się pod nadzorem kory mózgowej.

Gardziel

Brodawki nadającegórnej powierzchni językachropowatą fakturę

Mięśnie podniebienno-językowy irylcowc-językowy pociągają językku górze i tyłowi

Mięsień gnykowo-językowyopuszcza język do pozycjispoczynku

Kośćgnykowa

, ™ Mięsień bródkowo-językowywysuwa język

Koordynacja ruchówZwinne ruchy czołowych gimnastykówlub lekkoatletów udowadniają, jak precy-zyjnie nasz mózg potrafi sterować set-kami mięśni tułowia i kończyn. By ruchyłączyły się w logiczną całość, ludzki mózgw drodze ewolucji wykształcił złożonysystem kontroli i wspomagania, przy któ-rym bledną współczesne komputery.

Dzieci przychodzą na świat wyposażo-ne jedynie w umiejętność reagowania od-ruchowego. Przykładem odruchów pozos-tałych u osoby dorosłej może być reakcjanatychmiastowego wycofania ręki, gdydotkniemy przypadkiem gorącego garn-ka. Na ten prosty odruch nakładają sięruchy kierowane bezpośrednio przezmózg. Przy każdej wykonywanej czynnoś-ci pewna grupa mięśni kurczy się, innarozkurcza, a jeszcze inne pozostają napię-te, by zapewnić stabilność reszcie ciała.Proces, w wyniku którego mózg synchro-nizuje ruchy wszystkich mięśni, by umoż-liwiać niczym nie zakłócone przeprowa-dzanie czynności, nosi nazwę uzgadnia-nia, czyli koordynacji ruchów.

Mechanizm koordynacjiDla lepszego zrozumienia zasady działa-nia koordynacji przeanalizujmy czynność

znaną z życia codziennego, np. pochyla-nie się nad stołem w celu sięgnięcia poszklankę herbaty. W jaki sposób mózgsteruje tą na pozór prostą czynnością?Zanim szklanka znajdzie się w naszej ręce,zajść musi wiele zdarzeń.

Po pierwsze musimy najpierw zorien-tować się, gdzie znajdują się szklankai ręka oraz jaka jest pomiędzy nimi rela-cja. Znaczy to, że mózg musi stworzyćsobie „mapę" otoczenia, pozwalającą za-planować niezbędne ruchy. Zjawisko tozwie się postrzeganiem przestrzennym.

Taka mapa orientacyjna powinna zos-tać teraz odczytana przez mózg, by opra-cować strategię wzięcia szklanki ze stołudo ręki. Taki plan działania należy nas-tępnie przełożyć na język szczegółowychpoleceń wydawanych mięśniom, by kur-czyły się we właściwej kolejności.

Podczas ruchów zapoczątkowanychprzez „planujące" partie mózgu nieprzer-wany strumień informacji napływa zewszystkich nerwów czuciowych w mięś-niach i stawach, powiadamiając mózgo ich pozycji i etapie skurczu. Wszystkiete informacje muszą być na bieżąco po-rządkowane i przekazywane dalej w celuaktualizacji mapy i nanoszenia wszelkich

koniecznych poprawek. Aby poruszyć rę-ką i podnieść szklankę, musimy równieżpochylić się do przodu. Wymaga to prze-mieszczenia środka ciężkości ciała. Całydziałający na zasadzie odruchu mecha-nizm równowagi musi zostać uruchomio-ny, powodując właściwe zmiany w tonu-sie mięśni, pozwalające na wykonanieruchu pochylającego, nakazanego przezmózg. Oznacza to, że schemat napięciawszystkich innych mięśni, nie biorącychbezpośredniego udziału w czynności pod-noszenia szklanki, musi być stale kon-trolowany i koordynowany.

Pierwszy etap koordynacjiNasze ciało, zanim nauczy się koordyno-wać wszelkie ruchy zamierzone, musi je

Wysoki poziom koordynacji pracy mięśniosiągany przez czołowych sportowców(takich jak widoczny poniżej płotkarz), jestmożliwy przy udziale większej części mózgu.Ruchy oka współdziałają ze wzrokowymiośrodkami recepcyjnymi, które następnieuzgodniają ruchy z nerwami i mięśniamipozwalającymi na precyzyjną kontrolęruchów reszty ciała i ich koordynacjęw czasie.

UKŁAD NERWOWY / 65

tJak mózg kieruje sięganiem po szklankę herbaty

Okolica przedruchowaW okolicy przedruchowej dokonuje sięrozwiązanie problemu i plan działaniazostaje przekazany do okolicy ruchowej.

Okolica ruchowa

Okolica przedruchowa

Ośrodek ruchowy mowy

Płat ciemieniowyPłat ciemieniowy otrzymujeinformacje od narządów zmysłówpozwalające skonstruować mapęułożenia ciała w odniesieniu doszklanki herbaty. Mózg musinastępnie rozwiązać problem: jakporuszyć ręką i podnieść szklankę.

Płat przedniPostrzeganie przestrzenne

czucie somatyczne

emieniowyczuciowy mowy

potyliczny•bejmujący okolicę

-zrokową

Płat skroniowy z okolicamisłuchowymi

Móżdżek

MóżdżekPodczas całego ruchu móżdżekweryfikuje informacje wysyłane doręki i w miarę potrzeb nanosi na niepoprawki.

Jądra podstawy mózguPozycja pozostałych części ciałazostaje tak dostosowana,by umożliwić ruchy ręki.

Okolica ruchowaOkolica ruchowa wysyła informacjedo mięśni ręki ze wskazówką, jakpodnieść szklankę.

Szklanka zostaje podniesiona

Diagram pokazuje, że nawet najprostszewykonywane przez nas czynnościw rzeczywistości składają się z licznychaktów ruchowych, angażujących do pracymózg, nerwy i mięśnie, a wszystko toodbywa się w przeciągu ułamka sekundy.

aąjpierw przećwiczyć. Nawet tak zwykłeczynności, jak chodzenie stanowiły nielada trudność ruchową dla małego dziec-ka. W miarę rozwoju mózgu dzieckai wzrostu jego powiązań z innymi narzą-dami, pierwotne odruchy, z którymi sięrodzimy (np. odruch rozkładania rąkw obliczu zaskoczenia), zostają stopnio-wo wypierane przez bardziej złożone spo-soby poruszania się.

Pojawiają się one w wyniku wyos-trzenia zmysłów dziecka. Zabawka przy-ciąga wzrok niemowlaka, ponieważ jejostre kolory stanowią silny bodziec dlaośrodków wzrokowych. Następnie dzie-cko odkrywa, że wyciągnięcie ręki niewystarcza, by dosięgnąć przedmiotu i żenależy podejść w jego stronę. Pierwszepróby poruszania się nie są koordyno-wane: kończyny dosłownie „rozjeżdżająsię" na wszystkie strony. Pozwala tojednak wykształcić się pewnym połącze-niom mózgowym, które prowadzą doskoordynowanego już raczkowania. Poosiągnięciu tego etapu polecenia wysy-łane z mózgu do mięśni mogą być sys-

tematycznie ulepszane do chwili, aż wszy-stko, co znajduje się na podłodze, jest dladziecka dostępne.

Kiedy dziecko odkrywa, że może sięwyprostować do pozycji pionowej, móż-dżek musi zacząć analizować nowy ze-staw wiadomości dochodzących od oś-rodków równowagi w pniu mózgowym.Chodzenie to kolejna umiejętność, którejpora się nauczyć i która wymaga wieluprób i błędów, podczas których móżdżek,współdziałając z ośrodkami ruchowymikory mózgowej, wypracowuje odpowied-nie wzorce komunikowania się z mięś-niami.

Oddzielne etapy każdego aktu rucho-wego opanowane w ten sposób zostajązaprogramowane w rdzeniu kręgowym.Warunkiem koniecznym dla ich uzgad-niania jest logiczny układ, podobnie jakorkiestra musi posiadać dyrygenta, abywszystkie jej instrumenty zgodnie zagrałymelodyjny utwór.

Gdy te względnie proste umiejętnościzostaną opanowane do perfekcji, wzorcezachowań są kodowane również w móz-gu, tak że od tej pory nie wymagająkoncentracji umysłowej - ośrodki przed-ruchowe wydają polecenie „Idź!" i uru-chomiony zostaje odpowiedni schematpoleceń, prowadzący do automatyczne-go wykonania wielu skomplikowanychczynności. Móżdżek kontroluje przebieg

akcji, jednak jest to proces coraz bardziejmimowolny. Jeżeli do wyuczonego ukła-du ruchów wprowadzamy jakieś innowa-cje (np. zmieniamy ułożenie stopy przezzałożenie butów na wysokich obcasach),należy przeprogramować wzorzec, co wy-maga pewnej koncentracji uwagi, gdyokolica ruchowa kory otrzymuje instruk-cje zachowania się w nowej sytuacji.

Wyższe współdziałanieObejmuje ono uzgadnianie ruchów okaz wzrokowymi ośrodkami recepcyjnymimózgowia, a następnie ruchami pozos-tałych części ciała.

Nie ulega wątpliwości, iż ten typ koor-dynacji, wymagający udziału większościmózgowia, jest ostatnią sprawnością opa-nowywaną przez dziecko. Stanowi pod-stawę dla nauki bardziej skomplikowa-nych ruchów, stosowanych w wielu dys-cyplinach sportowych czy innych umieję-tnościach, np. grze na instrumentach mu-zycznych.

Mózgi niektórych ludzi pod wielomawzględami zdają się być lepiej wyposażo-ne w chwili urodzenia niż mózgi innych.W dużej jednak mierze różnice w opano-waniu bardziej złożonych typów koor-dynacji ruchowej przez poszczególne oso-by zależą od ich zdolności koncentracjipodczas budowania wzorców (progra-mów) ruchowych.

Rozdział 5

UKŁAD WYDZIELANIAWEWNĘTRZNEGO

Nad wieloma funkcjami naszego organizmuczuwają gruczoły wewnątrzwydzielnicze,czyli dokrewne, które pomagają zapewnićharmonijne współdziałanie różnych narządów.Uwalniane przez nie do krwi substancjechemiczne, zwane hormonami, umożliwiająprzekazywanie wiadomości do narządówi pobudzają je do przeprowadzania rozmaitychprocesów życiowych, w tym tak podstawowych,jak wzrost czy rozmnażanie. Ponieważfizjologicznie wszystkie hormony łączą sięz metabolizmem, ich działania są takskorelowane, by wspólnie przynosiłypożądane efekty.

Wodór

UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO / 67

HormonyHormony to chemiczni „posłańcy" na-szego ustroju. Produkowane są w specjal-nych gruczołach rozsianych po całymorganizmie, rozprowadzane zaś - wrazz krwią do innych komórek somatycz-nych, zwanych wykonawczymi, gdzie wy-wołują określone skutki. Gruczoły, któ-rych głównym zadaniem jest wytwarzanieoraz uwalnianie większości hormonówustrojowych, to grupa bezprzewodowychgruczołów dokrewnych, zwanych tak, po-nieważ swą wydzielinę wyprowadzająezpośrednio do krwi, nie zaś za pośred-

jjjictwem przewodu lub kanału, jak gru-oły zewnątrzwydzielnicze.

iałanie hormonówW odróżnieniu od nerwów działanie wię-szości hormonów jest wolniejsze i bar-dej długotrwałe. Owe „powolne" hor-ony biorą udział w podstawowych pro-sach życiowych, takich jak wzrost czyzmnażanie. Ujmując rzecz bardzo ogól-e, rola hormonów sprowadza się donitroli i regulacji przemian chemicz-[ch w komórkach wykonawczych, m.in.creślania szybkości, z jaką zużywająte substancje pokarmowe i wyzwalająlergię, lub decydowania, czy powinny

idukować mleko, włosy, czy inne pro-kty metaboliczne.Wedle klasycznej definicji hormony:aściwe to te, które są wydzielane przeztówne gruczoły dokrewne i które swymiałaniem wywierają przemożny wpływcały organizm. Należą do nich m.in.

iulina i hormony płciowe. Ustrój wytwa-

i lewej: Model cząsteczki sterydu,ormony to białka, pochodne białkai sterydy. Do tych ostatnich zaliczają się

irmony płciowe oraz hormony wydzielane: korę nadnerczy. Wszystkie sterydy

siadają tę samą strukturę cząsteczki,ttada się ona z atomów tlenu, wodoru oraz

gla. Konstrukcja cząsteczki jest oparta|17 atomach węgla ułożonych w czteryĄczone pierścienie. Poszczególne sterydynią się między sobą jedynie odmienną

frdową odchodzących od pierścieni gałęzi.

i prawej: Adrenalina, wydzielana przez|zeń nadnerczy, znana jest jako „hormonalki i ucieczki". Oddziałuje na ustrój jużbhwilą uwolnienia przez gruczoł. Hormony^wpływają na część autonomicznego

adu nerwowego, tak ze w nagłejtrzebię organizm człowieka jest gotowybo stawić czoło niebezpieczeństwu, alboucić się do ucieczki. Adrenalina jest

varzana nie tylko w obliczu zagrożeniaycznego, ale również w sytuacjach

Iresowych. Zahamowanie jej produkcjii dłuższy czas może mieć groźnestępstwa dla całego ustroju.

Rozszerzone źrenice

Bledniecie twarzy

Spierzchnięte usta

Pot

Podwzgórze(otrzymujące ostrzeżenie o stresielub niebezpieczeństwie)

Ptuco(pobudzające oddychanie)

Nadnercze

Serce(podwyższoneciśnienie krwi,przyspieszone

akcja serca i tętno)

Mięśnie(wzmożenie aktywności)

Wątroba(podwyższony

poziom glukozyi kwasów

tłuszczowych)

Żołądek(zamknięty

w wyniku odcięciadopływu krwi)

Zwężenie powierzchniowychnaczyń krwionośnych(ograniczony przepływ krwi)

Śledziona(do przoduod nerki)

rza też wiele innych hormonów, tzw.lokalnych, których oddziaływanie ogra-nicza się do okolic ich powstawania.

Jednym z przykładów hormonu tkan-kowego jest sekretyna, produkowanaw dwunastnicy w obecności pokarmu.Hormon ten wędruje z krwią do poblis-kiej trzustki i pobudza ją do wydzielenia

wodnistych soków zawierających enzymy(katalizatory chemiczne) niezbędne w pro-cesach trawiennych.

Innym przykładem hormonu tkanko-wego - neuroprzekaźnika - jest acetylo-cholina, pośrednik w przekazywaniu ko-mórkom mięśniowym pobudzenia ner-wowego z rozkazem skurczu.

68/UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGOBiałka i sterydyWszystkie hormony działają w ilościachśladowych. W niektórych przypadkachdo wypełnienia zadania wystarczy jednamilionowa grama tej substancji.

Pod względem chemicznym istnieją dwiekategorie hormonów: hormony będące biał-kami lub pochodnymi białek oraz hormony0 budowie pierściennej, czyli sterydowej.Hormony płciowe i hormony wydzielaneprzez zewnętrzną część, czyli korę nadner-czy, należą do kategorii sterydowych.

Insulina z kolei to białko, natomiasthormony tarczycy wytwarzane są na pod-stawie białka i są pochodnymi białkowymi.

Dotarłszy do punktu docelowego, hor-mon może zacząć działać jedynie podwarunkiem znalezienia w błonie komórkiwykonawczej siedliska o odpowiednimkształcie. Kiedy osiądzie w receptorzebłonowym, przystępuje do wypełnianiaswej misji, czyli pobudza wytwarzaniecAMP (cyklicznego adenozynomonofos-foranu). Sądzi się, że działanie cAMPpolega na uaktywnianiu enzymów we-wnątrzkomórkowych dla przeprowadza-nia konkretnych reakcji i wytwarzaniawymaganych produktów.

Reakcja każdej komórki zależy od jejskładu chemicznego. Tak więc cAMP,produkowany pod wpływem obecnościinsuliny, powoduje przyjęcie i spalenieglukozy przez komórki, podczas gdy glu-kagon, również wytwarzany w trzustce,powoduje uwolnienie glukozy z komórek1 gromadzenie się jej we krwi, gdzie zostajezużytkowana jako paliwo dostarczająceenergii dla czynności fizycznych.

Po wykonaniu zadania hormony zos-tają unieczynnione przez samą komórkęlub odtransportowane do wątroby, gdzienastępuje ich dezaktywacja i rozkład, poczym zostają albo wydalone, albo wyko-rzystane jako materiał na cząsteczki no-wych hormonów.

Rola podwzgórzaPodwzgórze stanowi pomost pomiędzyukładem nerwowym a gruczołami dokre-wnymi. Jedną z jego głównych funkcji jestprzekazywanie impulsów i bodźców nadrodze pomiędzy mózgiem i takimi na-rządami, jak np. nerki. Niektóre z media-torów chemicznych uwalnianych przezkomórki nerwowe mózgu docierają dopodwzgórza, zmuszając je do uwolnieniahormonów.

Dwa hormony uwalniane przez płattylny przysadki - hormon antydiuretycz-ny (ADH) i oksytocyna - są wydzie-lane w podwzgórzu pod ścisłą kontroląbodźców nerwowych. Istnieje równieżzwiązek komórek nerwowych podwzgó-rza z funkcjami wydzielniczymi przed-niego płata przysadki. Specjalne komórkinerwowe podwzgórza wydzielają czynni-ki uwalniające, które, aby doszło do sek-recji hormonu, muszą zadziałać na ko-mórki płata przedniego przysadki.

Wpływ na stany emocjonalneSilna korelacja mózgu z przysadką w du-żym stopniu tłumaczy, dlaczego istnie-je tak zdecydowany związek pomiędzy

Ważniejsze hormony wydzielane w układzie dokrewnym

Fioletowy - Hormony przysadki wywierające bezpośredni wpływ na ustrój

Czerwony - Hormony tropowe przysadki (oddziałujące na gruczoły podległe)

Żółty

Pomarańczowy - Produkcja hormonów regulowana przez przysadkęBrązowySzary

Zielony - Hormony produkowane niezależnie

Niebieski

HORMON WZROSTUDecyduje o wzroście ustroju

PROLAKTYNAOdpowiedzialna za produkcję mleka

OKSYTOCYNARozpoczyna akcję porodową

HORMON ANTYDIURETYCZNYUtrzymuje poziom wody w organizmie

HORMON TARCZYCYPobudza wszystkie układydo aktywności

PARATHORMONReguluie gospodarkę wapniowąustroiu

ADRENALINAMobilizuje ciało do wysiłkufizycznego

KORTYZONPomaga przeciwdziałaćstresowi

ALDOSTERONKontoroluje poziom sodu we krwi

INSULINAObniża poziom cukruwe krwi

ESTROGEN I PROGESTERONRegulują cykl menstruacyjnyi utrzymują ciążę (Męskiecechy płciowe znajdują siępod kontrolą testosteronu)

hormonami a emocjami. Wiele kobietzauważyło zapewne, że stany przygnębie-nia lub lęku prowadzą nierzadko do za-kłóceń w cyklu miesiączkowym. Poziomestrogenu i progesteronu - tych samychhormonów, które zawiadują menstruac-jami, może mieć ogromny wpływ na na-strój kobiety.

Nagły spadek poziomu hormonu, któ-ry następuje tuż przed krwawieniem, jestprawdopodobnie w dużej mierze przy-czyną objawów, zwanych napięciem przed-menstruacyjnym, podczas gdy wysokiepoziomy hormonów w środkowej faziecyklu mogą być wytłumaczeniem dobre-go samopoczucia kobiet w tym okresie.I nie jest chyba przypadkiem, że jest torównież czas najwyższej płodności u ko-biet i najwyższej pobudliwości seksual-nej. Poziom hormonów może jednak ule-

Oprócz sekrecji własnych hormonówprzysadka mózgowa wywiera ogromnywpływ na wiele innych gruczołówdokrewnych. Hormony tropowe przysadkiwpływają na aktywność nadnerczy,tarczycy i gruczołów płciowych.

gać zmianom pod wpływem czynnikówemocjonalnych.Uważa się, że podczas miłosnej gry wstęp-nej, w bezpośrednim następstwie docho-dzenia do mózgu bodźców przyjemnoś-ciowych, rośnie poziom estrogenu i pro-gesteronu. Tymczasem sama myśl o akciepłciowym z osobą fizycznie odpychającądziała dosłownie jak „wyłącznik", ponie-waż hamuje produkcję hormonów.

W okresie przekwitania, czyli meno-


Powiększeniezrazika gruczołowego

Mięsień •

Dodatkowa tkankatłuszczowa i gruczołowa

Powiększone pęcherzykigruczołowe

Po prawej : Za produkcję mleka w gruczolemlecznym są odpowiedzialne dwa hormonyprzysadki mózgowej: prolaktyna -pobudzająca pierś do wytwarzania mleka,oraz oksytocyna - powodująca wydzielaniepokarmu. Sekrecja mleka następujew warstwie wyściełającej pęcherzykigruczołowe (powyżej). W trakcie karmieniadziecko ssące brodawkę sutkową ściągamleko w dół przewodami mlecznymi.

pauzy, kobieta nierzadko doświadczasporych wahań emocjonalnych. Jest tospowodowane częściowo tym, że jajnikiprzestają reagować na hormon folikulot-ropowy i zaprzestają produkcji estrogenuoraz progesteronu. Zmiany nastroju mo-gą być również wywołane czynnikamipsychicznymi. Ciekawostką może być jed-nak to, że nagłe wycofanie hormonówz systemu po porodzie może mieć podob-ne skutki psychiczne jak menopauza.

Przewody mleczne w zwiększonejliczbie i wielkości

Gruczoły dokrewnePrzysadka mózgowa jest „głównodowo-dzącym" gruczołem ustroju. Nie tylko wy-twarza własne hormony, ale równieżwpływa na produkcję hormonalną pozos-tałych gruczołów. Przysadka leży u pod-stawy mózgu. Jest połączona z podwzgó-rzem za pomocą lejka zbudowanegoz tkanki nerwowej i ściśle współdziałaz tym obszarem mózgu. Przysadka i pod-wzgórze wspólnie kontrolują wiele aspek-tów metabolizmu ustrojowego, a więc roz-maitych procesów chemicznych, którychzadaniem jest zapewnienie sprawnegofunkcjonowania wszystkich części orga-nizmu.

Budowa i funkcjaPrzysadka jest osadzona w ochronnymzagłębieniu zwanym siodłem tureckim,które z łatwością da się zobaczyć na zdję-ciach rentgenowskich czaszki. Powiększe-nie siodła jednoznacznie wskazuje nazmiany chorobowe przysadki i koniecz-ność przeprowadzenia badań.

Gruczoł ten jest podzielony na dwie,praktycznie niezależne od siebie podwzględem czynnościowym, części. Tylnaczęść, zwana płatem tylnym przysadki,jest połączona z podwzgórzem za pomocąlejka. Jest związana z uwalnianiem tylkodwóch głównych hormonów, które fak-tycznie są wytwarzane w podwzgórzu.Stamtąd wędrują wyspecjalizowanymiwłóknami nerwowymi do płata tylnegoprzysadki, która uwalnia je w momencie,gdy podwzgórze otrzyma odpowiedniedane o stanie organizmu. Płat tylny i pod-wzgórze stanowią zatem swoisty układscalony.

Przedni płat przysadki wydziela hor-mony uaktywniające inne gruczoły w or-ganizmie, a ponadto produkuje jeden lubdwa hormony oddziałujące wprost natkanki. Chociaż nie jest połączony bez-pośrednio z podwzgórzem, istnieje mię-dzy nimi relacja funkcjonalna.

Skoro płat przedni nie posiada bez-pośrednich dróg nerwowych łączących go

Położenie i budowa przysadki mózgowej

Tętnice przysadkowe górnePodwzgórze

Skrzyżowanienerwówwzrokowych P t a t tyl ny przy sadki

Żyły wo!i e

1Lejek

Ciało suteczkowate

Oponatwarda

I

z podwzgórzem, jego działanie jest uza-leżnione od serii czyników uwalniającychi hamujących, czyli kontrolujących wy-dzielanie hormonów. Niektóre z tychczynników same są hormonami podwzgó-rzowymi, działającymi na położoną o pa-rę milimetrów dalej przysadkę. Są prze-noszone przez specjalną siatkę żył zwa-nych przysadkowym układem wrotnym.Układ ten rozciąga się pomiędzy pod-wzgórzem a przysadką.

Mimo że większość poleceń dotyczą-cych uwalniania hormonów nadchodziz podwzgórza, płat przedni w znacznymstopniu posiada zdolność samodzielnegostanowienia o sekrecji. Uwolnienie nie-których hormonów bywa hamowaneprzez substancje krążące wraz z krwią.Za przykład może służyć hormon tyre-otropowy (TSH), dopingujący tarczycęumieszczoną w szyi do produkcji jej włas-nego hormonu. Uwolnienie TSH przezprzysadkę zostaje zahamowane, gdy jegopoziom we krwi jest wysoki. Taki mecha-nizm, zwany ujemnym sprzężeniem zwrot-nym, stanowi niezwykle ważną zasadęsterowania wieloma hormonami przysad-kowymi. Oznacza on, że poziom hor-monu obwodowego wyprodukowanegow gruczole podległym przysadce nigdynie może przekroczyć pewnej wartości,gdyż ujemne sprzężenie zwrotne, działają-ce na przysadkę, przerwie produkcję od-powiedniej tropiny, czyli hormonu pobu-dzającego wytwarzanie danego hormonuobwodowego.

Przysadka mózgowa jest podwieszonaod spodu mózgowia. Ostania ją zagłębieniew kości zwane siodłem tureckim.


Czynności hormonalne przysadki mózgowej

^Naczynia włosowate podwzgónza

Ko jelnicze podwzgórza

Neurohormony podwzgórza przepływająwłóknami nerwowymi

Tętnica podwzgorzowa

Układ wrotny przysadki

Oksytocyna:Odpowiedzialna zarozpoczęcie akcjiporodowej i wydzielaniemleka

ADH:Kieruje gospodarkąwodną ustroju

Płat przedni przysadk

Żyła przysadkowa

TSH:Dopinguje gruczoł >

ACTH:Pobudza wydzielanie

Prolaktyna:Przyczynia się dowytwarzania mleka

Hormon wzrostu:Reguluje wzrost-organizmu

FSHiLH:Kontrolują produkcjęestrogenu, progesteronui testosteronu

tarczowy do produkc i hormonu nadnerczy-

Progestęron —

Estrogen

Testosteron

Hormony przysadkoweTylny płat przysadki mózgowej uwalniadwa hormony: antydiuretyczny (ADH)oraz oksytocynę. Wytwarza również wielesubstancji zwanych neurofizynami, którychznaczenie nie zostało do końca poznane.Nie ma jednak dowodu na to, że działająone tak, jak „prawdziwe" hormony.

ADH jest związany z gospodarką wod-ną ustroju. Wpływa na zdolność kana-lików nerkowych do zatrzymywania lubuwalniania wody. Oznacza to, że tkankanerki może w miarę konieczności bardziejlub mniej nasiąkać wodą odciąganą z mo-czu opuszczającego kanaliki. Po sekrecjiAiDH do krwi nerki zatrzymują wodę.W przypadku braku hormonu wraz z mo-czem wydalane jest więcej wody z or-ganizmu.

Rola oksytocyny jest mniej jasna. Dajesygnał do rozpoczęcia akcji porodoweji powoduje skurcze macicy. Odgrywa teżistotną rolę w pobudzaniu wydzielaniamleka przez gruczoł mleczny w procesielaktacji. Przypuszcza się, że u osobnikówmęskich oksytocyna może być związanaz wywoływaniem orgazmu.

Przedni płat przysadki mózgowej pro-dukuje sześć zasadniczych hormonów.Cztery z nich - hormony tropowe - sązwiązane z kontrolą podległych im gru-czołów: tarczycy, nadnerczy i gonad (ją-der u mężczyzn i jajników u kobiet).

Aktywność gruczołu tarczowego jestwywołana przez TSH, natomiast gruczołkory nadnerczy pozostaje pod wpływemhormonu ACTH (adrenokortykotropo-wego). Ogólny poziom hormonu tarczycyi kortyzonu z kory nadnerczy jest utrzy-mywany dzięki układowi regulacyjnemu(sprzężenie zwrotne), któremu podlegaprzysadka, oraz dodatkowym sygnałomnadchodzącym z podwzgórza, np. w sytu-acji stresowej.

Przedni płat przysadki uwalnia równieżhormony FSH (folikulostymulinę) orazLH (hormon luteinizujący). Określane sąone mianem gonadotropin, a więc hor-monów regulujących pracę gruczołówpłciowych. Pobudzają sekrecję dwóchgłównych hormonów płciowych: estroge-nu i progesteronu, które w organizmiekobiecym sprawują kontrolę nad cyklemmiesiączkowym. W przypadku mężczyzn

Cztery z hormonów przysadkowych działająpobudzająco na inny narząd wytwarzającypokrewny hormon. Część owego hormonupowróci do przysadki i na zasadziesprzężenia zwrotnego dokona regulacjiprodukcji. Pozostała ilość przejdzie przezpodwzgórze, rozpoczynając wytwarzanieneurohormonów, które powędrują do żyłwrotnych i powrócą do przysadki,by kontrolować uwalnianie różnychhormonów.

FSH i LH stymulują wytwarzanie hor-monów męskich i nasienia.

Prolaktyna jest jednym z dwóch hor-monów płata przedniego, które wydająsię oddziaływać bezpośrednio na tkanki,bez uprzedniego pobudzania innych gru-czołów. Podobnie jak gonadotropiny,prolaktyna łączy się blisko z funkcjamirozrodczymi organizmu. Tak jak gonado-tropiny, prolaktyna odgrywa znaczniebardziej złożoną rolę w organizmie kobie-cym niż w męskim. W rzeczywistości jejrola w ustroju męskim nie jest do końcajasna, chociaż wiadomo, że jej nadmiarprowadzi do zaburzeń chorobowych.

72/UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO

U kobiet prolaktyna pobudza wydzie-lanie mleka. Obecna w dużych ilościachhamuje również owulację i cykle mie-siączkowe. Dlatego też kobiety karmiącepiersią mają niewielkie szansę na zajściew ciążę (choć z drugiej strony karmienienie jest absolutnie niezawodną metodąantykoncepcyjną).

Drugi wspomniany hormon płata przed-niego to hormon wzrostu. Jak sugerujenazwa, ma on dbać o właściwy wzrostorganizmu. Jest niezwykle ważny w okre-sie dzieciństwa i dorastania, jednak jegorola nie zanika w późniejszym okresie ży-cia - określa on sposoby przemiany węg-lowodanów w tkankach somatycznych.

Gruczoł tarczowyGruczoł tarczowy, zwany pospolicie tar-czycą, znajduje się w szyi, nieco poniżejkrtani. Składa się z dwóch płatów po-łożonych na przedniej i bocznych po-wierzchniach tchawicy. Oba płaty połą-czone są mostem tkankowym zwanymwęziną. Czasami odchodzi od niej dodat-kowy środkowy płat piramidowy. Tar-

Poniżej: Rysunek anatomiczny ilustrujepołożenie gruczołu tarczowego względemsąsiednich części gardła, jabłka Adamai tchawicy. Na powiększeniu widzimywycinek tarczycy z ukazaniem komórekprodukujących i magazynujących głównyhormon - tyroksynę.

czyca osoby dorosłej waży około 20 gra-mów.

Zadaniem tego gruczołu jest produk-cja hormonu - tyroksyny. Miąższ tar-czycy, oglądany przez mikroskop, jestzbudowany z pęcherzyków: są to wysep-ki tkankowe zawierające skupienia ko-loidu - substancji białkowej, z którą wią-że się hormon tarczycy i od której jestodszczepiany pod wpływem enzymów.

Trudno jest sprowadzić rolę tyroksynydo jednej czynności. Uwolniwszy sięz gruczołu, zostaje ona prawdopodobnieprzechwycona z krwi przez komórki so-matyczne. Powierzchnia jąder owych ko-mórek pokryta jest receptorem reagują-cym na obecność hormonu. Ostateczniedziałanie hormonu przejawia się w zwięk-szeniu zużycia energii przez komórkę.Zwiększa on również ilość produkowane-go przez nią białka. Choć dokładna funk-cja tyroksyny nie jest znana, wiadomo, żejest niezbędna dla życia.

Składnikiem niezastąpionym, jeśli cho-dzi o funkcjonowanie gruczołu tarczowe-go, jest jod. Tarczyca to jedyny narządwymagający jodu, którego każdą ilośćbardzo sprawnie wychwytuje z krwi. Nie-dobór jodu w diecie powoduje zaburzeniapracy tarczycy i nadmierny rozrost gru-czołu określany mianem wola nagmin-nego.

Podobnie jak wiele innych gruczołówdokrewnych, tarczyca poddaje się kon-

troli przysadki mózgowej. Wyproduko-wany przez przysadkę TSH zwiększailość hormonu tarczycy. Stężenie wytwo-rzonego TSH wzrasta wraz ze spadkiempoziomu tyroksyny w ustroju, natomiastzmniejsza się w przypadku jej wzrostu,w efekcie czego ilość hormonu tarczycywe krwi jest względnie stała.

Sama przysadka z kolei pozostaje podwpływem podwzgórza - poziom TSHbędzie wzrastać w miarę uwalniania hor-monu tropowego TRH (tyreotropiny)z podwzgórza.

Sytuacja ta ulega dalszym komplikac-jom z uwagi na fakt, że hormon tarczycywystępuje w dwóch wersjach, w zależnoś-ci od zawartej liczby atomów jodu. Hor-mon uwalniany z tarczycy ma na ogólformę tyroksyny, czyli czterojodotyroni-ny (T4), składającej się z czterech ato-mów jodu. Najaktywniejszym hormonemna poziomie komórkowym jest jednakżetrójjodotyronina (T3), posiadająca trzyatomy jodu. Pomimo że tarczyca uwal-nia do krwi pewne ilości T3, głównymjej produktem jest • T4, przekształcanaw tkankach w T3. Niekiedy dochodzi doodwrócenia procesu przemiany i T4 zo-staje zamieniona w nieczynną pochodną,zwaną „odwróconą" T3. Pociąga to zasobą obniżenie poziomu aktywności hor-monu tarczycy w tkankach, nawet jeślijego zawartość we krwi jest wystarcza-jąca.

Gruczoł tarczowy

Przekrój przez tarczycęLewy i prawy płat tarczycy

Tętnica

Komórki produkującetyroksynę

Jama wypełniona koloidemprzechowującym tyroksynę

Luk aorty

Tętnice tarczowe

Przytarczyce pomagają sprawować kontrolęnad stężeniem wapnia w ustroju. Górnapara znajduje się za tarczycą. Dola paranatomiast - co ciekawe - może być ukrytawewnątrz tarczycy (patrz rysunek)lub w gardle.

Chrząstka tarczowata

Gruczoły przytarczyczne


Absorbcja wapnia do krwi jest regulo-wana przez witaminę D 3, której źródłemjest światło słoneczne i niektóre pokarmy,a także hormon wytwarzany przez gru-czoły przytarczyczne zwany parathormo-nem (PTH). Przy zbyt niskim stężeniuwapnia przytarczyce wydzielają zwięk-szoną ilość PTH uwalniającego wapńz kości, co prowadzi do wzrostu jegostężenia we krwi. Odwrotnie - przy nad-podaży wapnia przytarczyce ograniczająlub wstrzymują sekrecję PTH, obniżającpoziom pierwiastka.

Przytarczyce są tak niewielkie, że ledwodostrzegalne. Górna para jest umieszczo-na za gruczołem tarczowym; dolna zaśmoże być ukryta w utkaniu tarczycy lubniekiedy po prostu w głębi ściany gardła.

Gruczołyprzytarczyczne dolne

W^^

Tchawica przytarczycznecjorne

Gruczoły przytarczycznePrzytarczyce to dwie pary niedużych gru-czołów usytuowanych za tarczycą. Od-grywają one główną rolę w sterowaniugospodarką wapniową ustroju. Wapń toniezwykle istotny pierwiastek: nie tylkoz racji tego, że stanowi główny buduleckości i zębów, lecz również z uwagi nakluczową rolę w pracy mięśni i komóreknerwowych. Stężenie wapnia w organiz-mie musi być utrzymane w stałych grani-cach, w przeciwnym bowiem wypadkumięśnie przestają funkcjonować i możedojść do nadmiernej pobudliwości skur-czowej mięśni, czyli tężyczki. To właśniejest obszar działania gruczołów przytar-czycznych: pilnują one równowagi pozio-mu wapnia.

Gdy spada poziom hormonu tarczycy (polewej), przysadka mózgowa wydziela TSH(hormon tyreotropowy) pobudzający jegoprodukcję. Gdy ilość hormonu tarczycy jestzadowalająca (po prawej), przysadkawstrzymuje sekrecję TSH.

Współzależność przysadki i tarczycyHormon tyreotropowy (TSH)


TrzustkaTrzustka to jeden z największych gru-czołów organizmu, a właściwie dwa ze-spolone gruczoły. Prawie wszystkie jejkomórki pełnią funkcję sekrecyjną. Jestona gruczołem dokrewnym, którego naj-ważniejszym hormonem jest insulina. Jestrównież gruczołem zewnątrzwydzielni-czym, który wydziela do jelit, nie zaś dokrwi.

Trzustka jest położona na tylnej ścianiebrzucha, przed kręgosłupem, do przoduod górnej części aorty brzusznej i żyłygłównej dolnej. Wokół głowy trzustkiokręcona jest dwunastnica. Pozostała jejczęść składa się z trzonu i ogona, któryciągnie się w lewo od kręgosłupa.

Podstawowym składnikiem trzustki są

Położenie trzustki

zraziki - zgrupowania komórek zewnątrz-wydzielniczych skupionych wokół śle-pych zakończeń krótkich przewodzików.Każdy przewodzik łączy się z przewodzi-kami biegnącymi od innych zrazików, byrazem dołączyć do głównego przewoduciągnącego się środkiem trzustki. Pomię-dzy zrazikami odnaleźć można niewiel-kie grupy komórek zwane wyspami Lan-gerhansa: stanowią one podstawę „dru-giego wcielenia" trzustki jako narządudokrewnego wydzielającego insulinę, nie-zbędną dla ustroju, jako że pomaga onautrzymać stały poziom cukru.

Wysepki, tworzące wspólnie tzw. aparatwysepkowy, produkują również hormono nazwie glukagon, którego działaniepolega na podnoszeniu poziomu cukru.

' Punkt, wktoiym przewód żółciowy wspólnyi główny pizewod trzustkowy uchodząrazem do dwunastnicy

Pęcherzyk żółciowy Żołądek

Jakie dokładnie znaczenie ma glukagondla naszych codziennych czynności, niewiadomo.

Celem insuliny jest obniżanie stężeniacukru we krwi do poziomu normalnego.Niedobór tego hormonu wywołuje cuk-rzycę - chorobę, którą leczyć da się tylkoprzez zastrzyki insuliny uzyskiwanej odzwierząt lub produkowanej sztucznie.

Jeśli poziom cukru we krwi zaczynaprzekraczać wartość progową, aparat wy-sepkowy odpowiada uwolnieniem insulinydo krwi. Zaczyna ona wówczas przeciw-działać skutkom działania innych hormo-nów, np. kortyzonu i adrenaliny, którepodwyższają stężenie cukru w krwiobiegu.

Aktywność insuliny powoduje przenie-sienie cukru z krwi do komórek somaty-cznych, gdzie zostaje spalony jako źródłoenergii. W przypadku nieobecności in-suliny w ustroju zanika mechanizm rów-noważenia poziomu cukru, gdyż cukierznajdujący się we krwi nie może zostaćprzekształcony w paliwo dla komórek.Prowadzi to wprost do cukrzycy.

Wyróżnia się dwa typy schorzenia zwa-nego diabetes - moczówka. Typ pierwszyto diabetes mellitus - moczówka cukro-wa, czyli schorzenie, które na ogół rozu-mie się pod nazwą cukrzycy. Typ drugi tomoczówka prosta (diabetes insipidus),niezwykle rzadko spotykana, wynikającaz zaburzeń w czynnościach przysadki móz-gowej. Większość diabetyków cierpi naniedobór insuliny wywołany niewydolno-ścią trzustki, spowodowaną uszkodze-niem komórek produkujących insulinę.Nie wiadomo dokładnie, jak dochodzi dotakiego uszkodzenia, jednak nieustannieprowadzi się badania nad tym zagad-nieniem. Wydaje się, że niektóre osoby sąbardziej podatne na rozwój cukrzycy niżinne oraz że wywołać ją może nawet po-jedyncze wydarzenie, np. infekcja.

Rodzaj cukrzycy rozwijającej się nie-spodziewanie w następstwie bezwzględ-nego niedoboru insuliny najczęściej doty-czy ludzi młodych i dzieci, stąd też zwanajest cukrzycą młodzieńczą. Na szczęściemoże ona być opanowana za pomocązastrzyków insuliny otrzymywanej z trzu-stki świń lub bydła.

Większość diabetyków cierpi na tzw.cukrzycę typu dorosłych. W przypadkutej odmiany trzustka produkuje co praw-da insulinę, nierzadko w normalnych iloś-ciach, jednakże obniża się wrażliwośćtkanek na jej działanie, co prowadzi dowzrostu poziomu cukru we krwi.

Choroba ta często idzie w parze z otyłoś-cią, zatem częścią kuracji jest odpowied-nia dieta prowadząca do ograniczeniazapasów cukru. Zazwyczaj dodatkowymzabezpieczeniem są środki farmakolo-giczne pobudzające trzustkę do wzmożo-nej produkcji insuliny.

Trzustka pełni dwojaką funkcję: produkujehormony-insulinę i glukagon-pozwalająceutrzymać zrównoważony poziom cukruw ustroju, oraz odgrywa ważną rolęw procesie trawienia jako gruczołwydzielający do jelita cienkiego enzymytrawienne.

UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO/75

Produkcja insuliny w organizmieTętnica śledzionowa transportującanatlenowaną krew

Przewód żółciowywspólny

Żyta krezkowadolna

Komórki Bwytwarzające insulinę

Komórki Awydzielające glukagon

Zraziki produkująceenzymy trawienne,odprowadzane dojelita poprzezprzewód trzustkowy

9 InsulinaO Glukagon

Rola insulinyPowyżej: Insulina i glukagon powstająw wysepkach Langerhansa. Przedostają siędo żyły wrotnej poprzez żyłę śledzionowąi regulują poziom cukru w ustroju. Niedobórinsuliny wywołuje cukrzycę: jej leczeniepolega na uzupełnianiu tego niedoboru.

Insulina działająca normalnie

oTkanki •

Po lewej: W trakcie produkcji insulinyw trzustce glukoza - niezbędna komórkomdo spalania w przemianie materii - możeswobodnie gromadzić się w wątrobie.W wypadku zwiększonego zapotrzebowaniakomórek na energię, a co za tym idzie naglukozę, zostaje ona uwolniona z wątroby,a insulina umożliwia komórkom jej zużycie.

Przedstawiony powyżej podział cuk-rzyc na dwa typy jest niestety wielkimuproszczeniem. W rzeczywistości oba terodzaje występują łącznie.

Niektórzy, w tym również dzieci, prze-ważnie cierpią na cukrzycę młodzieńczą,natomiast pacjenci w podeszłym wieku naogół wymagają iniekcji insulinowych dlaobniżenia poziomu cukru.


Hormony nadnerczy i ich działanie

Źródło Hormon Działanie

Rdzeńnadnerczy

Koranadnerczy

Adrenalina

Noradrenalina

Aldosteron

Mobilizuje organizm do wysiłkufizycznego

Utrzymuje jednakowe ciśnienie krwi

Reguluje wydalanie soli przez nerkiZapewnia równowagę sodowo-potasowąw ustroju

Kortyzon Pobudza wytwarzanie i przechowywanieglukozy będącej źródłem energiiBierze udział w rozkładzie tłuszczóww organizmieBierze udział w przemianiewęglowodanów i białek

Hormony Uzupełniają działanie hormonówpłciowe płciowych wydzielanych przez gonady

Gruczoły nadnerczoweGruczoły nadnerczowe albo nadnercza,jak sama nazwa wskazuje, są umieszczo-ne nad nerkami, płasko spoczywając naich biegunach. Każdy gruczoł składa sięz dwóch wyraźnie odrębnych części: środ-kowego rdzenia i zewnętrznej osłony -kory. Części te wydzielają różne hormo-ny, z których każdy ma odmienne zada-nie.

Rdzeń nadnerczy jest miejscem sekrecjiadrenaliny i pokrewnej jej noradrenaliny.Razem znane są jako „hormony walki lubucieczki", ponieważ przygotowują ciałodo wykonania dodatkowego wysiłku, po-trzebnego, by stawić czoło niebezpieczeń-stwu, przezwyciężyć stres lub wykonaćtrudne zadanie.

Rdzeń nadnerczy jest ściśle związanyz układem nerwowym, co nie powinnodziwić zważywszy, że jest to gruczoł od-powiedzialny za mobilizację organizmudo działań natychmiastowych.

Stresy i zagrożenia, w obliczu którychstaje współczesny człowiek, są zarównonatury fizycznej, jak i psychicznej. Bezwzględu jednak na ich rodzaj reakcjeorganizmu są zawsze fizyczne. Gwałtow-nie wzrasta produkcja adrenaliny przy-spieszającej i wzmacniającej bicie serca.Powoduje to podwyższenie ciśnienia i rów-noczesne zwężenie obwodowych naczyńkrwionośnych, kierując główny strumieńkrwi ku sercu - stąd też nierzadko mówi-my, że ktoś „blednie ze strachu". Efektemdziałania adrenaliny jest ponadto zamia-na zmagazynowanego w wątrobie i mięś-niach glikogenu w glukozę - szybki ma-teriał energetyczny.

Gdy niebezpieczeństwo mija lub znikaprzyczyna stresu, produkcja adrenalinyspada i organizm powraca do normal-nego stanu. Jeśli jednak zagrożenie lubstres są długotrwałe, lub jeśli jesteśmynieustannie w stanie nadpobudzenia emo-cjonalnego, względnie żyjemy pod stałąpresją, organizm pozostaje w stanie mobi-lizacji, co w rezultacie prowadzić może dorozwoju zaburzeń stresopochodnych, np.nadciśnienia tętniczego.

Kora nadnerczyOkalająca rdzeń kora nadnerczy wydzielakilka hormonów znanych jako sterydy(streoidy), z których najważniejsze to al-dosteron i kortyzon.Aldosteron: Istnieją trzy typy sterydów,posiadające trzy całkiem odmienne funk-cje fizjologiczne. Pierwsze, zwane hor-monami elektrolitów, zwiększają groma-dzenie wody w ustroju. Zasadniczym hor-monem tej grupy jest aldosteron, działają-cy jako przekaźnik chemiczny w wydawa-niu nerkom polecenia ograniczenia ilościsoli wydalanej z moczem.

Sól decyduje o objętości krwi będącejw obiegu, co z kolei odbija się na spraw-ności serca jako pompy tłoczącej. Każdejcząsteczce soli w organizmie towarzyszyduża liczba cząsteczek wody. Oznacza to,iż utrata dużej ilości soli pociąga za sobąodwodnienie ustroju, a w następstwieograniczenie objętości i ciśnienia krążącejkrwi. Serce napotyka wówczas trudności

Chlorek sodu (sól kuchenna)jest istotnym składnikiempłynu, w którym zanurzone sąkomórki, a ponadto rzutuje nailość krwi będącej w obiegu.Nerki utrzymują poziomrównowagi pomiędzy ilościąsoli wydalanej z moczem lubz potem a ilością solizatrzymywanej w organizmie.Czynność ta jest kontrolowanaprzez hormon nadnerczy -aldosteron, który nakazujenerkom zredukowanie ilościwydalanej soli w przypadku,gdy jej poziom w ustroju jestzbyt niski. Większość jonówsodu znajduje się w płyniezewnątrzkomórkowym.Utrzymywane są tam za pomocąukładu nośników zwanegopompą sodowo-potasową.Usuwa on sód z wnętrzakomórki, pozostawiając w niejkomplementarne jonypotasowe. Taki układpotencjałów jest niezbędnymwarunkiem do przekazywaniaimpulsów nerwowych poprzezbłonę komórkową.


Regulacja poziomu soli

Równowaga elektrolitycznaw komórce (pompa sodowo-potasowa) Utrata soli z potem

Potas wchodzący do:omórki zrównoważon1

przez opuszczającyją sód

Błona komórkowa

Płyn zewnątrzkomórkowy

Nadnercze •

Nerka

Moczowód

Pęcherz-

Torebka ciałka nerkowego(Bowmana)

Krew tętnicza

Krew żylna

Wchłanianie zwrotnesoli w kanalikach

nefronu

w dotłoczeniu wystarczającej ilości krwido tkanek.

Sekrecja aldosteronu jest kontrolowa-na przez reninę - hormon wytwarzanyw nerkach. Układ ten działa niejako nazasadzie huśtawki: przy niskim poziomiealdosteronu nerki produkują reninę i po-ziom hormonu zaczyna się podnosić; gdyjego poziom jest za wysoki, spada stopieńaktywności reninotwórczej nerek i stęże-nie aldosteronu we krwi powraca donormy.Kortyzon: Hormony cukrowe, spośródktórych najważniejszy to kortyzon, sąodpowiedzialne za podnoszenie poziomuglukozy we krwi. Glukoza stanowi pod-stawowy surowiec energetyczny organiz-mu. Gdy zatem zwiększa się zapotrzebo-wanie energetyczne, jak np. w sytuacjachstresowych, kortyzon rozpoczyna akcjęprzemiany białek w glukozę.

Kortyzon jest ważnym, lecz nie jedy-nym, hormonem podnoszącym poziomcukru. Dla kontrastu - funkcjonuje wy-łącznie jeden hormon obniżający poziomcukru, tj. insulina. Z uwagi na tę nie-równowagę, istnieje większe prawdopo-dobieństwo wystąpienia niedoboru hor-

monu obniżającego, a więc cukrzycy, któ-ra leczona jest przez podawanie tableteklub zastrzyków insulinowych.

Kortyzon, oprócz tego, że pełni klu-czową rolę w metabolizmie (procesachprzemiany materii niezbędnych dla pod-trzymania życia), jest też nieodzowny dlaukładu odpornościowego, stanowiącegosystem obrony ustroju przed zakażeniamii uszkodzeniami. Jeżeli jednak w wynikupowziętych działań medycznych normal-ny poziom kortyzonu zostanie pod-wyższony (np. w celu zapobieżenia od-rzuceniu przeszczepu), odporność na za-każenia obniża się. Organizm sam niepotrafi produkować zwiększonych ilościkortyzonu.Hormony płciowe: Ostatnią grupą hor-monów powstających w nadnerczach sątzw. androgeny nadnerczowe. Wydzielaje kora nadnerczy, by wspomagały pra-cę hormonów płciowych produkowanychw jeszcze większych ilościach przez gona-dy - męskie i żeńskie gruczoły płciowe.

Główny męski hormon płciowy - obec-ny również w mniejszych ilościach u ko-biet - to testosteron, odpowiedzialny zazwiększanie masy mięśniowej. Sterydy ana-

boliczne są sztucznymi pochodnymi m.in.męskich hormonów płciowych.

Regulacja kortyzonowaKortyzon jest tak ważny dla funkcjono-wania organizmu, że jego sekrecja musibyć pod ścisłą kontrolą. Mechanizmemregulującym jego produkcję - jak rów-nież produkcję sterydów -jest przysadkamózgowa.

Przysadka wydziela hormon ACTH,pobudzający wytwarzanie kortyzonu. Po-dobnie jak w przypadku aldosteronu i re-niny, obie te substancje podlegają mecha-nizmowi sprzężenia zwrotnego. Gdy za-wartość kortyzonu w ustroju jest zbytniska, przysadka uwalnia ACTH i jegopoziom wzrasta; jeżeli poziom jest zbytwysoki, gruczoł ogranicza produkcję i stę-żenie kortyzonu maleje.

Rozdział 6

ODDECHOWYTlen jest najważniejszą substancjąchemiczną, od której zależy życienaszego organizmu - jest niezbędnykażdej komórce i każdej tkance, któreprodukują energię konieczną dlapodtrzymania życia. Tlenwprowadzamy do ustroju wdychającpowietrze, a uboczne produkty jegoprzemiany są usuwane podczaswydechu. Proces zwanyrespiracją, czyli oddychaniem,angażuje do pracy płucai przeponę oraz górnedrogi oddechowe: nos,jamę ustną, gardło,krtań i tchawicę.

Jama nosowa

Ucho środkowi.Trąbka

słuchowa prawa

Po prawej: Jama nosowa, przechodzącaw dolnej części w przedsionek zakończonynozdrzami przednimi, jest rozcięta pionowąprzegrodą nosową na dwie połowy: prawąi lewą. Każda połowa jest podzielona trzemamałżowinami na trzy przewody nosowe,łączące się z tyłu z przewodemnosowo-gardłowym. Rysunek pokazujepołożenie trąbki słuchowej (Eustachiusza)względem jamy nosowej.

Żuchwa

Ujście gardłowe lewejtrąbki słuchowej

NosUKŁAD ODDECHOWY / 79

Nos oprócz tego, że jest narządem zmysłupowonienia, służy także jako naturalnadroga przedostawania się powietrza doorganizmu podczas spoczynkowego od-dychania. Ponadto chroni przed czyn-nikami drażniącymi: prowokując kicha-nie, wyrzuca np. kurz z ustroju, by niedopuścić do uszkodzenia płuc.

Nos zewnętrzny składa się częściowoz kości, a częściowo z chrząstki. Dwiekości nosowe (po jednej z każdej stro-ny) są wysunięte w dół, u góry zaś scho-dzą się między oczami, tworząc grzbietnosa. Nos jest twardy, choć do pewne-go stopnia giętki dzięki leżącym poni-żej kości chrząstkom nosa i nozdrzy, któ-re jednocześnie decydują o jego kształ-cie.

Wnętrze nosa jest podzielone kost-no-chrzęstną przegrodą, biegnącą odprzodu ku tyłowi, na dwie wąskie ko-mory. Przegroda jest pokryta miękkąi delikatną błoną śluzową, która stano-wi przedłużenie warstwy wyściełającej no-

zdrza. Powierzchnia wewnętrzna nozdrzyjest porośnięta sztywnymi włoskami skie-rowanymi w dół, które strzegą wejściado nosa. U niektórych osób, zwłasz-cza mężczyzn, często są znakomicie wi-doczne.

Dwie komory oddzielone przez prze-grodę tworzą łącznie jamę nosową. Sąbardzo wąskie - mają poniżej 6 milimet-rów szerokości. W górnej części jamy sąumieszczone cienkie blaszki kostne z licz-nymi, niewielkimi receptorami nerwu wę-chowego. Podczas przeziębienia recepto-ry są pokryte gęstym śluzem ograniczają-cym powonienie, a w konsekwencji takżezmysł smaku.

Przewody nosoweTylny odcinek jamy nosowej jest po-dzielony na trzy części przez trzy fałdykostne zwane małżowinami nosowymi.Są one cienkie, o wydłużonym kształciei przebiegają wzdłuż osi nosa, kierującsię w tylnej części w dół. Przestrzenie

pomiędzy poszczególnymi małżowinamito przewody nosowe. Wyściełane są bło-ną śluzową, silnie unaczynioną, co po-zwala nawilżać i ogrzewać wdychane po-wietrze.

Błona wydziela około 0,5 litra śluzudziennie. Pokrywają ją tysiące maleń-kich włosków zwanych rzęskami. Śluzi rzęski wychwytują cząsteczki kurzu,które następnie są przesuwane dalej i po-łykane.

Zatoki - przestrzenie w przedniej częściczaszki - są połączone z wnętrzem nosa.Leżą za brwiami i w szczękach w trójkącieutworzonym przez nos i oczy. Zatoki,niczym amortyzator, zmniejszają siłę ude-rzeń w twarz.

Od przewodów nosowych odchodządwa inne kanały. Kanał nosowo-łzowyodprowadza łzy z oczu (dlatego też musi-my wydmuchiwać nos podczas płaczu).Drugi z nich - trąbka słuchowa - uchodziw ścianie gardła, do tyłu od połączeniaz jamą nosową.

Przekrój przez nos

Kośćnosowa -

Chrząstkabocznanosa

Chrząstkaprzegrody

Małżowinanosowa

Komórka sitowa -i Małżowina górnanosowa

Oczodo

Oczodół

Małżowina nosowadolna

Przegroda nosowaZatoka szczękowa

Chrząstki skrzydłowe mniejszeChrząstkiskrzydłowewiększe

Tętnica sitowa przednia

Tętnica sitowa tylna

Tętnica klinowo-podniebienna

Powyżej i po prawej: Ilustracjepokazujące kości i chrząstki nosa (powyżej),przekrój poprzeczny nosa (powyżejpo prawej) oraz wewnętrzne unaczynienienosa (po prawej).

U Przedsionek nosa

GardłoGardło to nazwa popularnie stosowanana określenie jamy prowadzącej w głąbukładu trawiennego i oddechowego. Z re-guły przyjmuje się, że gardło rozciąga sięod jamy ustnej i nosowej aż do przełykui tchawicy. W anatomii w obszarze tymwyróżnia się dwie odrębne części: krtańi jamę gardłową. Dla naszych potrzebcały omawiany obszar podzielimy na trzyodcinki: jamę gardłową, krtań i tchawicę,które wraz z jamą ustną i nosową tworzągórne drogi oddechowe.

Gardło spełnia różnorakie funkcje.Najważniejszą z nich jest przewodzeniepokarmu do przełyku oraz powietrza dopłuc - tym zadaniem obarczona jest na-stępnie krtań i tchawica. Rola krtaniw oddychaniu jest widoczna w czynnoś-ciach strun głosowych: poruszane odpo-wiednimi mięśniami mogą się zacisnąći odciąć dopływ powietrza, np. podczaskaszlu. (Bardziej szczegółowe informacjedotyczące budowy krtani i jej roli w pro-cesie mówienia znaleźć można na strome61. Części gardła biorące udział w trawie-niu omówione są w Rozdziale 9.)

Przekrój poprzeczny dolnej części szyi

Tkanka tłuszczowa

Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy

Żyła szyjna wewnętrzna

Nerw błędny

Tętnica szyjna wspólna

Tarczyca

Tchawica

Mięśnie szyi

Trzon kręgu szyjnego

Żyła szyjna zewnętrzna

Rdzeń kręgowy

Wyrostek kolczysty

Budowa przedniej ściany gardła

Migdałek gardłowy

Przegrodanosowa

Część nosowa gardła

Języczek podniebienia

Migdatek podniebienny

Nagłośnia

Cieśń gardziel

Część krtaniowa gardła \?

Jama gardłowaJama gardłowa to przestrzeń do tyłuod jamy nosowej, ustnej i krtani, ciągnącasię nieco w głąb szyi. Wyłożona jest grubąwarstwą mięśniową i posiada kształt zbli-żony do odwróconego stożka, który ciąg-nie się około 12 centymetrów poniżejpodstawy czaszki, gdzie łączy się z przeły-kiem.

Górna, szersza część jamy gardłowejjest twarda dzięki otaczającym kościomczaszki, natomiast w odcinku dolnymi węższym jej mięśnie są przyczepione dochrząstek krtani. Wewnętrzna warstwatkankowa okrywająca gardło, będącaprzedłużeniem warstwy wyściełającej ja-mę ustną, zawiera wiele gruczołów śluzo-twórczych, które dbają o to, by powierz-chnia jamy ustnej i gardłowej była pod-czas jedzenia i mówienia zawsze pokrytaśluzem.

Topograficznie i fizjologicznie jama gar-dłowa dzieli się na trzy odcinki. Częśćnajwyższa - nosowa leży nad poziomempodniebienia miękkiego i do tyłu od nosa.Jej dolną granicę wyznacza samo pod-niebienie miękkie: w chwili przełykaniapodnosi się i zamyka część nosową gard-ła, by zapobiec przedostaniu się pożywie-nia do nosa. Niefortunne skutki awariitego mechanizmu koordynującego moż-na czasami zaobserwować podczas ki-chania.

W części nosowej znajdują się 3 skupis-ka tkankowe, szczególnie widoczne u dzie-ci, zwane migdałkami - trąbkowymi

UKŁAD ODDECHOWY/81

Po lewej: Przekrój poprzecznyprzez gardło.

Poniżej po lewej: Głównączęścią jamy gardłowej jestumięśniona rura ciągnąca się odpodstawy czaszki po przełyk.Kanałem tym przechodziwszystko, co jemy i wdychamy.Tu też schodzą się drogioddechowe i pokarmowe.

Trąbka słuchowałącząca ucho środkowe

z gardłem

Ujście gardłowetrąbki słuchowej

r— Część nosowa

Część ustna

Gardło

Część krtaniowa

Po prawej: Schemat jamygardłowej ukazujący jejpołożenie względem drógnosowych i ustnych. Gardłokomunikuje się równieżz uszami za pośrednictwemkanału wyrównującego -trąbki słuchowej, którapomaga ujednolicić ciśnieniepowietrza po obu stronach błon bębenkowych.

Jabłko Adama(chrząstka tarczowata)

Przełyk

Tchawica

i gardłowym („trzeci migdałek"). Do czę-ści nosowej gardła, po obu jej stronach,uchodzi również trąbka słuchowa (Eusta-chiusza) - kanał łączący gardło z uchemśrodkowym. Takie rozmieszczenie narzą-dów bywa przyczyną wielu chorób, gdyżdrobnoustroje chorobotwórcze z jamyustnej, nosa i gardła mają łatwy dostęp douszu. Efektem tego są częste zapaleniaucha środkowego.

Odcinek jamy gardła znajdujący się zajamą ustną - część ustna gardła - jestfragmentem drogi powietrznej łączącejusta z płucami. Skurcze i rozkurczę mięśnitego odcinka, znacznie bardziej ruchli-wych niż mięśnie części nosowej, pomaga-ją nadać fizyczny kształt dźwiękom wy-chodzącym z krtani. Wspomagane przezruchy języka umożliwiają również wtło-

czenie pokarmu do otworu przełyku. Naj-ważniejszymi organami części ustnej sądające się wielu z nas we znaki migdałkipodniebienne - dwa zgrubienia tkanki,które często ponoszą winę za powikłaniachorób gardła u dzieci.

Rola najniższej - krtaniowej - częścigardła sprowadza się do udziału w przeły-kaniu.

Ruchy krtani muszą być tak zgrane, bygwarantowały powietrzu dotarcie dopłuc, natomiast pokarmowi - do prze-łyku. Koordynacja taka jest możliwadzięki układowi nerwów zwanemu splo-tem gardłowym. Jego czynnościami za-wiaduje niższa część pnia mózgu, którakojarzy informacje nadchodzące z wyż-szych ośrodków mózgowych - oddecho-wego i połykania.

TchawicaPowyżej tchawicy do przodu od gardłależy krtań, która składa się z chrząs-tek, utrzymujących drożność światła tegosprężystego narządu. Łatwo je wyczućpalcami u nasady szyi. W górnej częściszyi krtań jest pokryta chrząstką tarczo-wata (jabłko Adama). Od tego miejscatchawica ciągnie się w dół aż do oskrzeli.Podobnie jak nos, jest wyłożona błonąśluzową zbudowaną z komórek posiada-jących rzęski, które usuwają wszelkie za-razki i kurz z powrotem do gardła, gdziezostają połknięte.

PłucaWiększą część klatki piersiowej wypeł-niają dwa płuca, z których prawe jestnieco większe, ponieważ po lewej stronieczęść przestrzeni klatki zajmuje serce.Każde płuco dzieli się na płaty — praweposiada trzy płaty: górny, środkowy i dol-ny, natomiast lewe płuco - dwa: górnyi dolny. Płaty są rozdzielone od siebie,a granice między nimi wyznaczają wgłę-bienia na ich powierzchni, tzw. szczelinymiędzypłatowe.

Same płuca są niczym więcej jak gęstąkonstrukcją kratową złożoną z rurek.Największe z nich to oskrzela główne,które powstają w wyniku rozgałęzieniatchawicy pomiędzy płucami. Oskrzeleprawe biegnie do prawego płuca, lewe -do lewego. Wewnątrz płuc oskrzela głów-ne rozwidlają się na płatowe, następniesegmentowe, a te rozgałęziają się na corazmniejsze odnogi zwane oskrzelikami. Ichzakończenie stanowią pęcherzyki płucne.

Równolegle do drzewa oskrzelowegoukład rurek tworzą tętnice płucne, któ-re wpadają do płuc wraz z oskrzelami.One również dzielą się na mniejsze rur-ki - naczynia krwionośne, biegnące wrazz oskrzelikami. Wokół pęcherzyków płuc-nych tworzą siatkę naczyń włosowatych.

Funkcjonowanie płucGdyby płuca usunąć z klatki piersiowej,skurczyłyby się niczym przebity balon.W stanie rozdętym utrzymuje je napię-cie powierzchniowe płynu wydzielanegoprzez cienką błonę okrywającą płuca i we-wnętrzną ścianę klatki piersiowej - opłuc-ną. By lepiej to zrozumieć, wyobraźmysobie dwie szklane szyby. Jeśli położymyje na sobie suche, łatwo się rozdzielają;jeśli jednak je zmoczymy, napięcie po-wierzchniowe wody sprawia, że silnie dosiebie przylegają. Jedyny sposób na ichoddzielenie to rozsunięcie ślizgiem. Na tejsamej zasadzie działają płuca: jeśli tylkopomiędzy nimi a ścianą znajdzie się cien-ka warstwa płynu, pozostają „otwarte".Rozszerzenie klatki piersiowej powodujerozciągnięcie płuc i wpłynięcie powietrzado pęcherzyków.

Podczas wydechu mięśnie międzyżebro-we zewnętrzne stopniowo rozkurczają się.Gdyby pozwolić im rozkurczyć się całkowi-cie, płuca gwałtownie odskoczyłyby z po-wrotem, chyba że celowo pozostaną puste.W przypadku przedostania się powietrzado jamy opłucnej (potencjalnej przestrzenimiędzy opłucną ścienną a płucną) napięciepowierzchniowe maleje i płuca zapadają się(odma płucna).

OpłucnaWokół płuc dają się wyróżnić dwa typybłony opłucnej: wewnętrzna, tzw. opłuc-na płucna, oraz zewnętrzna, tzw. opłucnaścienna. Opłucna płucna okrywa całą po-wierzchnię zewnętrzną płuc, w tym rów-nież szczeliny. Opłucna ścienna wyścieławewnętrzną powierzchnię ścian klatki pier-

Tętnica szyjna wspólna

Obojczyk

I żebro

Gruczoł tarczowy I. Grasica

Płuco lewe" w worku opłucnej

Przepona

Osierdzieotaczające serce

siowej. Obie blaszki opłucnej spotykająsię wokół wnęki płuca, w miejscu, gdziepłuco łączy się z tchawicą za pomocą oskrze-la głównego i z sercem za pośrednictwemnaczyń krwionośnych płucnych. Na pozo-stałym obszarze są od siebie oddzielone.

U osób zdrowych obie blaszki opłucnejsą w stałym kontakcie i prześlizgują się posobie w miarę, jak płuca poruszają sięw rytm oddechu. Rzecz jasna, istniejemiędzy nimi pewna przestrzeń wolnazwana jamą opłucnej. U osób zdrowychjama opłucnej jest minimalna - tylkotaka, by pomieścić niewielkie ilości płynuzwilżającego powierzchnie blaszek, takby się po sobie bez trudu przesuwały.Jedna z postaci zapalenia opłucnej polegana wypełnieniu jamy nadmierną ilościąpłynu - jest to tzw. wysiękowe zapalenieopłucnej.

W przeciwieństwie do płuc, opłucna jestwyposażona w receptory bólu, o czymnajlepiej wiedzą cierpiący na zapalenieopłucnej. Każdy rodzaj zapalenia sprawia,że powierzchnia opłucnej zostaje pozba-wiona płynu, w następstwie czego opłucnapłucna i ścienna ocierają się o siebie w cza-sie oddychania, wywołując ból.

UKŁAD ODDECHOWY / 83

Budowa płuc i zaburzenia

rzele

Żyta płucna Naczynia włosowate

W płucu zdrowym (powyżej) tlenz powietrza zostaje przekazany do naczyńwłosowatych otaczających każdy pęcherzykpłucny (po lewej). Do typowych zaburzeńpracy płuc (powiększenia) należą: zapaleniepłuc, w którym pęcherzyki płucnewypełniają się płynem; odma, polegającąna zapadaniu się ścian pęcherzyków; astma,czyli zwężenie umięśnionych ścianoskrzelików; nowotwór oskrzeli; bronchit,czyli zapalenie oskrzeli, podczas któregooskrzela wypełniają się wydzieliną śluzową.

OddychanieCzy to w stanie czuwania, czy podczassnu, oddychamy średnio 12 razy na minu-tę. W ciągu doby wdychamy i wydychamyponad 8 tysięcy litrów powietrza. W trak-cie wytężonego wysiłku fizycznego tempooddychania znacznie rośnie, nawet do80 razy na minutę.

Celem wprowadzania powietrza do or-ganizmu, a następnie jego usuwania jestpobranie tlenu niezbędnego dla podtrzy-mania życia i pozbycie się z ustroju zbęd-nego dwutlenku węgla, produktu wew-nętrznych przemian chemicznych.

Tlen stanowi około jednej piątej składuwdychanego powietrza, a praca płuc, ser-ca i naczyń krwionośnych jest związanaprzede wszystkim z dostarczaniem tlenuz powietrza do wszystkich tkanek, gdziejest potrzebny do produkcji energii, któ-rej nasz ustrój wymaga dla podtrzymaniafunkcji życiowych.

Tak jak samochód spala benzynę przyudziale tlenu, a kominek ogrzewa pokójdzięki obecności i węgla, i tlenu, taksamo komórki wykorzystują tlen: spalająswoje paliwo - zazwyczaj w postaci cuk-ru - za pomocą tlenu, w celu uzyskaniaenergii. Produkty końcowe takiej reakcjichemicznej są identyczne w przypadkuoddychania komórkowego i spalania ben-zyny, a mianowicie dwutlenek węgla i wo-da. Jakkolwiek niektóre tkanki są zdol-ne do funkcjonowania przez jakiś czas

Przepona

bez dopływu tlenu, mózg nie może siębez niego obyć.

Większość pracy związanej z wdechemwykonuje przepona - cienki mięsieńz tkanki włóknistej, szczelnie odgradzają-cy klatkę piersiową od jamy brzusznej.Górną część „obudowy" mieszczącej ser-ce i płuca tworzą żebra, natomiast dnostanowi przepona.

Gdyby spojrzeć na przeponę od gó-ry, zobaczylibyśmy duży, centralny ob-szar włóknisty, przymocowany włóknamimięśniowymi do wewnętrznej części dol-nych sześciu żeber. Podobna jest do słoń-ca z promieniami rozchodzącymi sięw kierunku żeber, do których jest przy-mocowana. Przepona oglądana od przo-du ma kształt wysklepionej kopuły, przy-czepionej do żeber sznurami z mięśni.

Włókna mięśniowe przepony kurcząsię podczas wdechu i spłaszczają kopułę,ściągając jej najwyższy punkt centralnyw kierunku jamy brzusznej. Dzięki temuzwiększa się objętość płuc i powietrzezostaje wciągnięte przez nos, gardło,krtań i tchawicę. Znalazłszy się w płu-cach, wędruje do pęcherzyków płucnych,gdzie zachodzi wymiana tlenu na dwu-tlenek węgla. Tlen łączy się z hemoglobi-ną krwi, a czerwone ciałka uwalniająładunek dwutlenku węgla z powrotem dopęcherzyków, by został wypchnięty nazewnątrz przez płuca. Wydech następuje

Nerwy przeponowe

Przepona

w wyniku prostego rozluźnienia mięśni,powodującego uchodzenie powietrza jakz balonu.

Podobnie jak wszystkie inne mięśnie,polecenia skurczu lub rozkurczu prze-pona otrzymuje od układu nerwowego.Nerwy unerwiające przeponę zwane sąlewym i prawym nerwem przeponowym.Co ciekawe, pochodzą z wyższego od-cinka rdzenia kręgowego, a zatem mu-szą odbyć długą drogę od szyi ku dol-nej części klatki piersiowej. W wyni-ku urazu lub przebytych chorób możedojść do uszkodzenia nerwów przepo-nowych.

Tempo oddychaniaCzęstotliwość oddychania podlega re-gulacji przez ośrodek oddechowy mózgu(rdzeń przedłużony) i jest zależna odstężenia dwutlenku węgla, nie zaś tle-nu we krwi. Mózg reaguje na wzmożonąprodukcję dwutlenku węgla, np. podczasznacznego wysiłku fizycznego, i dosto-sowuje do niej tempo oddychania. Od-dechy stają się wtedy głębsze i częstsze,tak by zaczerpnąć więcej tlenu. Pracaserca ulega przyspieszeniu, wzmaga sięobieg krwi i usunięty zostaje dwutle-nek węgla. Po zakończonym wysiłku po-ziom dwutlenku węgla spada i oddechywracają do normy.

Dowolne modyfikacje częstotliowścioddychania mają miejsce, np. podczasśpiewu, mówienia i jedzenia. Ziewanie,wzdychanie, kaszlenie i czkawka wyma-gają innego rodzaju oddychania. Śmiechi płacz, w przypadku których po długichoddechach następują krótkie „spazmaty-czne" wydechy, są odmianami rytmu od-dechowego wywołanymi przez bodźceemocjonalne.

Wstrzymywanie oddechu, czy to celo-we (podczas nurkowania), czy mimowol-ne (w następstwie ataku nerwowego),również wywołuje zakłócenia w rytmieoddechowym. Po kilku pierwszych głębo-kich oddechach poziom dwutlenku węglaobniża się, następnie oddech zostajewstrzymany i zanika pobudzanie mózgu.Może to doprowadzić do utraty przy-tomności, a w przypadku nurkowanianawet do śmierci przez utonięcie, jeślipływak nie zdąży powrócić na powierzch-nię wody.

Żyla główna dolna

Aorta Przepona oddziela klatkę piersiową od jamybrzusznej oraz reguluje objętość płucw trakcie wdychania i wydychaniapowietrza.

mr

HM

UKŁAD ODDECHOWY/85

Obieg tlenu w organizmie

TchawicaOskrzele

Aorta

Płuco

Prawy _przedsionek

Oskrzeliki

Tętnica płucna

- Zyty płucne

Lewyprzedsionek

-"^ r Powietrze/ wpływające

wypływającez pęcherzyka

Erytrocytyprzenoszące

dwutlenek węgla

Lewa komora

Prawa komora

Pęcherzyk płucny

Pęcherzykpłucny

Erytrocytyniosące tlen

Naczynie włosowate

Wnętrze pęcherzykapłucnego wypełnione

powietrzem

Strumień tlenu dokomórek

Dwutlenekwęglauwalniany z komórek

Powyżej: Powietrze wdychane przeztchawicę, oskrzela i oskrzeliki dociera dopęcherzyków płucnych, gdzie tlenz powietrza zostaje przekazany do naczyńwłosowatych otaczających pęcherzyk.Nasycona tlenem krew płynie do żyłypłucnej, a następnie do lewej połowy serca.

które wtłacza ją do aorty. Krew okrąża całeciało tętnicami aż do naczyń włosowatych.Tlen przenoszony przez czerwone ciałka krwizostaje oddany tkankom, w zamian zaprodukt przemiany materii - dwutlenekwęgla. Gaz zostaje odtransportowanyz powrotem żyłami do prawej połowy serca

i na ostanim etapie krew wpływa tętnicąpłucną do płuca. W pęcherzyku powracającaz obiegu krew oddaje dwutlenek węgla,który następnie wydychamy, pobiera zaśnową porcję tlenu.

Rozdział 7

KRWIONOŚNYUkład krwionośny składa się z serca i systemu naczyńkrwionośnych. Serce, zbudowane prawie w całościz tkanki mięśniowej, jest odpowiedzialne za tłoczeniekrwi wokół ciała. Krew nie tylko transportujesubstancje odżywcze i gazy z jednych części ciała dodrugich, ale działa również jako środek komunikacji,przenosząc informacje chemiczne w postaci hormonówprzebywających drogę z gruczołów dokrewnych donarządów i tkanek.

Luk aorty —

Żyła główna górna

Lewa tętnica płucna

Lewy przedsionek

Zastawka pólksiężycowatapnia płucnego

Prawy przedsionek

Zastawka pólksiężycowata Aorty

Zastawka trójdzielna

Prawa komora

Mięśniówka

Tkanka tłuszczowa

Po prawej: Przekrój przez sercez ukazaniem aorty i jej gałęzi orazważniejszych zastawek, żył, przedsionkówi komór.

i

Przegrodamiędzykomorowa

Itr—>

Żyla główna dolna Aorta

KrewUKŁAD KRWIONOŚNY / 87

Krew jest absolutnie niezbędna dla funk-cjonowania organizmu. Serce zaczyna jąpompować przez wewnętrzny system tęt-nic i żył już w okresie życia płodowegoi czyni to aż do śmierci, dostarczająctlenu, pokarmu i innych ważnych sub-stancji do tkanek. W zamian zabieradwutlenek węgla i inne zbędne produktyprzemiany materii, które mogłyby byćtoksyczne dla ustroju. Krew ma też swójudział w zwalczaniu drobnoustrojówchorobotwórczych, a przez zdolność dokrzepnięcia pełni ważną rolę jako elementmechanizmu obronnego organizmu.

Krew jest płynem. Swą przysłowiowągęstość zawdzięcza obecności milionówkomórek, których właściwości fizjologicz-ne decydują o tym, że krew klasyfikujesię jako tkankę, podobnie jak kości czymięśnie. Jej składnikami są: przezroczys-ty płyn - osocze, w którym unoszą siękrwinki czerwone (erytrocyty), krwinkibiałe (leukocyty) oraz maleńkie płytkikrwi (trombocyty).

Jak prawie całe ciało ludzkie, osoczeskłada się głównie z wody. Ponieważ jestcieczą, ma zdolność przenikania przezściany drobnych naczyń krwionośnych,np. włośniczek, czyli kapilar. Stąd też jejpokrewieństwo z płynem zewnątrzkomó-rkowym, w którym są zanurzone wszyst-kie komórki ciała. Oznacza to, że związkimineralne i inne substancje mogą sięprzenosić za pośrednictwem osocza z ko-mórki do komórki po całym ciele.

OsoczeOsocze jest środkiem transportującym„paliwa" ustrojowe - glukozę i podsta-wowe tłuszcze. Z osoczem po ciele roz-prowadzane są i inne substancje, np. że-lazo, ważny budulec barwnika wiążącegotlen - hemoglobiny, oraz wiele innych.Dlatego też osocze jest w istocie wodnymroztworem substancji mineralnych, odżyw-czych i niewielkich ilości innych ważnychzwiązków (np. hormonów) oraz dodat-kowo jednego niezwykle istotnego ele-mentu - białka, które stanowi jego za-sadniczy składnik.

W litrze osocza występuje około 75 gra-mów białka dwóch głównych frakcji:albuminy i globuliny. Albumina jest wy-twarzana w wątrobie. Jest nie tylko źród-łem pokarmu komórek, ale także wywie-ra ciśnienie onkotyczne, które utrzymujepłynne składniki krwi w łożysku naczy-niowym, zapobiegając ich ucieczce dotkanek, a dalej do komórek. Można przy-jąć, że albumina jest jak krążąca z krwiąpłynna gąbka, zatrzymująca niezbędneilości wody w krwiobiegu i przeciwdzia-łająca przekształceniu się ciała w roz-mokłą, galaretowatą masę.

Najważniejszymi globulinami są te,które działają jako przeciwciała zapobie-gające infekcjom. Niektóre globuliny bia-łkowe wraz z krwinkami biorą udziałw procesie krzepnięcia krwi.

Płytki krwiPłytki krwi to najmniejsze komórki ciała.Jeden mililitr krwi zawiera około 250 mi-lionów płytek, każda zaś płytka ma śred-nicę około 3 mikronów (1 mikron -jednatysięczna część milimetra).

Trombocyty pełnią jedną podstawowąfunkcję: doprowadzać do krzepnięciakrwi tamującego krwawienie. Mecha-nizm działania płytek bardzo intrygu-

je lekarzy, ponieważ przybywa dowodówna to, że mogą odgrywać istotną rolęw arteriosklerozie - stwardnieniu tętnic,chorobie nagminnej w cywilizacji zachod-niej.

Trombocyty występują we krwi w ta-kiej obfitości, że gdziekolwiek doszło-by do krwawienia, zawsze w najbliższejokolicy znajdzie się wystarczająca ichilość.


Tętnice szyjne

Prawa tętnica szyjnawspólną

Tętnica podobojczykowa

Pień płucny

Żyły wątrobowe

Żyla głównadolna

Tętnica ramienna

Nerka

Tętnica jądrowa

Tętnice promie-niowai łokciowa

Tętnicaudowa

Żyły powierzchowne

Tętnica piszczelowaprzednia


Żyła główna górnaAorta

Serce

Żyła odpromieniowa

Tętnica nerkowa

Żyła odłokciowaŻyła nerkowaTętnica krezkowa dolna

Aorta brzuszna

Żyła jądrowa

Żyła odpiszczelowa

Po lewej: Układ krwionośny jestzbudowany z naczyńkrwionośnych i serca, którychfunkcje są związane z tłoczeniemkrwi wokół ciała. Drogi cyrkulacjikrwi dzielą się na: krążenie płucne(małe), w którym krew wędrujepomiędzy sercem a płucami, orazkrążenie wielkie (dużykrwiobieg), prowadzące krewz serca do każdej części ciałai z powrotem.

88/UKŁAD KRWIONOŚNY

Ściany naczyń krwionośnych są wy-łożone gładką warstwą komórek śród-błonkowych. W przypadku przerwaniaśródbłonka, a więc krwawienia, składnikikrwi wchodzą w kontakt z innymi częś-ciami ściany naczynia krwionośnego. Podwpływem zetknięcia się trombocyty przy-legają do ścian i do siebie nawzajem(agregacja), korkując otwór, którym wy-pływa krew. Pozostałe ciałka krwi za-czynają wchodzić pomiędzy sobą w reak-cje w celu wytrącenia fibryny, czyli włók-nika stanowiącego trwalszy środek zarad-czy.

Zdolność krwi do krzepnięcia, czyli ko-agulacji, a co za tym idzie do zapobiega-nia wykrwawieniu organizmu w przypad-ku nadwyrężenia naczynia, jest wynikiempołączonych wysiłków trombocytów i kil-kunastu substancji biochemicznych, zwa-nych czynnikami krzepliwości, pośródktórych najważniejszą jest protrombina.Czynniki krzepliwości są składnikamipłynnej części krwi - osocza. Zaburze-nia procesu krzepnięcia mogą być dwoja-kiego rodzaju: niemożność uformowaniasię skrzepu oraz zakrzepica, polegającana tworzeniu się zakrzepów wewnątrz na-czyń kwionośnych.

Krwinki czerwoneCzerwone krwinki służą jako nośniki tle-nu na drodze z płuc do tkanek. Poodtransportowaniu go nie wracają wolne,gdyż zabierają dwutlenek węgla, produktuboczny działalności komórek i niosąz powrotem do płuc, skąd zostaje wyda-lony. Jest to możliwe dzięki zawartymw erytrocytach milionom cząsteczek he-moglobiny.

W płucach tlen wiąże się bardzo szyb-ko z hemoglobiną, nadając krwinkomjasnoczerwony kolor, od którego wywo-dzi się ich nazwa. Natleniona krew do-ciera tętnicami do tkanek. Za pomocąenzymów zawartych w krwinkach czer-wonych dwutlenek węgla i woda (drugizbędny produkt przemian komórko-wych) łączą się z erytrocytami, którezabierają je żyłami do płuc. Produk-cja czerwonych ciałek krwi rozpoczynasię w pierwszych paru tygodniach odchwili poczęcia. Przez pierwsze trzy mie-siące cały proces ma miejsce w wątro-bie, a dopiero po sześciu miesiącach ży-cia płodowego przeniesiony zostaje doszpiku kostnego, gdzie odbywa się dokońca życia. Do osiągnięcia dojrzałościkrwinki czerwone wytwarza szpik wewszystkich kościach, lecz po około 20. ro-ku życia produkcja erytrocytów zostajeograniczona do kości kręgosłupa, żeberi mostka.

Krwinki czerwone rozpoczynają żyw oijako nieregularne, zaokrąglone, wielko-jądrzaste komórki zwane hemocytobla^-tami (komórki macierzyste krwinek). Ko-mórki te przechodzą następnie mnóstwoszybkich podziałów, podczas których jąd-ro staje się coraz mniejsze, aż do cał-kowitego zaniknięcia. Do produkcji eryt-rocytów ustrój potrzebuje żelaza - głów-nego składnika hemoglobiny, witaminyB1 2, kwasu foliowego i białek.

W trakcie wędrówki w krwiobiegu czer-wone krwinki często ulegają zużyciu, stądkonieczność ich stałego odnawiania. Każ-dy erytrocyt żyje przeciętnie 120 dni.Po tym czasie komórki pochodzące zeszpiku kostnego i śledziony atakują „sta-re" krwinki. Niektóre pozostałości che-miczne powracają zaraz do osocza dlapowtórnego wykorzystania, natomiast in-ne, w tym hemoglobina, są wysyłane dowątroby w celu dokończenia procesu ichrozkładu.

Organizm doskonale panuje nad iloś-cią czerwonych krwinek w krwiobie-gu, dostosowując ją do swych potrzeb.W przypadku dużych ubytków krwi, usz-kodzenia części szpiku kostnego lub ob-

Poniżej: W przypadku zranieniaz przerwanych naczyń krwionośnychzaczyna wypływać krew i trombocyty(maleńkie, lepkie ciatka krwi), którepodążają w kierunku miejsca urazu,by zatamować krwawienie (A). Uwalniająsię tkankowe czynniki krzepliwościi wkraczają na teren działania wrazz czynnikami osoczowymi (B). Reakcjatrombocytów, obu typów czynnikówkrzepliwości i innych substancji biorącychudział w procesie zmierza ku zamianiefibrynogenu (rodzaj białka) w pasmafibryny, czyli włóknika. Fibryna tworzygalaretowaty konglomerat pokrywającymiejsce przerwania ciągłości naczynia (C).Schwytane weń płytki krwi i krwinkiwydzielają surowicę (osocze pozbawioneczynników krzepliwości), która wspomagatworzenie skrzepu (D). Skrzep zapobiegawtargnięciu bakterii i wywiązaniu sięzakażenia.

niżenia poziomu tlenu docierającego dokomórek (w następstwie niedoczynnościserca lub przebywania na dużych wyso-kościach), szpik kostny natychmiast in-tensyfikuje produkcję erytrocytów. Na-wet wytężona, codzienna gimnastyka po-budza organizm do wzmożonej produk-cji czerwonych krwinek, gdyż wzrastajego zapotrzebowanie na tlen. Oblicze-nia liczby krwinek czerwonych poka-zują, że lekkoatleci mogą mieć nawetdwa razy więcej czerwonych ciałek krwiniż osoby prowadzące siedzący tryb ży-cia.

Białe ciałka krwiBiałe krwinki - leukocyty - są większei całkowicie odmienne od krwinek czer-wonych. W przeciwieństwie do erytro-cytów nie są identyczne i poruszają sięruchem pełzającym. Biorą czynny udziałw systemie obrony ustroju przed choro-bami. Leukocyty dzielą się na trzy katego-rie: granulocyty, limfocyty i monocyty.

Granulocyty stanowią 50-75 procentwszystkich białych ciałek i również dzie-lą się na trzy grupy. Najliczniejsza z nichto granulocyty obojętnochłonne (neutro-file).

Ńeutrofile przystępują do pracy w przy-padku infekcji bakteryjnej. Wabioneprzez substancje chemiczne wydzielaneprzez bakterie „napływają" do miejscainfekcji i zaczynają je otaczać. Jedno-cześnie zawarte w ich wnętrzu ziarnistościrozpoczynają produkcję związków nisz-czących złapaną w potrzask bakterię. Ro-pa gromadząca się w miejscu zakażeniajest wynikiem aktywności granulocytów.Zbudowana jest w większości z martwychkrwinek białych.

Fibryna (nierozpuszczalna)

Skrzep

UKŁAD KRWIONOŚNY / 89

Drugą grupą są granulocyty kwaso-chłonne, zwane eozynofilami, ponieważ,jeśli zmieszać krew z barwnikiem kwaś-nym - eozyną, granulki tych granulo-cytów barwią się na kolor różowy. Sta-nowią one jedynie 1-4 procent białychciałek i oprócz zwalczania bakterii speł-niają drugą, nie mniej istotną rolę. Je-żeli do krwi przedostanie się jakiekol-wiek obce białko lub antygen, pojawiająsię przeciwciała zwalczające antygenylub neutralizujące skutki ich obecności.Równocześnie wyzwalana jest histami-na. Eozynofile niwelują szkodliwe dzia-łanie histaminy, ponieważ jej nadmiarmoże wywoływać reakcje uczuleniowe.Kiedy przeciwciała połączą się z anty-genami, eozynofile usuwają resztki che-miczne.

Trzeci typ granulocytów - granulocytyzasadochłonne, czyli bazofile - stanowiąmniej niż 1 procent ciałek białych. Nie-mniej jednak są niezbędne do życia jakoproducenci heparyny - związku zapobie-gającego krzepięciu krwi wewnątrz na-czyń krwionośnych.

LimfocytyOkoło 25 procent wszystkich białych cia-łek krwi to limfocyty - komórki o gęs-tych, kulistych jądrach. Są niezastąpio-ne w organizmie ze względu na ochronęimmunologiczną, jaką mu zapewniajądzięki produkcji antytoksyn neutrali-zujących potencjalnie szkodliwe skutkidziałania silnych substancji trującychlub związków chemicznych wytwarzanychprzez niektóre bakterie. Kolejnym waż-nym zadaniem limfocytów jest produk-cja przeciwciał oraz substancji chemicz-nych, które dają komórkom odpornośćna infekcje bakteryjne. Ostatnią grupąkrwinek białych są monocyty, stanowią-ce do 8 procent ogólnej liczby białychciałek. Największe monocyty zawierająduże jądra, pożerają (fagocytują) bakteriei usuwają szczątki ciał obcych.

Czynności granulocytów i monocytóww postępowaniu z bakteriami chorobo-twórczymi noszą nazwę odpowiedzi za-palnej, przy rozumieniu zapalenia jakoreakcji organizmu na uraz na poziomielokalnym. Czynności limfocytów w po-stępowaniu z drobnoustrojami inwazyj-nymi i innymi substancjami noszą nazwęodpowiedzi immunologicznej. (Zjawiskoto omówiono szczegółowo w Rozdziale8.) Oba typy reakcji mogą być urucha-miane jednocześnie.

Miejsce produkcji białych ciałek krwiSzpik kostny jest miejscem produkcji częś-ci białych krwinek. Powstają tu wszyst-kie trzy typy granulocytów. Tworzą sięz mieloblastu w wyniku wielokrotnegopodziału. Okres życia granulocytu wy-nosi przeciętnie 12 godzin, czas efek-tywnej walki z zakażeniami bakteryjny-mi - 2 do 3 godzin. W przypadku wtarg-nięcia bakterii produkcja limfocytówwzrasta odpowiednio do zapotrzebowa-nia organizmu. Żyją średnio 200 dni,a wytwarzane są w grasicy, śledzionieoraz niektórych innych narządach: mig-

dałkach i węzłach chłonnych rozrzuco-nych po całym ciele. Zarówno monocyty,jak i płytki krwi powstają w szpiku kost-nym. Długość życia monocytów wciąż niejest dokładnie znana, ponieważ wydajesię, że część swego istnienia spędzająw tkankach, część natomiast w osoczu.Co więcej, organizm ludzki jako nigdy niezatrzymująca się linia produkcyjna wy-mienia miliony trombocytow przeciętnieco 4 dni.

Krwotoków, czy to wewnętrznych, czyzewnętrznych, nie należy co prawda lek-ceważyć, jednakże wbudowany mecha-nizm samozachowawczy organizmu spra-wia, że utrata nawet jednej czwartej ob-jętości krwi nie grozi poważniejszymdługotrwałym uszczerbkiem na zdrowiu(pomimo braku transfuzji). A ponieważkrew niczym dostawca kursuje między

tkankami, nie powinno dziwić, że zabu-rzenia ustrojowe i choroby uwidaczniająsię w zmianach we krwi. Krew, oprócztego, że jest zwierciadłem stanu zdrowiaorganizmu, sama również może ulegaćrozmaitym schorzeniom dotykającymkrwinki czerwone, białe, płytki krwi, oso-cze, z których każde wymaga rozpoz-nania i odpowiedniej kuracji.

Produkcja krwinek

Wytwarzaniem ciałek krwi w organizmiezajmuje się wiele narządów - inne u dzieci,inne u dorastających. Proces ten stabilizujesię dopiero u dorosłych i ma miejsce główniew kościach czaszki, kręgosłupa, żeber,mostka oraz w końcach większych kości. np.kości ramiennej. Tam szpik kostny produkujewszystkie typy krwinek białych, czerwonychi płytek krwi. Białe ciałka krwi powstają tezw grasicy, śledzionie i węzłach chłonnych.

SerceSerce to duży narząd zbudowany z tkan-ki mięśniowej, położony w środku klat-ki piersiowej. Choć często uważa się,że serce znajduje się po lewej stronie,w istocie jest ulokowane asymetryczniena linii środkowej: większa część jestprzesunięta w lewo. Waży około 340 gra-mów u mężczyzn i nieco mniej u kobiet.

Rzut prawego brzegu serca leży niecona prawo od prawego brzegu mostka.Część serca na lewo od mostka ma kształtzbliżony do spłaszczonego stożka, które-go wierzchołek (koniuszek serca) leży tużpod lewym sutkiem. Łatwo wyczuć pul-sowanie towarzyszące każdemu skurczo-wi serca. Nosi ono nazwę uderzenia ko-niuszkowego serca.

Zadaniem serca jest tłoczenie krwi dodwóch oddzielnych obiegów. Najpierwpompuje krew do tętnic przez aortę, głów-ną tętnicę ciała. Krew krąży przez wszyst-kie narządy i tkanki, dostarczając impokarmu i tlenu, po czym wraca doserca żyłami, oddawszy uprzednio całytlen.

Następnie serce wtłacza krew do dru-giego obiegu, tym razem do płuc, byuzupełnić brak tlenu. Natleniona krewpłynie powtórnie do serca.

W sercu dają się wyróżnić cztery ja-my związane funkcyjnie z kolejnymi eta-pami tłoczenia. Każda z nich ma postaćworka mięśniowego o ścianach zdolnychdo kurczenia się, a przez to do wypycha-nia krwi na zewnątrz. Grubość ścianymięśniowej jest uzależniona od tego, ilepracy dana jama musi wykonać. Naj-grubsze ściany ma lewa komora, gdyżmusi dotłoczyć krew do najodleglejszychpartii ciała.

Jamy są ułożone parami. Każda po-siada cienkościenny przedsionek, do któ-rego wpływa krew z żył. Każdy przed-sionek tłoczy krew przez zastawkę dokomory o grubszych ścianach, która pom-puje ją do tętnicy.

Oba przedsionki leżą nad komoramii są w stosunku do nich nieco przesunię-te w tył. Obydwa przedsionki i komo-ry sąsiadują z sobą, przedzielone jedy-nie odcinkami ściany zwanymi odpowied-nio przegrodami: międzyprzedsionkowąi międzykomorową.

Praca sercaKrew powraca do serca z płuc żyłamipłucnymi z odnowionym zapasem tlenu.Wpada do lewego przedsionka, którykurcząc się, wypycha ją przez zastawkędwudzielną do lewej komory.

Lewa komora również kurczy się i w tymmomencie zastawka dwudzielna zamykasię, pozwalając krwi jedynie na wyjścieprzez otwartą zastawkę półksiężycowatądo aorty. Potem krew zmierza do tkanek,gdzie oddaje tlen.

Z ciała krew powraca do serca dużążyłą, zwaną żyłą główną dolną, natomiastz głowy żyłą główną górną. Wpada do

prawego przedsionka, który kurczy sięi pompuje krew przez zastawkę trójdziel-ną do prawej komory.

Skurcze prawej komory wyrzucająkrew do tętnic płucnych przez zastaw-kę pnia płucnego i stąd przepływa onaprzez płuca, gdzie otrzymuje nowy ładu-nek tlenu. Następnie powraca do sercażyłami płucnymi, gotowa, by zacząć całądrogę od początku. Opisany proces od-bywa się 50-60 razy na minutę.

ZastawkiPodobnie do innych pomp, właściwa pra-ca serca jest uzależniona od szeregu „za-worów" w formie zastawek sercowych.W prawej połowie serca występuje za-stawka półksiężycowatą pnia płucnegoi zastawka trójdzielna; po lewej nato-miast zastawka półksiężycowatą aortyi zastawka dwudzielna. Wszystkie czteryzastawki otwierają się i zamykają auto-matycznie, wpuszczają i wypompowują

Czynności tłoczące serca

krew z przedsionków i komór, uniemoż-liwiając jej cofnięcie.

Zastawki pnia płucnego i aorty majązbliżoną budowę. Złożone są z trzechpłatków twardej, ale cienkiej tkanki włók-nistej. Zastawki dwu- i trójdzielna sąbardziej skomplikowane, choć równieżpodobne do siebie. Zastawka dwudzielnaposiada dwa płatki, trójdzielna zaś - trzy.

Każda z tych zastawek jest położo-na w pierścieniu ujścia przedsionkowo--komorowego. Każdy płatek jest przy-mocowany podstawą do pierścienia, na-tomiast wolnymi brzegami styka się z pła-tkami sąsiednimi, przesłaniając światłoujścia i zamykając tym samym zastaw-kę. Owe wolne brzegi i powierzchniekomorowe płatków są przyczepione rów-nież do wielu cienkich sznureczków -strun ścięgnistych - które biegną w dółkomory i zapobiegają odskoczeniu za-stawki (pod ciśnieniem krwi) do przed-sionka.

Żyła płucna

Przedsionkiwypełniają

Vl-\ się krwią

Zyla głównadolna

Zastawka trójdzielna

Przedsionki kurcząsię i krew wpływa

do komór

Zastawka mitralna -Zastawka pnia Rdzeń płucny

płucnego

Aorta

Zastawkaaorty

Komory kurczą siętłocząc krew do płuci dużego krwiobiegu Komory rozkurczają się

i cykl rozpoczyna sięod początku

UKŁAD KRWIONOŚNY/91

Zastawkapólksiężycowata

pnia płucnego

Zjawiska elektryczneZ każdym uderzeniem serca oba przed-sionki równocześnie się kurczą i zapeł-niają komory krwią. Następnie kurcząsię obie komory.

Taka kolejność skurczów jest uzależ-niona od skomplikowanego „zegara" elek-trycznego.

Główną kontrolę nad nim sprawujewęzeł zatokowo-przedsionkowy położo-ny w prawym przedsionku. Wysyłaneprzez niego impulsy powodują kurczeniesię obu przedsionków. Obok niego ist-nieje drugi węzeł - przedsionkowo-ko-morowy, ulokowany w miejscu zejścia sięprzedsionków z komorami. Impuls prze-pływa z węzła zatokowo-przedsionkowe-go do przedsionkowo-komorowego zapośrednictwem kurczącej się mięśniówki„roboczej" przedsionków.

Węzeł przedsionkowo-komorowy po-woduje opóźnienie impulsu wywołujące-go skurcz i przesyła go dalej wiązkąwłókien przewodzących w przegrodziemiędzykomorowej zwanej pęczkiem Hisa.Po przejściu przez pęczek i jego odnogi,a następnie tzw. włókna Purkinjego, im-puls rozchodzi się po mięśniach komór,nakazując im skurcz w chwilę po skurczuprzedsionków.

Położenie zastawek - widok od przodu

Zastawki - widok od góry

Żyla głównagórna

Luk aorty

Tętnice płucne

Zastawkaaorty

Lewy przedsionek

— Zastawka pnia płucnego

— Lewe uszko

Struny ścięgniste

Zastawki zapewniają przepływ krwi przezserce w jednym tylko kierunku i niedopuszczają do jej cofania się. Złożone sąz dwóch lub trzech płatków, które zwierająsię z chwilą przepłynięcia krwi. Zastawkadwudzielna i półksiężycowata aorty kierująprzepływem krwi natlenionej przez lewąpołowę serca; zastawka pnia płucnegoi trójdzielna sterują przepływem krwiodtlenionej przez prawą połowę.

Prawy przedsionek Zastawkadwudzielna

Lewa komora

Zastawkatrójdzielna

\

Prawa komora

Żyła głównadolna"

Naczynia krwionośneTętnice i żyły to dwa typy dużych naczyńkrwionośnych w ciele. Tętnice przypomi-nają rurki, przez które przepływa krewod serca do tkanek, podczas gdy żyłysłużą jako szlak powrotny.

Główna komora tłocząca serca - ko-mora lewa - wyrzuca krew do najwięk-szej tętnicy naszego ciała - aorty. Pierw-sze gałęzie odchodzą od niej już zarazza sercem. Są to tzw. tętnice wieńcowe,zaopatrujące w krew samo serce.

Prawie natychmiast po odejściu odaorty lewa tętnica wieńcowa rozdzielasię na dwie duże gałęzie. Tak więc w re-zultacie otrzymujemy trzy tętnice wień-cowe — prawą i dwie gałęzie lewej. W dal-szym swym przebiegu opasują dokładnieserce i penetrują je, dostarczając krewdo każdej jego partii. Pozostałe tętnicetransportują krew do wszystkich częściciała, dzieląc się najpierw na odgałęzie-nia - tętniczki, następnie zaś na naczy-nia włosowate zwane włośniczkami lubkapilarami.

Lewa komora jest źródłem ogromnegociśnienia, które umożliwia wtłoczeniekrwi do wszystkich odnóg siatki naczy-niowej. Ucisk wywierany przez mankietgumowy stosowany przy pomiarze ciś-nienia jest taki sam jak maksymalna siłaskurczu lewej komory przy każdym ude-rzeniu serca.

Budowa tętnicTętnice muszą posiadać grube ściany,by wytrzymać działanie wysokiego ciś-nienia wywieranego przez silne skurczeserca. Od zewnątrz tętnica jest otoczo-na luźną powłoką z tkanki włóknistej.Pod nią znajduje się sprężysta warstwaz tkanki mięśniowej, stanowiąca umocnie-nie naczynia. Dodatkowo pośród tkankielastycznej (śródbłonka) widnieją biegną-ce okrężnie włókna mięśniowe. Na we-wnętrzną błonę składa się warstewkaz komórek gładkich, umożliwiającychswobodny przepływ krwi.

Grube elastyczne ściany mają ogrom-ne znaczenie dla funkcjonowania całegoukładu. Sprężyste ściany wielkich tętnicprzejmują na siebie główną siłę ciśnieniawywołanego skurczem serca, a w przer-wach pomiędzy kolejnymi skurczami po-pychają krew dalej.

TętnoKiedy lekarz mierzy puls, stara się wy-czuć miarowość pracy serca pompują-cego krew wokół ciała przez system tęt-nic.

Siła każdego uderzenia serca jest prze-noszona po ścianach tętnic, podobniejak fala biegnie po tafli jeziora. Sprę-żyste ściany tętnic rozszerzają się, abyprzyjąć uderzenie czoła fali. W dalszymetapie skurczu sercowego ściany zapa-dają się i w ten sposób przyczyniają doswobodnego przepływu krwi przez całyukład.

Puls da się wyczuć w wielu tętnicachpowierzchniowych. Najczęściej wykorzys-tuje się w tym celu tętnicę promieniowąw nadgarstku, tuż powyżej kciuka. Przy-jęło się przykładać do niej jeden lubdwa palce, nigdy jednak nie kciuk, któ-rego własne tętno może wprowadzić nasw błąd.

Tętnica ramienna również posiada łat-wo wyczuwalne tętno, najlepiej w we-wnętrznej części dołu łokciowego na prze-dłużeniu linii małego palca.

Tętno często mierzy się na tętnicy szyj-nej, około 2,5 centymetra poniżej kątażuchwy. Można do tego wykorzystać ste-toskop, który czasami ujawnia szmer na-czyniowy - regularny odgłos towarzyszą-cy każdemu uderzeniu serca. Objaw tenwskazuje na częściową blokadę tętnicy,pomimo że wyczuwalne tętno wydaje siębyć całkowicie w normie.

Innymi miejscami pomiaru tętna bywa-ją: pachwiny, okolica podkolanowa, we-wnętrzna strona stawu skokowego i po-wierzchnia grzbietowa stopy.

Naczynia włosowateNaczynia włosowate (włośniczki), mierzą-ce zaledwie osiem tysięcznych milimetra,są niewiele szersze od pojedynczej komór-ki. Każda kapilara jest zbudowana z bar-dzo cienkiej warstwy tkanki zwiniętejw rurkę i otoczonej równie cienką błoną.Wszystkie ściany kapilar są na tyle cien-kie, by niektóre substancje bez trudu prze-nikały przez nie z krwi i do krwi. Kon-trolę nad kapilarami sprawują mięśnie.

Obok wymiany związków chemicznychnaczynia włosowate skóry odgrywają spec-

Żywiczny model siatki naczyniowej mózgu.Komórki mózgowe pozbawione natlenionejkrwi obumierają w ciągu kilku minut.

jalną rolę - pomagają regulować ciepło-tę ciała.

Kiedy jest nam gorąco, kapilary skóryrozszerzają się, umożliwiając większej niżzazwyczaj ilości krwi dotarcie do skóry,gdzie oddaje ciepło i ulega ostudzeniu.

Mając bardzo cienkie ścianki, włoś-niczki są narażone na uszkodzenia, zwłasz-cza dotyczy to naczyń włosowatych skó-ry.

Na skutek przecięcia lub zadrapania,ewentualnie uderzenia, następuje wylewkrwi z naczyń włosowatych. Sińce sąnastępstwem gromadzenia się w skórzekrwi z uszkodzonych kapilar.

Naczynia włosowate mogą zostać na-ruszone również w wyniku poparzenia,posiadają jednak w pewnym stopniu zdol-ność do samoodnawiania się, czyli re-generacji. U osób w podeszłym wiekulub od dłuższego czasu nadużywającychalkoholu naczynia włosowate często kru-szeją, pozostawiając na skórze fioleto-wa we plamy lub czerwonawe linie.

Przeszedłszy przez naczynia włosowa-te, krew powraca do serca żyłami.

ŻyłyŻyły są podobne do tętnic pod względemrozmieszczenia w organizmie - tętnicei żyły unaczyniające dany narząd lubtkankę często mają równoległy przebieg.Istnieją jednakże między nimi zasadniczeróżnice. Przykładowo, wiele żył jest wy-posażonych w zastawki, których tętnicenie posiadają. Ściany tętnic są zawszegrubsze niż ściany żył tej samej wielkości,natomiast ich światło, czyli przepusto-wość, są znacznie mniejsze niż odpowia-dających im żył.

Żyły to rury z tkanki mięśniowej i włók-nistej. Ściana żyły dzieli się na błonęzewnętrzną (przydankę), błonę środkowąz włókien mięśniowych i wewnętrzną war-stwę wyściełającą - błonę wewnętrzną.Warstwa mięśniowa żył jest niezwyklecienka.

Po prawej: Tętnice wieńcowe zaopatrująmięsień sercowy w potrzebny mu tleni składniki pokarmowe. Zasadniczo istniejątrzy tętnice wieńcowe: dwa odgałęzieniatętnicy wieńcowej lewej oraz tętnicawieńcowa prawa.

Poniżej: Ściany tętnic są zbudowanez kilku warstw mięśniowych, któreprzyspieszają przepływ krwi w łożyskunaczyń po każdym uderzeniu serca. Zjawiskoto najlepiej da się zaobserwować w miejscupomiaru pulsu na tętnicy promieniowejw nadgarstku.


Tętnice wieńcowe -

Kierunekprzepływu krwi

Luk aorty

1 Gałęzie lewej tętnicyJ wieńcowej

rPrzydanka (btona zewnętrzna)

Budowa tętnicy

Zewnętrzna warstwa sprężysta

Warstwa mięśniowa (btona środkowa)

Wewnętrzna warstwa sprężysta

Warstwa wyścielająca(błona wewnętrzna)

Tętnica promieniowa(miejsce wyczuwania tętna) _._

Miejsce badania tętna

Zgmacze

Tętnicamiędzykostnaprzednia

Tętnicałokciowa

Mechanizm krążeniakrwi w tętnicach

Zastawka sercowa otwarta

IPrzepływ krwi

Zastawka sercowa zamknięta

Poszerzone ściany tętnicy

Zwężenie mięśni ściany tętnicy

£ ^ i _ ^ Krew popchniętawzdłuż tętnicy

Budowa i czynności tętnic

Krążenie krwiKrew rozpoczyna drogę po ustroju w chwiliopuszczenia lewej komory. Na tym eta-pie jest bogata w tlen, pokarm rozłożonyna cząsteczki i inne ważne substancje,np. hormony.

Rozdzieliwszy się na tętnice wieńcowe,aorta kieruje się w górę, po czym zakręcaz powrotem w dół, tworząc łuk aorty. Odłuku odchodzą pień ramienno-głowowy,tętnica szyjna wspólna lewa i lewa tętnicapodobojczykowa. Potem aorta zstępujew dół klatki piersiowej i jamy brzusznej.

W jamie brzusznej tworzą się trzy głów-ne tętnice, wiodące do jelit i wątroby, orazpo jednej do obu nerek. Następnie aortarozwidla się na prawą i lewą tętnicę bio-drową wspólną, które dowożą krew domiednicy i kończyn dolnych.

Z tętnic krew płynie dalej tętniczkamiprowadzącymi do każdego narządu i tkan-ki w ustroju, nie wyłączając serca, przecho-dzącymi następnie w rozległą siatkę na-czyń włosowatych.

W naczyniach włosowatych krwinkipłyną „gęsiego", oddając cały tlen i pozo-stałe substancje i zabierając w zamiandwutlenek węgla i inne zbyteczne produk-ty przemiany materii.

Gdy ciało znajduje się w stanie spo-czynku, krew na ogół przepływa tzw.anastomozami, czyli naczyniami włoso-watymi o większej niż przeciętna wiel-kości. W przypadku zapotrzebowania nadodatkowy tlen w danej części ciała krewprzepływa niemal wszystkimi dostępnymiarteriami unaczyniającymi ten obszar.

Po przejściu przez kapilary krew wkra-cza do układu żylnego. Początkowo bieg-nie naczyniami cienkimi - żyłkami, żyl-nymi odpowiednikami tętniczek. Następ-nie wpływa do żył mniejszych i zmierzaz powrotem ku sercu żyłami już tak du-żymi, że łatwo je dostrzec pod powierzch-nią skóry. Duże żyły, prócz żył głowyi szyi, posiadają zastawki, które pow-strzymują krew przed cofaniem się dotkanek. Mają one maleńkie, półksiężyco-wate listki zachodzące na światło żyły,pozwalające na przepływ krwi tylko w je-dnym kierunku.

Żyły nadchodzące ze wszystkich za-kątków ciała ostatecznie łączą się w dwaduże naczynia: żyłę główną górną i dolną.Pierwsza z nich odprowadza krew z gło-wy, kończyn górnych i szyi, druga zaśzbiera krew wracającą z dolnych partiiciała. Krew z obu tych żył wpada do pra-wej połowy serca, skąd jest tłoczona dopnia płucnego (jedynej tętnicy przewo-dzącej krew odtlenioną), kierując krewdo płuc.

W końcowym etapie podróży natlenio-na krew przepływa przez żyły płucne (je-dyne żyły niosące krew natlenioną) i zmie-rza do lewej połowy serca.

Obieg krwi w płucach jest zwany krąże-niem płucnym (małym), a cyrkulacja popozostałych częściach ciała - krwiobie-giem (krążeniem) dużym. Tętnicami du-

żego i małego krążenia płynie krew w kie-runku od serca, a żyłami dużego i ma-łego obiegu - krew powracająca.

Na skrótyOpuściwszy jelita, krew nie płynie bezpo-średnio do serca, lecz jest odciągana dotzw. wątrobowego układu wrotnego żył.Umożliwia on krwi, która może być bo-gata w przetrawiony pokarm, transportwprost do wątroby.

Dotarłszy z trzustki do wątroby, krewprzepływa pomiędzy komórkami wątro-by w specjalnych naczyniach włosowa-tych - tzw. naczyniach zatokowych, poczym uchodzi do kolejnego układu - żyłwątrobowych. Te z kolei wiodą ostatecz-

nie do żyły głównej dolnej, a potem doserca. Układ taki gwarantuje najspraw-niejszy sposób dostarczania wątrobie po-karmu, przechodzącego z jelit do systemużylnego.

Szczególne układy żył znajdują się rów-nież w krańcowych częściach ciała: dło-niach, stopach, uszach i nosie. Możnatam znaleźć bezpośrednie połączenia po-między drobnymi tętnicami i żyłami,przez które krew może przedstawać siębez konieczności przepływania przez sys-tem włośniczek w tkankach. Główna fun-kcja tych połączeń (anastomoz tętniczo-żylnych) wiąże się z kontrolą ciepłotyciała. Przy ich otwarciu zwiększa się wy-tracanie ciepła z organizmu.

Układ tętniczy

Tętnica szyjna wspólna prawa

Luk aorty

Tętnica wieńcowa prawa

I

Tętnica krezkowa górna

Tętnica szyjna wspólna lewa

Tętnica podobojczykowa

Tętnica płucna

Tętnica ramięnna

Gałąź tętnicy wieńcowej lewej

Aorta

Tętnica nerkowa

Tętnica krezkowadolna


Układ żylny

Żyla podoboj-czykowa

Żyla głównagórna

Żyla wą-trobowa

Zylaszyinawewnętrzna

Zyla płucna

Zatoka wieńcowa

Zyla odlo-kciowa

ło 59 procent znajduje się w żyłach,15 procent w tętnicach, 5 procent wewłośniczkach i pozostałe 9 procent w ser-cu. Podobnie tempo przepływu krwi niewszędzie jest jednakowe. Jest ona wy-rzucana z serca i pompowana przez aortęz szybkością 33 centymetrów na sekundę,jednak zanim osiągnie kapilary, jej pręd-kość obniża się do zaledwie 0,3 centyme-tra na sekundę.

Szybkość prądu powrotnego krwi stop-niowo wzrasta, tak że docierając do serca,porusza się już z prędkością 20 centymet-rów na sekundę.

Zyla udowa

Zylapodkolanowa

Zylaodpiszczelowa

Mechanizm zabezpieczeniaprzeciwurazowegoW niektórych częściach ciała, np. w koń-czynach górnych i dolnych, tętnice i ichodgałęzienia biegną parami, tak by mogłysię dublować i stanowiły drogę alterna-tywną dla krwi na wypadek, gdyby jednaz pary uległa uszkodzeniu. Zjawisko tonosi nazwę krążenia obocznego.

W przypadku zniszczenia tętnicy gałąźsąsiednia, która przejmuje jej rolę, po-szerza się, przyspieszając krążenie krwi.Jeśli organizm znajduje się w stanie na-pięcia fizycznego (np. podczas ruszaniado biegu), naczynia krwionośne w mięś-niach kończyn dolnych rozszerzają się,natomiast naczynia narządów trzewnychzamykają, tak by krew kierowała się tyl-ko do miejsca, gdzie jest najbardziej po-trzebna. W trakcie np. poobiedniego od-poczynku odbywa się proces odwrotny,wspomagany przez wiele połączeń omija-jących, czyli anastomoz.

Dystrybucja i przepływKrew nie jest rozprowadzana równomier-nie po całym ciele. W każdym momencieokoło 12 procent krwi znajduje się w tęt-nicach i żyłach krążenia płucnego, oko-

- Żyla udowa

- Żyla odpiszczelowa

- Żyla odstrzalkowa

- Żyla podkolanowa

Żyla piszczelowa przednia

- Żyla piszczelowa tylna

Żyla strzałkowa

Regulacja krążeniaW dolnej części mózgu znajduje się obszarzwany ośrodkiem naczynio-ruchowym,który steruje krążeniem krwi, a zatem i jejciśnieniem. Spośród naczyń krwionoś-nych, odpowiedzialnymi za kontrolę sy-tuacji są tętniczki, ogniwo pośrednie po-między małymi tętnicami a naczyniamiwłosowatymi krwiobiegu. Ośrodek na-czynio-ruchowy otrzymuje informacjeo wysokości ciśnienia od nerwów czu-ciowych w aorcie i tętnicach szyjnych,następnie wysyła polecenia do tętni-czek.

Poniżej: Na rysunku żyły głębokie kończynydolnej zaznaczono kolorem jasnoniebieskim.Szereg zastawek otwierających sięi zamykających na zasadzie śluzy,w odpowiedzi na nieustanne zmianyw ciśnieniu krążącej krwi, zapewnianieprzerwany przepływ, przeciwstawiającjej ruch sile grawitacji. Przekrój przezpodudzie (rys. dolny) ilustruje relacjętopograficzną między żyłami głębokimii powierzchniowymi.

Rozdział 8

LEiFATYCZNYUkład limfatyczny jest drugim,obok układu krwionośnego,systemem naczyń przenoszącychpłyny w obrębie ciała. Naczynialimfatyczne są odpowiedzialneza transport nadmiaru płynu,obcych elementów i innychsubstancji z tkanek i komórekciała. Układ jest zaangażowanyw procesy neutralizacjipotencjalnie szkodliwych cząstek.Przy realizacji tego zadaniawspółpracuje ściśle z krwią,a szczególnie z limfocytami -krwinkami białymi, ważnymidla obrony organizmu przedchorobą.

Wejście do prawego —7przewodu limfatyczncgo

Naczynia limfatyczne

Po prawej: Układ limfatyczny tworzy siećcienkich naczyń, które zbierają nadmiarpłynu (limfę, chłonkę) z komórek i tkanekorganizmu i przenoszą z powrotem do krwi.Dwa największe naczynia limfatyczne(prawy przewód limfatyczny i przewódpiersiowy) uchodzą do żył w pobliżu serca.Powiększenie pokazuje przekrój węzłówchłonnych, będących skupieniami tkankilimfatycznej, rozmieszczonych w różnychczęściach ciała wzdłuż naczyńlimfatycznych.

UKŁAD LIMFATYCZNY / 97

Naczynia limfatyczneW skład układu limfatycznego wchodząnaczynia limfatyczne oraz wysoko wy-specjalizowane tkanki i narządy, w tymgrasica, śledziona i migdałki.

Drobne naczynia limfatyczne - naj-drobniejsze nazywane są włośniczkami -oplatają ścianki żył i tętnic. Zbierająz tkanek nadmiar płynu nazywanego lim-fą lub chłonką. Ściany włośniczek lim-fatycznych są cienkie i bardzo przepusz-czalne, tak że duże cząsteczki i cząst-ki - w tym i bakterie, które nie mogąprzejść przez ścianę włośniczek do krwi -są transportowane z limfą.

W ściankach niektórych naczyń lim-fatycznych występują mięśnie gładkie,które kurcząc się rytmicznie w jednymkierunku, powodują ruch limfy. Na we-wnętrznych powierzchniach ścianek znaj-dują się zastawki zapobiegające wstecz-nemu ruchowi chłonki.

Naczynia limfatyczne można znaleźćwe wszystkich częściach ludzkiego ciała,z wyjątkiem centralnego systemu nerwo-wego, kości, chrząstek i zębów. Składchłonki jest zależny od lokalizacji naczyń.Na przykład w naczyniach drenującychkończyny jest zawarty bogaty w białkapłyn, który przesączył się z komóreki tkanek, podczas gdy chłonka jelitowa

jest pełna tłuszczu, nazywanego mleczem(ma kolor mlecznobiały), który powstałw przewodzie pokarmowym podczas tra-wienia.

W różnych miejscach swego przebiegunaczynia limfatyczne łączą się ze skupie-niami tkanki limfatycznej, nazywanymiwęzłami chłonnymi. Stąd właśnie pocho-dzą krwinki białe - limfocyty krążącew organizmie w naczyniach chłonnychi krwionośnych. Węzły chłonne możnaodnaleźć w tkance otaczającej duże żyły.Są wyczuwalne w tych miejscach, gdzienaczynia przebiegają pod powierzchniąskóry, np. w dołach pachowych, pach-winach i na karku.

Bakterie oraz inne obce cząstki, którewraz z limfą wpływają do węzłów chłon-nych, zostają w nich odfiltrowane i znisz-czone, a limfa opuszczająca węzeł chłon-ny jest wzbogacona w limfocyty i przeciw-ciała - białkowe substancje odpowiedzial-ne za unieczynnienie obcych cząstek.

Wszystkie naczynia limfatyczne łącząsię, tworząc dwa duże przewody - prze-wód piersiowy po stronie lewej oraz pra-wy przewód chłonny - które uchodzą dokątów żylnych w pobliżu serca.Tak więcukład naczyń chłonnych doprowadza lim-fę z tkanek do krwi.

Rodzaje limfocytów

Limfocyt

Komórka szpiku kostnego

Limfocyt T-cytotoksyczny

Limfocyt T-supresyjny

Immunoglobuliny(przeciwciała)

Limfocyt T-pomocniczy

" Limfokiny

Po lewej: Limfocyty sąodpowiedzialne za odpornośćorganizmu. Chociaż są rodzajemkrwinek białych, odgrywają takżerolę w układzie limfatycznymi można je znaleźć w wielunarządach tego układu:w migdałkach oraz śledzionie.

Tkanki i narządyŚledziona jest integralną częścią układulimfatycznego. Jej głównym zadaniemjest spełnianie roli filtra krwi oraz wy-twarzanie przeciwciał. Co więcej - powię-kszona śledziona, którą lekarz może wy-badać podczas badania palpacyjnego brzu-cha, często sugeruje występowanie jakie-goś schorzenia w organizmie i koniecz-ność wykonania dalszych badań.

Śledziona jest położona tuż pod prze-poną, w górnej części jamy brzusznej polewej stronie. Długość śledziony wynosizwykle około 13 centymetrów, a jej ośdługa przebiega wzdłuż 10. żebra. Ważyprzeciętnie około 200 gramów u doros-łych, a powiększona może dochodzić ażdo dwóch i więcej kilogramów.

Oglądana gołym okiem wygląda jakwłóknista torebka otaczająca czerwoną,bezkształtną masę. Jedyne co można wy-odrębnić z tej masy, to drobne ziarnistościzwane ciałkami Malpighiego, będące sku-piskami limfocytów.

Śledziona jest zaopatrywana w krew zapośrednictwem tętnicy śledzionowej, któ-ra jak każda inna dzieli się na mniejszetętnice i tętniczki. Te drobne naczynia,przebiegając przez miazgę śledziony, sąbardzo ściśle związane z tkanką limfa-tyczną, co więcej - w odróżnieniu od in-nych tętniczek nie dzielą się, tworząc sieciwłośniczek, ale wylewają krew bezpośred-nio w macierz śledziony.

Niezwykły sposób, w jaki śledzionazaopatruje się w krew, umożliwia jej wy-pełnianie dwu podstawowych funkcji. Popierwsze, przez to, że drobne tętniczki sąjakby owinięte tkanką limfatyczną, do-chodzi do bezpośredniego kontaktu tegoukładu ze wszystkimi obcymi białkamizawartymi we krwi, co z kolei uruchamiaprodukcję przeciwciał. Po drugie, dzię-ki temu, że krew z drobnych tętniczekjest wylewana wprost do miazgi śledzio-ny, retikulocyty (komórki siateczkowe)mogą dokonać oczyszczenia krwi zewszystkich zużytych bądź starych krwi-nek.

Funkcje śledzionyŚledziona pełni funkcję jednego z głów-nych filtrów krwi. Makrofagi nie tylkousuwają stare i zużyte krwinki, są takżezdolne do wyeliminowania jakiejkolwieknieprawidłowej komórki. Dotyczy to głó-wnie erytrocytów (krwinek czerwonych),jednak w razie konieczności śledzionamoże także dokonać selekcji krwinek bia-łych oraz płytek krwi.

Narząd ten jest również odpowiedzial-ny za usuwanie wszelkiego rodzaju nie-prawidłowych cząstek mogących pojawićsię we krwi. Dlatego też odgrywa bar-dzo istotną rolę, chociażby w procesieoczyszczania organizmu z bakterii cho-robotwórczych. Poza tym śledziona bie-rze udział w wytwarzaniu przeciwciał -białek krążących we krwi, które wiążąsię z obcą cząstką i unieruchamiając ją,

ułatwiają jej zniszczenie przez krwin-ki białe zwane fagocytami. Przeciwcia-ła są wytwarzane w obrębie ciałek Mal-pighiego.

W pewnych okolicznościach śledzionamoże także przejmować funkcję wytwa-rzania nowych krwinek, co nie wystę-puje w zdrowym, dorosłym organizmie.Dzieje się tak wtedy, gdy szpik kostnyzostaje zaatakowany przez proces cho-robowy. Wtedy to wątroba i śledzionastają się głównymi miejscami produkcjikrwinek czerwonych. Co więcej, w życiupłodowym to właśnie śledziona wytwarzaznaczną część krwi płodu.

Badanie śledzionyW przypadku normalnych zdrowych lu-dzi śledziony nie bada się. Istnieje jednakwiele chorób powodujących powiększe-nie tego narządu, co można zbadać przezpowłoki brzuszne. Sposób postępowaniajest prosty - u pacjenta leżącego na ple-cach lekarz zaczyna palpację (dotykanie,obmacywanie) od dolnej części brzucha,powoli przesuwając dłonie w kierunkulewego górnego rogu. Jako że śledzionaprzemieszcza się podczas wykonywaniaruchów oddechowych, prosi się pacjenta

0 wykonanie głębokiego wdechu, tak bymożliwe stało się wyczucie tego ruchu.

Powiększenie śledziony może także byćwykryte podczas zwykłego badania rent-genowskiego albo badania z użyciem izo-topów promieniotwórczych.

GrasicaW ciągu ostatnich dwudziestu lat stałosię jasne, że grasica spoczywa w centrumswoistej pajęczyny, utworzonej przez współ-pracujące z sobą tkanki i narządy układulimfatycznego, odpowiedzialnej za obro-nę immunologiczną ustroju, czyli ochro-nę przed atakiem jakichkolwiek czynni-ków chorobotwórczych.

Ciągle jeszcze nie wiadomo, w jakisposób grasica spełnia swoje funkcje, pew-ne jest jednak, że jest niezbędna dlaprawidłowego funkcjonowania układu li-mfatycznego, szczególnie podczas kilkupierwszych lat życia.

Poniżej: Śledziona znajduje sięw lewym górnym rogu jamy brzusznej,zaraz pod przeponą. W takim położeniu jestona względnie odsłonięta, dlatego też częstodochodzi do jej uszkodzenia w wypadkach1 czasami musi zostać usunięta.

Położenie śledziony

Przepona

Śledziona

Tętnica śledzionowa

Jelito cienkie

Rozmiar i położenie grasicy

UKŁAD LIMFATYCZNY/99

Lewy i prawypłat grasicy

Dziecko

U góry: Porównanie względnychrozmiarów grasicy u dorosłego i dzieckaunaocznia jej wpływ na powstanie układuodpornościowego we wczesnych latachżycia. W wieku dorosłym dochodzi dorzeczywistego jej zmniejszenia.

Poniżej: Małe powiększenie przekroju przezprawidłową grasicę pozwala zobaczyć jejbudowę.

Grasica leży w górnej części klatkipiersiowej, tuż za mostkiem. W organiz-mie młodego dorosłego człowieka ważyona około 15 gramów i ma parę cen-tymetrów długości. To proste stwier-dzenie odkrywa najbardziej zadziwiają-cy fakt dotyczący tego narządu. Otóżw odróżnieniu od innych organów jest

on największy w okresie dojrzewania,kiedy to może osiągać wagę do 45 gra-mów.

U dziecka grasica jest bardzo dużaw porównaniu z resztą ciała i może się-gać za mostkiem w dół klatki piersio--wej. Powiększa się bardzo szybko aż do7. roku życia, a następnie do okresu doj-rzewania wzrost masy narządu następujeznacznie wolniej.

Po zakończeniu procesu dojrzewaniaobserwuje się zmniejszanie się rozmia-rów grasicy, co nazywane jest inwolu-cją-

U ludzi starszych jedyną pozostałościątkanki grasicy może być strzępek tkankiłącznej i tłuszczu.

Budowa i funkcjaW grasicy występuje wiele rodzajów lim-focytów ważnych dla obrony organizmuprzed schorzeniami. Poza tym narządemkomórki te znaleźć można we krwi, węz-łach chłonnych, śledzionie i szpiku kost-nym. Obserwuje się przemieszczanie sięich do tkanek w czasie reakcji zapal-nych.

Zewnętrzna warstwa grasicy - ko-ra zawiera głównie limfocyty, w odróż-nieniu od wewnętrznej nazywanej rdze-niem, w której poza limfocytami wystę-pują też inne komórki typowe dla tegonarządu.

Obecnie coraz rzadziej poddaje sięw wątpliwość wpływ grasicy na powsta-wanie i rozwój systemów obronnych wewczesnych latach życia. Co więcej - wy-daje się ona także odpowiedzialna zakontrolę tych systemów, tak by nie byłyaktywowane przez własne tkanki ustroju.

W organizmie wyróżnić można dwagłówne typy komórek odpornościowych,a są nimi dwa rodzaje limfocytów. Lim-focyty typu T, zależne od grasicy, sąodpowiedzialne za rozpoznawanie ob-cych substancji oraz za wiele sposobówich atakowania. Inny rodzaj komórekimmunologicznych to limfocyty typu B,wytwarzające przeciwciała dla obcychsubstancji.

Metoda, jaką posługuje się grasica,nadzorując limfocyty T, nie jest dokład-nie znana poza jednym ważnym mecha-nizmem. Otóż wydaje się, że około 95 pro-cent powstałych w grasicy limfocytówzostaje przez nią samą zniszczonych, za-nim jeszcze mają one możliwość opusz-czenia tego narządu. Prawdopodobnie tepodlegające eliminacji komórki miałybyszansę zaatakowania własnych tkanekorganizmu, grasica zaś zachowuje wy-łącznie te komórki, które niszczą sub-stancje obce i pochodzące z zewnątrz.

Grasica wytwarza też hormony od-działujące zarówno na limfocyty T, jaki na struktury wewnątrzwydzielnicze pod-wzgórza. Dowodzi to współzależnościukładu nerwowego, hormonalnego i od-pornościowego. Wpływ układu wewnątrz-wydzielniczego na grasicę uwidacznia sięrównież w opóźnieniu jej inwolucji u ko-biet po licznych porodach.

100/UKŁAD LIMFATYCZNY

MigdałkiMigdałki są częścią pierścienia tkan-

ki limfatycznej (pierścienia Waldeyera),który otacza w gardle wejście do drógoddechowych i przewodu pokarmowego.Jakkolwiek obecne już u noworodka, sąwtedy względnie małe. Szybkie ich po-większanie przypada na wczesne lata ży-cia, a po okresie pokwitania migdałkistopniowo zmniejszają swoje rozmiary,nigdy jednak nie zanikają.

Do dziś nie udało się precyzyjnie usta-lić funkcji migdałków, pewne jest jedynie,że mają one znaczący udział w formo-waniu bariery obronnej ustroju. Zajmu-ją doskonałe położenie do tego, by pod-dawać dokładnej analizie połykane poży-wienie i reagować na te substancje, którewydają się być zagrożeniem dla organiz-mu. Odpowiedź immunologiczną współ-tworzą powstające w migdałkach lim-focyty i działające miejscowo przeciw-ciała.

Nieomal każdy przebył przynajmniejraz w swoim życiu zapalenie migdałków(anginę). Mikroorganizmem wywołują-

cym tę chorobę jest zwykle paciorkowiec(Streptococcus), jeden z rodzajów bak-terii. Do miejscowych objawów procesuzapalnego zaliczyć można powiększeniei zaczerwienienie migdałków oraz po-jawienie się na ich powierzchni nalo-tów ropnych. Szczęśliwie, większość zwy-kłych antybiotyków wykazuje w takichprzypadkach skuteczne działanie i po-prawa następuje w drugiej lub trzeciejdobie kuracji. W celu złagodzenia ob-jawów należy wypijać większe niż zwykleilości płynów, stosować dietę lekkostraw-ną oraz przyjmować środki przeciwgo-rączkowe i przeciwbólowe, jak na przy-kład aspirynę.

Migdałek gardłowy to skupisko tkan-ki limfatycznej, leżące w części noso-wej gardła, na granicy jej ściany gór-nej i tylnej. Jest migdałkiem nieparzys-tym.

W tym położeniu układ limfatycznytworzy kolejny system obronny, a mig-dałek gardłowy jest wypełniony komór-kami odpornościowymi.

Dzięki swojej lokalizacji wyłapuje on

szkodliwe substancje z wdychanego po-wietrza i, o ile to możliwe, natychmiast jeunieszkodliwia. Jednak nie zawsze się toudaje.

Chociaż migdałek gardłowy jest obec-ny od urodzenia, zwykle zanika on przedrozpoczęciem okresu dojrzewania. Naj-łatwiej zauważalny jest pomiędzy pierw-szym a czwartym rokiem życia, czyliw okresie, gdy dziecko ciągle jest narażo-ne na kontakt z nowymi typami wirusówi bakterii.

Niewiele jeszcze wiadomo, jaka jestprzyczyna zapalenia migdałka gardłowe-go, wydaje się jednak oczywiste, że każdywdychany drobnoustrój może go zaata-kować. Gdy dojdzie do trwałego uszko-dzenia, rozpoczyna się zapalenie prze-wlekłe, a nawracające stany zapalne mig-dałka prowadzą do obrzęku nasilającegodolegliwości.

Odpowiedź immunologicznaOdpowiedź immunologiczna jest to reak-cja organizmu na atak obcych substan-cji pod postacią mobilizacji krwinek bia-

Lokalizacja migdałków

Trąbka Eustachiusza

Podniebienie miękkie

Język

Migdałek podniebii e n 2ĆŁ

Migdałek językowy

Nagłośnia

Po lewej: Migdałki otaczająwejście do dróg oddechowychi pokarmowych, co wskazujena ich rolę w obronieorganizmu przed zakażeniem.W razie zakażenia stają sięzaczerwienione i obrzęknięte,utrudniając przez to połykanie,a nawet oddychanie.

UKŁAD LIMFATYCZNY /101

Jak działają komórki układu odpornościowego

Limfocyty BKomórka pomocniczaprzenosi informacjędo plazmocytu

Atak bakterii, wirusówalbo innych mikrobów

..Najeźdźca"unieszkodliwionyprzez globuliny

Limfocyt(plazmocyt)w szpikukostnym

Specyficzna globulinaniszcząca albounieszkodliwiająca„najeźdźcę"

Limfocyty T

: w Limfocyt Tw węźlechłonnym

„Najeźdźca" wchłoniętyi zniszczony przez limfocyt

Komórka pomocniczaprzenosi informacjędo węzła chłonnego

łych - limfocytów. Chociaż limfocytypowstają w szpiku kostnym, to krążąw naczyniach krwionośnych i limfatycz-nych; są także obecne w węzłach chłon-nych. Dlatego są częściami składowymidwóch układów: sercowo-naczyniowegoi limfatycznego.

Limfocyty różnicują się w dwa odmien-ne typy komórek. Pierwszy wytwarzającyprzeciwciała znany jest jako komórki Balbo limfocyty B. Drugi, identyczny codo wyglądu, ale różniący się funkcją,tworzą limfocyty T, albo grasiczozależne.Podobnie limfocyty T dzieli się na dwiegrupy: te, które współdziałają z limfocy-tami B przy produkcji przeciwciał, zwanepomocniczymi (helper), oraz komórki su-presyjne (suppressor) hamujące produk-cję przeciwciał. Limfocyty B i T, któremają zdolność niszczenia każdej obcejtkanki i organizmu, nazywane są cytotok-sycznymi (killer).

Wiele musimy się jeszcze nauczyć o is-tocie i mechanizmach działania odpowie-dzi immunologicznej, ale ostatnie lataposzerzyły wiedzę immunologów o kilkanowych informacji. Wydaje się, że gdyw obrębie naszego ciała pojawi się jaki-kolwiek obcy organizm, natychmiast zo-staje on przekazany do najbliżej leżącegowęzła chłonnego lub też drogą naczyńlimfatycznych do śledziony. Tam docho-dzi do różnicowania monocytów albo doich przekształcenia w makrofagi, któreotaczają, a następnie pochłaniają (fago-

cytują) „najeźdźcę", a przez to swoiścieprzedstawiają go komórkom T i B.

W czasie tego procesu limfocyty T i Bzapisują w swej „chemicznej pamięci"antygeny, czyli skład białek charakterys-tycznych dla intruza. Limfocyty te nazy-wane są później komórkami immunoko-mpetentnymi. W przypadku następnejpodobnej infekcji są zdolne do natych-miastowego rozpoznania antygenu orazrozpoczęcia wielokrotnych podziałów,mających doprowadzić do wytworzeniatakiej ilości limfocytów T i B, która jestwystarczająca dla jego unieszkodliwienia.Dzięki takim mechanizmom nasz orga-nizm buduje swój system obronny, specy-ficzny dla wielu obcych substancji.

Po zetknięciu się z antygenem limfocy-ty B przekształcają się w plazmocyty.Rozpoczynają produkcję gamma-globu-lin, czyli przeciwciał, które łącząc sięz antygenami, niszczą organizm „obce-go". Proces ten jest nazywany odpornoś-cią humoralną, w odróżnieniu od za-leżnej od komórek T odporności komór-kowej.

Nadwrażliwość i reakcje odrzucaniaprzeszczepówDziałanie mechanizmów odporności ko-mórkowej może prowadzić do odmien-nych rezultatów, gdy tkanka innego osob-nika jest użyta jako przeszczep. W tymprzypadku limfocyty także rozpoznają jąjako obcą, co prowadzi do ich naciekania

Powyżej: plazmocyty. powstałez limfocytów B, produkują białkaodpornościowe (globuliny), któreprzemieszczają się z prądem krwi, abyodeprzeć atak bakterii, wirusów albomikrobów. Tak limfocyty B, jaki wytworzone w węzłach chłonnychlimfocyty T pobudzane są do ataku przezkomórki wspomagające, które przenosząinformacje o wtargnięciu obcychorganizmów. Limfocyty, które zetkną sięz antygenami „najeźdźców", rejestrują jew swej „chemicznej" pamięci i w przypadkuponownej infekcji są zdolne do szybkiejreakcji.

i niszczenia przeszczepionej tkanki (od-rzucenie przeszczepu). Podejmowane sąpróby przezwyciężenia tego procesu, bądźto przez stosowanie kuracji hormonalnej,bądź też przez łączenie tkanki dawcyz tkanką biorcy.

Podobnie odporność humoralną zwra-ca się w pewnych sytuacjach przeciwkowłasnemu organizmowi, co może prowa-dzić do stanów nadwrażliwości (alergii).W tych przypadkach substancje zasad-niczo nieszkodliwe, jak na przykład pyłkikwiatowe, pobudzają produkcję przeciw-ciał, które uwalniając w tkankach różnesubstancje, m.in. histaminę, wywołują nie-pożądane reakcje mięśniówki naczyńkrwionośnych.

Rozdział 9

TRAWIENNY .Proces trawienia pozwala tkankomi komórkom na wykorzystanie substancjienergetycznych i odżywczych zawartychw pożywieniu. Działanie układupokarmowego jest zależneod współdziałania wielu różnychorganów, gruczołów oraz ich enzymóww celu przekształcenia pokarmuw oddzielne części, które następniemogą być łatwo wchłonięte przezkrew z jelita cienkiegoi odtransportowanedo natychmiastowegowykorzystania albozmagazynowania.

o.

Mięsień skrzydłowy zewnętrzny

Mięsieńskroniowy

Mięsieńpoliczkowy

Po prawej: W żuciu udziałbiorą niektóre mięśnietwarzy, zęby, język orazgruczoły ślinowe. Gryzieniekontrolują dwa mięśnie -żwacz i skroniowy, a skurczemięśni policzkowychnapinają policzki i utrzymująjedzenie w jamie ustnejw czasie żucia. Mięsieńskrzydłowy wewnętrznyporusza żuchwę na boki,podczas gdy mięsieńskrzydłowy zewnętrznywywołuje ruchy do przodu,a część mięśnia skroniowegoprzesuwa ją do tyłu.

Ząb sieczny(siekacz)

Kieł

Ząbprzedtrzonowy

Położeniegruczołów ślinowych

J

UKŁAD TRAWIENNY /103

TrawienieTrawienie jest to proces, w którym do-chodzi do rozłożenia spożytego pokarmuna substancje łatwe do wchłonięcia i póź-niejszego wykorzystania przez organizmdla uzyskania energii, wzrostu lub wyko-nania naprawy.

Proces opiera się na działaniu substan-cji zwanych enzymami, które są wytwa-rzane przez narządy swoiście dołączonedo dróg pokarmowych. Enzymy są od-powiedzialne za większość reakcji che-micznych, jakie mają miejsce w czasietrawienia.

Trawienie rozpoczyna się już w jamieustnej. W czasie żucia gruczoły ślinowezlokalizowane pod językiem nasilają wy-dzielanie śliny i zawartego w niej enzy-mu - ptialiny, która rozpoczyna rozbija-nie węglowodanów na małe cząstki znanejako maltoza i glukoza.

Następnie pokarm przesuwa się przezgardło i dalej w dół przełyku aż do żo-łądka, gdzie zostaje zanurzony w mie-szaninie śluzu, kwasu solnego i kolejnegoenzymu - pepsyny. Ptialina przestaje jużdziałać, ale impulsy nerwowe inicjują no-wą serię reakcji chemicznych.

Objętość wydzielanego soku żołądko-wego i soku jelitowego jest zależna odobecności pokarmu w przewodzie pokar-mowym, od bodźców nerwowych oraz odwydzielania hormonów.

Gastryna jest hormonem, który sty-muluje komórki żołądkowe do wydzie-lania kwasu solnego i pepsyny. Gdy tyl-ko pożywienie znajdzie się w żołądku,może natychmiast ulec rozłożeniu do pep-tonów. Śluz chroni wyściółkę żołądkaprzed szkodliwym działaniem kwasu sol-nego. Powyżej pewnego poziomu zakwa-szenia gastryna hamuje dalsze wydziela-nie kwasu.

Przewód pokarmowy

W jelicie cienkimPokarm opuszczający żołądek i przecho-dzący do dwunastnicy - początku jelitacienkiego, ma postać gęstej, zakwaszonejtreści żołądkowej. Dwunastnica wytwa-rza i uwalnia bardzo duże ilości śluzu,którego zadaniem jest ochronić jej bło-nę śluzową przed działaniem zawartegow miazdze pokarmowej kwasu oraz in-nych enzymów. Do dwunastnicy spływajątakże soki trawienne z trzustki i znaczneilości żółci wytwarzanej w wątrobie i ma-gazynowanej w pęcherzyku żółciowym ażdo chwili, gdy jest na nią zapotrzebo-wanie.

Po prawej: Przewód pokarmowy to ruramięśniowa długości około 1 0 metrów, którarozpoczyna się ustami, a kończy odbytem.W rzeczywistości wchodzi w skład dwuukładów. Pierwszy, układ trawienny,obejmuje wszystkie struktury od ust aż dokońca jelita cienkiego. Pozostałe części sązaangażowane w usuwanie nie strawionychresztek pokarmowych i można je zaliczyć doukładu wydalniczego.

Usta

Dno jamy ustnej

Przełyk

Wątroba

Żołądek

Częśćwpustowa

Trzustka

Dwunastnica

Jelito czcze

Okrężnica- Jelito kręte

Zastawkakrętniczokątnicza

Kątnica-. Okrężnica

esowata

Wyrostek robaczkowy •

Zwieracz odbytu •

Odbytnica

104 / UKŁAD TRAWIENNYUwalnianie soków trzustkowych sty-

mulują dwa hormony. Sekretyna wpływana wytwarzanie dużych ilości alkalicz-nych płynów, które neutralizują kwaśną,częściowo strawioną miazgę pokarmową.Enzymy trzustkowe są wytwarzane w od-powiedzi na działanie innego hormonu- pankreozyminy, a spływająca do dwu-nastnicy żółć rozbija kulki tłuszczu.

Poza tłuszczami, enzymy trzustkowepomagają także w trawieniu węglowoda-nów i białek. Do tych enzymów zalicza siętrypsynę rozbijającą peptony na mniejszepeptydy, lipazę, która rozkłada tłuszczena małe cząstki kwasów tłuszczowychi glicerolu, oraz amylazę trawiącą węg-lowodany.

Strawiony pokarm przechodzi następ-nie do jelita czczego i krętego, gdziezachodzą końcowe etapy procesu trawie-nia. Enzymy trawienne są tutaj uwalnia-ne z komórek spoczywających w małychzagłębieniach w ścianie jelita, zwanychkryptami Lieberkuhna.

Wchłanianie odbywa się głównie w jeli-cie krętym, którego ściana wewnętrznaposiada miliony małych wypustek zwa-nych kosmkami. Każdy kosmek zawieranaczynia włośniczkowe (kapilary) orazcienkie, ślepo zakończone odgałęzienieukładu limfatycznego — naczynie mleczo-we. Gdy kosmek styka się ze strawionympokarmem, glicerol, kwasy tłuszczowei rozpuszczone w nich witaminy dostająsię do naczynia mleczowego, którym zo-stają odtransportowane do układu lim-fatycznego, a następnie do krwi.

Aminokwasy (powstałe podczas tra-wienia białek) oraz cukry proste (uzys-kane z węglowodanów) przechodzą bez-pośrednio do kapilar wraz z witaminamii ważnymi minerałami, takimi jak żelazo,wapń i jod. Z kapilar krew spływa do żyływrotnej, przenosząc te związki bezpośre-dnio do wątroby. Narząd ten wykorzys-tuje tylko część substancji dla własnychpotrzeb; pozostałą przekazuje do komó-rek i tkanek organizmu.

Rozkład skrobiJednym z ważniejszych zadań układu tra-wiennego jest rozkład węglowodanówzłożonych (m.in. występującej w ziem-niakach i chlebie skrobi) na cukry pros-te. Proces rozpoczyna się już w jamieustnej, gdzie działa rozkładający skrobięenzym śliny - amylaza. Jeszcze więcejamylazy zostaje wymieszane z pokarmempodczas jego przejścia przez dwunastnicę.

W czasie trawienia skrobi przez amyla-zę powstają dwucukry, które są dalejrozkładane przez enzymy jelita cienkiego,tak że wchłonięte zostają jedynie cukryproste. Ostatecznie cukry są przenoszonedo wątroby, która przekształca je w glu-kozę.

W naszym organizmie istnieje wielemechanizmów zapewniających odpowie-dni (zgodny z potrzebami) poziom gluko-zy we krwi. Wszystkie powodują roz-poczęcie albo zahamowanie uwalnianiaglukozy z wątroby. Glukoza jest tam ma-gazynowana w postaci związku zwanegoglikogenem, który jest luźnym splotem

Metabolizm skrobi

Ślinianki:podżuchwowai podjęzykowa

Glikogen(zmagazynowanaglukoza)

Enzym amylaza

Okrężnica

Odbytnica (prostnica)

Powyżej: Podczas trawienia skrobia jestrozkładana do glukozy przez enzymamylazę. Glukoza wraz z krwią jestprzenoszona do wątroby. Jeżeli poziomglukozy we krwi jest wysoki, insulina -hormon uwalniany przez trzustkę -

powoduje, że nadmiar zostajezmagazynowany w postaci glikogenuw wątrobie. Kiedy zaś poziom glukozy jestniższy niż potrzebny, trzustka uwalniainny hormon - glukagon, który powodujerozkład glikogenu na glukozę.

UKŁAD TRAWIENNY/105

Jak organizm zużywa glukozę

Enzymy,

> 4 «

Insulina obniża poziom glukozy we krwi przezwprowadzanie jej do komórek

Wątrobaprzekształca

galaktozęi fruktozęw glukozę

Glukoza magazyno-wana jako glikogen

Prąd krwi

Do płuc

• • •utlenek węgla

Białka mogąbyć rozłożonedo glukozy

Nadmiar glukozyprzechowywany jako tłuszcz

Energiamagazynowanajest w postaci ATP(adenozynotrójfosforanu)

Woda

W czasie trawienia enzymy rozkładająwęglowodany do glukozy, fruktozyi galaktozy, które są wchłaniane do krwiw jelicie cienkim. Wątroba przekształca je naglukozę, która może być zmagazynowanaw postaci glikogenu w wątrobie i mięśniachalbo przekazana do komórek, gdzie możebyć zużytkowana jako źródło energii(produktem ubocznym jest woda), albozmagazynowana jako ATP. Hormonykontrolują poziom glukozy we krwi.

cząsteczek glukozy. Glikogen jest takżegromadzony w mięśniach.

Jeśli tylko glukoza pojawi się we krwi,od razu jest wyłapywana przez komórki.Do tego procesu niezbędna jest insulina.Podobnie jak amylaza, wytwarzana jestona w trzustce przez komórki szczególnejtkanki zgrupowane w tak zwanych wys-pach Langerhansa. W odróżnieniu odamylazy jest wydzielana wprost do krwi,a nie do jelita.

Kiedy glukoza znajdzie się wewnątrzkomórki, zostaje spalona przy udzialetlenu w celu wytworzenia energii. Wodai dwutlenek węgla są produktami ubocz-nymi tej reakcji. Dwutlenek węgla zostajenastępnie przeniesiony wraz z krwią dopłuc i wydalony z wydychanym powiet-

rzem, podczas gdy woda pozostaje w or-ganizmie.

Tak jak wątroba gromadzi glukozęw postaci glikogenu, tak też i energiauzyskana ze spalenia glukozy musi zostaćzachowana w każdej komórce, by późniejstopniowo zużywana umożliwiała prze-prowadzanie życiowo ważnych reakcjichemicznych. Komórki rozwiązują tenproblem, tworząc wysokoenergetycznezwiązki fosforanowe, które w razie po-trzeby mogą łatwo zostać rozbite, a ener-gia odzyskana. Związki fosforanowe(najpowszechniejszy to ATP, czyli adeno-zynotrójfosforan) funkcjonują jak aku-mulator, dostarczając w miarę potrzebmałych ilości energii. Kolejne spalonecząstki glukozy uzupełniają wyczerpanąbaterię.

Źródła energii w sytuacjachkryzysowychZasoby glikogenu w organizmie nie sązbyt duże i jeśli ulegną wyczerpaniu, naprzykład na skutek głodzenia, potrzebnesą inne źródła energii. Organizm naszrozwiązuje ten problem na dwa różnesposoby. Po pierwsze może rozpocząćprzekształcanie białek - głównego skład-nika strukturalnego - w glukozę. Podrugie w tkankach może rozpocząć spala-

Adrenalina i hydrokortyzon podnosząpoziom glukozy we krwi przez uwalnianiejej z wątroby i mięsni,

nie tłuszczów zamiast glukozy. Tłuszcze,podobnie jak glukoza, są dobrym źród-łem energii, jednak w tym procesie po-wstają (jako produkt uboczny) ciała keto-nowe. (Patrz strona 116.)

Kontrola poziomu glukozy we krwiJako że glukoza jest tak istotnym źródłemenergii, jej poziom we krwi musi byćutrzymywany na określonym poziomie.Zachowywanie tego poziomu jest jednymz czynników sprzyjających zdrowiu or-ganizmu. Zbyt wysoki poziom glukozypowodować może cukrzycę, a z kolei jegoduże obniżenie upośledza pracę komórekmózgu i prowadzi do utraty przytomnoś-ci - zjawisko znane jako hipoglikemia(niedocukrzenie).

Utrzymywanie stałego poziomu gluko-zy we krwi jest wynikiem wspomaganiadziałania insuliny (która obniża ten po-ziom, wprowadzając glukozę do wnętrzakomórek) przez dużą grupę hormonów,wpływających na uwalnianie glukozy z wąt-troby, a przez to podnoszących jej po-ziom we krwi. Do najważniejszych na-leżą adrenalina i hydrokortyzon, pro-dukowane przez nadnercza oraz hormonwzrostu wydzielany przez przysadkę móz-gową.

Jama ustnaJama ustna człowieka jest rodzajem za-głębienia, w którym znajdują się języki zęby. Z jednej strony jest zamkniętaprzez wargi, podczas gdy drugie wyjściełączy się ze szlakami prowadzącymi doprzewodu pokarmowego i dróg oddecho-wych. Przez ten związek z dwoma najważ-niejszymi dla organizmu układami jamaustna jest zaangażowana zarówno w od-dychanie, jak i przyjmowanie pokarmu,będąc jednocześnie narządem mowy. Towargi nadają ustom wyraz. Zbudowanesą z włókien mięśniowych, splecionychz tkanką elastyczną i licznymi zakoń-czeniami nerwowymi, które dają im nie-zwykłą wrażliwość.

Wargi pokrywa rodzaj zmienionej skó-ry, będący w istocie tworem pośrednimpomiędzy prawdziwą skórą a błoną ślu-zową wyściełającą wnętrze jamy ustnej.W odróżnieniu od zwykłej skóry nie maona włosów, gruczołów potowych ani ło-jowych.

Jama ustna jest wyłożona błoną śluzo-wą, zawierającą gruczoły produkujące lep-ki płyn nazywany śluzem. Ciągłe wydzie-lanie tych gruczołów, wspomagane przezślinianki, pozwala utrzymać stałą wilgot-ność wnętrza jamy ustnej. Błona wyście-łająca wewnętrzne powierzchnie policz-ków wytrzymać musi różne obciążenia,dlatego cechuje ją znaczna zdolność doregeneracji.

Przednią część powierzchni górnej ja-my ustnej stanowi podniebienie twarde,a tylną - podniebienie miękkie. Podnie-bienie twarde jest utworzone przez wy-rostki podniebienne kości szczękowych.Umożliwia językowi przyciskanie pokar-mów do twardej powierzchni, a przezto ich zgniatanie i mieszanie. Elas-tyczność podniebienia miękkiego zezwa-la na jego ruch do góry podczas poły-kania pokarmów, zapobiegając ich prze-sunięciu się w kierunku części nosowejgardła.

Ze środka podniebienia miękkiego zwi-sa w dół strzępek tkanki zwany języcz-

kiem. Jego rzeczywista funkcja pozos-taje do dziś tajemnicą, ale niektórzy przy-puszczają, że pozwala na dodatkowezamknięcie dróg oddechowych podczaspołykania, czyli chroni przed zachłyś-nięciem.

JęzykJęzyk ma kształt zbliżony do trójkąta -szeroki u podstawy, zwęża się i jest nie-omal szpiczasty na koniuszku. Podstawą,czyli korzeniem, jest przymocowany dożuchwy i do kości gnykowej. Po bokachjest połączony ze ścianami gardła -jamy,która stanowi przedłużenie jamy ustnejku tyłowi.

Powierzchnia górna środkowej częścijęzyka jest lekko zaokrąglona, a jegopowierzchnia dolna jest przymocowanado dna jamy ustnej przez cienki pasekelastycznej tkanki zwany wędzidełkiem.Koniuszek języka może się swobodnieporuszać, jednak gdy człowiek nie mówii nie je, spoczywa on wewnątrz jamyustnej, opierając się na przednich zębach.

Aktywność języka jest zależna od mięś-ni go tworzących oraz tych, z którymi jestzłączony, a także od sposobu jego stabi-lizacji w jamie ustnej.

Język tworzą pasma mięśniowe bieg-nące podłużnie i poprzecznie, które mogąpowodować pewną ruchliwość języka.Większe możliwości wykonywania róż-norodnych ruchów zapewniają językowiskurcze mięśni zlokalizowanych z tyłui na bocznych powierzchniach szczęk i żu-chwy. Mięsień rylcowo-językowy powo-duje ruch języka do góry i tyłu, podczasgdy mięsień gnykowo-językowy przywra-ca go do pozycji spoczynkowej.

Podczas jedzenia główną funkcją ję-zyka jest wsuwanie pokarmu pomiędzyzęby (do żucia) oraz formowanie z tegorozdrobnionego pożywienia gotowych dopołknięcia kulistych kęsów. Zostaje toosiągnięte poprzez ruchy wypuklania i za-głębiania się języka. Kiedy zadanie tozostanie wykonane (szybciej u błyskawicz-

nie „łykających" jedzenie), język przepy-cha kęs do gardła, skąd następnie prze-chodzi przez przełyk do żołądka.

ŚliniankiNasz organizm wytwarza codziennie oko-ło 1,7 litra śliny - wodnej wydzielinyzawierającej śluz. Posiada ona enzym -ptialinę, która rozpoczyna trawienie, orazzwiązek chemiczny zwany lizozymem, któ-ry dezynfekuje jamę ustną. Można więcpowiedzieć, że ślina ma słabe właściwoś-ci antyseptyczne.

Za wydzielanie śliny odpowiedzialnesą trzy pary ślinianek zlokalizowanew obrębie twarzy i szyi: przyuszne, pod-językowe oraz podżuchwowe. Poza tymw obrębie jamy ustnej rozrzucone sąliczne drobne gruczoły. Każdy taki gru-czoł jest złożony z wielu rozgałęziającychsię kanalików, wyłożonych warstwą ko-mórek wydzielniczych. Funkcja tych ko-mórek jest różna w poszczególnych śli-niankach, dlatego płyny, jakie one wytwa-rzają, nie mają takiego samego składu.

Ślinianki przyuszne - największe spo-śród tych gruczołów są osadzone przedmałżowiną uszną, w pobliżu kąta żuchwyi sięgają aż do kości jarzmowej. Ślinaspływa z nich przewodami uchodzącymina wewnętrznej powierzchni policzków,a w porównaniu z wydzieliną innychślinianek jest bardziej wodnista i zawierawięcej ptialiny - enzymu rozkładającegoskrobię .

Jakkolwiek ślinianki przyuszne są naj-większe, produkują zaledwie jednączwartą wytwarzanej śliny. Ślinianki pod-żuchwowe leżą, jak wskazuje nazwa, podżuchwą i poniżej zębów trzonowych,a podjęzykowe spoczywają pod językiemna dnie jamy ustnej. Te dwie pary gruczo-łów wylewają swoją wydzielinę po obustronach wędzidełka języka (cienkiegopaska tkanki uwypuklającego się z dolnejpowierzchni języka i łączącego się z wy-ściółką dna jamy ustnej). Ślina ze śli-nianki podjęzykowej jest bardzo lepka',

Przekrój językaBrodawkigrzybowate

Brodawki okolonew obrębie podstawyjęzyka Brodawki nitkowate

Wędzidelko przytwierdzającejęzyk do dna jamy ustnej

Tętnica, żyłai nerw językowy

Po prawej: Rysunek (bardziejna prawo) przedstawia sposóbosadzenia języka w jamie ustnej.Powiększenie przekroju języka(na prawo) pokazuje brodawkii kubki smakowe na jegopowierzchni oraz mięśniei gruczoły ślinowe poniżej.


Budowa jamy ustnej

Trąbka Eustachiusza

Migdatek gardłowy

Podniebienie twarde

Błona śluzowa

ZąbWarga

Podniebienie miękkie Język

PodniebienieJęzyczek

Migdatek

Język

V

I

Szczęka dolna (żuchwa)

Podniebieniemiękkie

Gardło

Nagłośnia

i— Krtań

Przełyk

Ślinianka podżuchwowa

Tchawica

śluzowata, podczas gdy dominujący w pro-dukcji śliny gruczoł podżuchwowy wy-twarza ślinę będącą mieszaniną równychczęści śluzu i płynu zawierającego ptia-linę.

Funkcje ślinyNajważniejszą funkcją śliny jest udziałw procesach trawienia. Sprawia, że ja-ma ustna jest odpowiednio zwilżona pod-czas jedzenia, a także nasącza suchy po-karm, czyniąc go łatwiejszym do prze-żucia i połknięcia. Śluz w niej zawartydziała jak smar, pokrywając kęs pokar-mowy.

Pierwszy etap trawienia rozpoczynaptialina, będąca składnikiem śliny. Roz-

bija wiązania skrobi, przekształcając jąw prostsze cukry, a jej działanie jest ha-mowane przez kwaśny odczyn treści żo-łądkowej. Jeżeli jednak kulka pokarmujest zbyt duża i nie może zostać całkowi-cie spenetrowana przez kwas, ptialinakontynuuje rozkładanie skrobi.

Dzięki ślinie możliwe jest także „sma-kowanie" pokarmów i płynów. Organemzmysłu smaku są tysiące kubków smako-wych, w większości ulokowanych w ob-rębie błony śluzowej pokrywającej ję-zyk.

Działają jednak jedynie w odpowiedzina płyny i dlatego pokarm stały w suchejjamie ustnej nie wywołuje żadnych wra-żeń smakowych. Tak więc niezbędne jest,

Powyżej: Obrazek po lewej pokazuje namto, co widzimy w lustrze po otwarciu ust. Naprawo ukazane są elementy wewnętrznejbudowy jamy ustnej.

aby ślina najpierw rozpuściła jakąś częśćpożywienia. Dopiero płyn zawierającycząstki pokarmowe może, omywając kub-ki smakowe, wywołać w nich powstanieimpulsów, które następnie przekazywanena drodze chemicznej do mózgu umoż-liwiają rozpoznawanie smaku pokar-mów.

Małe ilości śliny są stale wytwarzanew ciągu dnia i nocy pod kontrolą auto-nomicznego układu nerwowego, któryzawiaduje wszystkimi nieświadomymi

108/UKŁAD TRAWIENNY

Ślinianki

Ślinianka przyuszna

Przewód przyuszny

Wędzidełkojęzyka

Ujścieprzewodu

podjęzy-kowego

Ślinianka podżuchwowa

Powyżej: Ślina dopływa do jamy ustnejpoprzez przewody prowadzące od ślinianek.Uchodzą one w kilku miejscach w górnejczęści policzków oraz na dnie jamy ustnej.Ślina pozwala na utrzymanie wilgoci wjamieustnej i nasączenie suchego pokarmu.Obecny w ślinie enzym - ptialinarozpoczyna proces trawienia przez rozbijaniewiązań produktów skrobiowych. Jejdziałanie kończy się jednak pod wpływemkwaśnej treści soku żołądkowego.

Komórki śliniankiwydzielające śluz

czynnościami. Impulsy nerwowe mogą,zależnie od potrzeby, zmieniać objętośćśliny. Pobudzenie układu sympatycznego(współczulnego) powoduje zmniejszenietej objętości, co objawia się uczuciemsuchości w jamie ustnej podczas zdener-wowania. W takiej sytuacji mówieniesprawia trudność, gdyż nie zwilżony ję-zyk i wargi nie mogą się swobodnieporuszać. Z drugiej strony wzrost wy-dzielania śliny następuje na drodze od-ruchu przenoszonego włóknami nerwo-wymi układu parasympatycznego (przy-współczulnego). Pobudzenie wydzielaniaśliny poprzez ten układ następuje wtedy,gdy wjamie ustnej znajdzie się jedzenie,co nazywane jest odruchem wrodzonym(bezwarunkowym). Podobny efekt moż-na osiągnąć przez wywołanie odruchuwarunkowego (nabytego) oglądaniem lub„zwykłym" myśleniem o jedzeniu.

ZębyZęby to twarde kościopodobne tworyosadzone w zębodołach szczęk i żuchwy.W ciągu życia pojawiają się dwa kolejneich komplety.

Każdy ząb składa się z dwu części:korony, widocznej w obrębie jamy ustnej,oraz korzenia zatopionego w zębodole,przy czym korzeń jest zwykle częściądłuższą. Przednie zęby posiadają tylkojeden korzeń, podczas gdy tylne najczęś-ciej dwa lub trzy.

Główny element strukturalny zębówjest zbudowany ze zwapniałej tkanki zwa-nej zębiną, która jest twardym, podob-nym do kości materiałem, zawierającymtakże żywe komórki. Zębina jest tkankąunerwioną i jej termiczne albo chemicznedrażnienie może prowadzić do powstaniabodźców bólowych. W obrębie koronyzębina jest pokryta ochronną warstwąszkliwa - niezwykle twardej, nie uner-wionej i bezkomórkowej substancji. Ko-rzeń jest otoczony przypominającym zę-binę cementem, który dodatkowo stabili-zuje korzeń w zębodole.

Środek zęba ma kształt wydrążonejkomory, wypełnionej dobrze unerwionątkanką łączną - miazgą zęba, która roz-ciąga się od korony w dół, aż do koń-ca korzenia i otwiera się na jego koń-cu. Przez ten właśnie otwór do wnętrzakomory zęba wnikają drobne naczyniakrwionośne oraz nerwy.

ZębodołyKażdy ząb jest umocowany swym ko-rzeniem w zębodole, który leży w wy-rostku zębodołowym szczęki lub częś-ci zębodołowej żuchwy. Jednak sposóbprzymocowania jest dość skomplikowa-ny i biorą w nim udział włókna tworzącewięzadło okołozębowe. Składa się onoz grupy mocnych włókien kolagenowych,łączących cement pokrywający korzeńz częścią kostną zębodołów. Przeple-cione są pasmami tkanki łącznej, któreponadto zawierają naczynia krwionośnei nerwy.

Takiemu sposobowi umocowania zę-bów zawdzięczamy ich niewielką ruch-liwość własną, co stanowi rodzaj zderza-ka chroniącego zęby i kości przed uszko-dzeniem podczas gryzienia.

Szczególnie ważnym obszarem jest szyj-ka zęba, czyli miejsce, gdzie korona sta-pia się z korzeniem. Mankiet utworzonyprzez dziąsło szczelnie otacza to miejsce,chroniąc leżące poniżej tkanki przed za-każeniem i innymi szkodliwymi czynni-kami.

Rodzaje zębówMożna wyróżnić dwie główne grupy zę-bów. Zęby mleczne, obecne w okresiedzieciństwa, później są zwykle wszystkietracone. Dzieli się je na trzy zasadniczerodzaje: siekacze, kły oraz trzonowce.Zęby stałe zajmują miejsce mlecznych.Można je uporządkować w podobny spo-sób jak mleczne, a ponadto wyróżnia sięzęby przedtrzonowe — pośrednie co dokształtu i lokalizacji, pomiędzy kłamii trzonowcami.

Dla siekaczy charakterystyczny jest po-dobny do brzytwy, zaostrzony brzeg, a po-łożone w przeciwległych szczękach i żuch-wie współpracują, tnąc jak ostrza noży-czek. Budowa kłów jest idealna do roz-rywania i szarpania, podczas gdy kształttrzonowców i przedtrzonowców lepiejsprawdza się podczas rozdrabniania po-karmów.

Zęby tworzą w jamie ustnej równy,owalny łuk z siekaczami i kłami w przed-niej części, przedtrzonowcami i trzonow-cami coraz bardziej do tyłu. Prawidłowełuki zębowe są tak dopasowane, że pod-czas gryzienia przeciwległe zęby stykająsię.

Rozwój zębówPierwsze oznaki rozwoju zębów pojawia-ją się u sześciotygodniowego płodu. Natym etapie komórki nabłonkowe prymi-tywnej jeszcze jamy ustnej namnażają sięi tworzą gruby wałeczek w kształcie łukuzębowego. W wielu miejscach, odpowia-dających poszczególnym zębom, komór-ki te tworzą pączkowate wrośla w tkan-kę leżącą pod nabłonkiem. Pączki przy-bierają następnie kielichowaty kształti stopniowo rozrastają się w taki spo-sób, jakby wyznaczały miejsce ostatecz-nego połączenia pomiędzy zębiną a szkli-wem. Część z tych komórek zaczynapóźniej tworzenie zębiny, podczas gdypozostałe zapoczątkowują powstawanieszkliwa.

Brzegi tych kielichowatych zawiązkówwrastają coraz głębiej, ostatecznie wy-znaczając ułożenie korzeni zębów; pro-ces ten kończy się dopiero około rokupo pojawieniu się mlecznych zębów. U no-worodka jedynym objawem zamknięciazawiązków zębowych są pogrubienia w ob-rębie dziąseł zwane „poduszeczkami".Około szóstego miesiąca życia pojawia siępierwszy z dolnych siekaczy i rozpoczynasię wyrzynanie zębów. Wiek, w którym tozachodzi, może być różny. Niewielka licz-ba dzieci ma po kilka zębów już przyurodzeniu, podczas gdy u innych mogąsię one nie pojawić do końca pierwszegoroku życia.

Gdy proces wyrzynania dolnych sieka-czy jest już ukończony, zaczynają siępokazywać górne siekacze, a następniekły i trzonowce - chociaż i ta kolejnośćmoże się zmieniać. Problemy z ząbkowa-niem dotyczyć mogą każdego z zębówmlecznych.

Pomiędzy drugim a trzecim rokiem ży-cia większość dzieci ma już komplet -20 zębów mlecznych. Prawidłowo powin-ny być rozmieszczone w sposób zapew-niający dość miejsca większym, stałymzębom.

Następnie, po szóstym roku życia wy-padają najpierw górne, a potem dolnesiekacze, które zostają zastąpione przezzęby stałe. Stałe trzonowce pojawiają sięnie na miejscu mlecznych, ale z tyłu zanimi. Pierwszy wyrzyna się około szós-tego roku życia, drugi około dwunastego,a trzeci, zwany też zębem mądrości, oko-ło osiemnastego roku życia. Równieżi w czasie wyrzynania się zębów sta-

Noworodek

9 miesięcy

\

3 lata

<&>,1-

6 lat

9 lat

12 lat

21 lat


łych jest zauważalna znacząca zmienność.U około 25 procent populacji nie pojawiasię nigdy jeden lub więcej zębów mą-drości. Zjawisko to mogą tłumaczyć teo-rie ewolucyjne - wraz ze zmniejszaniemsię wielkości szczęki następowało zmniej-szanie się liczby zębów. Niektóre zębymądrości mogą nigdy nie przebić się przezdziąsła, a jeżeli dojdzie do ich wklinowa-nia pod dziąsłem, konieczne może być ichusunięcie, co zdarza się u około 50 pro-cent ludzi.

Zęby mleczne zaczynają się wyrzynać okołopołowy pierwszego roku życia, co dla wieluniemowląt jest dość bolesne. Pierwszymizębami są dolne siekacze, po którychwkrótce pojawiają się górne, następnie kłyi trzonowce, tworzące razem pełny zestaw20 zębów mlecznych. Spośród stałychzębów najwcześniej ukazują się trzonowce -w wieku około sześciu lat - a następniepojawiają się inne, w miarę wypadaniamlecznych zębów. Około 20. roku życiawiększość ludzi ma już wszystkie zęby stałe.Czasami u około 25 procent dorosłych niepojawiają się nigdy zęby mądrości.


Zęby mleczne i staleSiekacz przyśrodkowy (7-9 rok życia)

_ Siekacz boczny (7-9 r.ż.)

*'*mu\. Kiel (9-12 r.ż.)

Szczęka górna

Siekaczprzyśrodkowy

(6-8 m.ż.)Siekacz boczny

(8-10 m.ż.)

Kiet(16-20 m.ż.)

Przedni ząb trzonowy(12-16 m.ż.)

Pierwszy ząb przedtrzonowy(10-12 r.ż.)

. Drugi ząb przedtrzonowy- - " (10-12 r.ż.)

Pierwszy ząbUzonowy(6-7r.ż.)

Drugi ząb trzonowy( 1 1 1 3 ż )

' Ząb mądrości(17 r.ż.)

Tylny ząb trzonowy(2O40m.ż.)

Zmiany ułożenia zębówPo zakończeniu procesu wyrzynania sięmlecznych zębów części szczęk podtrzy-mujące je nie ulegają już więcej zauważal-nemu powiększeniu. Zęby mleczne sązwykle mniejsze niż ich następcy, dopierowięc gdy pojawią się stałe siekacze, wi-doczny jest ostateczny kształt łuku zę-bowego. Stałe górne siekacze wyglądajązwykle na nieproporcjonalnie duże w sto-sunku do twarzy dziecka, jednak późniejwrażenie to znika, jako że twarz rośnie,podczas gdy wielkość zębów nie zmieniasię. Jeśli górne siekacze mają jakąkol-wiek skłonność do wystawania, można tołatwo stwierdzić, gdy mleczne zęby sązastępowane stałymi, gdyż większe stałezęby uwypuklą każdą nieprawidłowość.Podobnie stłoczenie zębów jest widocznedopiero wtedy, gdy ukażą się wszystkiezęby stałe.

W okresie wyrzynania się zębów sta-łych, co może trwać około sześciu lat,pomiędzy górnymi siekaczami może wy-stępować przerwa, która zwykle zani-ka wraz z wyrzynaniem się stałych kłów,gdyż powodują one ścieśnianie sieka-czy.

Przekrój zęba trzonowego

Korona zęba

Szyjka

Korzeń

- Korona

Ząbprzedtrzonowy

• vSiekacz

Kiet

Ząb trzonowy

Teoretycznie wszyscy mamy 32 zęby,a ich układ w żuchwie i szczękachjest identyczny: 4 siekacze, 2 kły,4 przedtrzonowce i 6 trzonowców,czyli razem 16 zębów. Niemowlętai małe dzieci mają tylko 20 zębówmlecznych, wśród których podobniewyróżniamy 4 siekacze, 2 kłyi 4 trzonowce, czyli 10 zębóww żuchwie i szczękach. Siekacze tną,kły szarpią, a trzonowcei przedtrzonowce rozdrabniająpokarm. W procesie ewolucjizmieniły się zęby człowieka: kły sąznacznie mniej ostre, a zęby mądrościczasami w ogóle nie wyrastają.

Korzeń

Kość zębodotu Więzadłaokołozębowe

Cement (kostniwo)Naczynia krwionośne

Przełyk i żołądekUKŁAD TRAWIENNY/111

Faza ustna trawienia kończy się, gdyjęzyk, przyciskając kęs pokarmowy dogórnego sklepienia, przepycha go jedno-cześnie w stronę leżącej za jamą ustnącieśni gardzieli.

Funkcją położonej niżej, krtaniowejczęści gardła jest udział w połykaniupokarmów. Część ta leży dokładnie dotyłu od krtani i jej warstwa wewnętrz-na łączy się z chrząstkami - tarczowatąi pierścieniowatą, których ruchy poma-gają w wytwarzaniu dźwięków mowy.Zaciskające ruchy mięśni gardła przepy-chają kęsy do dołu, kierując na dalszeetapy trawiennej podróży.

Następny etap połykania jest prze-prowadzany automatycznie i nie mamy

Gardło w czasie połykania

na niego wpływu. Jeśli tylko jedzenieprzesunęło się poza tylną część języka,rozpoczyna się odruch bezwarunkowy.

Kęs pokarmu nie zsuwa się bierniew dół przełyku aż do żołądka. Spycha-ją go serie falowych skurczów zwanychperystaltycznymi. Przesuwanie się pokar-mu nie jest więc mechanizmem zależnymod siły ciężkości. Jest to proces czynny,dzięki któremu możemy pić i połykaćpokarmy, zarówno stojąc na głowie, jaki siedząc.

Gdy jedzenie znajdzie się w gardle,w ciągu paru sekund następuje po sobiewiele czynności, które mają zapobiec na-łożeniu się aktu połykania i oddychania.Kurczą się mięśnie gardła, przepycha-

Ta część żołądka| znajduje się w klatcei piersiowej, zamiast•ą w jamie brzusznej.

Żołądek zostałpopchnięty do góryprzez powiększoną

macicę.

Zapaleniewywołane przezzarzucaniesteczne treściżołądkowej

Prawidłowepołożenie żołądkai przepony

Podniebienie twardeJama ustna

Podniebienie miękkie obniża się

Kęs pokarmowyw gardle

Ujście trąbki Eustachiusza

Część nosowa gardła

Część ustna t /gardła"

Podniebieniemiękkie

Nagłośnia

Część-/1

krtaniowa,gardl

Przełyk

Podniebienie miękkieprzesuwa się, zamykając

nosową część gardła.

Kęs pokarmowy

Nagłośnia opada w dół /zamykając krtań.

Przełyk ff/~Tchawica

jąc kęs do górnej części przełyku. W tymsamym czasie inne mięśnie gardła i głowyprzyciskają język do sklepienia jamy ust-nej, tak że pokarm nie może tam wrócić;podnoszą jednocześnie podniebieniemiękkie (ruchomy fragment tego sklepie-nia), zapobiegając przez to przesuwaniukęsa pokarmowego do przestrzeni w tyl-nej części nosa i zamykając nagłośniąuniesione wejście do krtani. Ostatniaczynność zapewnia drożność tchawicyi krtani, zabezpieczając stały dopływ tle-nu. Czasami, gdy nagłośnia nie zamkniewejścia do krtani odpowiednio wcześnie,pokarm albo płyn dostają się do krtani- zjawisko to zwane jest zakrztuszeniemsię. Jeśli to nastąpi, rozpoczyna się silnykaszel, który usuwa połknięte substancje.

PrzełykWejście do przełyku znajduje się bez-pośrednio za tchawicą. Tuż poniżej wcię-cia szyjnego w górnej części klatki pier-siowej przełyk zagina się lekko w lewoi krzyżuje od tyłu z oskrzelem głównymlewym. Następnie przechodzi przez prze-ponę i łączy się z wpustem żołądka.

Przełyk jest elastyczną rurą o długościokoło 25 centymetrów i średnicy prze-kroju równej 2,5 centymetra. Podobniejak reszta przewodu pokarmowego, jestzbudowany z czterech warstw. Wyście-ła go błona śluzowa, umożliwiająca łat-we przesuwanie pokarmu, podtrzymywa-na przez błonę podśluzową. Względniegrubą warstwę mięśniową tworzą włók-na okrężne i podłużne, przykryte od ze-wnątrz włóknistą warstwą ochronną (przy-danką łącznotkankową).

Nagłośnia

U góry: Zarzucanie treści żołądkowejdo przełyku jest często spotykane w okresieciąży; powiększona macica wpycha górnączęść żołądka do klatki piersiowej,zawracając jego zawartość do przełyku.

Poniżej: W czasie połykania jedzenie jestwpychane do przełyku przez mięśnie ustnejczęści gardła. Podniebienie miękkieprzemieszcza się, blokując wejście do częścinosowej gardła, a nagłośnia zamyka jamękrtani.


Budowa i położenie żołądka Żołądek jest położony wyżej, niż sądziwiększość ludzi-leży tuż pod przeponą. Jestto worek mięśniowy, służący jako zbiornikjedzenia, ze śliską warstwą okrywającą orazpofałdowaną błoną wewnętrzną, którawarstwą śluzu chroni się przed własnymi,kwaśnymi sokami trawiennymi. Sokiprzekształcają trafiające do żołądka jedzeniew papkę, która następnie przez pierścieńmięśniowy - zwieracz odźwiernika- przechodzi do dwunastnicy.

Płuca

Przełyk

Wątroba

Przepona

Śledziona

Warstwa śluzuwyścielającegożołądek

Fałdy błony wewnętrznejzawierającej komórkiwydzielające śluzi soki trawienne

Śliska warstwa —okrywająca

Podłużne -—

i okrężne warstwy mięśni

Pomiędzy żołądkiem i przełykiem niemożna odnaleźć struktury podobnejdo typowego zwieracza (np. pierścieniamięśniowego tworzącego zwieracz od-bytu). Powrotowi treści żołądkowej doprzełyku zapobiega aktywność warstwymięśniowej ściany przełyku oraz to, żeprzy przechodzeniu przez przeponę rur-ka, jaką jest przełyk, zostaje zaciśnię-ta. Jeśli zawiodą te mechanizmy, do-chodzi do wystąpienia refluksów, czyli

jściany żołądka

zarzucania treści żołądkowej do prze-łyku.

Lekarze używają pojęcia refluks, gdyw jakimkolwiek miejscu w organizmienastępuje przepływ płynu w złym kierun-ku. Jakkolwiek refluks kwaśnej zawar-tości żołądka jest najpospolitszy, podob-ne problemy mogą pojawić się równieżw innych układach.

Chociaż ze względu na częstość wy-stępowania refluks żołądkowy (dający

objawy nazywane potocznie zgagą) uzna-wany bywa za zjawisko normalne, tojednak może prowadzić do wystąpieniazaburzeń trawiennych.

Zarzucanie treści żołądkowej do prze-łyku jest najczęstsze u niemowląt orazludzi starszych, ale często też dokuczaosobom w średnim wieku. Powodowaćteż może dolegliwości w okresie ciąży,gdy powiększona macica wypycha zawar-tość żołądka do góry.

ŻołądekŻołądek jest workiem mięśniowym, le-żącym w górnej części jamy brzusznej.Jego górna część zwana wpustem łączy sięz przełykiem, a dolna, czyli odźwiernik,z dwunastnicą - pierwszą częścią jelitacienkiego. Ściana żołądka składa się z gru-bej warstwy mięśni, wyłożonej specjalnąbłoną śluzową z licznymi fałdami.

Żołądek jest przede wszystkim zbior-nikiem pokarmu. Błona wyściełająca wy-twarza duże ilości specjalnego soku, któryrozpoczyna trawienie, a zawiera kwasi enzymy. Jedzenie jest mieszane w żo-łądku z sokiem tak długo, aż powsta-nie miazga, która następnie zostaje prze-pchnięta do dwunastnicy. W miejscu po-łączenia tych dwóch organów widocznyjest rodzaj pierścienia utworzonego z mięś-ni (zwieracz odźwiernika); w chwili roz-kurczu przepuszcza on miazgę pokarmo-wą do dwunastnicy. Następnie jest onaprzepychana przez dalsze odcinki jelita,aż zostanie całkowicie rozłożona.

Zwieracz odźwiernika nadzorujący wyjś-cie z żołądka nigdy nie jest całkowiciezamknięty. Tak więc podczas przecho-dzenia fali perystaltycznej przez żołądekmałe ilości jego treści stale wydostają siędo jelita cienkiego.


Jelito cienkieDwunastnica przyłączona do dalszej częś-ci żołądka stanowi pierwszy odcinek je-lita cienkiego i w znaczący sposób wpły-wa na proces trawienia. Ma kształt pod-kowy otaczającej głowę trzustki.

Dwie warstwy mięśni w jej ścianie kur-czą się i rozkurczają naprzemiennie, prze-suwając tym samym pokarm wzdłuż jejświatła. Wewnątrz znajduje się warstwapodśluzówkowa, zawierająca liczne gru-czoły zwane gruczołami Brunnera, któ-re wydzielają ochronny śluz. Pomagaon uchronić dwunastnicę od samostra-wienia i uszkodzenia przez kwasy żo-łądkowe.

Najbardziej wewnętrzną warstwą jestbłona śluzowa, wydzielająca alkalicznysok dwunastniczy, bogaty w niektóre en-zymy trawienne. Sok ma także neutra-lizować kwaśny odczyn treści żołądko-wej. Komórki śluzówki muszą ciągle byćzastępowane nowymi. Mnożą się szybciejniż jakiekolwiek inne komórki ludzkie-go organizmu: co godzinę na każde 100 ko-mórek jest wymieniana jedna.

TrawienieCzęściowo nadtrawiony i upłynniony po-karm wchodzący do dwunastnicy zawieraduże ilości kwasu solnego. Tutaj jest onneutralizowany przez własne soki dwu-nastnicy oraz przez działanie soku trzust-kowego i żółci, które są transportowanez trzustki przewodem trzustkowym i z pę-cherzyka żółciowego przewodem żółcio-wym wspólnym. Te trzy rodzaje płynówsą odpowiedzialne za dalszy etap tra-wienia.

Jelito cienkie i grube

Dwunastnica

Krypty Lieberkuhna wydzielają enzymy trawienneoraz soki alkaliczne neutralizujące kwas żołądkowy.

Gruczoły Brunnera wydzielają śluz ochronny.

Dwunastnica

Błona podśluzówkowaWarstwa mięśniowa przesuwa pokarmprzez dwunastnicę. • , . -,- i

Naczynia krwionośne i limfatycznezaopatrujące komórki dwunastnicy

Przekrój ściany dwunastnicy

Kosmki, <lóre zwiększająpowierzchnię błony wewnętrznej.

Wspólne ujścieprzewodużółciowegowspólnegoi trzustkowegodo dwunastnicy

Dwunastnicałączy żołądek

z jelitemczczym.

Powyżej: Wężopodobnadwunastnica jest pierwszączęścią jelita cienkiegoprzyjmującą masę pokarmową

Jelitoczcze z żołądka i - dzięki wydzielanymOkrężnica enzymom - kontynuującą

procesy trawienia.

Okrężnica

Kątnica

Wyrostek robaczkowy

Jelitokręte

— Prostnica(odbytnica)

Po lewej: Dwunastnica, jelitoczcze i kręte tworzą jelitocienkie - końcową częśćukładu trawiennego. Jelitogrube jest także częściąprzewodu pokarmowego, alespełnia wyłącznie funkcjewydalnicze.

Dwunastnica mierzy około 25 centy-metrów. Od niej rozpoczyna się jelitoczcze, długości około 2,5 metra, którenastępnie przechodzi w jelito kręte. Gra-nica pomiędzy nimi nie jest ostra, wy-znacza ją wiele stopniowo pojawiającychsię zmian. Średnica jelita czczego wynosiokoło 3,8 centymetra, podczas gdy jelitokręte jest trochę węższe. To pierwsze matakże grubsze ściany, chociaż oba posia-dają dwie zewnętrzne warstwy mięśniów-ki i wewnętrzną warstwę błony śluzowejwyściełającą światło. Błona śluzowa jelitacienkiego posiada liczne fałdy okrężne,których wysokość i gęstość maleje w kie-runku jelita grubego.


Jelito czcze i kręte jest przyczepione do tylnejściany brzucha przez wachiarzowaty twórzwany krezką. To właśnie w jelicie czczymz pokarmu do krwi przechodzą składnikiodżywcze. Dlatego też ta część przewodupokarmowego jest bardzo dobrze zaopatrzonaw krew, dostarczaną przez liczne żyłyi tętnice.

Lokalizacja jelit

Pęcherzyk żółciowy

KrezkaW odróżnieniu od dwunastnicy, któralepiej lub gorzej jest jednak przymocowa-na do tylnej ściany brzucha, jelito czczei kręte są podtrzymywane przez elastycz-ną błonę zwaną krezką.

Ten wachlarzopodobny twór składa sięz dwu warstw otrzewnej. Ma on około15 centymetrów długości i jest przytwier-dzony do tylnej ściany jamy brzusznej.Koniec podtrzymujący jelita ma nato-miast około 5,5 metra długości. Szero-kość krezki, mierzona od jej podstawy ażdo jelit, wynosi prawie 20 centymetrów.Pozwala to obu częściom jelita cienkiegona wykonywanie w miarę swobodnychruchów w jamie brzusznej.

Funkcja jelita czczegoJelito czcze jest miejscem, w którym na-stępuje wchłonięcie z pokarmu substan-cji odżywczych potrzebnych organizmo-wi. Tym, co pozostaje, jest głównie wodai resztki pokarmowe. Proces wchłanianiazostaje zakończony w jelicie krętym.

Do wypełniania tej funkcji jelito cien-kie posiada odpowiednio wyspecjalizo-waną błonę wewnętrzną, dzięki którejw kontakt z pokarmem wchodzi możliwienajwiększa powierzchnia i wchłanianiejest niesłychanie wydajne.

Okrężnica

Dwunastnica

Jelito kręte

Pęcherz moczowy

Wnętrze jelita czczego tworzy sze-reg okrężnych fałd, których powierzch-nia oglądana pod mikroskopem oka-zuje się być złożona z delikatnych, pal-czastych wypustek zwanych kosmkami.Każdy taki kosmek mierzy około 1 mili-metra. Powierzchnia wchłaniania jest je-szcze większa, gdyż powierzchnia komó-rek pokrywających kosmki jest ufor-mowana w strukturę zwaną „brzeżkiemszczoteczkowym''.

WchłanianieJako że funkcją jelita czczegc jest prze-noszenie substancji odżywcz} h z po-żywienia do krwi, musi być v,ystarcza-jąco dobrze w nią zaopatrzone. Tętni-ce i żyły prowadzące krew do i ze ścianjelita biegną w krezce, przy czym ży-ły zbierające krew nie prowadzą wprostdo serca, ale łączą się z innymi żyła-mi jelitowymi, tworząc żyłę wrotną, któ-ra biegnie do wątroby. Oznacza to,że zanim wchłonięte substancje trafiądo innych części ciała, najpierw zostająwykorzystane i przetworzone w wątro-bie.

Odbytnica

Podobnie jak substancje odżywcze dokrwi, tak tłuszcze zostają wchłonięte przeznaczynie limfatyczne biegnące w kosmku.Każdy kosmek posiada w środku kanałlimfatyczny zwany też naczyniem mleczo-wym. Szczególny rodzaj bogatej w tłusz-cze limfy, odpływającej z jelit, jest na-zywany mleczem.

Jelito kręteJelito kręte - dolna część jelita cien-kiego - jest ostatnim etapem, przez któ-ry przechodzi pokarm w drodze do jelitagrubego. Ma około 3,5 metrów długości -łączy jelito czcze i dwunastnicę z jelitemgrubym i stanowi prawie połowę długościcałego jelita cienkiego.

Budowa jelita krętego jest podobna dobudowy dwu pozostałych części jelitacienkiego. Powierzchnia zewnętrzna jestchroniona przez otrzewną - błonę wy-ściełającą całą jamę brzuszną. Wnętrzeskłada się z dwóch warstw mięśni od-powiedzialnych za przesuwanie trawione-go pokarmu wzdłuż jelita, warstwy ślu-zówki i warstwy komórek wyściełającejświatło jelita.

UKŁAD TRAWIENNY/115

Położenie i budowa jelita krętego

Dwunastnica

Jelito czcze

Okrężnica

Jelito kręte

Okrężnica

Gruczoł

OtrzewnaTętnica

Naczynie limfatyczne

Światło jelita

Rzęski

Warstwymięśni

Warstwyśluzówki

Komórki śródbłonka

Jelito kręte jest ostatnią częścią jelita pokryta małymi, palczastymi wypustkami jelita, umożliwiające szybkie wchłanianiecienkiego, przez którą przechodzi pokarm. nazywanymi kosmkami (poniżej, po lewej). substancji odżywczych do krwi w naczyniachJego warstwa wewnętrzna (śluzówka) jest Efektem tego jest zwiększenie powierzchni włosowatych (poniżej, po prawej).

Krypty Lieberkuxhna KosmkiWłośniczki (kapilary)

RzęskiNaczynie

mleczowe

WątrobaWątroba spełnia dwie ważne funkcje:

wytwarza nowe związki oraz unieszkod-liwia trucizny i odpadki.

Narząd ten staje na drodze każdejkropli krwi opuszczającej jelita, a więcprzenoszącej wszystkie odżywcze substan-cje wchłonięte z pożywienia. Innymi sło-wy krew z jelit dopiero wtedy może trafićz powrotem do serca i płuc, gdy najpierwprzejdzie przez system żył w wątrobie, takzwany układ wrotny.

Wątroba jest największym narządemorganizmu - waży między 1,3 a 1,8 kilo-grama. Jest schowana pod przeponą i chro-niona przez dolne żebra przed uszkodze-niem. Wyróżnia się dwie jej części zwanepłatami: lewym i prawym, przy czymprawy jest zawsze większy i zajmuje zwyk-le całą górną część prawej strony jamybrzusznej. Lewy jest mniejszy i sięga zwy-kle środka tej okolicy po stronie lewej.Wybadanie całego dolnego brzegu wątro-by przeważnie nie jest możliwe, ale jeśli- w wyniku choroby - następuje jej powię-kszenie, wysuwa się spod prawego łukużebrowego i może być wyczuwany przyuciskaniu brzucha.

FunkcjePodobnie jak w każdym narządzie, zapodtrzymywanie procesów życiowych od-powiadają komórki działające na pozio-mie mikroskopowym.

W naukach medycznych twórcze ko-mórki wątroby są nazywane hepatocyta-mi. Są wyspecjalizowane w posługiwaniusię podstawowymi dla naszego organiz-mu substancjami - białkami, tłuszczamii węglowodanami.

Wytwarzanie białekBiałka są niezbędne dla odnowy i two-rzenia komórek w całym organizmie, dlawytwarzania hormonów, chemicznych in-formatorów naszego ciała oraz enzy-mów. Spożywamy białka w różnych po-staciach, tak pochodzenia zwierzęcego,jak i roślinnego, i z tych „surowych"białek wątroba musi stworzyć białka od-powiednie dla naszego organizmu, naj-pierw je rozbijając, a następnie przebu-dowując.

Upraszczając, proces ten, czyli synte-za białek, sprowadza się do pobraniaprzez hepatocyty surowych białek z krwiprzynoszonej przez żyły układu wrotne-go, zsyntetyzowania nowych białek przezenzymy wątrobowe i przekazania ichz powrotem do krwi. Produkty ubocznetego procesu nie zostają przekazane dokrwi.

Wytwarzanie węglowodanówWęglowodany są dużą grupą związkówchemicznych, zbudowaną z trzech pier-wiastków - podstawowych elementówbudulcowych żywej materii: węgla, tlenui wodoru.

Występują w pokarmach skrobiowych

i cukrowych, a potrzebujemy ich do wy-twarzania energii. Nasze mięśnie podczaspracy spalają cukier lub cukropodobnezwiązki - do tego procesu niezbędny jesttlen. Funkcją wątroby jest zorganizowa-nie paliwa w taki sposób, by mogło byćłatwo zużyte. Wykonuje to zadanie, prze-kształcając węglowodany w dwa rodzajezwiązków blisko spokrewnionych z czys-tym cukrem. Pierwszy to energia „in-stant", czyli glukoza. Drugim jest sub-stancja podobna do glukozy - glikogen,będący swoistym magazynem energii.Niedobór cukru szybko prowadzi douszkodzenia mózgu, dlatego jego poziomwe krwi musi być precyzyjnie nadzorowa-'ny i konieczne jest jego magazynowaniena okres wzmożonego zapotrzebowania(głodzenie, nagły wysiłek). Podobnie,w przypadku zbyt dużej ilości cukru wekrwi, nadmiar zostaje szybko usuniętyi zmagazynowany.

Przekształcenia tłuszczówTłuszcze są także niezbędne dla naszegoorganizmu. Przekształcane są przez wąt-robę do formy, w której mogą zostaćwbudowane lub mogą odnowić istniejącątkankę tłuszczową, zwykle warstwę pod-skórną, która działa jako izolator i amor-tyzuje urazy. Tłuszcz poza tym jest takżemagazynem energii.

Usuwanie odpadkówŻyły wątroby są wyściełane warstwą ko-mórek (od ich odkrywcy nazywanychkomórkami Kupffera), które spełniająfunkcję „odkurzacza" krwi. Wyławiająróżne zanieczyszczenia, np. bakterie, a tak-że nadmiar krwinek czerwonych (naszeciało „normalnie" wytwarza ich zbyt du-żo) i od razu przekazują je do przeróbkihepatocytom.

Z wszystkich wymienionych powyżejźródeł - z samej krwi, wytwarzania bia-łek, tłuszczów i w mniejszym stopniu węg-lowodanów - pochodzą produkty ubocz-ne, które gromadzą się w hepatocycie.Niektóre z nich, tak jak amoniak, którypowstaje podczas rozpadu białek, są tru-jące i hepatocyty od razu je neutralizują,wydalając do krwi nieszkodliwy mocznik.Odpady z krwi i przetworzonych tłusz-czów trafiają do żółci.

To samo dotyczy rzeczywistych trucizn,jakie spożywamy - takich jak alkohol -i oczywiście lekarstw. Jeśli lek ma miećdługie działanie, musi albo być opornymw stosunku do enzymów wątrobowych,albo też całkowicie omijać wątrobę.

KetonyNiezbędny dla organizmu jest stały do-pływ glukozy do krwi w celu realizacjiwszystkich funkcji życiowych oraz do-starczania tkankom energii. Kiedy spoży-cie glukozy jest niskie - np. podczasstosowania diety - rozbijane są białkai węglowodany. Rezerwy białkowe (głów-

nie w mięśniach) nie są zbyt duże i dlategowiele tkanek przestawia się na korzys-tanie z alternatywnego źródła energii,jakim jest spalanie produktów rozpadutłuszczów nazywanych ketonami.

Wyróżnić można trzy rodzaje ketonów:dwa typy ciał ketonowych (kwas aceto-octowy i kwas betahydroksymasłowy)oraz aceton. Aceton - produkt rozpadutłuszczów, jest wytwarzany równocześniez ciałami ketonowymi, nie spełnia jednakżadnej użytecznej funkcji. Ciała ketono-we zaś są natychmiast wykorzystywanejako źródła energii.

Gdy zabraknie glukozy, w tkance tłusz-czowej wytwarzane są ketony, które na-stępnie przenoszone z krwią do wątrobyulegają tam przebudowie do ciał ketono-wych. Później są uwalniane do krwio-biegu, skąd pobierają je niektóre narzą-dy (mięśnie, serce, mózg) i zużywają dlapotrzeb energetycznych. .

W zdrowiu i chorobieKetony pojawiają się we krwi dopierokilka godzin po posiłku. Gdy budzimysię rano, jesteśmy zwykle trochę zakwa-szeni ketonami: małe ich ilości są obecnewe krwi i moczu. Większość energii zuży-tej podczas porannej gimnastyki będziepochodzić ze spalonych przez mięśnie ciałketonowych, które znikną z krwi po ob-fitym śniadaniu.

Podczas stosowania diety odchudzają-cej albo ostrzejszych form głodzenia moż-na zaobserwować silniej wyrażoną kwasi-cę ketonową.

Kobiety w czasie porodu często ulegajątakiemu zakwaszeniu, jako że wysokipoziom ketonów we krwi zmniejsza tem-po akcji porodowej, ujemnie wpływającna zdolność macicy do efektywnych skur-czów. Często w takich sytuacjach stosujesię dożylne podawanie roztworu glukozy,co hamuje tworzenie ketonów.

Gdy brakuje glukozy, tkanka tłuszczo-wa jest rozkładana do kwasów tłuszczo-wych, które następnie są przenoszonedo wątroby, gdzie tworzą się ciała keto-nowe.

Wątroba posiada niezwykłą zdolnośćregeneracji - po operacyjnym usunięciujednego płata zostaje on zastąpiony przeznową tkankę w ciągu paru tygodni. Tylkow przypadku uszkodzenia komórek wąt-robowych nie następuje odnowa, a prze-ciwnie - dochodzi do ostrej niewydol-ności funkcjonowania narządu.

Wyobrażenie sobie skutków niewydol-ności wątroby, gdy zna się wielość jejfunkcji, nie jest trudne. Spadek pozio-mu cukru we krwi prowadzi do uszkodze-nia mózgu. Załamanie produkcji białek,w tym też odpowiedzialnych za krzep-liwość krwi, powoduje u pacjenta skłon-ność do krwawień oraz pojawianie sięinnych komplikacji, jak np. gromadzeniesię w jamie brzusznej płynu, co nazywamywodobrzuszem.


Jak pracuje wątroba

Przepona

Substancje odżywcze sądostarczane do wątroby poprzezżyłę wrotną, a utlenowana krew -..paliwo" komórek - przez tętnicęwątrobową właściwą...Przerobiona" krew gromadzi sięw żyłach wątrobowych i powracado serca. Odpadki są zbieraneprzez przewody żółciowe.

Tętnica wątrobowa

_ Żyła wrotna


Przewód żółciowy wspólny

Gałąź tętnicy wątrobowej —

Gałąź żyty wrotnej :—

Zatoka

.:. Hepatocyt

Kanaliki żółciowe

Żyła miedzyzrazikowa

Zrazik wątrobowy

Gałąź tętnicy wątrobowej

- Przewód żółciowy

Gałąź żyły wrotnej

Zrazik wątrobowy

Żyła miedzyzrazikowaprowadząca do żyłyśrodkowej

Płaty wątroby dzielą się na zraziki, które są otoczone przez żyłyi tętnice. Odgałęzienia tętnicy wątrobowej i żyły wrotnejdostarczają utlenowana krew i substancje odżywcze do zatokwewnątrz zrazika. które są zbiornikiem omywającym rzędykomórek wątrobowych (hepatocytow). Substancje przetworzonesą także wylewane do zatoki i transportowane przez żyłyśródzrazikowe. a odpadki są zbierane przez przewody żółciowe.

Żyła środkowa biegnąca do żyły wątrobowej

Od tętnicy wątrobowej i żyły wrotnej

I Odpadki z hepatocytowwydalane kanalikamiżółciowymi

Do żyły wątrobowej

Dopę- .cherzyka Iżóldo- — — — * -wego

Substancje odżywczei odpadki przenikają z zatoki

Hepatocyty uwalniajązsyntetyzowanesubstancje

118 / UKŁAD TRAWIENNY

ŻółćŻółć jest gęstym, gorzkim płynem bar-wy żółtej lub zielonkawej, wytwarzanymw wątrobie i magazynowanym w pęche-rzyku żółciowym. Uwalniana z niego dojelita cienkiego w odpowiedzi na pojawie-nie się pokarmu, jest niezbędna do tra-wienia tłuszczów.

Jako że zawiera resztki po zużytychi starych krwinkach czerwonych, staje sięteż częścią układu wydalniczego.

Codziennie w wątrobie powstaje okołolitra żółci. Mimo że 95 procent składustanowi woda, to jednak zawiera onaw sobie szeroki wachlarz związków che-micznych, wliczając w to sole żółciowe,sole mineralne, cholesterol oraz barwnikiżółciowe, które nadają jej tak charak-terystyczną barwę.

Wytwarzana jest nieprzerwanie w ma-łych ilościach przez każdą komórkę wą-troby. Wypływając z komórek, groma-dzi się w maleńkich kanalikach zloka-lizowanych pomiędzy grupami komóreki nazywanych kanalikami żółciowymi. Na-stępnie łączą się one w przewodziki mię-dzyzrazikowe zbierające żółć z czynno-ściowych elementów wątroby - zrazi-ków.

Z tych kanałów żółć spływa do zbior-czych przewodów nazywanych przewo-dami wątrobowymi. Jeśli żółć nie jestnatychmiast potrzebna do trawienia,spływa do pęcherzyka żółciowego - leżą-cej tuż pod wątrobą przechowalni, gdziepozostaje aż do chwili, gdy ma szansęodegrać rolę w procesie rozkładu tłusz-czów. Gdy pokarm - szczególnie ten za-wierający tłuszcze - pojawi się w dwu-nastnicy (pierwszej części jelita cienkie-go), wytwarza ona hormon - cholecys-tokinę.

Hormon wędruje z krwią do pęcherzy-ka żółciowego i, wywołując silne skurczejego ścian, wyciska żółć, która następ-nie spływa w dół kanału zwanego przewo-dem żółciowym wspólnym i przez małyotwór - zwieracz Oddiego - przechodzido światła jelita cienkiego.

Funkcje żółciZawarte w żółci sole mineralne, w tymi dwuwęglany, pomagają w neutralizacjikwaśnej, częściowo strawionej treści żo-łądkowej.

Sole żółciowe, które z chemicznegopunktu widzenia są solami sodowymikwasów glikocholowego i taurocholowe-go, rozbijają tłuszcze, ułatwiając pracęenzymom trawiennym.

Poza funkcją detergentów solom żół-ciowym jest także przypisywana rolaprzenośników w dalszych częściach jelita,co umożliwiałoby tłuszczom przechod-ze-

Bez żółci nasz organizm nie mógłby trawićtłuszczów. Wytwarzana jest w wątrobie,magazynowana w pęcherzyku żółciowym,a działa w jelitach. Każdego dnia powstajeokoło 1 litra żółci, która opuszcza wątrobęprzewodem wątrobowym wspólnym.Podczas trawienia sole żółciowe dwukrotniewracają do wątroby z krwią przynoszonąprzez żyłę wrotną.

nie przez ścianę jelita. Transportują takżewitaminy: A, D, E i K.

Nasz organizm jest bardzo konserwa-tywny w metodach wykorzystywania soliżółciowych. Nie są niszczone po uży-ciu, wręcz przeciwnie - w 80-90 pro-centach są przenoszone z powrotem wrazz krwią do wątroby, gdzie pobudzają wy-dzielanie żółci i jeszcze raz są wyko-rzystywane.

ZabarwienieZabarwienie żółci wynika z obecnościw niej barwnika zwanego bilirubiną. Jed-ną z wielu funkcji wątroby jest rozbijaniestarych i zniszczonych krwinek czerwo-nych. Gdy ma to miejsce, czerwony barw-nik krwi - hemoglobina - jest chemicznierozbijana i tworzy się zielona biliwer-dyna, która szybko przechodzi w żółto--brązową bilirubinę.

Transport żółci

Okrężnica


Pozostała, nie przetworzona część bili-werdyny nadaje żółci charakterystycznyzielonkawy odcień. Oprócz tego zabar-wia oraz częściowo odpowiada za zapachstolca, a także wzmaga aktywność jelit.

Obecność barwników żółciowych wpły-wa na kolor moczu. W świetle jelit biliru-bina podlega działaniu kolonizującychnasz przewód pokarmowy bakterii, któreprzekształcają ją w urobilinogen, przezkrew transportowany do nerek i uwal-niany z moczem.

Kiedy dochodzi do jakiegokolwiek za-burzenia w obrębie wątroby lub przewo-dów wątrobowych, poziom bilirubiny wekrwi podnosi się, co manifestuje się żół-tym zabarwieniem skóry oraz białkówekoczu. W takim przypadku za mało żółcispływa do jelit, stolec zatem ma kolorbladoszary.

Położenie pęcherzyka żółciowego

Kamienie żółcioweNawet podczas normalnego wytwarzaniażółci w wątrobie mogą się pojawić nie-prawidłowości w funkcjonowaniu pęche-rzyka żółciowego. Najczęstsze są proble-my związane z tworzeniem się kamieniżółciowych.

Są to twarde grudki zbudowane głów-nie z cholesterolu (złożonego związkuchemicznego), powstające już we wnętrzupęcherzyka żółciowego.

Wyróżnia się trzy odmiany kamieniżółciowych. Najpospolitsze są kamieniemieszane, zawierające zielony barwnikżółciowy oraz związek powstający w or-ganizmie podczas rozbijania tłuszczów,czyli cholesterol. Wytwarzane w seriach,liczących nawet do dwunastu sztuk, przy-legają do siebie ściankami, układając sięciasno w pęcherzyku żółciowym.

Kamienie cholesterolowe, jak nazwawskazuje, są utworzone przede wszystkimz cholesterolu. Najczęściej są to tworypojedyncze, które jednak mogą osiągaćnawet do 1,25 centymetra średnicy, po-wodując czasami całkowite zamknięcie

PrzewodyNaczynia krwionośne wątrobowe

Przewód wątrobowy wspólny -

Przewód pęcherzykowy

Fałdy błony śluzowej


żółciowy wspólny

Przewód trzustkowy

światła przewodu pęcherzykowego lubnawet żółciowego wspólnego.

Kamienie barwnikowe, zwykle niewiel-kie, ale bardzo liczne, składają się z połą-czonych z sobą cząstek zielonego barw-nika żółci. Pojawiają się zazwyczaj w prze-biegu schorzeń zaburzających skład krwi.

Pęcherzyk żółciowy może pomieścićokoło pół litra żółci. Opróżnia się do światłajelita przez otwór w ścianie dwunastnicypod wpływem zawartych w niej pokarmówtłuszczowych. Żółć może rozbić albozemulgować tłuszcze, podobnie jak czyniąto detergenty.

Po lewej: Żółć jest zielonkawympłynem, którego sole działają takjak detergenty. Podczas trawieniarozbijają globulki tłuszczu.

Rozdział 10

UKŁADYWYDALNICZE

Organizm posiada kilka sposobówwydalania produktów przemiany materii,które nie usunięte mogłyby doprowadzić dozatrucia. Proces ten dokonuje siępoprzez różne układy wydalnicze,które składają się z organówi gruczołów służących dowydalania substancjiresztkowych. Są to: układmoczowy z jego głównymiczęściami składowymi -pęcherzem moczowymi nerkami, a takżejelito grube, pęcherzykżółciowy i gruczołypotowe w skórze.

Kłębuszek nerkowy

Po prawej: Układ moczowy jest jednymz głównych układów wydalania. Składa sięz nerek, moczowodów. pęcherzamoczowego i cewki moczowej - przewodu,którym mocz przechodzi z pęcherzamoczowego do ujścia cewki moczowej.

UKŁADY WYDALNICZE /121

Mężczyzna Kobieta

Nerka

Moczowód

Macica

Spojenie tonowe

Prącie

Pochwa

WydalanieWydalanie jest procesem, za pomocą któ-rego ciało pozbywa się ubocznych produk-tów przemiany materii. Różne części or-ganizmu nieustannie wytwarzają własnesubstancje resztkowe, które muszą zostaćusunięte, jeśli organizm nie chce spo-wodować samozatrucia. Wiele organów,włączając płuca, nerki, wątrobę i jelitogrube, ma za zadanie do tego nie do-puścić.

Dziwnym może wydawać się myślenieo płucach jako narządzie wydalania, aledwutlenek węgla jest najważniejszym pro-duktem przemiany materii wydalanymz organizmu. Gdyby większa niż normal-nie ilość dwutlenku węgla rozpuściła sięwe krwi, wówczas krew stałaby się bardzokwaśna. Sytuacja ta sparaliżowałaby wie-le procesów chemicznych zachodzących

w organizmie i mogłaby doprowadzić dośmierci. Zjawisko to jest nazwane niewy-dolnością oddechową i może być ostat-nim stadium w przewlekłym zapaleniuoskrzeli.

Układ moczowyWiększość komórek naszego organizmuużywa w reakcjach chemicznych białka,przy rozkładzie którego w substancjachresztkowych zawsze pojawia się azot. Zausunięcie z krwi zużytych substancji za-wierających azot są odpowiedzialne ner-ki. Ich zadaniem jest również regulowanieilości wody, która wydostaje się z orga-nizmu, i utrzymywanie odpowiedniej rów-nowagi soli w ustroju.

Działania nerek są kompleksowe. Ner-ki otrzymują około 1 litra krwi w każdej

minucie. Krew ostatecznie dociera dofiltra na końcu jednej z cewek (któ-rych jest 2 miliony w każdej nerce),gdzie następuje jej rozdział, tak że skład-nik wodny krwi (osocze) wchodzi docewek, podczas gdy większość pozosta-łych składników zostaje we krwi. Fil-trowany płyn przechodzi przez długiecewki nerek, w rezultacie czego więk-szość wody, soli oraz innych cennychsubstancji jest z powrotem wchłoniętaprzez krew. Część wody, mocznika i in-nych zużytych produktów jest przekazy-wana w formie moczu wzdłuż dwóch ka-nałów do pęcherza moczowego.

Nerki nieustannie produkują mocz, za-równo w dzień, jak i w nocy. W ciągudoby mogą wytworzyć około 2 litrów, aleilość ta może się zmieniać. Delikatna

122/UKŁADY WYDALNICZE

kontrola równowagi poziomu wody za-wartej w organizmie dokonuje się dzię-ki kanalikom nefronów, które mogą po-chłaniać mniejszą lub większą ilość prze-pływającego przez nie, filtrowanego pły-nu. W przypadku odwodnienia organiz-mu polecenie wchłonięcia większej ilościwody pochodzi od hormonu ADH (hor-mon antydiuretyczny), który jest uwal-niany do krwi przez tylny płat przysadkimózgowej. Całkowita objętość wydalane-go moczu pozostaje na prawie tym sa-mym poziomie, ale może on być rozpusz-czony w mniejszej lub większej ilościwody i stąd posiadać odpowiednio mniej-sze lub większe stężenie.

Bardzo podobny system kontroluje ró-wnowagę poziomu soli, a mianowiciehormon zwany aldosteronem, wydzielanyprzez usytuowane tuż nad nerkami nad-nercza, oddziaływuje na nefron i sprawia,że wchłania on dawkę soli zgodną z po-trzebami organizmu.

Pęcherzyk żółciowyŻółć jest składowana w pęcherzyku żół-ciowym, który wydalają do dwunastnicy,gdy spożyjemy pokarm zawierający tłusz-cze. Dzieje się tak dlatego, że żółć zawierasubstancje, które rozkładają duże kulkitłuszczu na mniejsze drobiny, co sprawia,że stają się łatwiejsze do wchłonięcia -proces ten nazywa się emulsyfikacją. Takwięc działanie żółci nie tylko eliminujew pożyteczny sposób zbędne produktyz wątroby, ale również odgrywa ważnąrolę w trawieniu pokarmu (patrz strona118).

JelitaPo wejściu pożywienia do żołądka jestono rozkładane przez kwasy, aż stajesię płynną papką. Następnie przecho-dzi do jelita cienkiego, gdzie ma miej-sce prawdziwy proces trawienia i wchła-niania wszystkich potrzebnych skład-ników odżywczych. W końcu przemiesz-cza się do okrężnicy, czyli inaczej jelitagrubego. Jest to długi, szeroki kanał,który zaczyna się w prawym, dolnymrogu jamy brzusznej, następnie idziew górę i zakręca na kształt podkowy,zanim dojdzie do swego końca, czyliodbytu.

Podczas przejścia przez jelito grube to,

Skóra

Tchawica

co pozostało po właściwym pożywieniu,stopniowo utwardza się, ponieważ zawar-ta w nim woda przechodzi do krwi przezściankę jelita. Końcowa postać niepo-trzebnych produktów, czyli masy kało-wej, zależy od tego, ile wody zostałowchłonięte.

Większość składników kału to po pro-stu resztki jedzenia po usunięciu z nichskładników odżywczych. Spornym jest,czy proces ten można nazywać wydala-niem, ale jelito z pewnością posiada praw-dziwe wydaliny, które zawierają produk-ty metabolizmu komórkowego w postaciżółci.

Gruczoły potoweW gorące dni organizm traci dużo solii wody w postaci potu. Pot jest wytwarza-ny przez znajdujące się w skórze gruczołypotowe, których jedyną funkcją jest regu-lowanie temperatury ciała, ponieważ or-ganizm pozbywa się ciepła wraz z paro-waniem potu ze skóry.

Jednak jeśli ktoś nie pociłby się wcaleprzez cały dzień, wówczas nadmiar solii wody zostałby z łatwością wydalonyprzez nerki. Dlatego też z całą pewnościąmożna powiedzieć, że pot nie spełnia nie-zbędnych funkcji w oczyszczaniu ciałaz produktów ubocznych.

Ptuco

Wątroba

- Pęcherzyk żółciowy

IPęcherz moczowy

Cewka moczowa

Jak organizm oczyszcza sięz pozostałości przemiany materii

Oto metody oraz układy, dzięki którym organizmpozbywa się zużytych substancji głównie skutkówtrawienia i różnych procesów metabolicznychkoniecznych dla utrzymania życia.

Skóra wydala wodę i sól, pochodzące z pożywienia,poprzez pory gruczołów potowych.

Płuca wydalają dwutlenek węgla, pochodzącyze spalania glukozy jako paliwa, i pewne ilości wodypoprzez tchawicę, krtań, gardło i jamę nosową.

Wątroba i pęcherzyk żółciowy wydalają bilirubinę,pochodzącą z rozkładu hemoglobiny w śledzionie; jestona później poprzez żółć wydalona w kale.

Nerki poprzez pęcherz i cewkę moczową wydalająmocznik, pochodzący z wykorzystania przez komórkibiałka, oraz wodę i sole mineralne.

Jelito grube poprzez odbyt wydala kał - pozostałośćjedzenia - po usunięciu z niego składników odżywczych.


Jelito grubeNaukowcy dzielą jelito grube na czteryczęści: wyrostek robaczkowy, jelito ślepe,okrężnicę i odbytnicę. Jelito ślepe orazwyrostek robaczkowy, który od niegoodchodzi, są zamkniętymi drogami nieposiadającymi żadnej znanej funkcji w or-ganizmie.

Dalsza część jelita grubego to okrężni-ca wstępująca. Biegnie prosto wzdłuż pra-wej strony jamy brzusznej. Około 2 do3 centymetrów od niższego końca znaj-duje się złączenie w kształcie litery T,gdzie jelito kręte (ostatnia część jelitacienkiego) uchodzi do jelita grubego.

W prawej, górnej części jamy brzusznej,tuż pod wątrobą okrężnica skręca w lewo.Następnie przechodzi w poprzek organiz-mu pod żołądkiem i biegnie w dół po lewejstronie ciała, dochodząc do miednicy,gdzie jej przedłużeniem jest odbytnica.

Pierwszy zakręt okrężnicy po prawejstronie jest nazwany zgięciem wątrobowym;drugi zakręt, wtedy gdy skręca w dół -zgięciem śledzionowym. Część okrężnicy,która przecina organizm, jest nazwanapoprzecznicą, stąd też część biegnącąw dół organizmu określa się jako okręż-nicę zstępującą.

Okrężnica jest zdecydowanie największączęścią jelita grubego, o długości 1,3 metra.Zadaniem okrężnicy jest przesuwanie ma-sy kałowej do odbytnicy, co odbywa się zapomocą ruchów robaczkowych, oraz po-chłanianie soli i wody dostarczonych z je-lita cienkiego. Woda pochodząca z płyn-nych resztek procesu trawienia jest wchła-niana przez krew. Okrężnica wstępują-

0<ri,viin.jWstępują: ,

"Hrerzbiodrow,'

Okrężnicapoprzeczna

Okrężnicazstępująca

Kręgosłup

Wyrostokiobacz<ovvv

Kośćkrzyżowa

Powyżej i na lewo: Okrężnica i odbytnica.Okrężnica przesuwa pozostałości przemianymaterii w kierunku odbytu przez odbytnicę.W tej części układu wydalniczego częstowywiązują się stany zapalne prowadzącedo wrzodziejącego zapalenia okrężnicy(ilustracja po lewej).

ca i 2/3 poprzecznej, razem z jelitem cien-kim są zaopatrywane w krew z tętnicykrezkowej górnej. Od zgięcia śledziono-wego krew przechodzi tętnicą krezkowądolną do pozostałej części jelita. Obydwanaczynia krwionośne są gałęziami aorty.Dopływy żyły wrotnej przekazują krewz jelit do wątroby.

Zapalenie okrężnicyZapalenie okrężnicy jest zapaleniem błonyśluzowej okrężnicy. Istnieją dwa rodzajetego schorzenia: ostre zapalenie okrężni-cy, które jest często skutkiem infekcji lubalergii i trwa tylko krótką chwilę, orazprzewlekłe albo wrzodziejące zapalenieokrężnicy - o wiele bardziej niebezpiecz-ne, gdyż może wywołać poważne kompli-kacje i wymaga długiego leczenia. Przew-lekłe zapalenie okrężnicy częściej występu-je u ludzi od 20. do 40. roku życia, alemoże pojawić się u osób w każdym wieku.

124 / UKŁADY WYDALNICZE

Anatomia odbytnicy i odbytu

Splot żylnyodbytniczy zewnętrzny

Zwieracz wewnętrznyodbytu

OdbytnicaWiele problemów nastręcza laikom od-różnienie odbytnicy od odbytu. Odbytjest tylko wąskim otworem otoczonymprzez pierścień mięśnia, który łączy od-bytnicę, najniższą część jelita grubego,ze środowiskiem zewnętrznym. Głównymzadaniem odbytu jest wstrzymywanie ka-łu, podczas gdy odbytnica funkcjonujejako jego zbiornik. Przy normalnie dzia-łającym odbycie i odbytnicy człowiek mo-że opróżniać jelita w dogodnym dla sie-bie momencie, a nie w chwili gdy masakałowa zakończy wędrówkę przez jelitogrube.

Sama odbytnica, tak jak reszta jeli-ta, składa się z umięśnionego przewoduwyłożonego nabłonkiem błony śluzowej.Nabłonek w odbytnicy zawiera gruczoły,

które produkują śluz potrzebny do sma-rowania stolca, tak aby ułatwić jego wy-dostanie się na zewnątrz. Mięśniowaczęść odbytnicy kurczy się podczas od-dawania kału, ale w innych sytuacjach jestzdolna do napinania się i wydłużania.Daje to możliwość działania odbytnicyjako zbiornika kału.

OdbytKanał odbytowy (długości około 3 cm)jest końcową częścią odbytnicy. Prze-chodzą przez niego nie strawione re-sztki pokarmu wydalane w postaci stol-ca.

Masa kałowa składa się zwykle z 75 pro-cent wody i 25 procent substancji sta-łych. Część zawartej w niej wody jestśluzem, którym wysmarowany jest prze-

wód pokarmowy, a który ułatwia wydo-stanie się stolca z organizmu. Z substan-cji stałych około 1/3 to bakterie, 1/3 sta-nowią nie przetrawione tłuszcze i białka,a pozostała część to błonnik albo nie-strawne resztki pokarmu lub fragmentyjedzenia pochodzenia roślinnego, którenie zostały strawione.

Kolor kału jest określany przez barw-niki żółci (produkty rozpadu chemicz-nego czerwonych krwinek) zwane ster-kobiliną i bilirubiną. Barwniki żółci po-magają również w wyjaławianiu i odwad-nianiu kału.

Przykry zapach kału jest wywołanyprzez działanie bakterii w jelicie (którewytwarzają różnorodne związki azotowe)oraz siarkowodoru, który wydziela typo-wy zapach „zgniłego jaja".

Kontrola jelit

Zwieracz wew

Zwieracz zewnęlr/n,odbytu

Odbyt

Jak dochodzi do usunięcie kałuW czasie gdy kał zbliża się do końcaswojej wędrówki wzdłuż jelit, stopniowostaje się coraz gęstszy, ponieważ płyny sąwchłaniane przez organizm, a stałe od-pady popychane w kierunku odbytnicy.Na końcu odbytu znajdują się dwa pier-ścienie mięśni zwane zwieraczami - we-wnętrzny i zewnętrzny. Zwykle te dwazwieracze zamykają odbyt, ale w trakciewypróżnienia, czyli usuwania kału, roz-luźniają się, zezwalając w ten sposób najego wyjście. Zwieracz wewnętrzny (któryjest kontrolowany przez układ autonomi-czny), gdy stwierdzi obecność kału, roz-luźnia się, umożliwiając mu przejście doodbytu. Zwieracz zewnętrzny jest celowozamknięty (zdolność, której uczymy sięw okresie niemowlęcym) aż do dogod-nego momentu, w którym możemy wyda-lić kał. Aby ułatwić mu wyjście z odbytu,tkanka wyściełająca kanał wydziela płynnawilżający zwany śluzem.

Wyrostek robaczkowyWyrostek robaczkowy jest wąskim frag-mentem jelita w kształcie rurki przypomi-nającej ogon, która jest umiejscowiona napoczątku jelita grubego. Koniuszek wy-rostka jest zamknięty, drugi koniec łą-czy się z jelitem ślepym. Wyrostek możemieć długość do 10 centymetrów i około1 centymetra średnicy. Występuje tylkou ludzi, pewnych gatunków małp i u wom-batów. Inne zwierzęta w tym samym

Poniżej: Wyrostek robaczkowy jestbezużyteczną częścią jelita grubegoo nieznanych funkcjach.Jedynym momentem, kiedy odczuwamy,że posiadamy ten fragment jelit, jest jegostan zapalny (zbliżenie w kółku).


Kontrola jelit jest kierowana przez mózg,który przesyła sygnały do mięśnia zwieraczazewnętrznego, aby pozostawał zamkniętydo czasu, kiedy zaistnieje możliwośćwypróżnienia się. Sygnały te nawet przezkilka godzin tłumią chęć pozbycia się kału.

miejscu co wyrostek robaczkowy posia-dają narząd, który funkcjonuje jako do-datkowy żołądek i w którym błonnik,czyli włóknista część roślin, jest trawionyprzez bakterie. Można sądzić, że w trak-cie naszej ewolucji w ciągu wieków, wrazze spożywaniem mniejszej ilości błonnikazastępowanego mięsem, ten specjalny na-rząd nie był już potrzebny w procesietrawienia. Z tych powodów wyrostekrobaczkowy może być opisany jako po-zostałość po procesie ewolucji człowieka.

Zapalenie wyrostka robaczkowegoWiadomości, jakie posiadamy na tematwyrostka robaczkowego, zdają się prze-czyć sobie nawzajem. Z jednej stronywydaje się, że jego głównym zadaniem,które wyznaczyła mu natura, jest obronaprzed infekcją w niższej części jelit. Po-dobnie jak migdałki i węzły limfatycz-ne, zawiera dużo tkanki chłonnej służącejdo tego celu, równocześnie jednakw chwili, gdy wyrostek robaczkowy ulegazakażeniu, następuje zapalenie, któregoskutkiem może być konieczność jego usu-nięcia. Z drugiej strony posiadanie wyro-stka robaczkowego nie jest koniecznymwarunkiem naszego zdrowia. Wyrostekmoże zostać usunięty we wczesnym okre-sie życia, co nie odbija się na funkc-jonowaniu organizmu.

W warunkach fizjologicznych wyros-tek robaczkowy niemal zupełnie się kur-czy w wieku około 40 lat.

Położenie wyrostka robaczkowego

Okręznicapoprzeczna

Wyrostek robaczkowyw stanie zapalnym

OdbytnicaOkręznica

esowata

NerkiCzłowiek posiada dwie nerki, które leżąna tylnej ścianie jamy brzusznej. Z wnę-trza każdej nerki wychodzi przewód zwa-ny moczowodem, który biegnie wzdłużtylnej ściany jamy brzusznej i wchodzido pęcherza moczowego. Kanalik wy-chodzący z pęcherza jest nazywany cewkąmoczową. U kobiet jej otwór znajduje siędo przodu od ujścia pochwy, a u męż-czyzn na końcu prącia.

Nerki zawierają tysiące maleńkich jed-nostek filtrujących, czyli nefronów. Każ-dy nefron może być podzielony na dwieważne części: kłębuszek nerkowy orazcewkę, w których woda i potrzebne skład-niki odżywcze są odciągane z krwi.

Kłębuszek nerkowy składa się z kłębkamałych naczyń włosowatych, które posia-dają bardzo cienkie ścianki. Woda i pro-dukty przemiany materii mogą zatemłatwo przenikać do cewki znajdującej siępo drugiej stronie. System naczyń włoso-watych nerek jest tak duży, że jest zdolnydo przefiltrowania około 130 mililitrówkrwi w każdej minucie.

Otwory w ściankach naczyń włosowa-tych tworzą sito biologiczne i są tak małe,że drobiny powyżej pewnego rozmiarunie mogą przez nie przenikać. Gdy nerkizostają zainfekowane, kłębuszki nerko-

we znajdują się w stanie zapalnym i si-to przestaje działać wybiórczo, pozwala-jąc większym cząsteczkom przechodzićdo moczu. Albumina jest jedną z naj-mniejszych drobin białka, która znajdujesię w moczu. Dlatego też lekarze, abysprawdzić, czy nerki funkcjonują prawid-łowo, badają poziom zawartości białkaw naszym moczu.

Cewki przechodzą między kłębuszkaminerkowymi do układu odprowadzającegomocz, którym ostatecznie odpływa on dopęcherza moczowego. Każdy kłębuszeknerkowy jest otoczony przez torebkę Bow-mana, która jest początkiem jego cewki.Właśnie tutaj prawie cała przefiltrowanawoda i sól są powtórnie wchłaniane,powodując w ten sposób odpowiedniestężenie moczu. Wtórna absorbcja wodyodbywa się dzięki bardzo skomplikowa-nemu systemowi posiadanemu przez naszorganizm, w którym hormon uwalnianydo krwi przez przysadkę mózgową zmie-nia przepuszczalność cewki (jej zdolnośćdo ponownego wchłaniania wody).

W czasie gdy hormon znajduje się wekrwi, cewka pozwala na wtórną absorb-cję znacznej ilości wody. Gdy hormonjest „wyłączony", cewka staje się mniejprzepuszczalna i większość wody prze-

W jaki sposób nerki kontrolują ciśnienie krwi

Nadnercze

Krewpodniskimciśnieniem

.Wydalaniemoczu o mniejszejzawartości soli

Pęcherz moczowy

Renina

Angiotensyna

Aldosteron

Zwężenietętniczeki wzrostciśnienia krwi

chodzi w skład moczu. Proces ten jestnazwany diurezą, a odpowiedzialny zaniego hormon nazwano hormonem an-tydiuretycznym (ADH). W pewnych wa-runkach, takich jak moczówka prosta(diabetes insipidus, której nie należy my-lić z diabetes mellitus, czyli cukrzycą),hormonu tego może brakować. Wtedypacjent nie może utrzymać wody i traci jejznaczną ilość w moczu, a więc musiuzupełniać brak poprzez większe spożyciepłynów.

Inny hormon, aldosteron, wydzielanyprzez nadnercze umieszczone tuż nadnerkami, jest odpowiedzialny za wymianęsoli sodowej na sól potasową, pomagającw ten sposób kontrolować ciśnienie krwii równowagę poziomu soli w organizmie.Hormon przytarczyc, inny hormon wy-dzielany przez cztery małe gruczoły scho-wane za tarczycą, reguluje wchłanianieniezbędnego wapnia, z kórego są zbudo-wane nasze kości i zęby.

Wysokie ciśnienie krwiNerki regulują poziom soli w organizmiei wytwarzają hormon zwany reniną. Po-ziom reniny zależy od poziomu soli, któryz kolei jest regulowany przez oddziaływa-nie hormonu nadnerczy - aldosteronu -na cewki nerkowe. Renina uaktywniainny hormon, angiotensynę, który mapodwójne działanie: po pierwsze zwężatętniczki i powoduje wzrost ciśnienia krwi;po drugie sprawia, że nadnercze wydzielaaldosteron, powodując w ten sposób za-trzymanie przez nerki soli i przez to dal-szy wzrost ciśnienia krwi.

Na lewo: Nerki wydzielają reninę, którauaktywnia angiotensynę, kiedy ciśnienie jestmałe, przez co zwężają się tętnice,powodując wzrost ciśnienia. W tym samymczasie nadnercze produkuje aldosteronprzyczyniający się do zatrzymanie soli, corównież podnosi ciśnienie krwi i wstrzymujewytwarzanie reniny.

Po prawej: Nerka i jej części składowe.Tętnica nerkowa przenosząca krew do nerkidzieli się na tętnice łukowate i w końcu natętniczki doprowadzające. Wszystkie kończąsię w kłębuszkach nerkowych (patrzzbliżenie). Krew jest filtrowana przez ścianękłębuszka i przechodzi do kanalikanerkowego. Podstawowe składniki krwi(białko, krwinki białe i czerwone)są zbyt duże, aby przeniknąć przezpółprzepuszczalną błonę kłębuszkanerkowego, ale większość substancji(np. woda, sole i hormony) może przez niąprzejść. Następny etap nazywa sięselektywnym zwrotnym wchłanianiem(dalej na prawo). Surowce koniecznedla organizmu są wchłaniane przez kapilarypoprzez ścianę kanalika. Gdy krew jestdokładnie przefiltrowana, opuszcza nerkężyłą nerkową, a substancje resztkowe sąwydalane w moczu.


Układ filtracyjny nerek

Filtrat przepływający z układui - , krwionośnego^'

kanalika nerkowego

Pożyteczne— składniki filtratu

są wchlnianedokrw

Moczowód -;—

Mocz

Pęcherz moczowyPęcherz moczowy jest umięśnionym or-ganem o grubych ściankach, który leżyw dolnej części miednicy pomiędzy spoje-niem łonowym i odbytnicą. Jest to woreko czterech ścianach w kształcie lejka przy-pominający piramidę wywróconą szczy-tem ku dołowi. Podstawą tej piramidy jestpowierzchnia, na której spoczywa jelitocienkie, lub w przypadku kobiet -macica.

Ściany pęcherza składają się z licznychwarstw mięśni, które są w stanie rozciągaćsię, podczas gdy pęcherz napełnia się,a następnie kurczyć się w trakcie opróż-niania. Nerki przepuszczają prawie stałystrumyk moczu płynący moczowodamido pęcherza. Pęcherz nie działa jednakjak balon, którego ciśnienie w trakcienapełniania ciągle wzrasta. Włókna mię-śniowe pęcherza pozwalają bowiem naznaczne jego powiększanie poprzez do-stosowywanie się do ilości moczu aż domomentu, kiedy jest prawie pełny. Gdyzaczyna stawiać opór, odczuwamy ko-nieczność oddania moczu.

Dwa moczowody - przewody, poprzezktóre mocz przechodzi z nerek do pęcherza,wchodzą do niego niedaleko tylnych rogówgórnej powierzchni. Uchodząc do pęche-rza, przebijają skośnie jego ścianę, wskutekczego rozciągnięcie pęcherza zamyka ichujścia, zapobiegając cofaniu się moczu.

Mocz wydostaje się z organizmu przezcewkę moczową, która ma swój początekw najniższym punkcie pęcherza. Normal-

nie otwór ten jest zamknięty przez zwie-racz - okrężny mięsień, który kurczy sięw celu zagrodzenia ujścia. W czasie od-dawania moczu zwieracz rozluźnia sięwraz ze skurczem mięśni ścian pęcherza.

Cewka moczowa dorosłego mężczyz-ny osiąga przeciętnie 20 centymetrówdługości i składa się z trzech części. Pierw-sza lub sterczowa część ma długość oko-ło 3-4 centymetrów i przechodzi odotworu u wylotu pęcherza, przez środekgruczołu krokowego. Środkowa część ce-wki u mężczyzn ma długość tylko 12milimetrów i jest często nazywana częściąbłoniastą cewki moczowej.

Ostatnia, najdłuższa część (około 12 cen-tymetrów) nazwana jest częścią gąbczastącewki moczowej. Znajduje się w obrębieprącia i otwiera się ujściem zewnętrznymna szczycie żołędzi.

U kobiet cewka moczowa jest znaczniekrótsza i funkcjonuje tylko jako kanał dowydalania moczu. Ma średnicę 1 centy-metra i jest otoczona przez gruczoły ślu-zowe. Fakt, że jest tak krótka, a jej ujścieznajduje się na stosunkowo odkrytymi zanieczyszczonym obszarze, wyjaśnia,dlaczego kobiety często cierpią na zaka-żenie dróg moczowych.

MoczZawartość płynu wewnątrzkomórkowe-go podlega bardzo ścisłym ogranicze-niom. Pewne substancje toksyczne, takie

Przekrój cewki moczowejMęska

Część sterczowacewki moczowej

Część błoniastacewki moczowej

Pęcherz Gruczoł krokowy

Wzgórek nasienny

Dno miednicy

Gruczoł Cowpera

Ujście gruczołu Cowpera

Żeńska

Zwieracz cewkiPęcherz moczowej

Ciało jamiste

Cewka moczowa

Ciało gąbczaste I

Otworygruczołów śluzowych

Dnomiednicy

Pochwa

Zołądż | Ujście cewki.' moczowej

jak mocznik i kwasy, są ciągle wytwarza-ne przez organizm i muszą być wyelimi-nowane, tak aby utrzymać ich koncentra-cję we krwi na dopuszczalnym poziomie.Zawartość innych substancji, takich jaksól i woda, musi być również utrzymywa-na w ścisłych granicach. Proces ten, zwa-ny homeostazą, jest głównym zadaniemnerek. Bez wątpienia organizm potrzebu-je podatnego na zmiany, elastycznegosystemu, szczególnie, że pobór płynówwaha się od zera aż do 10 litrów dziennie.

Skład moczu ostatecznie wydalanegozależy od tego, jakie substancje toksycz-ne wytwarza organizm. W rzeczywistościwszystko, co znajduje się w moczu, jestrównież obecne we krwi, różne jest tylkostężenie - to w moczu musi być bardzozmienne, tak aby to we krwi utrzymywaćw ścisłych granicach. Przykry zapach,często łączony z moczem, jest związanyz jego rozkładaniem przez bakterie po-chodzące z powietrza. Zapach świeżegomoczu nie jest tak nieprzyjemny. .

Cały proces jest niezmiernie delikat-ny i złożony, a jego końcowym efektemjest płyn, w którym substancje resztkowei zmienna ilość innych produktów, takichjak sód, mogą być usunięte z organizmu.Codziennie około 1200 litrów krwi prze-pływa przez nerki i w efekcie tworzy sięokoło 110 litrów filtratu, który prawiew całości jest ponownie wchłaniany dokrwi, pozostawiając jedynie około 1 litramoczu. Przechodzi on nieprzerwanie z ne-rek przez moczowody do pęcherza i jestśrednią ilością wydalaną w ciągu jednegodnia.

Kontrola pęcherzaW normalnych warunkach pęcherz mo-czowy dorosłego człowieka może utrzy-mać bez żadnego poczucia niewygodyokoło 1/4 litra moczu, a opróżnianie(oddawanie moczu) następuje, zanim zbie-rze się 1/2 litra. W trakcie napełnianiapęcherza napięcie mięśni ścian przesyłasygnały do rdzenia kręgowego.

U małego dziecka sygnały te powodująautomatyczne opróżnianie, co jest czyn-nością odruchową. Po nabyciu umiejęt-ności oddawania moczu w toalecie od-ruch jest stopniowo eliminowany dziękikontroli z wyższych ośrodków w mózgu.Jeśli sygnał pochodzący z pełnego pęche-rza pojawi się w niewygodnej dla naschwili, mózg wysyła bodziec nakazującyścianom pęcherza rozluźnienie i w tensposób pozwala na dalsze wypełnianie,zanim ponownie dotrze do niego nowysygnał.

Na lewo: Cewka moczowa u kobieti mężczyzn narysowana w odpowiedniejskali. Zauważ odległość pęcherzamoczowego od ujścia cewki moczowejna każdym rysunku: u kobiet cewkamoczowa jest znacznie krótsza i w związkuz tym bardziej narażona na zakażenia.


Gruczoły potoweTradycyjnie przyjmuje się, że normalnatemperatura ciała wynosi 37° C, chociażistnieją pewne różnice i fluktuacje w zale-żności od osoby. Ważne jest, aby normal-na temperatura albo temperatura wnęt-rza ciała była utrzymywana na mniej wię-cej stałym poziomie. Jeśli temperatura nazewnątrz zbytnio wzrasta, temperaturawnętrza ciała nie zmienia się dzięki po-zbyciu się ciepła przez gruczoły potowew formie potu.

Niewielka ilość ciepła jest wydalanakażdego dnia bezpośrednio przez płucai poprzez skórę bez udziału gruczołówpotowych. Nie trudno jednak wyobrazićsobie, że jest to dość mało wydajny spo-sób utraty ciepła. Metoda ta nie jestspecjalnie podatna na zmiany, gdyż niemożna zwiększyć oddychania, gdy tylkotemperatura na zewnątrz wzrasta.

W zasadzie większość ciepła traconegow ciągu dnia jest uwalniana dzięki poce-niu się. Ciekły pot paruje zwykle ze skóry,zanim może być zauważony i z tegopowodu proces ten jest nazywany „nieod-czuwalnym poceniem". Właśnie to poce-nie umożliwia utratę ciepła, działając we-dług zasady, że ciecz, aby parować, po-trzebuje energii, podobnie jak przy za-mianie gotującej się wody w parę wodną.U ludzi energia ta pochodzi z powierzchniskóry, a skutkiem parowania potu jestzużycie pewnej ilości ciepła i energii, któ-re powoduje nasze ochłodzenie. Gdy jes-teśmy tak rozgrzani, że pot zaczyna sięz nas „lać", oznacza to, że układ osiąg-nął moment krytyczny, do którego możeznosić tę sytuację, i pracuje na najwydaj-niejszym stopniu fazy zwanej „nieodczu-walną".

Rodzaje gruczołów potowychCiało jest pokryte gruczołami potowymiwytwarzającymi płyn. Przed okresem doj-rzewania funkcjonuje tylko jeden ich ze-staw - gruczoły potowe typu ekrynowe-go, które są rozmieszczone na całym cielez wyjątkiem warg i niektórych częścinarządów płciowych. Wiele z tych gru-czołów znajdujących się w gruboskór-nych częściach, takich jak wewnętrznastrona dłoni i podeszwy stóp, jest kon-trolowanych tak przez system nerwowy,jak i przez niektóre hormony. Oznacza to,że działają zarówno pod wpływem zmiantemperatury, jak i innych warunków- stąd spocone dłonie, gdy jesteśmy pod-ekscytowani, i nieoczekiwane klimaktery-czne napady zaczerwienienia twarzy.

Drugie, gruczoły apokrynowe, są o wie-le bardziej skomplikowane od gruczołówtypu ekry nowego. Pod mikroskopem wy-glądają jak mocno zwinięte zwoje glist.Rozwijają się i zaczynają funkcjonowaćw okresie dojrzewania, znajdują się podpachami, w pachwinach i w obwodziepiersi. Nie są połączone z układem ner-wowym, ale gęsta, mleczna substancja,jaką wytwarzają, powoduje przykry za-

Skóra właściwa

Tworzenie korfttrakWyściółka przewodu

• Włos

.71Naskórek

Przewód wyprowadzającygruczołu R«łowego

Zaopatrzenie gruczołupotowego w krew

Przewód wyprowadzającygruczołu potowego

Tkanka podskórna

Powyżej: Z naczyń krwionośnychsubstancje resztkowe są usuwanei wydzielane poprzez komórki gruczołówpotowych w postaci potu.

pach ciała, jeśli nie jest ono regularniemyte. Przyczyną tego jest reakcja mlecz-nej substancji z bakteriami obecnymi naskórze, a skutkiem ubocznym tego od-działywania jest niemiła, dokuczliwawoń.

PrzegrzaniePot z gruczołów potowych typu ekryno-wego to nie tylko woda - składa sięz bogatego wachlarza substancji chemicz-nych znajdujących się w organizmie, z któ-rych najważniejsza jest sól. Osoby, któ-re bardzo pocą się podczas pracy alboprzebywają w gorącym środowisku, mo-gą utracić do 5 litrów płynu w ciągu dnia.Dlatego nie tylko muszą uzupełnić utra-cony płyn, ale również sól - w takichwypadkach polecane są tabletki zawiera-jące sól. Inaczej może dojść do ostrychskurczów mięśni i bólów głowy - ob-jawów znanych jako wstępna faza udarucieplnego. Możliwe jest jednak dostoso-wanie się do warunków gorącego klima-tu; organizm sam przystosowuje się dotego i wydala mniej soli.

Jeśli organizm nie przyzwyczai się w peł-ni do wysokiej temperatury otoczenia,może dojść do udaru cieplnego. Jest tobardzo ciężki przypadek, przy którymorganizm zaprzestaje wydalania potu,a temperatura wnętrza ciała bardzo wzra-

Przekrój gruczołu potowego

sta. Jeśli nie doprowadzi się do szybkiegospadku temperatury, może nastąpić usz-kodzenie mózgu, a nawet śmierć - naszczęście jest to wyjątkowo rzadka sytua-cja.

Przegrzanie może nastąpić przy wyso-kiej temperaturze ciała związanej z cho-robą. Bakterie i wirusy wytwarzają sub-stancje toksyczne, na które organizmreaguje, zwiększając kontrolę cieplną.Podnosi to temperaturę wnętrza ciała,stąd gorączkujące osoby mocno się pocą.

Utrzymywanie chłoduZasada wydalania potu, jako własnegosystemu chłodzenia ciała, działa najlepiejw suchym powietrzu. Jeśli jest zarównogorąco, jak i wilgotno, pot nie ma szans nawyschnięcie i warstwa potu, która po-krywa skórę, przestaje działać chłodząceOto dlaczego gorący i wilgotny klimat,w którym niemożliwe jest utrzymaniechłodu, jest bardziej nieprzyjazny dla czło-wieka niż gorący i suchy. Podobnie obcisłeubrania sprawiają, że odczuwamy lepkośćnaskórka i jest nam gorąco, a nasza skórajest owinięta warstwą potu, tak jakbyśmyznajdowali się w lesie tropikalnym.

Rozdział 11

ROZRODCZYAktywność seksualna jest podstawowympopędem i tym, co łączy ludzi z wszystkimizwierzętami. Wywołuje ją potrzeba rozmnażaniakonieczna dla zachowania gatunku. U ludzinarządy rozrodcze i odpowiednie gruczołyzaczynają się rozwijać w okresie wzrostu,zwanym okresem dojrzewania. Precyzyjnienastawiony mechanizm odmierzania czasuu kobiet kontroluje główne fizyczne procesyrozmnażania i jest widoczny przy menstruacji,poczęciu i ciąży.

Moczowód

Kość łonowa

Mięsieńopuszkowo--gąbczasty

Ciałogąbczaste /,

Po prawej: Męskie narządyrozrodcze to prącie, moszna,gruczoł krokowy, pęcherzykinasienne i różne kanaliki łączącedrogi płciowe. Jądra są nie tylkoczęścią narządów płciowych, aletworzą gruczoły płciowe,w których wytwarzany jestmęski hormon płciowy- testosteron.

Napletek

Pęcherz Pęcherzyk nasienny

Cewkamoczowa

L- Zolądź prąciaJądro

UKŁAD ROZRODCZY /131

Cewka moczowa

Gruczoły Cowpera

I —

i—.s I Ciała jamiste

Ciato gąbczaste

Zołądź

Zołądź

Ciała jamiste Cewkamoczowa

» . , . MoczowódGruczoł Wzgórek nasienny,Cowpera ujścia przewodów Pęcherzyk nasienny

wytryskowych /. , < \ _ I

TętnicaCiało gąbczaste

Narządy rozrodczeNarządy rozrodcze kobiety i mężczyz-ny dzielą się na dwie części - zewnętrznei wewnętrzne. Gonady u mężczyzn sąreprezentowane przez jądra, a u kobietprzez jajniki.

W okresie dojrzewania gruczoły płcio-we zaczynają rosnąć i stają się aktywnepod wpływem hormonów gonadotropo-wych wytwarzanych w przysadce. Hor-mony na zmianę stymulują wytwarzaniehormonów płciowych: testosteronu lubandrogenów u mężczyzn i estrogenu lubprogesteronu u kobiet. Hormony płcioweprzyczyniają się do rozwoju genitaliów,jak również drugorzędnej cechy płcio-wej, takiej jak rozrost krtani u mężczyzn(który prowadzi do zmiany głosu) czypierwszej miesiączki, czyli menarche u ko-biet.

MężczyźniMęskie narządy płciowe składają sięz prącia i moszny, które znajdują sięna zewnątrz organizmu, oraz gruczo-"•'m^Kjkcwcgo, pęcherzyków nasiennych

i dróg wydalania nasienia umieszczo-nych wewnątrz jamy miednicy. Męskiukład rozrodczy ma za zadanie wytwa-rzać nasienie i wprowadzać je do ciałakobiety.

Prącie składa sie z centralnego kana-łu - cewki moczowej - przez który prze-chodzi mocz w trakcie opróżniania pęche-rza (oddawanie moczu lub mikcja), lubprzez który przesuwa się nasienie w czasiestosunku płciowego. Cewka moczowa łą-czy pęcherz, gdzie jest gromadzony mocz,z otworem znajdującym się na końcuprącia (ujście cewki). Nasienie płyniew kierunku cewki moczowej podczas sto-sunku płciowego przez parę kanałówzwanych nasieniowodami. Z nich dostajesię do cewki przewodami wytryskowymi,które łączą się z nią zaraz po opuszczeniupęcherza. Ciasny pierścień mięśnia przyotworze łączącym pęcherz z cewką mo-czową utrzymuje przejście zamkniętym,tak że mocz wydostaje się tylko wtedy,kiedy tego chcemy.

Prącie jest zazwyczaj wiotkie i zwisaprzed moszną, pomarszczonym worecz-kiem, który kryje jądra. Jego długośćwaha się od 6 do 12 centymetrów. Kiedyjest pobudzone seksualnie, staje się sztyw-ne i wyprostowane i przy tym zwykle lek-ko skierowane ku górze. Jego długość wy-nosi wtedy od 10 do 20 centymetrów. Je-go koniuszek - żołądź jest najbardziejwrażliwym miejscem. Wgłębienie za żołę-dzia to rowek zażołędny; główna długość

Powyżej: Szczegółowy obraz prącia (nagórze) przedstawiający wszystkie jegoczęści. Ilustracja w środku jest przekrojempoprzecznym trzonu prącia i pokazuje trzygrupy tkanek odpowiedzialnych za wzwód.Dolna ilustracja pokazuje przekrój podłużnyprącia, w którym cewka moczowa jestwyraźnie widoczna.

prącia to trzon, a odcinek, którym prąciełączy się z podbrzuszem, nazywamy ko-rzeniem.

ErekcjaWiększa część prącia składa się z trzechciał odpowiedzialnych za erekcję. Ob-szary te są zaopatrzone w gęstą siećnaczyń krwionośnych. Kiedy mężczyznajest podniecony seksualnie, ilość krwinapływającej do tych obszarów wzrastaprzy równoczesnym powstrzymywaniuprzed odpływem. Przekrwienie wydłuża,pogrubia i usztywnia prącie, przyczynia-jąc się jednocześnie do jego podnoszeniaw chwili, gdy ciśnienie wewnętrzne wzras-ta. Po wytrysku nasienia i po ustąpieniupodniecenia seksualnego przepływ krwizmniejsza się do poziomu normalnego,a z chwilą odpłynięcia dodatkowej krwi

132/UKŁAD ROZRODCZY

Jądro i droga nasienia

Powrózek —nasienny

Mięsień dźwigacz jądra

- Nasieniowód

Tętnica jądrowa

Najądrze

Zrazi kijądra

Śródjądrze

Jądro

Nasieniowód

Najądrze -

Jądro

Moszna

Moszna

Powyżej: Jądra składają się z ceweknasiennych krętych, w których wytwarzanesą plemniki, i komórek śródmiąższowychjądra, które produkują męski hormontestosteron. Nasienie jest przetrzymywanew najądrzach, które opuszczanasieniowodami tuż przed ejakulacją.Schemat w ramce pokazuje, w jaki sposóbjądra są połączone z prąciem.

(powodującej wzwód) prącie wraca do swo-jego zwiotczałego stanu.

Napletek i żołądźDelikatna żołądź jest chroniona przezluźny płat skóry zwany napletkiem. Wrazz powiększaniem się prącia w trakciewzwodu zwija się do tyłu, tak aby po-zostawić odsłoniętą żołądź, wystawiającją w ten sposób na bodźce, doprowa-dzające do orgazmu. Skóra na żołędzii napletek wytwarzają tłustą wydzielinęzwaną mastką, która działa jako substan-cja nawilżająca ułatwiająca przesuwanienapletka po żołędzi. Ważne jest, abyzmywać ją regularnie - u niektó-rych mężczyzn mastka ma tendencje dogromadzenia się, tworząc papkę o se-rowatej konsystencji i nieprzyjemnejwoni; może ona spowodować pieczenie

V.


Poniżej: Przedstawione postacie męskiewyszczególniają 5 etapów fizycznegorozwoju chłopca i podkreślają wyglądi rozwój drugorzędnej cechy płciowej -owłosienia łonowego. Interesujące jestprześledzenie różnic w proporcjach prąciai moszny względem siebie w okresie oddzieciństwa do dojrzałości. Można równieżzauważyć stopniową zmianę w kształcieciała.

lub zakażenie napletka - typowe obja-wy zapalenia żołędzi. Powtarzające sięlub stałe zapalenie żołędzi jest czasa-mi powodem do przeprowadzenia ob-rzezania, które zwykle jest wykonywa-ne ze względów społecznych lub religij-nych.

JądraNormalny mężczyzna posiada dwa jądra,które rozwijają się w zarodku z fałdutkanek znajdujących się na tylnej ścianiebrzucha. Kiedy jądra są uformowane,wędrują stopniowo w dół wewnątrz brzu-cha, tak że w momencie narodzin każdez jąder zwykle znajduje się już w docelo-wym miejscu, czyli w mosznie.

Działania jąder są dwutorowe. Po pierw-sze są miejscem wytwarzania nasienia,gdzie każdy plemnik zawiera wszystkie

informacje genetyczne konkretnego męż-czyzny. Po drugie jądra zawierają ko-mórki, które wytwarzają męski hormonpłciowy testosteron, odpowiadający zarozwój takich cech charakterystycznych,jak: porost włosów na twarzy i tuło-wiu, obniżenie wysokości głosu i typo-wy rozkład tłuszczu. Funkcje te są re-alizowane przez dwa zupełnie oddzielnezestawy komórek wewnątrz każdego z ją-der.

Jądra mają kształt owalny. Z tyłu każ-dego z nich jest przytwierdzony organw kształcie długiego przecinka, zwanynajądrzem. Najądrze składa się z szeregumikroskopijnych kanalików zbierającychnasienie z jąder. Kanaliki łączą się razem,tworząc jeden kanał zwany nasieniowo-dem, który przenosi nasienie w kierunkupodstawy pęcherza. Wszystkie te struk-

I ,

t\

T •".tt • •<


Jak dojrzewa plemnik

Akrosom czapeczka ' Ana główce plemnika

Moszna

Jądro

Cewki nasienne kręte

Cewka nasienna kręta

Plemnik- produkt końcowego

etapu podziału komórki

Spermatyda - po drugim etapiepodziału komórki

Spermatocyt- po pierwszym etapiepodziału komórki

Spermatogonia - komórkaplemnikotwórcza

tury, z wyjątkiem nasieniowodu, są bar-dzo małe.

Każde jądro jest zawieszone w mosz-nie za pomocą powrózka nasiennegoskładającego się głównie z nasieniowo-du, tętnicy jądrowej i splotu żylnego two-rzącego żyłę jądrową. Struktury te sąotoczone pierścieniem mięśnia zwanegodźwigaczem jądra. Powrózek nasiennysłuży dwóm celom: po pierwsze zaopa-truje jądra w krew, po drugie odprowa-dza nowo utworzone nasienie z jądra.

PlemnikPlemnik jest męską komórką rozrodczą.Jego jedynym celem jest dokonanie za-płodnienia poprzez zespolenie z komórkążeńską, czyli jajem.

Każdy plemnik o długości około 0,05 mi-limetra ma ksztal1 kijanki. Składa sięz trzech głównych części: główki, częściśrodkowej i ogona. Przód głowy, czyliakrosom (czapeczka na główce plemnika),

zawiera specjalne enzymy umożliwiającenasieniu przenikanie w głąb jaja w celudokonania zapłodnienia. Część środkowa(wstawka) zawiera struktury zwane mito-chondriami, które przechowują energiępotrzebną plemnikowi w jego drodze dojaja.

Jedyną funkcją ogona (witki) jest napę-dzanie plemnika, co osiąga, poruszającsię ruchem falującym, wytwarzając przytym prędkość około 3-3,5 milimetra naminutę.

Nasienie składa się z licznych substan-cji chemicznych i materiału genetyczne-go - chromosomów, które przenoszą ko-pię kodu genetycznego ojca. Plemnik prze-kazuje informacje genetyczne określającepłeć dziecka.

Wytwarzanie nasieniaWytwarzanie plemników wymaga tem-peratury około 3°C niższej niż temperatu-ra pozostałych części ciała. W rezultacie

Powyżej: Od okresu dojrzewaniamężczyzny nasienie jest stale produkowanew kanalikach nasiennych. Aby stać sięplemnikiem, podstawowe komórkiplemnikowe przechodzą przez trzy etapypodziału komórki (zobacz zbliżenie), zanimprzejdą przez kanaliki do najądrza. gdzie sąprzechowywanie. Normalny, dojrzałyplemnik (powyżej na prawo) ma główkę,wstawkę i witkę.

UKŁAD ROZRODCZY/135

proces ten przebiega poza organizmem -w mosznie. Otaczające tkanki pomagająregulować temperaturę jąder wewnątrzmoszny poprzez podciąganie ich do góryw przypadku zimna bądź zwiększaniezaopatrzenia naczyń krwionośnych, corozprasza ciepło, kiedy temperatura stajesię zbyt wysoka.

Wytwarzanie plemników w ilości od10 do 30 miliardów miesięcznie mamiejsce w kanalikach nasiennych w jąd-rach. Nowo utworzone plemniki przecho-dzą następnie przez te kanaliki do na-jądrzy, które są ulokowane za jądrami.Najądrze służy jako magazyn i miejscerozwoju, plemnik bowiem potrzebuje od60 do 72 godzin na osiągnięcie pełnejdojrzałości. Najądrze może być opróż-niane przez trzy albo cztery wytryskinasienia w ciągu 12 godzin, a ponownenapełnienie zajmuje mu około 2 dni. Jeśliejakulacja nie ma miejsca, nasienie roz-pada się i jest ponownie wchłaniane.

Ejakulacja (wytrysk nasienia)Zanim nastąpi ejakulacja, nasienie prze-suwa się wzdłuż nasieniowodów, dwóchkanałów łączących jądra z gruczołem kro-kowym, do dalszego, większego obsza-ru magazynowania - bańki nasieniowo-du. Tutaj sperma otrzymuje wydzielinęz pęcherzyka nasiennego - dwóch skrę-conych kanałów przyległych do bańki.Wydzielina, zwana płynem nasiennym,pobudza ruchliwość - zdolność do spon-tanicznego poruszania się - plemnikówi pomaga im przetrwać w wydzieliniez pochwy. Gruczoł krokowy, przez któryprzechodzi nasienie podczas wytrysku,wytwarza niewielką ilość podobnej wy-dzieliny dającej nasieniu pełną ruchli-wość.

W chwili ejakulacji sperma i płyn na-sienny są wypchnięte z bańki przez prze-

NasieniowódPołożeniegruczołu krokowego

Odbytnica

Pęcherzyk —nasienny

° . j * - drj.vqfK'<:<.'.owy

Prucie J

Powyżej: Widok z boku ukazujący gruczołkrokowy i jego położenie w odniesieniu doinnych organów. Zbliżenie wyraźniejpokazuje jego ułożenie w stosunku dopęcherza moczowego. Zauważ pozycjęnasieniowodu i moczowodu.

Poniżej: Rysunek pokazuje badanieodbytu. Jest to prosta metoda badanialekarskiego używana do sprawdzenia stanugruczołu krokowego w przypadkuwystępowania jakichkolwiek problemów.

wód wytryskowy do cewki moczowej se-rią skurczów mięśniowych.

Jeśli nasienie zostało wytryśnięte w poch-wie kobiety, wędruje tak szybko, jak po-trafi przez szyjkę do jamy macicy, gdzietoruje sobie drogę do jajowodu. Właśniew tym miejscu może mieć miejsce zapłod-nienie pod warunkiem, że plemniki napot-kają jajeczko.

Gruczoł krokowyGruczoł krokowy jest strukturą w kształ-cie orzecha włoskiego, właściwą tylkomężczyznom. Umiejscowiony jest pod pę-cherzem i otacza cewkę moczową. Gru-czoł produkuje płyn, który miesza sięz plemnikami, tworząc część płynu na-siennego. Chociaż dokładna funkcja tegogruczołu nie jest jasna, uważa się, żejednym z jego zadań jest wspomaganieutrzymania aktywności plemników, takaby zapłodnienie łatwiej przebiegało.

Jego miejsce w organizmie powoduje,że problemy z nim związane często do-tyczą funkcjonowania pęcherza moczo-wego. Dolegliwość ta jest częściej spoty-kana u starszych mężczyzn.

136 / UKŁAD ROZRODCZY

Budowa sromu

Wzgórek łonowy

Łechtaczka•

— Napletek łechtaczki

-Wędzidełko łechtaczk

Wargi mniejsze

Pochwa

•» ,

"Wargi większe

"Przedsionek• Błona dziewicza

Krocze

-Odbyt

KobietyW celu zapłodnienia układ rozrodczykobiety musi nie tylko otrzymać nasie-nie, lecz również wyprodukować jajecz-ko, które, jeśli jest zapłodnione, musiutrzymać, aby zarodek mógł się rozwijać.

Zewnętrzne żeńskie narządy płcioweto łechtaczka i wargi, które razem no-szą nazwę sromu. Największą częścią sro-mu są dwie pary warg. Zewnętrzne więk-sze składają się z grubych fałdów skóry,które zakrywają i ochraniają pozostałeczęści. Stają się cieńsze u podstawy, gdziełączą się z kroczem. U szczytu wargizewnętrzne łączą się ze skórą i owło-sieniem na podściółce komórek tłuszczo-wych, które zakrywają kość łonową albowzgórek łonowy, często określany jakowzgórek Wenery.

Do wewnątrz od warg większych znaj-dują się wargi sromowe mniejsze. Łącząsię na szczycie i tworzą ochronny naple-tek nad wrażliwą łechtaczką, dzieląc sięna fałdy, które ją otaczają. Ochraniająrównież ujście cewki moczowej. Obszarmiędzy wargami mniejszymi tworzy prze-strzeń nazwaną przedsionkiem pochwy.Zanim kobieta staje się aktywna seksual-nie, przedsionek jest oddzielony od poch-wy błoną zwaną błoną dziewiczą. Róż-ni się ona w kształcie, rozmiarze i gru-

Powyżej: Usytuowany przy wejściu dopochwy srom składa się główniez zewnętrznych i wewnętrznych warg.Tworzą one fałdy skóry, które pokrywająi osłaniają wrażliwe wnętrze razemz głównym narządem podnieceniaseksualnego - łechtaczką.

bości. Strzępki skóry, jakie wiele kobietma powyżej przedsionka, są pozostałoś-ciami błony dziewiczej i są określane jakostrzępki po błonie dziewiczej. U swegokońca wargi mniejsze łączą się, tworzącwędzidełko warg sromowych, które częs-to ulega rozerwaniu podczas porodu.

Łechtaczka i gruczołyŁechtaczka jest w zasadzie podobnaw budowie do prącia, nawet do tegostopnia, że posiada osłonę z warg sro-mowych mniejszych, odpowiednik naplet-ka, i małe, łączące pasmo zwane wę-dzidełkiem. Jest to głównie organ pod-niecenia seksualnego. Łechtaczka jestniezmiernie wrażliwa, a przy jej pobu-dzeniu gąbczaste komórki napełniają siękrwią, doprowadzając do erekcji. Pocie-ranie łechtaczki w stanie wzwodu przezprącie w czasie stosunku albo innymiśrodkami zwykle doprowadza do orgaz-mu. Inne części sromu również odpo-

wiadają na pobudzenie seksualne: wargisromowe mniejsze posiadają tkanki jami-ste zwane opuszkami przedsionka, któ-re często powiększają się w czasie sto-sunku, a gruczoł Bartholina uaktywniasię.

Istnieją dwie pary gruczołów zwią-zanych ze sromem. Pierwsza to gruczo-ły Skene'go, które znajdują się zarazpod łechtaczką i wydzielają płyn alka-liczny zmniejszający naturalną kwaso-wość sromu. Druga, większa para znaj-duje się na dnie przedsionka. Są to gru-czoły Bartholina, które wydzielają płynw czasie, kiedy kobieta jest podnieco-na seksualnie, tak że wejście do pochwystaje się wilgotne, przez co może łat-wiej przyjąć prącie. Gruczoły te - zwyk-le wielkości groszku - nie są wysta-jące. Mogą jednak dosyć łatwo ulegaćzakażeniom wenerycznym i innym, stającsię obrzmiałe, czerwone i wrażliwe naucisk. Zapalenie gruczołów Bartholinawymaga leczenia antybiotykami. W nie-których przypadkach w jednym z gruczo-łów może utworzyć się ropień Bartholina,co może wymagać nacięcia i uwolnieniaropy.

PochwaPochwa jest kanałem, który prowadzize sromu do macicy. Podczas życia ko-biety pochwa przechodzi kilka zmian.Pochwa dziecka jest oczywiście mniej-sza niż dorosłej kobiety. Wyściółka ścia-ny pochwy jest cieńsza u dziecka i u ko-biety po menopauzie niż u kobiety w okre-sie zdolności do rozmnażania. Zmiany tesą w dużym stopniu uzależnione od grupyhormonów, zwanych estrogenami, wydzie-lanych przez jajnik.

Pochwa odgrywa ważną rolę podczasstosunku płciowego i porodu. Jej funk-cja podczas porodu jest stosunkowo bier-na, kiedy pochwa tworzy dolną częśćkanału porodowego i jest zdolna do ot-wierania się, tak aby umożliwić rodze-nie dziecka. Stosunkowo niedawno za-częto rozumieć niektóre zmiany, jakiezachodzą w pochwie podczas stosunkupłciowego.

Budowa pochwyPochwa ma długość 7-9 centymetrówi jest otoczona przez tkankę włóknis-tą i mięśniową, ale wyściełaną warstwąkomórek zwanych nabłonkiem płaskim.Ściany pochwy normalnie są zapadnię-te, stykają się z sobą i są znacznie po-fałdowane. Właściwość ta ułatwia poch-wie rozciąganie się podczas stosunkualbo porodu. Cewka moczowa leży naprzedniej ścianie pochwy, a odbytnicana górnej 1/3 jej ściany tylnej. Ujściepochwy leży do tyłu od ujścia cewkimoczowej w przedsionku pochwy. Po-między sromem a odbytem znajduje sięokolica zwana kroczem. Górne zakoń-czenie pochwy nosi nazwę sklepienia. Obej-muje ono dolną (albo pochwową) częśćszyjki macicy. Sklepienie jest najgłębszew części tylnej, tam też zazwyczaj jestdeponowane nasienie podczas stosunkupłciowego.

UKŁAD ROZRODCZY/137

W okresie reprodukcyjnym wydzielinapochwy jest lekko kwaśna. Ma to wpły-wać na zahamowanie rozwoju szkodli-wych bakterii w pochwie, ale w okresieprzedpokwitaniowym i po menopauziepochwa staje się lekko zasadowa. W ta-kich warunkach bakterie mogą się roz-wijać i czasami przyczyniać do wywołaniabólu w pochwie oraz uczucia dyskomfor-tu - zjawisko zwane zanikowym zapale-niem pochwy.

Ściany pochwy są dobrze zwilżone wy-dzielinami z kanału szyjki macicy i gru-czołów Bartholina. Podczas stosunku wy-dzielina przecieka również przez nabło-nek do światła pochwy. Pewna ilość wy-dzieliny z pochwy jest normalna u kobiet,a jej ilość wzrasta podczas owulacji i pod-niecenia seksualnego.

Hymen, zwany również błoną dziewi-czą, nosi tę nazwę na cześć greckiego bo-ga małżeństwa Hymena.

Błona dziewcza nie ma żadnych zna-nych funkcji fizjologicznych, ale zyskaładuże znaczenie w prawie wszystkich kul-turach jako oznaka dziewictwa. Błonamoże występować w różnych kształtachi rozmiarach i nie ma sytuacji, w którychmoże być wiarygodnym dowodem nie-winności.

Błona jest zwykle cienka i sitowatai może być łatwo uszkodzona podczasdużego wysiłku fizycznego, np. bieganiaczy jazdy konnej. Intensywny petting,masturbacja albo wkładanie tamponumoże również spowodować jej rozerwa-nie.

Mimo iż stan błony nie jest dowodemdziewictwa, to jednak bardzo często jestona po raz pierwszy przerywana podczasstosunku płciowego. W przeciwieństwiedo obiegowej opinii, nietknięta błonadziewicza nie zapobiega ciąży. Plemnik,który kontaktuje się z obszarem rozrod-czym genitaliów, może wniknąć przezszczelinę w błonie dziewiczej i przejśćdalej w górę pochwy, na przykład w wyni-ku intensywnego pettingu.

Czynności pochwyPodczas podniecenia seksualnego orga-ny rozrodcze, szczególnie wargi mniejszei dolna część pochwy, stają się przekrwio-ne, a ilość wydzieliny z pochwy wzrasta.W czasie orgazmu mięśnie miednicy, włą-czając te okalające pochwę, mimowolniekurczą się.

Jeśli kobieta jest szczególnie niecier-pliwa podczas stosunku, mięśnie otacza-jące pochwę przechodzą w stan skurczu.Sprawia to, że pochwa jest węższa, a seksbolesny. Zaburzenia te są nazwane poch-wicą i mogą być leczone przez lekarzaseksuologa, ale często leczenie trwa wielemiesięcy, zanim kobieta w pełni możecieszyć się seksem.

Po prawej: Pochwa jest mocnym,umięśnionym kanałem usytuowanympomiędzy macicą i sromem.Pofałdowana budowa nadaje jejzadziwiającą elastyczność potrzebną przyporodzie.

MacicaMacica składa się z dwóch głównychczęści: trzonu narządu oraz szyjki ma-cicy i jest zdolna do przechodzenia znacz-nych zmian podczas okresu reprodukcyj-nego kobiety. Od okresu dojrzewaniado menopauzy śluzowka macicy rozwijasię każdego miesiąca, aby dostarczyć po-żywienie dla zapłodnionego jaja. Jeślijajeczko nie zostanie zapłodnione, wów-czas śluzówka macicy jest wydalana pod-czas menstruacji i powoli odbudowywa-na podczas następnego cyklu miesiączko-wego.

Szyjka macicy ma kształt cylindra, a jejdolna część wchodzi do pochwy. Szyjkajest długa na około 2,5 centymetra i macienki kanał biegnący wzdłuż niej, któryuchodzi do jamy macicy powyżej i dopochwy poniżej. Jeśli włożyć palec dopochwy, szyjka jest wyczuwalna jakomały dołeczek.

U kobiety, która nie rodziła dzieci,ujście macicy jest okrągłe i dość ma-łe. W czasie porodu rozciąga się, abyumożliwić przejście dziecka, a po poro-

dzie zmienia swój kształt na szczelinęz otworem w kształcie krzyża.

W czasie ciąży macica powiększa się,umożliwiając wzrost płodu, równocześ-nie chroniąc go i karmiąc. W tym samymczasie duże włókna mięśni są powstrzy-mywane przed skurczami.

Macica zmienia swoją rolę, kiedy płódjest dojrzały. Zaczyna wtedy kurczyć sięw celu otwarcia szyjki i umożliwieniadziecku i łożysku wyjścia na zewnątrz.Następnie macica mocno się zwęża, takaby zamknąć duże naczynia krwionośne,które zaopatrywały łożysko. Po poro-dzie szybko powraca do poprzedniegostanu i jest gotowa do przyjęcia następ-nego zapłodnionego jajeczka. Rzadkoodnotowuje się sytuację, aby nastąpi-ło to wcześniej niż 36 dni po poro-dzie.

Macica zdaje się nie pełnić niemalżadnej funkcji przed okresem dojrze-wania i po menopauzie, kiedy to po-siadanie dziecka byłoby dla kobietynieodpowiednie psychicznie i fizycz-nie.

Budowa pochwy

Jajowód

Macica Jajnik—

Mięśnie -

Przedsionek

Szyjka macicy

Pochwa

Srom


Po W wiekuurodzeniu 4 lat

Po menopauzie

Po urodzeniu dziecka

Naturalne zmiany macicy

Jajowód Jajnik

Pęc heiz moczowy

Pochwa

Macica dorosłej kobiety

Macica przy zaawansowanej ciąży

Po lewej: Płód płci żeńskiej przezywaprzyspieszony wzrost macicy podczasostatnich dwóch miesięcy przed porodemprawdopodobnie z powodu obecnościdużej ilości hormonów matki. W ciągupierwszych dni po narodzeniu macicanoworodka kurczy się i pozostaje w tymstanie aż do roku lub dwóch przed pierwsząmiesiączką, gdy jajniki zaczynają wytwarzaćhormony. Kiedy dziewczyna ma około 1 5 lat,osiąga rozmiar macicy dorosłej kobiety.Ciąża powiększa macicę, która kurczy sięponownie po menopauzie.

Macica dorosłej kobiety nie będącejw ciąży jest zwykle przechylona do przodupod kątem 90° - jej umięśnione ściany sągrube, a jama jest jedynie szczeliną. W czasieciąży ściany powiększają się w znacznymstopniu, tak aby utrzymać płód i worekowodniowy.

Wszystkie zmiany w funkcjonowaniumacicy są kierowane przez hormony wy-dzielane przez przysadkę i jajniki orazpodobne substancje, zwane prostaglan-dyną, które są wytwarzane w tkankachmacicy. Sposób, w jaki substancje te od-działywują na siebie, wciąż nie jest cał-kowicie zrozumiały.

Pozycja macicyU dorosłej kobiety macica jest narzą-dem o rozmiarze i kształcie zbliżonymdo gruszki i znajdującym się wewnątrzmiednicy. Wąski koniec gruszki jest rów-noważny z szyjką macicy, która wsuwasię do pochwy, a pozostała część two-rzy trzon macicy. Jest on połączony z ja-jowodami, które przenoszą co miesiącjajeczko uwalniane przez jeden z dwóchjajników. W ten sposób macica tworzyczęść kanału pomiędzy jamą brzusznąi środowiskiem zewnętrznym.

Istnieje specjalny mechanizm, który za-bezpiecza rozwój zakażeń przenoszonychtą drogą do jamy brzusznej. Po pierwsze,wyściółka macicy jest wydalana, kiedykobieta przechodzi miesiączkę, po drugie,szyjka macicy wydziela zabezpieczające

przeciwciała, a naturalna kwasowość poch-wy powstrzymuje rozwój szkodliwych bak-terii.

Przód macicy opiera się na pęcherzu,a tył leży niedaleko odbytnicy. Macicajest normalnie podtrzymywana wewnątrzmiednicy przez mięśnie, zwane mięśniamidna miednicy, a od strony ściany bocznej,tylnej i przedniej za pomocą pasm tkankiłącznej, które są przytwierdzone do szyjkimacicy.

Podczas ciąży macica powiększa się, aledo 12 tygodnia może być wyczuwalnatylko wewnątrz jamy brzusznej nad spoje-niem łonowym. W okresie około 38 tygo-dnia zwykle dosięga otworu dolnego kla-tki piersiowej, a po blisko 2 tygodniach odurodzenia wraca do stanu sprzed porodu.Po menopauzie macica kurczy się.

Różnice w rozmiarach są kontrolo-wane przez wydzielanie hormonów płcio-wych, które również zarządzają posta-cią śluzówki macicy. Podczas pierwszejpołowy cyklu miesiączkowego śluzów-ka zwiększa swoją grubość aż do cza-su, kiedy zostaje uwolnione jajeczko.Następnie przestaje rosnąć, za to rozpo-czyna wydzielanie substancji bogatych

w składniki odżywcze, aby umożliwićpóźniejszy wzrost jajeczka (w sytuacji gdyjest ono zapłodnione). Jeśli nie dochodzido zapłodnienia, śluzówka jest złuszcza-na i wydalana w czasie menstruacji.

JajnikiJajniki są częścią układu rozrodczegokobiety i ich zadaniem jest wytwarzaniei wypuszczanie dojrzałych jajeczek. W mo-mencie, kiedy jajeczko zostaje zapłod-nione przez plemnik, rozpoczyna się no-we ludzkie życie. W okresie od pierwszejmiesiączki do menopauzy normalne jaj-niki wytwarzają jedno jajeczko każdegomiesiąca. Są one również istotną częściąukładu hormonalnego organizmu.

Jajniki to dwa szaroróżowe narządykształtu migdałowatego, każdy o dłu-gości 3 i grubości około 1 centymetra.Znajdują się w miednicy, jamie organiz-mu ograniczonej przez kości miedniczne,i leżą równolegle po bokach od maci-cy. Każdy jajnik jest utrzymywany przezmocne, elestyczne więzadła. Nad każdymjajnikiem znajduje się otoczone strzępka-mi ujście brzuszne jajowodu, które ot-wiera się do jamy otrzewnej. Chociaż

UKŁAD ROZRODCZY/139znajdują się blisko siebie, nie ma bezpoś-redniego połączenia pomiędzy jajnikamia ujściami jajowodów.

U dojrzałej kobiety jajniki mają guzo-waty wygląd. Można to zaobserwować,oglądając ich budowę wewnętrzną podmikroskopem. Jajniki pokrywa warstwakomórek nazwanych nabłonkiem płcio-wym. Właśnie z tych komórek znajdu-jących się na krawędzi jajników jest two-rzone jajeczko. Można dostrzec tysiąceniedojrzałych jajeczek, każde w okrągłejobudowie, czyli pęcherzyku jajnikowym,skupione niedaleko brzegu jajnika.

Znacznie lepiej widoczne są pęcherzykijajnika zawierające jajeczka w różnychstadiach dojrzewania. W trakcie powięk-szania się tych pęcherzyków i po uwol-nieniu jajeczek wytwarzają one na powie-rzchni jajnika charakterystyczne guzy.Środek jajnika jest wypełniony elastycznątkanką włóknistą, która działa jako pod-pora dla zawierającej pęcherzyki warstwyzewnętrznej.

OwulacjaPod mikroskopem dojrzewające pęche-rzyki jajnika mogą wyglądać jak małepiłeczki zawierające niewielkie skupiskokomórek. W centrum tego skupiska znaj-duje się komórka jajowa w swojej ostate-cznej formie dojrzewania. Kiedy pęche-rzyk i jajeczko są dojrzałe, komórki nakrawędzi pęcherzyka pozwalają na uwol-nienie jaja. Dokładny przebieg tego pro-cesu jest nadal tajemnicą. Jajeczko jestnastępnie unoszone przez strzępki jajo-wodu do jego ujścia brzusznego.

Oprócz swojej roli producenta jajeczekjajniki również działają jako gruczołyhormonalne. Pracują pod kontrolą przy-sadki znajdującej się w podstawie mózgu.Przysadka najpierw wytwarza hormonzwany folikulotropowym (FSH), któryz krwią jest przemieszczany w stronęjajników. FSH pobudza rozwój pęcherzy-ków jajnikowych oraz powoduje wydzie-lanie hormonu - estrogenu. Pod wpły-wem estrogenu wyściółka macicy pogru-bia się, przygotowując do przyjęcia za-płodnionego jajeczka. Estrogen pobudzarównież budowę substancji białkowychoraz prowadzi do zatrzymywania pły-nów.

Po dojrzeniu i pęknięciu pęcherzykajajnikowego kolejny hormon przysadko-wy, hormon luteinizujący (LH), zaczyna

L działać, wywołując rozwój ciałka żółtegoB w pustym pęcherzyku. (Ciałko żółte po-• maga zajść w ciążę.) Z kolei ciałko żółteB wytwarza i wydziela własny hormon, pro-B gesteron. Jeśli jajeczko nie jest zapłod-B nione w ciągu dwóch tygodni, ciałko żółteB kurczy się, produkcja progesteronu zani-B ka i wyściółka macicy jest złuszczanar i wydalana w czasie comiesięcznej menst-^^ ruacji. Wówczas produkcja FSH zaczynaBf się od nowa i cały cykl jest powtórzony.Bj Jeśli jednak jajeczko zostało zapłodnione,Bj wówczas ciałko żółte kontynuuje swojąBJ pracę aż do momentu ukształtowania sięBJ łożyska.

Poniżej: Jajniki są pokryte warstwąkomórek. Komórki, które mają przekształcićsię w jajeczka, przechodzą do wnętrzajajnika, gdzie są otaczane błoną pęcherzyka.Każdego miesiąca dojrzewa jedenpęcherzyk, który następnie pęka napowierzchni jednego z jajników i jestopróżniany. W przypadku zapłodnienia,ciałko żółte, które rozwija się z pęcherzykapo uwolnieniu jajeczka, rośnie i wydzielahormon, który podtrzymuje ciążę.

Położenie, budowai funkcjonowanie jajników

\

Jajowód Jajnik

Macica

Odżywiające naczyniakrwionośne

Ciałko białkowe(obumarłe ciałkożółte)

Komórka jajowa

Dojrzała komórka jajowa

- Rozwijające sięciałko żółte

Dojrzale ciałko żółte

MenstruacjaRozwój jajnika jest w dużej mierze za-kończony do czasu, kiedy płód w ma-cicy ma 3 miesiące, ale przed okresemdojrzewania nastąpi jeszcze kilka więk-szych zmian. W czasie kiedy żeńskie nie-mowlę rodzi się, jego jajniki zawierająrazem od 40 do 300 tysięcy pęcherzy-ków jajnikowych pierwotnych, a każdyz nich posiada niedojrzałe jajeczko. Jed-nak najwyżej około 500 z nich będziew ogóle uwolnionych i prawdopodob-nie nie więcej niż pół tuzina - jeśliw ogóle tyle - da początek ludzkiemużyciu.

Kiedy jajniki po raz pierwszy zaczyna-ją wytwarzać estrogen, nie są jeszczezdolne do wyprodukowania dojrzałegojajeczka. Pierwsze wydzielenie estrogenuzapoczątkowuje zmiany fizyczne w okre-sie dojrzewania, takie jak wzrost piersi,rozwój owłosienia łonowego czy posze-rzenie bioder. Zmiany te zaczynają sięprzynajmniej 1 rok przed pierwszą mie-siączką i są znakiem, że estrogen zaczął

pobudzać uwalnianie pierwszego dojrza-łego jajeczka.

Pierwsza miesiączkaRozpoczęcie krwawienia miesiączkowe-go (menstruacji) z macicy znane jakomenarche - to tylko jedna z faz cyklumiesiączkowego, który jest kierowanyprzez hormony przysadki mózgowej i jaj-ników.

Około 4 lub 5 lat przed pierwszą men-struacją podwzgórze poleca przysadcewydzielać hormon wzrostu. Wzrastanieosiąga swój szczyt 2 lata przed pierwszymkrwawieniem i maleje tuż przed rozpoczę-ciem miesiączkowania. Hormony przy-sadkowe również skłaniają komórki znaj-dujące się w jajniku do wydzielania es-trogenu - hormonu płciowego, który jestw dużym stopniu odpowiedzialny za po-większenie się biustu, pobudzenie wzros-tu owłosienia łonowego i za przebudowęwy ściółki macicy.

Około 1 roku przed pierwszą miesiącz-

ką dziewczęta mogą zauważyć delikatneupławy z pochwy. Towarzyszy to innymzewnętrznym i wewnętrznym zmianomwystępującym w czasie, kiedy dziewczynastaje się dojrzała płciowo. Wewnątrz or-ganizmu wzrost i spadek poziomu es-trogenu i hormonów przysadkowych roz-poczyna tworzenie wzoru wzajemnych od-działywań, które będą utrzymywały cyklmiesiączkowy. Pierwsza menstruacja po-jawia się, kiedy poziom estrogenu spa-da, pozostawiając wytworzoną wy ściółkęmacicy bez potrzebnego wsparcia, co po-woduje jej złuszczenie i wydalenie na ze-wnątrz wraz z krwią menstruacyjną.

Rozwój kobiety w okresie dojrzewania.Dziewczyna poniżej posiada zarównorozwinięte owłosienie tonowe, jaki wykształcone piersi. Nie zawsze rozwójmusi przebiegać w takim samym tempie,dziewczyna mogłaby być na trzecim etapierozwoju piersi i tylko na pierwszym etapierozwoju owłosienia łonowego.

• I V •* v j


Produkcja estrogenu i rozwój jajeczka

Dzień 25/26:Ciałko żółte rozpada sięz powodu nie zajścia w ciążę

Dzień 20

\ t 1 dzień miesiączki:Pęcherzyk jajnikowyzaczyna się rozwijać

Poziomestrogenu

Dzień 4/5:Rozwija siępęcherzyk jajnikowy

Dzień 16/17: Ciałko żółte(pozostałość pęcherzyka jajnikowego)jest całkowicie rozwinięte

Jajnik

D

'"«•»

Dzień 14: OwulacjaDzień 12/13:

Pęcherzyk jajnikowy jest w pełni rozwinięty

Chociaż pierwsza miesiączka niesiez sobą ten sam rodzaj krwawienia jakpozostałe cykle menstruacyjne, to jed-nak jajnik nie wytwarza jeszcze żadnegodojrzałego jajeczka. Kilka miesięcy, a na-wet rok zajmuje jajnikowi dojście dopełnego funkcjonowania, a młodej dziew-czynie osiągnięcie pełnej dojrzałości płcio-wej, kiedy jej układ rozrodczy jest cał-kowicie rozwinięty (mimo tego, musiona jeszcze dojrzeć fizycznie i emocjo-nalnie).

Cykl miesiączkowyCzas od pierwszego dnia jednej men-struacji do pierwszego dnia następnej jestznany jako cykl miesiączkowy. W czasietego cyklu narządy rozrodcze przechodząserię zmian, które umożliwiają jajeczkuopuszczenie jajnika i transport do macicy.Jeśli jajeczko ulegnie zapłodnieniu przezplemnik, będzie odżywiane przez wydzie-liny z komórek wyściełających macicę ażdo chwili, kiedy zagnieździ się w wyściółcemacicy i zacznie być karmione przez krewmatki.

Jeśli jajeczko nie ulegnie zapłodnieniu,wyściółka macicy jest wydalana z krwiąmenstruacyjną. Pozwala to na powstanienowej wyściółki, gotowej do przyjęcianastępnego jajeczka.

Ten skomplikowany cykl działania jestkontrolowany przez część w mózgu zwa-ną podwzgórzem, które funkcjonuje ja-

ko zegar miesiączkowania. Mechanizmten działa poprzez mały gruczoł zwanyprzednią częścią przysadki, usytuowa-ny u podstawy mózgu. Gruczoł ten uwal-nia kilka hormonów, z których dwa sąszczególnie ważne dla rozmnażania. Je-den pobudza wzrost i dojrzewanie kil-ku małych jajeczek w jajniku, podczasgdy drugi stymuluje uwalnianie już doj-rzałych.

Jajeczka, które dojrzewają podczascyklu miesiączkowania, są otoczoneprzez komórki produkujące hormony.Jajeczko, razem z tymi komórkami, jestnazwane pęcherzykiem Graafa. Głów-nym hormonem wytwarzanym przez pę-cherzyk jest estrogen. Podczas cykluzwiększona produkcja estrogenu powo-duje utworzenie i rozwój gruczołóww wyściółce macicy. Zmienia ona rów-nież wydzieliny w szyjce macicy, ułat-wiając plemnikom wpłynięcie do nieji spotkanie jajeczka. Około 15 dni przedwystąpieniem następnej miesiączki przy-sadka uwalnia dużą ilość hormonu lu-teinizującego, który (około 36 godzinpóźniej) pobudza uwalnianie jajeczkaz jajnika. Jajeczko następnie podróżu-je wzdłuż jajowodu do macicy. Zapłod-nienie ma zwykle miejsce w jajowo-dzie.

Komórki jajnika, które utworzyły pę-cherzyk Graafa, przechodzą teraz zmia-ny, polegające na wchłanianiu tłuszczu.

Ilość estrogenu, który produkuje pęcherzykjajnikowy jest różna w każdym okresiecyklu miesiączkowego. Z początkupęcherzyk wytwarza bardzo mało estrogenu,ale jego poziom stopniowo wzrasta, gdyrozwija się pęcherzyk (A i B), i osiąga szczytw dniu 1 3. (C). W czasie owulacji (D)poziom estrogenu nagle spada. Wzrastaznowu, kiedy rozwija się ciałko żółte, i spadapo 20. dniu, chyba że jajeczko zostałozapłodnione.

Od tej pory funkcjonują jako ciałko żółte.Nadal wytwarzają estrogen, ale teraz do-łączają do tego produkcję hormonu zwa-nego progesteronem. Progesteron madwie główne funkcje w cyklu miesiącz-kowym. Pierwszą jest zmiana śluzu w szy-jce macicy, który staje się zbyt gęsty dlanasienia, aby weszło do macicy, drugąjest sprawienie, że gruczoły wyściełającemacicę wydzielają płyn, który ma od-żywiać nowo zapłodnione jajeczko.

Jeśli jajeczko nie jest zapłodnione, ciał-ko żółte rozpada się. Małe naczyniakrwionośne w tym obszarze kurczą się,komórki wyściełające macicę nie otrzy-mują tlenu i obumierają. Są następniewydalane razem z pewną ilością krwi, gdymenstruacja i cały cykl dobiegają końca.Wszystkie hormony uwolnione podczascyklu mogą wpłynąć na zegar miesiącz-kowania.

Zapłodnienie i rozmnażanieZapłodnienie jest połączeniem plemnikai jajeczka. Jest to złożony proces, w któ-rym, aby zakończył się sukcesem, musząbyć spełnione różne warunki.

Jeśii stosunek płciowy ma miejsce mniejwięcej w czasie owulacji, zapłodnieniejest bardzo prawdopodobne. Mężczyznapodczas ejakulacji wyrzuca około 400 mi-lionów plemników. Są one otoczone przezpłyn nasienny, który zabezpiecza je przedkwasowością pochwy.

W chwili umieszczenia w pochwieplemniki natychmiast zaczynają podróżw głąb przez szyjkę macicy. Poruszają siężywiołowo, wykorzystując swoje „ogo-ny". Niektóre z plemników nie dociera-ją do celu wędrówki, lecz obumierająw kwasowym otoczeniu pochwy. Jest tonaturalny sposób zabezpieczenia przedzapłodnieniem jajeczka przez uszkodzo-ne lub niezdrowe plemniki.

ZapłodnienieMiliony plemników, które dotarły domacicy, są odżywiane przez zasadowyśluz kanału szyjki macicy. Po przejściuprzez jamę macicy wędrują w górę jajo-wodu. Droga ta, około 20 centymetrów,zabiera im około 45 minut i tylko 2 tysiąceplemników może w zasadzie przetrwać.Plemniki mogą przeżyć w jajowodzie do3 dni gotowe do połączenia z komórkąjajową, jeśli owulacja będzie miała miejs-ce. Gdy jajeczko znajduje się już w ja-jowodzie, natychmiast następuje zapłod-nienie.

Zapłodnienie jest osiągnięte, kiedy plem-nik przeniknie przez powierzchnię ja-jeczka. Każdy plemnik posiada enzym,który pomaga topić zewnętrzną powierz-chnię jajeczka, tak aby uczynić łatwiej-szym przeniknięcie pojedynczego plem-nika. Kiedy jajeczko jest zapłodnione,reszta plemników obumiera.

Jajeczko i plemnik (który teraz od-rzucił swój ogon) łączą się i tworzą zy-gotę, która później zacznie dzielić się nadwie komórki. W ciągu 72 godzin ko-mórki kontynuują podział aż do momen-tu utworzenia 64-komórkowej formy zwa-nej morulą.

Zapłodnione jajko wędruje w ciągunastępnych 7 dni do macicy (jest to21. dzień w 28-dniowym cyklu). W cza-sie tego okresu wytwarza mały występ,który pomaga mu zagnieździć się w wy-ściółce macicy, gdzie może być odżywia-ne i ciąża może się rozpocząć. Gdy tenproces, zwany nidacją (implantacją), jestukończony, kończy się również poczę-cie.

Utworzona z zapłodnionego jajka blas-tocysta może być teraz odżywiana przezobfity dopływ krwi obecnej w wyściół-ce macicy. Po 4 dniach od momentuzapłodnienia trofoblast produkuje hor-mon zwany ludzką gonadotropiną kos-mówkową (HCG), który informuje jaj-nik, że nastąpiło zapłodnienie i który

Blastocystazatopiona ,

wwyściótce , M ° r u l a , , ..macicy ' z b l t a 9 r u P a komórek)

Tworzenie blastocystyPodział zygoty

Jajowód

Zygota

Plemnik zapladniającykomórkę jajową

Pusty pęcherzykjajnikowy

/jT ' / i I | V ' s Pęcherzyk Graafa

= Etapy w dojrzewaniu pęcherzyka

Macica

Kosmki kosmówki(występ z wyściólkiblastocysty)

Trofoblast(wyściólka

blastocysty)

Napełniona płynem /grupa komórek

utrzymuje dopływ krwi do wyściółki ma-cicy, tak aby blastocyta mogła kontynuo-wać swój rozwój.

ŁożyskoŁożysko tworzy się, kiedy wyspecjali-zowana część jajka, zwana trofoblastem,zagnieżdża się w ścianie macicy matki. Od12. tygodnia łożysko jest osobnym orga-nem - w czasie narodzin dziecka wa-ży około 500 gramów i ma kształt ciem-noczerwonego, gąbczastego krążka. Dwiewarstwy komórek utrzymują krążenie krwipłodu odzielone od krwi matki w łożysku,jednak wiele substancji może przejść odmatki do dziecka.

Czynności łożyskaWszystkie substancje odżywcze i tlen płódotrzymuje od matki i jest zdolny dowydalenia wszystkich produktów prze-miany materii z powrotem do jej ciała. Taistotna funkcja wymiany jest przeprowa-dzana przez łożysko, do którego płód jestprzytwierdzony za pomocą pępowiny.Dwutlenek węgla, substancje resztkowei hormony przechodzą od płodu do mat-ki; tlen, składniki odżywcze (proste węg-lowodany, tłuszcze i aminokwasy) orazhormony od matki do płodu.

Łożysko działa również jak bariera,która ochrania płód przed potencjalnie

Wyściółka macicy

Powyżej: Zapłodnione jajeczko dzieli się,tworząc morulę (grupę komórek).Ta następnie dzieli się, aby utworzyćblastocystę, która zagnieżdża sięw wyściółce macicy.

szkodliwymi substancjami, ale mimo towiele lekarstw może przejść przez łożyskoi uszkodzić płód. Niektóre z przeciwciałmatki również przechodzą przez łożysko.

Łożysko wytwarza kilka hormonów,które m.in. zapobiegają uwolnieniu in-nych jajeczek albo występowaniu miesią-czek w czasie, gdy kobieta jest w cią-ży. Przygotowują również rozwój piersiprzed mającym nastąpić karmieniemoraz doprowadzają do odkładania tłusz-czu na udach, brzuchu i pośladkach jakoprzyszłego źródła energii. Inne hormonypobudzają wzrost macicy i prawdopodob-nie zapobiegają jej kurczeniu się, zanimzacznie się poród. Są również dowody,które sugerują, że ilość hormonów uwal-nianych przez łożysko może być ważnymczynnikiem w określaniu początku po-rodu.

Rozwój płoduPłód to nazwa określającą nie narodzonedziecko od chwili, kiedy da się rozpoznaćjako rozwijająca się istota ludzka (od

UKŁAD ROZRODCZY /143około 2 miesięcy po zapłodnieniu jajecz-ka). Przed tym okresem rozwijająca sięzygota jest nazywana zarodkiem (em-brionem).

Lekarz określa początek ciąży jakopierwszy dzień ostatniej miesiączki, a do-dając do tego 9 miesięcy kalendarzowychi 7 dni podaje przybliżoną datę porodu.Ciąża jest dzielona na trzy trymestry(okresy trzymiesięczne w życiu zarodkai płodu), ale zapłodnienie ma miejscemiędzy 10. a 14. dniem cyklu miesiącz-kowego (kiedy kobieta najprawdopodob-niej ma owulację i jest najbardziej płod-na), stąd ciąża może się właściwie za-cząć podczas drugiego tygodnia pierw-szego trymestru. Na tym etapie zygo-ta składa się z pojedynczej zapłodnio-nej komórki lub jajeczka. Przez około3 dni po zapłodnieniu zygota poruszasię wzdłuż jajowodu w kierunku macicy,dzieląc się ciągle, tak aby utworzyć małągrupę komórek zwaną morulą.

Pierwszy trymestrPrzez następne 3 dni morula unosi sięw macicy. Dzieli się na nowo, po to abyutworzyć wklęsłą bryłę komórek zwanąblastocystą, która już jest widoczna go-łym okiem.

Tydzień 2: Blastocystą zatapia się w ślu-zówce macicy: nazywa się to zagnież-dżeniem (implantacją). Kosmki, występyz jej pokrycia, zagnieżdżają się w wy-ściółce macicy w celu zapewnienia wyży-wienia zarodka.

Zewnętrzna wyściółka blastocysty, zwa-na trofoblastem, rozpoczyna rozwijać sięw łożysko. Zaczynają formować się ko-mórki krwi i wytwarzane są podwalinypod pierwsze komórki serca.

Tydzień 3: Zmiany hormonalne powo-dują, że śluzówka macicy staje się grub-sza, a krew z niej odżywia blastocystę.

Tydzień 4: Worek owodniowy jest jużdobrze rozwinięty. Zarodek, a późniejpłód będą w nim przebywać w czasie ciążyw stałej temperaturze wygodnie podtrzy-mywane i osłonięte przed wstrząsamiw płynie owodniowym. Serce już bije, napoczątku nieregularnie, ale wkrótce cał-kiem równomiernie i szybciej niż sercematki.

Kręgosłup i zawiązek systemu nerwo-wego zaczynają się formować w zarodku,który teraz ma długość około 7 mili-metrów.

Tydzień 5: Tworzą się pierwsze narzą-dy. Rośnie połączona z kręgosłupem gło-wa, w której rozwija się cewa nerwowa.Kończyny ukazują się jako małe zawiąz-ki, a serce i krwiobieg są już wyraźnieukształtowane.

Łożysko składa się z naczyń krwionośnychmatki znajdujących się w ścianie macicyi naczyń krwionośnych płodu z pępowiny.Wymiana pożywienia, tlenu i substancjiresztkowych ma miejsce w obszarze międzynaczyniami krwionośnymi, które nie sąpołączone. Odtleniona krew (niebieska)opuszcza płód wzdłuż tętnic pępkowych,a nasycona tlenem (czerwona) docierado płodu poprzez żyłę pępkową.

Naczynia krwionośne zarodka łącząsię z innymi w rozwijającym się łożysku,aby utworzyć pępowinę. Kosmki kon-tynuują zwiększanie swej ilości, tworzącodgałęzienia i przytwierdzając zarodekmocno do ściany macicy.

W samym zarodku (teraz o długościokoło 10 milimetrów) zaczął rozwijać sięukład trawienny, rozpoczynając tworze-nie od żołądka i części jelit. Nie ma jeszczerozpoznawalnej twarzy, są tylko małezagłębienia na oczy i uszy. Usta i szczękizaczynają się formować, trwa ciągły roz-wój mózgu i kręgosłupa.

Tydzień 6: Rozwój głowy przyspieszasię. Wewnętrzne części ucha i oczu nadalsię tworzą (te drugie są pokryte skórą,która przekształci się w powieki). Ma-łe dziurki, które później staną się noz-drzami, zaczynają się rozwijać. Mózg mapostać 3 pęcherzyków. Kontynuowanyjest rozwój układu trawiennego i moczo-

wego, ale wątroba i nerki nie mogą je-szcze funkcjonować. Zawiązki kończynurosły i jest teraz możliwe zobaczeniezaczątków rąk i stóp. Pod koniec tygod-nia zarodek ma długość około 1,3 centy-metra.

Tydzień 7: Łożysko, przez które zaro-dek pobiera pożywienie z obiegu matkii oddaje substancje resztkowe do wydale-nia, jest teraz dobrze rozwinięte. Jest toważny okres dla rozwoju oczu i częściucha wewnętrznego, również serce bijemocniej. Nadal trwa tworzenie układutrawiennego, a wiele wewnętrznych na-rządów, chociaż wciąż w bardzo prostymstanie, już istnieje. Rosną płuca, ale w tymmomencie mają jeszcze zwartą budowę.Wyczuwalne są małe ruchy kręgosłupa,twarz nadal się tworzy i można zobaczyćzaczątki ust. Kończyny rozwijają się, po-wstają stawy: biodrowy, kolanowy, ra-mienny i łokciowy.

Anatomia łożyskaKrążenie krwiw łożysku

Tętnice matczyne

Żyły matczyne

Krew w przestrzeni międzynaczyniami krwionośnymi

matki i płodu


Rozwój ręki

Do szóstego tygodnia ciąży wypustkiramion rosYią, a płód ma zawiązek ręki.

W siódmym tygodniu zaczyna tworzyć sięzarys ręki; są widoczne krawędzie palców.

W ósmym tygodniu palce i kciuk z ichszerokimi poduszeczkami oddzielają sięod siebie.

Do trzynastego tygodnia poduszeczkizmniejszają się i tworzą się łożyskapaznokci, a dłoń ie zaczynają się fałdować.

Tydzień 8: Oczy są niemal w pełnirozwinięte, ale ciągle pokryte na wpółrozwiniętymi powiekami. Twarz nadal sięrozwija, teraz istnieją zaczątki nosa. Moż-na zobaczyć oddzielone palce u nóg i rąk,a kończyny są zdolne do małych ruchów.Duża w porównaniu z resztą ciała głowajest pochylona w dół, w stronę klatkipiersiowej. Płód ma obecnie około 4 cen-tymetrów długości.

Tydzień 9: Pępowina jest całkowicieutworzona i odżywia system krążeniapłodu krwią. Tworzenie wewnętrznej czę-ści ucha jest zakończone; zaczyna siętworzyć część zewnętrzna. Wszystkie głów-ne narządy wewnętrzne organizmu na-dal się rozwijają, a macica zwiększyłarozmiary. W tym czasie płód ma około4,5 centymetra długości.

Tydzień 10: Układ naczyniowy zapew-nia krążenie krwi w obrębie ciała płodu.Zaczął się tworzyć układ rozrodczy, aletylko wewnątrz organizmu: zewnętrznenarządy płciowe nie są jeszcze widoczne.Twarz kontynuuje swój rozwój, a koń-czyny są już wyraźnie uformowane wrazz malutkimi, złączonymi błoną, palcamikończyn rąk i stóp. Ruchy są bardziejżywiołowe, ale wciąż jeszcze nie mogąbyć odczuwane przez matkę. Pod koniec10. tygodnia płód mierzy 5,5 centymetradługości.

Tydzień 11: Twarz jest niemal zupełnieuformowana, a powieki ukształtowane.Zaczynają się tworzyć mięśnie, rozpocząłsię rozwój zewnętrznych narządów płcio-wych. Od tego czasu łożysko jest oddziel-nym narządem, miękką podkładką tka-nek. Objętość płynów w worku owod-niowym wzrasta pomiędzy 11. a 14. tygo-dniem ciąży.

Tygodnie 12 -14: Niemal wszystkie we-wnętrzne narządy są utworzone, ale niemogą jeszcze funkcjonować niezależnieod matki. Macica może być teraz wy-czuwalna, wzrastając ponad kośćmi mie-dnicy, ale ciąża nie jest jeszcze widoczna.

Płód w 28 dniu

Płód w 24 dniu

Po prawej: Rozwój płodu od trzeciegodo siódmego tygodnia. W tym krótkim czasietrzykrotnie wzrasta jego wielkość, a kształtfizyczny przypomina istotę ludzką.

mm 7 mm


Drugi trymestrTygodnie 14-16: Kontynuowane jesttworzenie kończyn, a stawy są zdolne dowykonywania ruchów. Rozwijają się paz-nokcie palców stóp i rąk, a cały płódpokrywają miękkie, delikatne włosy zwa-ne meszkiem.

Po 14. tygodniu łożysko jest w pełniuformowane, wzrost zaczyna być szyb-szy: płód waży około 135 gramów i maokoło 12 centymetrów długości.

Po 16 tygodniach nerki zaczynają wy-twarzać rozcieńczony mocz.

Tydzień 20: Od tej pory płód jest zdol-ny do wykonywania żywiołowych ruchówkopania, które matka będzie mogła od-czuwać. Mięśnie rozwijają się szybko,a na głowie zaczynają rosnąć włosy. Płódma około 21 centymetrów długości.

Tydzień 24: Mięśnie są niemal zupeł-nie wykształcone. Łożysko ciągle się roz-rasta: wszystkie potrzebne składniki od-żywcze, włączając tlen, przechodzą przeznie od matki do płodu, a produkty prze-miany materii wracają do obiegu matkiw celu wydalenia. Krążenie krwi matkii dziecka pozostaje niemal całkowicierozdzielone.

Płód nadal nie jest zdolny do egzys-towania niezależnie od matki, chociażw bardzo rzadkich wypadkach dzieci uro-dzone przedwcześnie (w tym okresie) i fa-chowo odżywiane przez lekarzy przeżyły.Waga płodu wynosi 570 gramów, a dłu-gość około 33 centymetrów.

Tydzień 28: Jest to moment, kiedy uzna-je się, że płód jest zdolny do życia, ponie-waż miałby 5 procent szans na przeżycie,gdyby urodził się przedwcześnie. Pokrytytłustą warstwą, nazwaną mazią płodową,w celu zabezpieczenia go przed płynemowodniowym, ma teraz około 37 centy-metrów długości.

Trzeci trymestrWzrost organizmu płodu dorównuje te-raz rozwojowi głowy, a płód ma fizyczneproporcje dziecka. Jest jednak znacznieszczuplejszy, ponieważ podskórny tłuszczjeszcze się nie rozwinął. Ilość mazi płodo-

Płód w 5 tygodniu

U dziewięciotygodniowego płodu obecnesą już wszystkie części ciała, chociażjeszcze nie w pełni uformowane.W widocznym na zdjęciu zaciemnieniurozwiną się narządy wewnętrzne. Proszęzauważyć maleńkie paluszki rąk i stóp.

wej wzrosła. Długość ciała wynosi terazokoło 45 centymetrów, a dziecko uro-dzone w tym okresie ma 15 procent szansna przeżycie.

Tydzień 36: Do tego czasu szansa prze-trwania wzrosła do 90 procent, ponieważpłuca są w pełni ukształtowane. W więk-szości przypadków dziecko obróciło się,aby spoczywać głową w dół macicy, aleu kobiet, które już rodziły, może tojeszcze nie nastąpić.

Płód w 6 tygodniu

Płód w 7 tygodniu

10 mm 2 cm


Jądra dziecka płci męskiej obniżyłysię do worka mosznowego, a ilość mazipłodowej zwiększyła się. Waga dzieckawzrasta o około 28 gramów dziennie.Niektóre dzieci rodzą sie z delikatnymmeszkiem na ramionach, nogach i bar-kach, który zwykle znika w ostatnichtygodniach ciąży.

Poród będzie miał miejsce w około 40. ty-godniu, chociaż niektóre kobiety zaczy-nają go wcześniej lub później od wy-znaczonej daty. W chwili narodzin naciele dziecka (z wyjątkiem oczu i ust)wciąż będą znajdować się plamy mazipłodowej. Dziecko będzie miało około50 centymetrów długości i średnią wagęokoło 3,4 kilograma.

MatkaPonieważ pierwszy trymestr ciąży jestokresem, w którym ma miejsce podstawo-we kształtowanie płodu, ważne jest, abymatka unikała wszystkiego, co może spo-wodować wady rozwojowe płodu. Zaży-wanie jakichkolwiek lekarstw powinnobyć konsultowane z lekarzem, wszystkimkobietom radzi sie rzucenie palenia i piciaalkoholu zaraz po zajściu w ciążę.

Zanim nastąpi zapłodnienie, kobietapowinna upewnić się, że jest odporna naróżyczkę. Jeśli nie - konieczne jest szcze-pienie przeciw tej chorobie. Zarażenie sięnią podczas ciąży może spowodować, żedziecko urodzi się mocno upośledzone.

Ważne dla matki jest odwiedzenie leka-rza w początkowym okresie ciąży w celudokonania dokładnych badań kontrol-nych oraz zadbania o przedporodowąopiekę.

Około 1. tygodnia przed wystąpieniemnormalnej miesiączki może mieć miejscemałe krwawienie, ponieważ tworzą sięnowe naczynia krwionośne, aby odżywićrosnący zarodek. Należy o tym powiado-mić lekarza, podobnie jak o jakichkol-wiek innych objawach. Doradzi on rów-nież, jaką należy stosować dietę i spraw-dzi, czy jest konieczne zażywanie dodat-kowych witamin i żelaza, które mogą byćpotrzebne w okresie ciąży. Regularnebadania moczu i ciśnienia krwi powinnosię wykonywać dla upewnienia się, żematka jest zdrowa.

Podczas drugiego trymestru matka bę-dzie czuła ruchy płodu, szczególnie za-raz przed zaśnięciem. Jej własny układ

krążenia zmienia się wraz z postępu-jącym, ciągłym wzrostem wytwarzaniakrwinek.

W tym okresie wiele kobiet zauważy, żepije znacznie więcej płynów niż zwykle,a niektóre będą musiały uzupełnić niedo-bory żelaza niezbędnego przy zwiększo-nej produkcji krwi.

Około 20. tygodnia piersi są gotowe dokarmienia: wiele kobiet zauważa, że sutkiwydzielają żółty płyn zwany siarą. Niedotyczy to wszystkich ciężarnych - te,które nie zaobserwują zjawiska, nie po-winny się martwić, że ich zdolność dokarmienia piersią będzie w jakikolwieksposób ograniczona.

Na tym etapie ciąży niektóre matkimają niestrawność, zgagę i zaparcia i mo-gą być zmuszone do ułożenia diety podkątem tych problemów. W trakcie roz-woju ciąży wzrost wagi i nacisk na na-rządy wewnętrzne może spowodować pow-stanie hemoroidów w odbytnicy i ży-laków na nogach. Hemoroidom możnaczęściowo zapobiec poprzez unikanie za-parć, a podrażnienia przez nie wywo-łane mogą być leczone maściami lubczopkami przepisanymi przez lekarza.

Po prawej: Płód od ósmego doczterdziestego tygodnia ciąży. W tym czasierośnie ponad 12-krotnie i dojrzewa dochwili, w której może wieść własne życiepoza macicą matki.

28 tydzień37 cm

30 tydzień40 cm

24 tydzień33 cm \

20 tydzień21 cm

1 6 tydzień14 cm

1 2 tydzień10 cm

8 tydzień4 cm

SłownikACETYLOCHOLINA - neurohormon - zwią-zek chemiczny uwalniany z zakończeń włókiennerwowych autonomicznych przedzwojowychi przywspółczulnych pozazwojowych oraz nie-których zakończeń w ośrodkowym układzienerwowym; działa depresyjnie na serce, rozkur-cza naczynia, obniża ciśnienie krwi, pobudzaperystaltykę przewodu pokarmowego.

ACTH - hormon adrenokortykotropowy - hor-mon polipeptydowy przedniego płata przysad-ki mózgowej pobudzający korę nadnerczy dowytwarzania glikokortykoidów.

ADRENALINA - podstawowy hormon rdze-nia nadnerczy uwalniany również na zakończe-niach pozazwojowych włókien współczulnych;pobudza receptory autonomicznego układu ner-wowego, kurczy obwodowe naczynia krwionoś-ne, zwiększa ciśnienie krwi, przyspiesza pracęserca, rozszerza oskrzela, zmniejsza wydziela-nie gruczołowe, osłabia ruchy jelit, rozszerzaźrenice.

ALBUMINY - białka wytwarzane w wątrobie,główny składnik białkowy osocza krwi; ich roląjest przenoszenie wielu biologicznie czynnychzwiązków i utrzymywanie odpowiedniego ci-śnienia onkotycznego. Niedobór albumin pro-wadzi do powstania obrzęków.

ALDOSTERON - hormon sterydowy korynadnerczy, mineralokortykosteryd; zwiększawchłanianie zwrotne jonów sodu i chloru orazwody i wydalanie jonów potasu w kanalikachnerkowych.

ALERGIA - nadwrażliwość - nadmierna reak-tywność na antygen, z którym organizm jużwcześniej się zetknął. Występuje uszkadzającedziałanie reakcji immunologicznej na tkanki, cojest przyczyną takich schorzeń alergicznych, jaknp.: astma, katar sienny, pokrzywka, chorobaposurowicza itp.

ATP - adenozynotrójfosforan - jeden z najważ-niejszych związków bogatych w energię; jestwytwarzany i magazynowany w komórkach;stanowi źródło energii koniecznej do przepro-wadzenia niezbędnych reakcji chemicznych.

BAKTERIE - mikroby - organizmy jednoko-mórkowe o rozmaitych kształtach, długości kil-ku do kilkudziesięciu [im; liczne bakterie są cho-robotwórcze (m.in. gruźlica, dur brzuszny, bło-nica); istnieją też saprofity.

BIAŁKA - podstawowe wielkocząsteczkoweskładniki wszystkich żywych organizmów;biorą udział we wszystkich zachodzącychw nich procesach; są zbudowane z aminokwa-

BICEPS - (łac.) dwugłowy - potocznie tymmianem przyjęło się określać mięsień dwugło-wy ramienia (łac: musculus biceps brachii),choć istnieje również mięsień dwugłowy uda.Mięsień dwugłowy ramienia należy do przed-nich mięśni ramienia.

BŁONA - cienka warstwa substancji organicz-nych (błona komórkowa) lub blaszka tkankioddzielająca struktury anatomiczne lub przes-trzenie (np. błona bębenkowa, błona dziewicza,błona śluzowa i in.).

BŁONA DZIEWICZA - (łac: hymen) - cien-ka błona oddzielająca pochwę od jej przedsion-ka; jest jednym z zewnętrznych narządów płcio-wych żeńskich; tradycyjnie jest uważana za ozna-kę dziewictwa, jednakże jej obecność nie wy-klucza odbywanych stosunków płciowych, jąkrównież jej brak nie dowodzi, że miały miejsce.

CEWKA MOCZOWA - (łac: urethra) - prze-wód odprowadzający mocz z pęcherza na zew-nątrz.

CHLOREK SODU - związek chemiczny bę-dący podstawowym źródłem jonów sodowychi chlorkowych w pokarmach człowieka, potocz-nie zwany solą kuchenną.

CHOLESTEROL - podstawowy steryd syn-tetyzowany w organizmie człowieka, a takżeprzyjmowany w wielu pokarmach, jest prekur-sorem hormonów sterydowych i kwasów żół-ciowych; we krwi jest przenoszony z albumi-nami; jego poziom wzrasta w przebiegu miaż-dżycy.

CHROMOSOMY - składniki jądra komórko-wego u organizmów wyższych; zbudowane z kwa-su DNA i białek; zawierają informację gene-tyczną o dziedzicznych właściwościach orga-nizmu; ich wielkość, kształt i liczba są cechamicharakterystycznymi dla gatunku; u człowiekawystępują 23 pary chromosomów, z czego 22 pa-ry są identyczne u obu płci (autosomy), a jednapara to chromosomy płciowe (u płci żeńskiej -XX, u męskiej - XY).

CHRZĄSTKA - twór zbudowany z tkankichrzestnej; może pokrywać powierzchnie sta-wowe (chrząstka stawowa) lub występować w po-łączeniu z mięśniami i więzadłami (np. chrząst-ki krtani) albo ze skórą (małżowina uszna).

CHRZĄSTKA SPRĘŻYSTA - zawiera włókna sprężyste i kolagenowe; tworzy nagłośnię,inne fragmenty krtani, trąbkę słuchową; nie pod-lega kostnieniu.

CHRZĄSTKA SZKLISTA - błękitnobiała,przezroczysta chrząstka, tworzy szkielet zarod-ka, następnie chrząstki nasadowe kości; u do-rosłego pokrywa powierzchnie stawowe więk-szości stawów; ma zdolność kostnienia.

CHRZĄSTKA WŁÓKNISTA twarda i wytrzymała na zgniatanie, zbudowana głównie z włó-kien kolagenowych; występuje w krążkach mię-dzykręgowych, pokrywa powierzchnie sta-wowe niektórych stawów.

CIAŁA KETONOWE - drobnocząsteczkowezwiązki chemiczne powstające z kwasu octo-wego; pojawienie się ich we krwi towarzyszyźle leczonej cukrzycy oraz głodzeniu; należą do

nich: aceton, kwas acetooctowy i hydroksyma-słowy.

CIAŁKO ŻÓŁTE - pozostałość w jajniku po pę-cherzyku Graafa, który uwolnił komórkę jajową,tworzy się w trakcie każdego cyklu płciowego,wydziela progesteron; zanika, gdy komórka jajo-wa nie zostaje zapłodniona, w przeciwnym przy-padku przekształca się w ciałko żółte ciążowe.

CIAŁO SZKLISTE - przezroczysta, bezbarw-na, galaretowata substancja, wypełniająca gał-kę oczną do tyłu od soczewki.

CIECZ WODNISTA - płyn wytwarzany przezciało rzęskowe, wypełnia przednią i tylną ko-morę oka.

CIEMIĄCZKA - błony łącznotkankowe wy-pełniające nie skostniałe miejsca połączeń płas-kich kości czaszki u noworodka, największe -ciemiączko przednie - zarasta między 12. a 18.miesiącem życia.

CIŚNIENIE TĘTNICZE KRWI - ciśnieniewywierane przez krew na ściany naczyń tętni-czych, wykazuje wahania zależnie od fazy pra-cy komór serca - ciśnienie skurczowe i rozkur-czowe.

CUKRZYCA - choroba metaboliczna objawia-jąca się nadmiernym poziomem glukozy wekrwi, często uwarunkowana genetycznie.Wśród objawów dominuje wzmożone pragnie-nie, wielomocz i uporczywe stany ropne (czy-raki); leczy się dietą i podawaniem insuliny lubdoustnych leków przeciwcukrzycowych.

CZASZKA - kostne rusztowanie głowy, osło-na mózgu, narządów zmysłów oraz początko-wych odcinków przewodu pokarmowego i drógoddechowych

DOJRZEWANIE - pokwitanie - okres, w którymorganizm osiąga dojrzałość płciową, fizyczną ipsychiczną - kończy się ok. 20. roku życia. Doj-rzewanie społeczne trwa do wieku ok. 25 lat.

DNA - kwas dezoksyrybonukleinowy - materiałgenetyczny przenoszony z pokolenia na pokole-nie; występuje w jądrze komórkowym jako głów-ny składnik chromosomów; zbudowany z nukleo-tydów zawierających zasady purynowe (adeni-na i guanina) i pirymidynowe (tymina i cytozy-na); odcinki DNA nazywamy genami.

DWUNASTNICA - pierwsza część jelita cien-kiego o długości 25-30 cm.

DWUTLENEK WĘGLA - związek chemicz-ny zawierający w cząsteczce jeden atom węglai dwa tlenu, powstaje w procesie spalania; w or-ganizmie tworzy się w procesach przemianzwiązków organicznych; jest wydalany przezpłuca z wydychanym powietrzem.

DZIEDZICZNOŚĆ - dziedziczenie - przeka-zywanie dziecku przez rodziców niektórychcech w materiale genetycznym.

SŁOWNIK/149

EGZEMA - (łac.) wyprysk - powierzchownystan zapalny skóry powstały pod wpływemczynników wewnątrz- lub zewnątrzpochod-nych, często jako wynik reakcji alergicznych.

ENZYMY - białkowe katalizatory przemianchemicznych w organizmach żywych, stanowiąwiększość białek komórki; są też wydzielanena zewnątrz komórek (np. enzymy trawienne).

ESTROGENY - żeńskie sterydowe hormonypłciowe, wytwarzane przez dojrzałe pęcherzy-ki Graafa i łożysko; biorą udział w regulacjicyklu miesiączkowego.

GAMMA-GLOBULINY - immunoglobuliny- przeciwciała - białka syntetyzowane po sty-mulacji antygenem. Znanych jest 5 klas: IgG,IgA, lgM, IgD i IgE. W IgG zawartych jest 80%przeciwciał krwi.

GENETYKA - nauka o dziedziczeniu i zmien-ności organizmów.

GENITALIA - potoczna nazwa zewnętrznychnarządów płciowych.

GEN - odcinek DNA kodujący ułożenie resztaminokwasowych w polipeptydzie; podstawowa,materialna jednostka dziedziczności zapewniają-ca przekazywanie cech z pokolenia na pokolenie.

GLIKOGEN - skrobia zwierzęca - związekchemiczny zbudowany z wielu cząsteczek glu-kozy, wytwarzany w wątrobie i w mięśniach,pełni rolę „magazynu" glukozy.

GLUKOZA - cukier gronowy - podstawowywęglowodan krwi; główne źródło energii; jestcukrem prostym; powstaje w organizmie w wy-niku rozkładu cukrów pokarmowych (sacharo-zy i skrobi) oraz glikogenu; może być wytwa-rzany z niektórych aminokwasów.

GONADY - gruczoły płciowe: u płci męskiej -jądra, u żeńskiej - jajniki; wytwarzają komórkirozrodcze (gamety) oraz hormony płciowe.

GRASICA - pierwotny, centralny narząd lim-fatyczny leżący w śródpiersiu i dolnej częściszyi; steruje komórkową odpowiedzią immu-nologiczną, wydziela też hormony.

GRUCZOŁ - narząd obdarzony czynnościąwydzielniczą; gruczoły zewnątrzwydzielniczemają przewody odprowadzające wydzielinę nazewnątrz, wewnątrzwydzielnicze wydzielająhormony do krwi lub swego otoczenia.

GRUCZOŁY APOKRYNOWE gruczołyzapachowe - rodzaj gruczołów potowych; wys-tępują w określonych częściach ciała (pod pa-chami, w pachwinach, w okolicy odbytu i na-rządów płciowych); zaczynają działać w okre-sie pokwitania.

GRUCZOŁY BRUNNERA - małe gruczołyśluzowe w dwunastnicy.

GRUCZOŁ KROKOWY (łac: prostata) -stercz - występuje u płci męskiej; leży pod pę-cherzem moczowym; obejmuje cewkę moczo-wą; wytwarza wydzielinę wchodzącą w skład

GRUCZOŁY ŁOJOWE - gruczoły skórnewydzielające łój; najczęściej ich przewodyuchodzą do mieszków włosowych.

GRUCZOŁY ŁZOWE - małe gruczoły leżącew oczodołach; wytwarzają ciecz obmywającąprzednią powierzchnię rogówki i spojówkę.

GRUCZOŁY NADNERCZOWE - nadnercza- gruczoły dokrewne; leżące na górnych koń-cach nerek; ich kora wytwarza hormony stery-dowe (gliko- i mineralokortykosterydy orazandrogeny), a rdzeń adrenalinę i noradrenalinę.

GRUCZOŁY POTOWE - gruczoły skórnewydzielające pot; rozmieszczone prawie rów-nomiernie w całej skórze - szczególnie obficiena dłoniach i stopach.

GRUCZOŁY PRZYTARCZYCZNE przytarczyce - małe gruczoły dokrewne leżące na tyl-nej powierzchni płatów tarczycy; najczęściej 4;wydzielają parathormon podwyższający poziomwapnia we krwi.

GRUCZOŁY WEWNĄTRZWYDZIELNI-CZE - narządy wytwarzające hormony uwal-niane do krwi lub otoczenia; nie posiadają prze-wodów wyprowadzających.

GRUCZOŁY ZEWNĄTRZWYDZIELNI-CZE - narządy odprowadzające wydzielinęprzewodami na powierzchnię skóry lub błonyśluzowej.

HEMOGLOBINA - znajdujący się w erytro-cytach czerwony barwnik transportujący tlen dotkanek i dwutlenek węgla do płuc; zbudowanyz hemu i białka - globiny, swoistego gatunko-wo, a nawet osobniczo.

HIPERTROFIA - (łac.) przerost - powiększe-nie objętości komórek, a w następstwie - złożo-nego z nich narządu, bez zwiększenia ich licz-by, np. przerost mięśni u kulturystów, macicyw ciąży itp.

HORMONY - substancje biologicznie czynne,wytwarzane przez żywe komórki gruczołowew żywym ustroju; wpływające na metabolizmi nie podlegające zużyciu jako źródło energii.

HORMONY PŁCIOWE - wydzielane w więk-szości przez gruczoły płciowe; kontrolują czyn-ności narządów płciowych; warunkują wytwo-rzenie drugo- i trzeciorzędowych cech płcio-wych.

INSULINA - hormon polipeptydowy wytwa-rzany w wyspach Langerhansa w trzustce; ob-niża poziom glukozy we krwi.

JAJNIKI - gonady żeńskie, wytwarzają komórkijajowe i żeńskie hormony płciowe; leżą na ścia-nach miednicy mniejszej w jamie otrzewnej.

JAJOWODY - dwa przewody łączące jamęmacicy z jamą otrzewnej; kończą się w sąsiedz-twie jajników; przechodzą przez nie komórkijajowe do macicy.

JAMA BRZUSZNA - dolna część tułowia le-żąca poniżej przepony, ku dołowi bezpośrednioprzechodzi w miednicę mniejszą; jest podzie-

lona na 2 piętra - gruczołowe i jelitowe. W pię-trze gruczołowym leżą: wątroba z drogami żół-ciowymi, trzustka, śledziona, nadnercza, nerki,żołądek, część przełyku i część dwunastnicy.W piętrze jelitowym - pozostałe części jelitacienkiego, jelito grube i moczowody.Ściany jamy brzusznej są od wewnątrz pokryteotrzewną ścienną.

JĄDRA - gonady męskie; leżą w mosznie; wy-twarzają plemniki i męskie hormony płciowe(głównie testosteron).

JĄDRA PODSTAWY - 4 jądra (zgrupowaniaciał komórek nerwowych w ośrodkowym ukła-dzie nerwowym) leżące w kresomózgowiu: ją-dro ogoniaste, soczewkowate, przedmurze i cia-ło migdałowate.

JELITA - duża część przewodu pokarmowe-go, przewód łączący żołądek z odbytem. Jelitocienkie składa się z dwunastnicy, jelita czczegoi krętego; jelito grube z wyrostka robaczkowe-go, jelita ślepego, okrężnicy i odbytnicy.

JELITO CZCZE - druga część jelita cienkie-go, a pierwsza jelita krezkowego; głównym za-daniem jest wchłanianie produktów trawienia.

JELITO KRĘTE (BIODROWE) - drugaczęść jelita cienkiego krezkowego, stanowi 3/5tego jelita; jest ostatnią częścią przewodu po-karmowego, przez którą przechodzi pokarm. Je-lito kręte uchodzi do jelita grubego na granicyjelita ślepego (kątnicy) i okrężnicy.

JĘZYCZEK podniebienny - część podniebie-nia miękkiego, zwisa pośrodkowo na granicyjamy ustnej, części nosowej i ustnej gardła.

KĄTNIC A - jelito ślepe - niewielka część jeli-ta grubego, przechodzi ku górze w okrężnicę;leży w prawym dole biodrowym; odchodzi odniej wyrostek robaczkowy, często mylony ześlepą kiszką.

KERATYNA - białko włókniste - zawiera dużobogatej w siarkę cystyny; występuje w skórze,włosach, paznokciach, wełnie, rogach itp.

KLATKA PIERSIOWA - górna część tuło-wia leżąca powyżej przepony, otoczona żebra-mi; zawiera min. płuca i serce.

KOMORA SERCA -jedna z dwóch jam serca,pompujących do tętnic krew, którą otrzymuje z od-powiedniego przedsionka; prawa komora tłoczykrew odtlenowaną do płuc, a lewa wyrzuca utle-nowaną przez aortę do całego organizmu.

KOMÓRKA - podstawowy element struktu-ralny organizmu - każda komórka jest zbudo-wana z błony komórkowej i cytoplazmy, w któ-rej znajduje się jądro komórkowe (wyjątek - ery-trocyty ssaków) i organelle; komórki o podob-nej budowie i czynności tworzą tkankę.

KORA MÓZGOWA - warstwa istoty szarejpokrywająca kresomózgowie, najwyższe piętrow hierarchicznej budowie układu nerwowego.

KORTYZON - glikokortykosteryd, wytwarza-ny przez korę nadnerczy; nasila rozpad białeki syntezę węglowodanów z aminokwasów.

150 / SŁOWNIK

KOŚĆ KRZYŻOWA - trójkątna kość stano-wiąca przedostatni odcinek kręgosłupa; powsta-je ze zrośnięcia się 5 kręgów krzyżowych; bu-duje tylną ścianę miednicy.

KOŚĆ ŁOKCIOWA - jedna z 2 kości przedra-mienia, łączy się z kością ramienną i promie-niową.

KOŚĆ OGONOWA - kość guziczna - ostat-ni odcinek kręgosłupa, złożony ze zrośniętych4 lub 5 kręgów ogonowych, czyli guzicznych.

KOŚĆ PIĘTOWA - największa kość stopy,posiada guz tworzący piętę.

KOŚĆ PROMIENIOWA - jedna z 2 kościprzedramienia; łączy się z kością ramienną,łokciową i kośćmi nadgarstka.

KOŚĆ STRZAŁKOWA - STRZAŁKA ata-wistyczna kość w obrębie podudzia po bocznejstronie piszczeli; bierze udział w tworzeniu sta-wu skokowego górnego.

KOŚĆ UDOWA - największa kość organizmuludzkiego; łączy się z kością miedniczną sta-wem biodrowym, a stawem kolanowym z pisz-czelą i rzepką.

KRĄŻEK MIEDZ YKRĘGOWY twór leżą-cy między trzonami kręgów; ma część wewnętrz-ną - jądro miażdżyste i zewnętrzną - pierścieńwłóknisty; amortyzuje ruchy, zwiększa rucho-mość kręgosłupa. Wysunięcie się jądra miaż-dżystego potocznie jest nazywane wypadnię-ciem dysku.

KRTAŃ - narząd leżący w szyi, powyżej tcha-wicy, poniżej nasady języka i kości gnykowej,do przodu od dolnej części gardła; zawiera stru-ny (fałdy) głosowe, które są główną częścią na-rządu głosu.

KRYPTY LIEBERKUHNA gruczoły jelito-we - gruczoły wielkości 0,3-0,5 mm występu-jące w błonie śluzowej jelita cienkiego i grubego.

KRZEPNIĘCIE KRWI - zespół reakcji en-zymatycznych i zjawisk fizykochemicznychprowadzących do powstania skrzepu krwi.W tym złożonym procesie biorą udział osoczo-we czynniki krzepnięcia, w tym jony wapniaoraz trombocyty (płytki krwi).

LIMFOCYTY - rodzaj krwinek białych znajdu-jących się w krwi, chłonce oraz narządach limfa-tycznych; pełnią główną rolę w odporności.

ŁECHTACZKA - zewnętrzny narząd płciowyżeński odpowiadający ciałom jamistym prącia,zakończony żołędzia; może ulegać erekcji.

ŁOŻYSKO - narząd pośredniczący między matkąa płodem w wymianie gazów oddechowych, sub-stancji odżywczych i produktów przemiany ma-terii; jest też gruczołem wewnątrzwydzielniczym.

ŁÓJ - tłuszczowa wydzielina gruczołów łojo-wych.

MACICA - wewnętrzny narząd płciowy żeński,kształtu gruszkowatego leży centralnie, wzdłużosi miednicy mniejszej, powyżej pęcherza

moczowego, do przodu od odbytnicy. Jama ma-cicy jest miejscem rozwoju zarodka i płodu wtrakcie ciąży.

MAKROFAGI - duże komórki jednojądrzastenależące do krwinek białych; mają zdolność fa-gocytozy bakterii, a nawet większych elemen-tów; do makrofagów zalicza się monocyty i hi-stiocyty.

MAŁŻOWINA USZNA - największa częśćucha zewnętrznego; zbudowana głównie z chrząst-ki pokrytej z dwóch stron skórą; skupia faledźwiękowe i przekazuje je do przewodu słu-chowego zewnętrznego.

MEJOZA - podział redukcyjny - podział jąd-rowy prowadzący do powstania gamet o haplo-idalnej liczbie chromosomów; mejoza składa sięz 2 kolejnych podziałów jądra komórkowego;podczas zapłodnienia z 2 gamet powstaje zy-gota o diploidalnej liczbie chromosomów.

MELANINA - ciemny barwnik wytwarzanyprzez melanocyty z aminokwasu tyrozyny; wa-runkuje zabarwienie skóry; jej ilość wzrastapod wpływem promieni ultrafioletowych (opa-lanie).

MENARCHE - pierwsza miesiączka - świad-czy o dojrzałości błony śluzowej macicy; częs-to pierwsze cykle są bezowulacyjne.

MENOPAUZA - ustanie miesiączkowania w wy-niku przekwitania.

METABOLIZM - przemiana materii - wszyst-kie procesy syntezy (anabolizmu) i rozpadu (ka-tabolizmu) odbywające się w żywym ustroju;zapewniają wzrost, wytwarzanie ciepła orazdostarczenie energii wszystkim procesom życio-wym.

MIEDNICA - obręcz zbudowana z 2 kościmiednicznych, kości krzyżowej i guzicznej; za-wiera w sobie tzw. miednicę mniejszą, w któ-rej leży pęcherz moczowy, odbytnica i więk-szość narządów płciowych .

MIESIĄCZKOWANIE - okres w życiu ko-biety, podczas którego dochodzi do cykliczne-go wydalania złuszczonej błony śluzowej ma-cicy wraz z krwią; jest to związane ze zdolnoś-cią rozrodczą kobiety.

MIĘSIEŃ - twór zbudowany z tkanki mięsnej;ze względu na rodzaj tej tkanki może być gład-ki, szkieletowy lub sercowy; wszelkie ruchy sąwykonywane przez mięśnie; ruchy szkieletu -zależne od woli lub mimowolne (ale świado-me) są zadaniem mięśni szkieletowych, a ru-chy w obrębie naczyń i narządów wynikają zeskurczu mięśni gładkich.

MIĘSIEŃ GRUSZKO WATY mięsień szkie-letowy należący do mięśni obręczy kończynydolnej; jego skurcz powoduje obrót na zewnątrz,odwodzenie i prostowanie w stawie biodrowym.

MIĘSIEŃ POŚLADKOWY WIELKI - największy z mięśni pośladka, warunkuje jegokształt; mięsień prostuje, obraca na zewnątrz orazodwodzi lub przywodzi w stawie biodrowym.

MIĘSIEŃ TROJGŁOWY RAMIENIAmięsień szkieletowy, należy do tylnych mięśniramienia prostuje staw ramienny i łokciowy.

MIĘŚNIE GŁADKIE - niewielkie mięśniekurczące się niezależnie od woli; występują w ścia-nach narządów wewnętrznych, naczyń i w skó-rze (powodują „gęsią skórkę").

MIĘŚNIE PRĄŻKOWANE - w większości sąto mięśnie zależne od woli; ich skurcze powo-dują ruch elementów szkieletu (stąd nazwa„szkieletowe"); mają co najmniej jeden brzusieci 2 ścięgna, którymi przyczepiają się do kości.

MIĘŚNIE PROSTOWNIKI - grupa mięśniszkieletowych, których skurcz powoduje pros-towanie danego stawu.

MIĘŚNIE ZGINACZE - grupa mięśni szkiele-towych powodujących zgięcie danego stawu, np.mięsień prosty uda jest dla stawu biodrowegozginaczem, a dla kolanowego prostownikiem.

MIGDALKI - skupiska tkanki chłonnej leżącew ścianach gardła, w otoczeniu połączenia gar-dła z jamą nosową i ustną; zapalenie migdałkówpodniebiennych określa się mianem anginy.

MITOZA - podział komórek somatycznych;składa się z podziału jądra, czyli kariokinezy i po-działu cytoplazmy - cytokinezy. Komórki po-tomne mają taki sam skład chromosomów i ge-nów, jak komórka wyjściowa.

MOCZ - płyn wydzielany przez nerki, maga-zynowany w pęcherzu moczowym i wydalanyz organizmu cewką moczową.

MOCZOWÓD - parzysty przewód odprowa-dzający mocz z miedniczki nerkowej do pęche-rza moczowego.

MOST - druga część pnia mózgu, leży powy-żej rdzenia przedłużonego, poniżej śródmózgo-wia, do przodu od móżdżku, na tzw. stoku.

MOSTEK - kość leżąca w przedniej ścianieklatki piersiowej, złożona z rękojeści, trzonu i wy-rostka mieczykowatego; przyczepia się do nie-go bezpośrednio 7 górnych par żeber i pośred-nio następne 3 pary.

MOSZNA - zewnętrzny narząd płciowy męs-ki, worek skórny zawierający jądra z nąjądrza-mi i części powrózków nasiennych.

MÓŻDŻEK - część mózgowia; leży w tylnymdole czaszki, do tyra od rdzenia przedłużonegoi mostu; zawiera ośrodek równowagi i centrumregulacji napięcia mięśni szkieletowych.

NADGARSTEK - część ręki zbudowana z 8 koś-ci ułożonych w 2 szeregach, połączonych sta-wowo i więzadłowo; łączą się z kośćmi śródrę-cza i z kością promieniową.

NAGŁOŚNIA - najwyżej leżąca chrząstka krta-ni - nagłośniowa, pokryta z przodu i z tyłu błonąśluzową; w czasie połykania zamyka wejściedo krtani.

NAJĄDRZE - narząd leżący wzdłuż tylnegobrzegu jądra; składa się z głowy, zbudowanej

SŁOWNIK /151

ze zrazików, oraz trzonu i ogona, utworzonychprzez poskręcany przewód najądrza; przedłużasię w nasieniowód.

NASIENIE - płyn wydalany przez mężczyznępodczas wytrysku; zawiera plemniki oraz wy-dzielinę licznych gruczołów uchodzących docewki moczowej (gruczoł krokowy, pęcherzy-ki nasienne i in.).

NASIENIOWÓD - parzysty przewód odprowa-dzający nasienie z najądrza; ma część jądrową, pow-rózkową, pachwinową i miedniczną; uchodzi po-przez przewód wytryskowy do cewki moczowej.

NERW - pęczek wypustek komórek nerwowych(dendrytów i neurytów) wraz z osłonkami; nale-ży do obwodowego układu nerwowego.

NERW WZROKOWY - drugi nerw czaszko-wy o charakterze zmysłowym; przewodzi bodź-ce wzrokowe z komórek zwojowych siatkówki.

NIEPRZYTOMNOŚĆ - stan braku kontaktuz otoczeniem z areakty wnością na bodźce słow-ne, a czasem nawet bólowe.

NORADRENALINA - amina katecholowa -hormon rdzenia nadnerczy wydzielany równieżna zakończeniach włókien współczulnych po-zazwojowych, powodujący wzrost ciśnienia tęt-niczego i częstości pracy serca, hamuje mięś-niówkę przewodu pokarmowego.

OBLACZEK PAZNOKCIA - przednia częśćkorzenia paznokcia, barwy białawej, widocznapod płytką paznokciową.

OBOJCZYK - kość kształtu esowatego leżącau podstawy szyi; łączy się stawowo z wyrost-kiem barkowym łopatki i rękojeścią mostka.

ODCHODY - ekskrementy - produkty zbędnelub szkodliwe wydalane z organizmu jako moczi stolec.

ODRUCH - odpowiedź narządu wykonawcze-go (efektor) na bodziec działający na narządodbiorczy (receptor), wyzwolona za pośrednic-twem układu nerwowego.

ODRUCH KOLANOWY - odruch monosy-naptyczny, somatyczny, polega na skurczu mięś-nia czworogłowego uda w wyniku lekkiegouderzenia w jego ścięgno.

ODŻYWIANIE - pobieranie pokarmu przezżywe organizmy, trawienie, przyswajanie i wyko-rzystywanie dla ich potrzeb budulcowych, energe-tycznych i do regulacji wielu procesów w tychorganizmach.

OKRĘŻNIC A - największa część jelita grube-go; w jej skład wchodzą: okrężnica wstępująca,poprzeczna, zstępująca i esowata.

OPŁUCNA - błona surowicza otaczająca płu-co; opłucna ścienna zrasta się ze ścianą klatkipiersiowej, a opłucna płucna z powierzchniąpłuca; między nimi leży szczelinowata jamaopłucnej.

OPONY MÓZGOWE - 3 błony otaczającemózgowie i rdzeń kręgowy: opona naczynio-

wa przylega ściśle do ich powierzchni, bardziejzewnętrznie leży opona pajęcza i na zewnątrz -opona twarda.

ORGAZM - szczytowanie - stan szczytowegopobudzenia płciowego, połączony z uczuciemrozkoszy; u mężczyzny występuje podczasskurczu pęcherzyków nasiennych, towarzyszymu wytrysk nasienia.

OSIERDZIE - błona surowicza otaczająca ser-ce, oddzielona jamą osierdzia od zewnętrznejpowierzchni serca; zbudowana z 2 blaszek.

OSŁONKA MIELINOWA zewnętrznaosłonka nerwów z wyjątkiem autonomicznychpozazwojowych; ułatwia przewodnictwo; chro-ni i izoluje włókna nerwowe.

OSOCZE - plazma krwi - płynna (bezko-mórkowa) część krwi, stanowi 50-60% jej ob-jętości.

OSTEOBLASTY - komórki kościotwórcze,występują głównie w okresie rozwoju tkankikostnej; u osób dojrzałych pojawiają się przygojeniu złamań kości.

OTRZEWNA - błona surowicza występującaw jamie brzusznej; otrzewna ścienna wyściełaściany brzucha i miednicy, trzewna - pokrywapowierzchnie niektórych narządów; oba rodza-je otrzewnej są połączone krezką.

OWULACJA - uwolnienie komórki jajowejz pęcherzyka jajnikowego (Graafa), zwyklewystępuje 14 dni przed krwawieniem miesięcz-nym.

PEPSYNA - enzym trawiący białka, wydziela-ny w żołądku.

PERYSTALTYKA - ruchy robaczkowe - ru-chy jelita będące wynikiem skurczu mięśniów-ki okrężnej; przesuwają się w postaci fali wzdłużcałego jelita.

PĘCHERZYK ŻÓŁCIOWY część zewnątrzwątrobowych dróg żółciowych, gromadzi i za-gęszcza żółć; leży pod wątrobą, w prawej oko-licy podżebrowej; potocznie nieprawidłowo na-zywany woreczkiem.

PĘCHERZYKI PŁUCNE - najdrobniejszeelementy układu oddechowego, mają cienkieściany wysłane nabłonkiem oddechowym;w nich odbywa się wymiana gazowa; w obupłucach jest ich 400-725 min.

PĘCHERZ MOCZOWY - narząd o grubejścianie mięśniowej, w którym zbiera się moczspływający kroplami z moczowodów; leży w mied-nicy mniejszej, za spojeniem łonowym.

PĘCZEK HISA - pęczek przedsionkowo-ko-morowy - część układu przewodzącego serca,zbudowany z tkanki o cechach embrionalnegomięśnia sercowego; pęczek wychodzi z węzłaprzedsionkowo-komorowego; dzieli się na 2 od-nogi, których zadaniem jest przesyłanie do ko-mór bodźca stymulującego do skurczu.

PĘPEK - blizna w środkowym punkcie brzu-cha po pępowinie.

PĘPOWINA - sznur pępowinowy - twór łączą-cy płód z łożyskiem; zawiera 2 tętnice i 1 żyłępępkową; jest wypełniony galaretą Whartona.

PIEŃ MÓZGU - część mózgu, łączy kreso-mózgowie z rdzeniem kręgowym i móżdżkiem;w skład pnia wchodzi rdzeń przedłużony, most,śródmózgowie i międzymózgowie.

PLEMNIKI - męskie gamety (komórki rozrod-cze) obdarzone ruchem, wytwarzane w cewkachnasiennych krętych jądra.

PŁÓD - dziecko rozwijające się w łonie matkiod początku 3. miesiąca ciąży do urodzenia.

PŁYN MÓZGOWO-RDZENIOWY płynwytwarzany w komorach mózgu przez splotynaczyniówkowe - wypełnia te komory oraz przes-trzeń podpajęczynówkową (między oponą pa-jęczą a naczyniową).

PŁYTKI KRWI - trombocyty - krwinki pow-stające w szpiku kostnym, biorą udział w pro-cesie krzepnięcia.

POCHWA - żeński narząd płciowy; przewódmięśniowo - łącznotkankowy długości 6-8 cm;obejmuje sklepieniem szyjkę macicy.

POCHWICA - bolesny odruchowy skurczmięśni otaczających pochwę; powstaje zwyklena tle urazu psychicznego.

PODNIEBIENIE - górna ściana jamy ustneji dolna jamy nosowej, ma część przednią - pod-niebienie twarde, i tylną - podniebienie miękkie.

PODSTAWOWA PRZEMIANA MATERII- podstawowe wydatkowanie energii w spo-czynku.

PODWZGÓRZE - dolna (podstawna) częśćmiędzymózgowia, nadrzędny ośrodek układuautonomicznego i wewnątrzwydzielniczego;jego częścią jest lejek, na którym jest zawie-szona przysadka.

POLE BROCA - ośrodek ruchowy mowyw płacie czołowym mózgu.

POLE WERNICKEGO - ośrodek czuciowymowy leżący w płacie skroniowym mózgu.

POTAS - pierwiastek chemiczny; w organizmiewystępuje jako kation; jest głównym kationemwewnątrzkomórkowym; główną funkcją błonykomórkowej jest utrzymanie równowagi mię-dzy zawartym w komórce potasem a sodemzewnątrzkomórkowym.

PÓŁKULE MÓZGOWE części kreso-mózgowia pokryte korą mózgu; najwyższe pięt-ro w strukturze ośrodkowego układu nerwo-wego.

PROSTAGLANDYNY - hormony tkankowe,pochodne nienasyconych kwasów tłuszczo-wych; działają regulująco na prawie wszystkienarządy i układy.

PRZECIWCIAŁA - białka odpornościowewytwarzane przez komórki plazmatyczne w od-powiedzi na obce antygeny.

152 / SŁOWNIK

PRZEDSIONEK SERCA -jedna z 4 jam ser-ca zbierająca krew z żył i pompująca ją do ko-mory; lewy przedsionek zawiera krew utleno-waną, a prawy - żylną.

PRZEŁYK - przewód mięśniowo-błonias-ty o gwiazdkowatym świetle, łączący gard-łoz żołądkiem; ma część szyjną, piersiowąi brzuszną.

PRZEPONA - płaski mięsień szkieletowy od-dzielający jamę brzuszną od jamy klatki pier-siowej; jest głównym mięśniem wdechu.

PRZESZCZEP(TRANSPLANTACJA)wyrównanie ubytku w ustroju przez operacyj-ne przeniesienie tkanek lub narządów pobra-nych z tego samego lub innego organizmu.

PRZEWÓD BARTHOLINA przewód odprowadzający gruczołu przedsionkowego więk-szego; uchodzi do przedsionka pochwy.

PRZYSADKA MÓZGOWA gruczoł do-krewny; leży poniżej podwzgórza; zawieszonana lejku, wydziela hormony tropowe regulują-ce czynność innych gruczołów oraz uwalniadwa hormony podwzgórzowe: oksytocynę i hor-mon antydiuretyczny (ADH).

RDZEŃ KRĘGOWY - część ośrodkowegoukładu nerwowego leżąca w kanale kręgowym;dochodzą do niego korzenie tylne, a wychodząkorzenie przednie nerwów rdzeniowych.

RDZEŃ PRZEDŁUŻONY - najniższa częśćpnia mózgu; leży w tylnym dole czaszki, po-wyżej rdzenia kręgowego; zawiera życiowoważne ośrodki, jak oddechowy, sercowy, na-czynioruchowy i inne.

REFLUKS (ZAWRACANIE) - przepływ sub-stancji płynnej w organizmie w kierunku od-wrotnym niż prawidłowy, np. z żołądka do prze-łyku, z pęcherza do moczowodu itp.

ROGÓWKA - przednia część warstwy włók-nistej gałki ocznej; przezroczysta; silnie zała-muje promienie świetlne.

RZEPKA - niewielka, okrągława kość leżącaw ścięgnie mięśnia czworogłowego uda; wcho-dzi w skład stawu kolanowego.

RZĘSKI - małe, podobne do włosa wyrostkiniektórych komórek; rzęski w nabłonku drógoddechowych przesuwają śluz w jednym kie-runku; inne pełnią funkcję receptorową (narządsłuchu i równowagi).

SEKRETYNA - hormon wytwarzany w dwu-nastnicy; pobudza trzustkę do produkcji enzy-mów trawiennych.

SIATKÓWKA - najgłębsza warstwa ścianygałki ocznej; wyścieła od wewnątrz naczyniów-kę (część wzrokowa) oraz ciało rzęskowe i tę-czówkę (część ślepa); zawiera receptory wzro-ku - pręciki i czopki.

SKROBIA -jeden z głównych węglowodanówzapasowych roślin; znajduje się w ziarnach zbóżi bulwach ziemniaków; jest podstawowym po-lisacharydem w pożywieniu człowieka.

SOCZEWKA - elastyczna i przezroczystastruktura komórkowa; leży do tyłu od tęczówkii źrenicy; zawieszona na obwódce rzęskowej.

SÓL - związek chemiczny kwasu i zasady - po-tocznie najczęściej nazwa dotyczy soli kuchen-nej (chlorek sodu), której fizjologiczne stęże-nie w krwi wynosi 0,9%.

SPLOT SŁONECZNY - największy splotukładu autonomicznego, zwany „mózgiembrzusznym"; leży w górnej części jamy brzusz-nej i unerwia większość narządów brzucha.

SPOJÓWKA - błona śluzowa pokrywającaprzednią powierzchnię twardówki gałki oczneji tylne powierzchnie powiek.

STERYDY - związki organiczne pochodne ste-ranu, zaliczane do tłuszczowców; są bardzoważnymi biologicznie związkami o różnorod-nym działaniu (np. cholesterol, hormony korynadnerczy, hormony płciowe, kwasy żółciowe,grupa witamin D i inne).

SZCZĘKA - największa parzysta kość twarzo-czaszki zbudowana z trzonu i 4 wyrostków(w tym zębodołowego zawierającego 8 zębo-dołów); w trzonie leży największa z zatok przy-nosowych - szczękowa.

SZPIK KOSTNY - tkanka krwiotwórcza wy-pełniająca wnętrze kości - głównie kości płas-kich, kręgów i nasad kości długich.

SZYJKA MACICY - dolna część macicy częś-ciowo objęta sklepieniem pochwy; zawiera ka-nał szyjki rozwierający się przed porodem.

SZYJKI MACICY WYMAZ - metoda dia-gnostyczna - polega na pobraniu niewielkiejliczby komórek z części pochwowej szyjki ma-cicy w celu wczesnego wykrywania raka tejczęści macicy.

ŚCIĘGNO - narząd pomocniczy mięśnia prze-noszący siłę jego skurczu na kość, do której jestprzyczepiony.

ŚLEDZIONA - narząd należący do układukrwionośnego i limfatycznego; leży w górnejczęści jamy brzusznej po stronie lewej.

ŚLIMAK - część ucha wewnętrznego, zawie-rająca receptor słuchu - tzw. narząd spiralnyCortiego leżący wewnątrz przewodu ślimako-wego wypełnionego śródchłonką.

ŚLINA - płyn wydzielany do jamy ustnej przezgruczoły ślinowe; zawiera m.in. enzym amylazę.

ŚLUZ - bezbarwna, lepka i ciągliwa substancjawydzielana przez komórki błon śluzowych np.przewodu pokarmowego, dróg oddechowych i in.;zawiera głównie mucyny i mukopolisacharydy.

ŚRÓDRĘCZE - część ręki między nadgarst-kiem a palcami; składa się z 5 kości drugich.

TARCZYCA - gruczoł dokrewny leżącyw szyi w otoczeniu tchawicy; hormony tarczy-cy (tyroksyna i trójjodotyronina) wzmagająprzemianę materii; są niezbędne do prawidło-wego rozwoju.

TCHAWICA - przewód chrzestny przewodzą-cy powietrze z krtani do drzewa oskrzelowego;należy do dolnych dróg oddechowych.

TESTOSTERON - męski hormon płciowywytwarzany w jądrach.

TĘTNICA - naczynie krwionośne, którym pły-nie krew od serca na obwód ciała; największątętnicą jest aorta.

TĘTNICA BIODROWA WSPÓLNA dużatętnica powstała z podziału aorty brzusznej,dzieli się następnie na tętnice biodrowe: wewnętrz-ną i zewnętrzną.

TĘTNICA PISZCZELOWA - przednia i tyl-na - dwie końcowe gałęzie tętnicy podkolano-wej; unaczyniają podudzie i stopę.

TĘTNICA PODOBOJCZYKOWA tętnica prowadząca krew do kończyny gómej, po lewej stro-nie odchodzi od łuku aorty, a po prawej od pniaramienno-głowowego; przedłuża się w tętnicę pa-chową, a ta w tętnicę ramienną, która następniedzieli się na 2 tętnice: promieniową i łokciową.

TĘTNICA SZYJNA WSPÓLNA - parzystanajwiększa tętnica w szyi, dzieli się na 2 tętniceszyjne: zewnętrzną i wewnętrzną; zewnętrznazaopatruje narządy szyi, twarz i część głowy,a wewnętrzna głównie mózg.

TĘTNICA UDOWA - przedłużenie tętnicybiodrowej zewnętrznej, unaczynia udo i prze-chodzi w tętnicę podkolanową.

TĘTNO - puls - rytmiczne rozciąganie ściannaczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmia-nami ciśnienia krwi w następstwie skurczów i roz-kurczów komór serca; zazwyczaj bada się natętnicy promieniowej.

TKANKA ŁĄCZNA - zespół wielu tkanekwywodzących się rozwojowo z mezenchymy;są zbudowane z komórek i istoty międzykomór-kowej; do tkanek łącznych należą: kość, chrząst-ka, krew, tkanka łączna wiotka i włóknista, tkan-ka tłuszczowa i inne.

TKANKA TŁUSZCZOWA - rodzaj tkankiłącznej; zawiera duże komórki wypełnione tłusz-czem, połączone w zraziki tłuszczowe.

TLEN - pierwiastek chemiczny, gaz, stanowią-cy ok. 1/5 powietrza, niezbędny dla życia; z płucprzechodzi do krwi, która dostarcza go do wszyst-kich tkanek organizmu.

TŁUSZCZ -jeden z podstawowych składnikóworganizmów żywych, m.in. wchodzi w skład błonbiologicznych; spożyty tłuszcz ulega w dwunast-nicy zemulgowaniu pod wpływem kwasów żół-ciowych, następnie jest trawiony przez lipazętrzustkową i resorbowany do naczyń chłonnych.

TRĄBKA SŁUCHOWA (EUSTACHIU-SZA) - część ucha środkowego; łączy jamę bę-benkową z częścią nosową gardła; jej zadaniemjest wyrównywanie ciśnienia powietrza po obustronach błony bębenkowej.

TRZUSTKA - narząd leżący na tylnej ścianiebrzucha; gruczoł wewnątrz- i zewnątrzwy dziel-

SłOWNIK /153

niczy; do krwi wydziela insulinę i glukagon,a do dwunastnicy enzymy trawienne (amylazę,lipazy, proteazy).

TWARDÓWKA - większa część warstwywłóknistej ściany gałki ocznej; nieprzezroczys-ta; barwy białej; jest miejscem przyczepu mięś-ni poruszających gałką; przebita przez naczy-nia i nerwy.

UKŁAD LIMFATYCZNY - układ chłonny -część układu krążenia składająca się z naczyńi narządów limfatycznych; po przefiltrowaniuprzez węzły chłonne, odprowadza nadmiar pły-nu tkankowego w postaci limfy, do krwi; wchła-nia z jelit produkty trawienia tłuszczów.

UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY -część układu nerwowego zawiadująca narząda-mi wewnętrznymi, gruczołami i mięśniami gład-kimi; składa się z układu współczulnegoi przywspółczulnego, których działanie zwyklejest antagonistyczne.

UKŁAD NERWOWY PRZYWSPÓL-CZULNY - część układu autonomicznego;zwalnia pracę serca, zwęża źrenice, przyspie-sza perystaltykę jelit, zwęża oskrzela; ośrodkitego układu leżą w pniu mózgu i części krzyżo-wej rdzenia kręgowego.

UKŁAD NERWOWY WSPÓŁCZULNYczęść układu autonomicznego; przyspiesza pra-cę serca, rozszerza źrenice, zwalnia ruchy jelititd.; ośrodki układu współczulnego leżą w częś-ci piersiowej rdzenia kręgowego.

UKŁAD ODPORNOŚCIOWY ogół struktur broniących organizm głównie przed infekcją;utożsamiany z układem limfoidalnym.

WAPŃ - (Ca) - pierwiastek chemiczny, makro-element, występuje głównie w kościach; w pos-taci kationu jest aktywatorem wielu enzymów,niezbędny do skurczu mięśnia; wchłanianie jestzależne od witaminy D3; poziom regulowanyprzez parathormon i kalcytoninę.

WĄTROBA - największy narząd organizmu;leży w piętrze gruczołowym jamy brzusznej, tużpod przeponą; główne funkcje: odtruwanie (usu-wanie toksyn z krwi), wytwarzanie i wydalanieżółci, produkcja białek, wiązanie bilirubiny;główna rola w metabolizmie węglowodanów.

WĘGLOWODANY - cukry, sacharydy - orga-niczne związki chemiczne; jeden z głównychskładników organizmów żywych; obok tłusz-czów podstawowe źródło energii w pokarmie -jako cukier i skrobia.

WĘZEŁ PRZEDSIONKOWO-KOMORO-WY - węzeł Aschoffa-Tavary - część układuprzewodzącego serca; leży w przegrodzie mię-dzyprzedsionkowej; odbiera impulsy elektrycz-ne od mięśniówki przedsionka i przekazuje dopęczka Hisa.

WĘZEŁ ZATOKOWO-PRZEDSIONKO-WY - węzeł Keitha i Flacka - nadrzędna struk-tura układu przewodzącego serca; leży w ścia-nie prawego przedsionka; zbudowany z tkankio cechach embrionalnego mięśnia sercowego;generuje impulsy elektryczne, które stymulują

do skurczu przedsionki i przepływają przez ro-boczą mięśniówkę przedsionka do węzła przed-sionkowo-komorowego.

WIĘZADŁA OKOŁOZĘBOWE pasmatkanki łącznej biegnące od korzenia zęba dościan zębodołu; stanowią strukturę mocującą ząb.

WIĘZADŁO - mocne pasmo łącznotkąnkowewzmacniające lub podtrzymujące różne narzą-dy, np. więzadła stawowe, otrzewnowe i in.

WITAMINY - związki chemiczne niezbędne doprawidłowego przebiegu procesów życiowych;nie są wytwarzane w organizmie; biorą udział w re-gulacji metabolizmu jako koenzymy.

WŁOŚNICZKA - kapilara - cienkościennenaczynie krwionośne lub chłonne; jego ścianapozwala na filtrację i wchłanianie; kapilarykrwionośne umożliwiają przekazywanie sub-stancji transportowanych krwią do tkanek i re-sorpcję produktów przemiany materii.

WŁÓKNO MIĘŚNIOWE - komórki mięśnio-we - gładkie, poprzecznie prążkowane lub mięś-nia sercowego; zawierają włókienka - miofibry-le; zbudowane z białek - aktyny i miozyny, któreumożliwiają skurcz.

WYDZIELINA - substancja wytwarzana przezgruczoł i z niego wydalana; zwykle termin od-nosi się do gruczołów zewnątrzwydzielniczych.

WYROSTEK ROBACZKOWY - pierwszaczęść jelita grubego; odchodzi w jamie brzusz-nej od jelita ślepego i zwisa do miednicy mniej-szej; zawiera dużo grudek chłonnych, stąd na-zwa „migdałek brzuszny".

ZAPŁODNIENIE - połączenie plemnika z ko-mórką jajową, w wyniku czego powstaje zygota.

ZARODEK - embrion - nowy organizm roz-wijający się z zygoty; termin dotyczy rozwojuod końca 1. do końca 8. tygodnia życia wew-nątrzmacicznego.

ZASTAWKA - struktura umożliwiająca jedno-kierunkowy przepływ płynu; zastawki wystę-pują w sercu, w żyłach (prócz głowy i szyi),naczyniach chłonnych, nawet w jelicie (zastaw-ka krętniczo-kątnicza).

ZASTAWKA AORTALNA - zastawka leżą-ca w ujściu aorty z lewej komory serca; ma3 płatki półksiężycowate; zapobiega cofaniu siękrwi do lewej komory.

ZASTAWKA MITRALNA - zastawka dwu-dzielna - zastawka leżąca w lewym ujściu przed-sionkowo-komorowym; wyposażona w strunyścięgniste; zapobiega cofaniu się krwi do lewe-go przedsionka.

ZATOKI PRZYNOSOWE przestrzeniepneumatyczne wysłane błoną śluzową; leżą w koś-ciach otaczających jamę nosową; ogrzewająi nawilżają wdychane powietrze; są rezonato-rami głosu.

pływowi treści przez przewód, np. zwieraczodbytu, cewki moczowej i in.

ZWÓJ - zgrupowanie ciał komórek nerwowychw obwodowym układzie nerwowym (pozaobrębem ośrodkowego układu nerwowego).

ŻÓŁĆ - płyn wytwarzany w komórkach wąt-roby i przesyłany drogami żółciowymi do dwu-nastnicy; w okresach międzytrawiennych gro-madzi się w pęcherzyku żółciowym, gdzie jestzagęszczana; rolą żółci jest emulgacja tłuszczówi aktywacja nieczynnych enzymów trzustko-wych.

ŻUCHWA - nieparzysta kość twarzoczaszki;zawiera 16 zębodołów; połączona z kośćmiskroniowymi 2 stawami, co umożliwia żucie.

ŻYŁA - naczynie krwionośne, którym płyniekrew w kierunku serca.

ŻYŁA WROTNA - duża żyła zbierająca krewz brzusznej części przewodu pokarmowego, śle-dziony, trzustki i pęcherzyka żółciowego i od-prowadzająca ją do wątroby.

ŻYŁY GŁÓWNE - duże żyły uchodzące doprawego przedsionka serca; płynie nimi krewz dużego krwiobiegu; żyła główna dolna od-prowadza krew z podprzeponowej części ciała,a górna z klatki piersiowej, szyi i głowy orazkończyn górnych.

ŻYŁY SZYJNE WEWNĘTRZNE - duże żyłyodprowadzające krew z głowy; łączą się z żyła-mi podobojczykowymi w żyły ramienno-gło-wowe, a z ich połączenia powstaje żyła głównagórna.

k

ZWIERACZ - pierścień mięśniowy otaczają-cy przewód u jego początku, ujścia lub w trak-cie jego przebiegu; zapobiega ciągłemu prze-

IndeksNumery stron zaznaczonekursywą odnoszą się do ilustracji

acetylocholina, 40, 67;acetylocholiny pęcherzyki, 38;adenozynotrójfosforan (ATP),40, 105, 705;adrenalina, 67, 68, 74, 76, 76;akrosomy, 134, 134;akson, 42, 43;albuminy, 87, 126;aldosteron, 68, 76-77, 122, 126;alergia, 101;aminokwasy, 20, 104;amylaza, 104, 104;anabolizm. 20;androgeny, 131;antygeny, 89;aorta brzuszna, 14;aorta, 12, 14, 15, 85, 87, 90, 94;astma, 83;autonomiczny system nerwowy,21,44;

Bbańka kanału półkolistego, 56;bazofile, 89, 89;białka, 20, 68, 87, 116;bilirubina, 118-119;biliwerdyna, 118-119;blastocysta, 142, 143;blaszka podstawna ślimaka, 55;błona bębenkowa, 54, 54, 55, 55;błona Dcscemeta, 50;błona dziewicza, 136, 136, 137,137;błona maziowa, 17, 17, 26, 30, 30,31;błona surowicza, 17, 17;błona śluzowa, 17, 17;błona śluzowa jamy ustnej, 106;błona śluzowa nosa, 78, 79, 79;błony, 17, 17;ból, 60, 60;brodawki sutkowe, 69;

centralny system nerwowy,46-49;cewka moczowa, 120, 121, 126,128, 128, 131;chlorek sodu (sól), 76-77, 77;cholesterol, 119;chromosomy, 18-19, 18, 135;chrząstka, 24-26;chrząstka nalewkowata, 25, 61,62;chrząstka pierścicniowata, 25;chrząstka sprężysta, 26;chrząstka szklista, 25;chrząstka tarczowata, 25, 61, 61,62, 72, 73, 81, 81;chrząstka włóknista, 25-26;ciała suteczkowale, 47;ciałka Malpighiego, 98;ciałka Meissnera, 33;ciałka Paciniego, 33, 60;ciałka Ruffiniego, 33;ciałko żółte, 139, 139, 141;ciało rzęskowe, 50;ciało kolankowate boczne, 53;ciało migdałowate, 47;ciało modzelowate, 47, 48;

ciało szkliste, 51, 5/;ciąża, 137-138, 142-147;ciecz wodnista, 50;ciemiączka, 23, 24;ciśnienie krwi, 76, 126, 126;cukier, 74-75, 116;cukrzyca, 20, 74-75, 77;cykliczny AMP, 68;cytoplazma, 18, 18;czaszka, 13, 14, 23, 23, 26, 34, 46,62;czopki, 51;czopki i pręciki, 51;czynności (reakcje) odruchowe,40, 46;

Ddalekowzroczność, 53;dendryty, 43, 43;dołek środkowy, 52;dotyk, 46, 49, 60, 60;dreszcze, 49;drogi oddechowe, 17;dwunastnica, 103, 103, 112, 112,113, 113;dwutlenek węgla, 84, 87, 88, 94,105;

elastyna, 25, 26, 31;energia, 105, 116;enzymy, 18, 20, 67, 103, 104, 116;eozynofile, 89, 89;estrogeny, 68, 6<S, 69, 71, 131, 139,140, 141;

Ffibroblasty, 31;fibryna, 88;filamcnty aktynowe, 38, 39, 40;diamenty miozynowe, 38, 39, 40;

gardło, 61, 62, 80-81, 107, 111;gastryna, 103;geny, 18-19;gęsia skórka, 35;glej, 43;glicerol, 20;glikogen, 38, 76, 104, 105, 116;globuliny, 87, 101;glukagon, 68, 74, 104;glukoza, 20,77, 103,104,105, 116;glos, 61-63;gonadotropina kosmówkowa(HCG), 142;gonady, 131;grasica, 14, 61, 82, 98-99, 99;gruczoł Cowpera, 128, 131;gruczoł nadnerczowy, 21, 71,76-77, 76;gruczoły apokrynowe, 33, 33, 34;gruczoły Bartholina, 136, 137;gruczoły Brunnera, 113, 113;gruczoły endokrynne(wewnątrzwydzielnicze), 70-77;gruczoły łojowe, 33, 33, 34, 129;gruczoły potowe, 33, 33, 122, 129,129;gruczoły Skene'go, 136;

Hhemocytoblasty, 88;hemoglobina, 88;hemoroidy, 146;heparyna, 89;hepatocyty, 116, 117;hipoglikemia, 105;

histamina, 89;homeostaza, 21;hormon adrenokortykotropowy(ACTH), 71, 71, 77;hormon antydiuretyczny (ADH),21, 68, 68, 71, 71, 122, 126;hormon folikulotropowy (FSH),71, 71, 139;hormon luteotropowy(lutenizujący) (LH), 71, 71, 139;hormon stymulujący tarczycę(TSH), 70, 71, 72, 73;hormon uwalniający TSH (TRH),72;hormon wzrostu, 68, 71, 72;hormony, 66-77;hormony gonadotropowe, 71;hormony płciowe, 67, 68, 77, 131,138;hormony tarczycy, 68;

Iimmunoglobuliny, 97;insulina, 20, 67, 68, 68, 74-75,75, 77, 104, 105;istota biała, 46, 47;istota czarna, 47;istota szara, 46, 47, 48;

jabłko Adama patrz chrząstkatarczowata;jajniki, 14, 138-140, 139, 142;jajowody, 14, 137, 138, 139, 142;jama brzuszna, 14, 15, 15;jama czaszki, 13, 14;jama klatki piersiowej, 12, 14;jama nosa, 14, 78;jąderko, 18;jądra, 121, 130, 132, 133-135,134;jądra podstawy mózgu, 47,48, 65;jelita, 122;jelito cienkie, 103-104, 103, 104,113-115, 113-114;jelito czcze, 103, 104, 113, 114,114;jelito grube, 123-125, 123-125;jelito kręte, 103, 104, 113, 114,115;języczek, 80, 106, 107;język, 58, 58, 59, 62, 62, 106;język, mowa, 61, 63, 63;język, smak, 58, 58, 59;jod, 72;

Kkaletki, 30, 31,5/;kamienie żółciowe, 119;kanaliki Havcrsa, 24;kanał ciała szklistego, 51, 51;kanały półkoliste, 56, 56;kapilary, 92, 94;karmienie piersią, 69, 72, 146;katabolizm, 20;kątnica, 103;keratyna, 34, 35;ketony, 105, 116;klatka piersiowa, 12, 14, 25, 27;kłębuszki, 120, 126, 127;kły, 109, 110;kłykieć kości udowej, 28;kolagen, 25, 31, 50;kolano, 30-31,5/, 32,40;kolba Krauzego, 33;komórki, 18-19, 19, 72;komórki alfa (A), 75;komórki beta (B), 75;

komórki Kupffera, 116;komórki nerwowe, 18, 43;komórki, podział, 19, 19;komórki Schwanna, 43;koordynacja ruchów, 64-65;koordynacja, 64-65, 64-65;kora mózgowa, 13, 38, 47, 49, 57,57, 58, 62;kora nadnerczy, 76-77, 76;kortyzon, 68, 71, 74. 76, 77;kosteczki, 54;kości, zobacz także stawyi szkielet, 23-24;kości twarzy, 23, 26;kość biodrowa, 28, 28;kość czworoboczna, 28;kość gnykowa, 61, 63;kość haczykowata, 28;kość jarzmowa, 23;kość klinowata, 29;kość krzyżowa, 28, 28, 123;kość kulszowa, 28, 28;kość łokciowa, 26, 28, 32, 32;kość łonowa, 28;kość łódeczkowata, 28;kość łzowa, 23;kość nosowa, 23;kość ogonowa, 26;kość piętowa, 29;kość promieniowa, 26, 28;kość ramienna, 26, 28, 32;kość sitowa, 57;kość skokowa, 29;kość sześcienna, 29;kość trójgraniasta, 28;kość udowa, 28, 28, 31; 1kowadełko, 54, 54, 55;krążek Merkela, 60;krążenie krwi, 54, 94-95, 94-95;krew, 21, 55, 87-89, 88, 89, 98,116, 126;krew, osocze, 87, 121;krew, płytki, 87-88, 88, 89;krezka, 15, 114, 114;kręgi, 26, 26, 27, 43;krótkowzroczność, 53;krtaniowa część gardła, 80, 81,8/;krtań, 12, 25, 25, 26, 61-62, 61,80, 107;krwawienie, 88, 88;krwinki białe, 88-89, 89;krwinki czerwone, 18, 85, 87, 88,89, 98, 116, 118;krypty Licberkiihna, 104, 113;kwas dezoksyrybonukleinowy(DNA), 18-19, 19;

laktacja. 69, 71, 72, 146;limfocyty, 88, 89, 89, 97, 97, 98,99, 100-101, 101;limfokiny, 97;lizosomy, 18;lizozym, 106;

Łłagiewka, 56, 56;łechtaczka, 136, 136;łokieć, 26, 28, 32;łopatka, 27, 28, 32;łożysko. 142, 144;łój, 34;łzowe kanaliki, 79;łzy, 50;

Mmacica, 14, 15, 15, \1,17, 71, 121,137-138, 137-138;

INDEKS/155

makrofagi, 101;maltoza, 103;małżowina uszna, 54, 54;maziówka, 30;melanina, 35, 35;melanocyty, 33, 35, 35;menopauza, 69;metabolizm, 20;metabolizm skrobi, 104- 105, 104;miednica, 22, 22, 24, 28, 28;miesiączkowania rozpoczęcie,(menarche) 140;miesiączkowanie, 68, 72, 138,140-141;mięsień rylcowo-językowy, 63,106;mięsień rzęskowy, 50, 50;mięsień bródkowo-językowy, 63;mięsień brzuchaty łydki, 31, 36,40;mięsień czołowy, 34, 36;mięsień czworoboczny, 36;mięsień czworogłowy uda, 36;mięsień dwugłowy ramienia, 36,38, 40;mięsień dżwigacz jądra, 132, 134;mięsień krawiecki, 36, 40;mięsień lędźwiowy większy, 40;mięsień mostkowo--obojczykowo-sutkowy, 36, 80;mięsień najszerszy grzbietu, 27,36;mięsień napinacz powięziszerokiej, 40;mięsień naramienny, 36;mięsień obły większy, 36;mięsień okrężny oka, 36;mięsień okrężny ust, 36;mięsień piersiowy mniejszy, 27;mięsień piersiowy większy, 36, 38;mięsień płaszczkowaty, 40;mięsień podniebienno-językowy,63;mięsień policzkowy, 102;mięsień pośladkowy wielki, 36,37, 38;mięsień potyliczny, 34, 36;mięsień prostujący włos, 33;mięsień prosty brzucha, 36;mięsień sercowy, 37,37, 38,39,40;mięsień skroniowy, 102;mięsień trójgłowy ramienia, 36,38, 40;mięsień zębaty przedni, 27;mięśnie, 16, 18, 32, 36-41,36-40, 105;mięśnie antagonistyczne, 40;mięśnie gładkie, 37, 38, 39, 40;mięśnie międzyżebrowe, 12, 14,27, 63;mięśnie przywodzące, 40;mięśnie skrzydłowe, 102;mięśnie żwacze, 102;mięśniowe włókna, 38, 39;migdałki, 55, 80, 81, 89, 100, 100,107;mikrotubulc, 40;mitochondria, 18, 18, 38, 40, 134,134;mitoza, 19;mlecz, 103, 112;młoteczek, 55;mocz, 71, 119, 122, 126, 128;moczowód, 14, 15, 15, 118, 121,126, 127;moczu wydalanie, 126;monocyty, 88, 89, 89;most, 47, 48;

mostek, 12, 27, 28;moszna, 130, 135;mowa, 46, 61-63, 61-63;mózg, równowaga, 56;mózg, 13, 14, 46, 46, 47, 48-49,48;mózg, koordynacja, 64-65, 65;mózgu ukrwienie, 92;mózgu pień, 13, 46, 48, 58, 60, 60,63;móżdżek, 42, 46, 47, 48, 56, 65;

Nnabłonek, 50, 124;nabłonka komórki, 88;nabłonkowa tkanka, 16;naczynia krwionośne, 92-93,92-93;naczynia limfatyczne, 96-97, 97,114, 115;naczyniówka oka, 50-51;nadgarstek, 28, 30;nagłośnia, 25, 26, 58, 61, 61, 80,107, 111, Ul;najądrza, 130, 132, 134, 135;napletek, 132-133;narodziny, 146, 147;narządy płciowe, 131, 136;nasada kości, 24;nasienie, 71, 133-135, 134, 142;naskórek, 33, 33, 35;nefrony, 126;nerki, 14, 15, 15, 21, 21, 71, 77,77, 118, 119, 120, 121-122,121, 126, 126-127, 128;nerw błędny, 44, 80;nerw językowo-gardłowy, 58, 81;nerw podjęzykowy, 63, 106;nerw przedsionkowy, 56;nerwy czaszkowe, 44, 45;nerwy krzyżowe, 45;nerwy lędźwiowe, 42, 42, 45;nerwy ogonowe, 42;nerwy piersiowe, 42, 45;nerwy przeponowe, 84, 84;nerwy rdzeniowe, 44, 45;nerwy ruchowe, 38, 38, 46, 46;nerwy szyjne, 42, 45;nerwy ślimakowe, 54, 54, 55, 55;nerwy współczulne, 44, 44;nerwy zmysłowe, 43, 46;neuroglej, 43;neurony, 42, 43, 46, 47;neurony ruchowe, 43, 44;neutrofile, 88, 89;nogi, 28, 28, 40;noradrenalina, 76;nos, 79, 79;nos, mowa, 62;nosowa część gardła, 80, 80, 81,81, 111;

Oobojczyk, 27, 28, 32, 82;obwodowy system nerwowy, 44,44-45;ochrzęstna, 25;oczy, 50-53, 57-53, 56;odbyt, 103, 124-125, 124;oddychanie, 27, 28, 84, 85;odpowiedź immunologiczna, 77,89, 100-101, 101;odruchy, 37, 64-65;odrzucenie przeszczepu, 101;odwodnienie, 21;ogniskowanie, 52:okolica ruchowa, 65;okolica wzrokowa kory

mózgowej, 52, 53;okostna, 24;okostna czaszki, 34;okrężnica esowata, 123;oksytocyna, 68, 68, 69, 71, 71;opłucna, 12, 14, 17, 82, 82;opona miękka, 13, 46;opona twarda, 13, 14, 46;opony, 17, 17, 46, 47;oskrzela, 12, 14, 82, 83;oskrzeliki, 82, 83, 85;osłonka mielinowa, 42, 43;osteoblasty, 25;osteocyty, 24;otrzewna, 15, 114, 775;otrzewna ścienna, 15, 75;otrzewna trzewna, 15, 75;owulacja, 72, 139, 139;

Ppajęczynówka, 13, 46;palce stóp, 29;palce, 29, 30, 35;paliczek, 29, 30;paliczki, 29;pamięć, 58;panewka, 28, 28;pankreozymina, 104;parathormon, 126;paznokcie, 34-35, 35;pepsyna, 103;peptony, 103;peptydy, 104;perystaltyka, 11, 37, 123;pęcherz moczowy, 14, 15, 75, 21,120, 121, 128, 725;pęcherzyk Graafa, 141;pęcherzyk żółciowy, 15, 103, 103,113, 113, 118, 775, 119, 119, 122pęcherzyki, 69, 82, 83, 84, 55;pęcherzyki nasienne, 130, 135,135;pęczek Hisa, 91;pętla Henlego, 727;piegi, 33;pień ramienno-głowowy, 87;pierścień Waldeyera, 100;piszczel, 28, 25, 29, 31;plamka żółta, 50, 52;płat ciemieniowy, 46, 49, 58, 60,60, 65;płat czołowy, 46;płat potyliczny, 46, 49;płat skroniowy, 46, 49;płód, 17, 142-146;płuca, 72, 14, 28,63, 82-85,52-55;płyn maziówkowy, 25, 30, 30, 31;płyn mózgowo-rdzeniowy, 46, 46;płytka ruchowa, 38;pochewki ścięgniste, 41, 41;pochwa, 727, 725, 137, 136-138;podniebienie miękkie, 80, 50, 106,707;podniebienie twarde, 106, 707;podwzgórze, 21, 27, 44,44, 47, 48,68, 70, 70, 72, 141;powonienie, 57-58, 57;poziomy soli, 76-77, 77;poziomy soli, kontrola, 126;pragnienie, 21, 27;prącie, 121, 727, 128, 725,131-133, 130-133;progesteron, 68, 69, 71, 131, 139;prolaktyna, 65, 69, 71 -72, 77;prostaglandyny, 138;prostata, 121,128, Ul, 135;prostnica (odbytnica), 75, 703,123, 124, 124;

protrombina, 88;przeciwciała, 89;przedtrzonowce, 109, 770;przełyk, 14, 61,(57,50, 707,111-112, 777;przepona, 72,14,14,15,82, 84,84;przewody żółciowe, 75, 117, 118;przewód limfatyczny, 96, 97;przewód piersiowy, 96, 97;przewód pokarmowy, 14, 15, 17;przysadka mózgowa, 47, 68,68, 70-72, 70-77, 77, 140, 141;przytarczyce, 73, 73;przywspółczulne(parasympatyczne) nerwy, 44, 44;ptialina, 103, 705;

Rrak płuca, 53;ramię, 26, 40;rany, 88, 55;rąbek, 34, 35;rdzeń kręgowy, 73, 14, 26, 26, 43,44, 46-48, 46, 60, 60;rdzeń nadnerczy, 76-77, 76;rdzeń przedłużony, 47, 48;renina, 77, 126;reumatoidalne zapalenie stawów,30, 30;reticulum endoplazmatyczne, 18,75;ręka, 25-29, 30, 41, 144;rękojeść mostka, 27;rogówka, 50, 50, 51;rozedma, 52;rozmnażanie, 142-147;równowaga, 56;rybosomy, 18, 75;rzepka, 25, 31,37;

schody bębenka, 55;schody przedsionka, 55;sekretyna, 67, 104;sen, 48, 48;serca unerwienie autonomiczne,44, 44;serce, 72, 14, 28, 56, 90-91,90-97;sercowy mięsień, 37, 40, 41;siatkówka, 50,50, 51-52, 53;siekacze, 109, 770;siodło tureckie, 70, 70;skalp, 34;skóra, 33-35, 33-35, 129, 729;skóra, barwa, 35;skóra, dotyk, 60, 60; .skrzepy krwi, 88, 55;słuch, 46, 54-56, 54-56;smak, 58, 55-59;smakowe kubki, 58, 59, 106,107-108;sól, patrz chlorek soduspojenie łonowe, 75, 28, 727, 130;spojówka, 50;srom, 136, 736;staw panewkowy, 30;staw zawiasowy, 30;stawowa chrząstka, 24-26;stawy, 17, 30-31;steroidy, 66, 66, 68, 76-77;sterydy anaboliczne, 77;stęp, 28;stolec, 122, 124;StOpa; i9; 10; 11;struny głosowe, 25, 61, 67, 62, 62,63, 80;

156/INDEKS

strzałka, 28, 29, 31; trzustkowy przewód, 75;strzemiączko, 54, 54, 55; twardówka, 50, 51;synapsy, 43, 47; tyroksyna, 72-73;synaptyczna szczelina, 38; tyrozyna, 35;system endokrynny(wewnątrzwydzielniczy), 16, 21, U48, 66 - 77; ucho, 26, 54 - 56, 54 - 56;system nerwowy, 16, 21, 42-65; ucho, słyszenie, 54-56;system trawienny, 16, 102-119; ucho, utrzymanie równowagi, 56;system wydalniczy, 16, 120-129; uczucia a hormony, 68-69;szczęka, 23; uczucia a zapach, 58;szkielet, 16, 22-32; układ limbiczny, 47, 58;sznur pępkowy, 144; układ limfatyczny, 16,96-101;szpik kostny, 88, 89; układ mięśniowy, 16, 36-40;

układ moczowy, 120, 121-122,S 121;ścięgna prostowników, 36, 40, 41; układ oddechowy, 16,78-85;ścięgna zginaczy, 36, 40, 41; układ rozrodczy, 16, 130-147;ścięgna, 17, 31, 31, 40, 41, 41; układ scrcowo-naczyniowy, 16,ścięgno piętowe (Achillesa), 36, 86-96;40, 41; układ somatyczny, 43, 44;śledziona, 15, 15, 89, 89, 98; urobilinogen, 119;ślimak, 54, 55, 56; usta, 106-110, 706-770;ślina, 58, 59, 106-108; usta, mowa, 61, 61, 62, 62;ślinianka podjęzykowa, 106, 107, ustna część gardła, #0, 81,81, 111;107; utkanie tkanki włóknistej, 23;ślinianka podżuchwowa, 106,107, 707; Wśluz, 57; wargi, 62, 62, 63, 63, 106;śluzówka macicy, 17, 137; warstwa Bowmana, 50;śródchłonka, 54, 55, 55, 56, 56; wątroba, 14, 15, 75, 18, 20, 27,śródręczc, 29; 103, 104, 116-119, 117-119;śródstopie, 29; węchowa opuszka, 57, 57;

węchowe komórki, 57, 57;T węchowe pole, 57, 57;tarcza nerwu wzrokowego, 50,51; węchowy nerw, 57, 57;tarczyca, 61, 71, 72-73, 72; wędzidełko języka, 106, 107;tchawica, 12, 14, 61, 67, 81, 81; węglowodany, 20, 116;testosteron, 68, 11, 131, 133; węzeł Ranviera, 42;tetrajodotyronina (T4), 73; węzły limfatyczne, 89, 97;tęczówka, 50, 50, 51, 57; widzenie, 46, 50-53, 50-53;tętnica języka, 706; więzadła, 31-32, 32;tętnica łukowata, 727; więzadło pierścieniowate, 26, 32;tętnica nasienna, 87; witaminy, 118;tętnica nerkowa, 14, 87, 94, 118, włos, 33, 34-35, 34;121, 127; włosowe mieszki, 33, 33, 34, 35;tętnica piszczelowa, 87; włókna elastyczne, 33, 33;tętnica płucna, #5, 94; włókna kolagenowe, 33, 33;tętnica podobojczykowa, 87, 94; włókna ruchowe, 44;tętnica podstawna, 70; włókna zmysłowe, 44;tętnica ramienna, 87, 94; woda w organizmie, 21, 21;tętnica szyjna, 87, 94; wole endemiczne, 72;tętnica śledzionowa, 75, 98, 98; worek mosznowy, 132;tętnica udowa, 87, 94; worek owodni, 17;tętnica wątrobowa, 777; wydalanie, 121-122;tętnice, 92, 93, 94, 94; wyrostek robaczkowy, 103, 125,tętnice biodrowe, 94; 125;tętnice krezkowe, 94; wyrostki sutkowate, 55;tętnice przysadki, 70, 71; wysepki Langerhansa, 74, 105;tętnice wieńcowe, 93, 94; wzgórek łonowy, 136, 7J6;tętniczki, 94; wzgórze, 47, 48, 58, 60, 60;tętno, 92; wzrok, 52-53, 52-53;tkanka łączna, 16; wzrokowa droga, 52;tkanka nerwowa, 16; wzrokowa promienistość, 52;tlen, 84, 87, 88, 94; wzrokowe skrzyżowanie, 52, 70;tłuszcze, 20, 87, 116, 118; wzrokowy nerw, 50, 51, 52-53,torebka Bowmana, 126, 727; 52;trawienie, 103-105, 113;trąbka słuchowa Eustachiusza, Z54, 54, 55, 56, 78, 81, 81, 107; zagnieżdżenie, 142;trofoblast, 142, 143; zakończenia nerwowe, 33, 33, 60,trójjodotyronina (T3), 73; 60;trucizny, 89, 116; zapach, 57-58, 57;trzeszczenia, 41; zapalenie okrężnicy, 123, 72:?;trzon kości długiej, 24; zapalenie opłucnej, 14, 82, 82;trzustka, 15, 75, 67, 68, 74-75, zapalenie oskrzeli, 83;74, 103, 113; zapalenie płuc, 82, 82;trzustkowe soki, 104, 113; zapalenie pochewki ścięgna, 41;

zapłodnienie, 142, 142;zastawka krętniczo-kątnicza, 103;zastawka mitralna, 90, 90-91;zastawka trójdzielna, 90, 90-91;zastawki aorty, 37, 90, 90-97;zastawki serca, 90-91, 90-97;zastawki tętnicy płucnej, 90,90-91;zatoka klinowa, 78;zatoka wieńcowa, 95;zatoki, 14, 78, 79, 95;zawroty głowy, 56;zęby, 106, 108-110, 109;zęby mądrości, 109, 709;zęby mleczne, 109, 110;zgięcie śledzionowe, 123;zgięcie wątrobowe, 123;zwieracz odbytu, 103, 124, 125;zwieracz Oddiego, 118, 118;zwieracz odźwiernika, 705, 112;zwoje, 43, 44;

żżebra szyjne, 13;żebra, 72, 14, 24, 27, 28, 84;żołądek 75, 777, 112, 772;żołądź prącia, 130, 131, 737,132-133;żółć, 103, 104, 113, 118-119.778,122;żuchwa, 23;żucie, 702;żylaki, 147;żyła główna, 14, 15, 87, 95, 95;żyła nasienna, 87;żyła nerkowa, 14. 87, 118, 727,127;żyła odłokciowa, 87, 95;żyła odpiszczelowa, 87, 95;żyła odstrzałkowa, 95;żyła piszczelowa, 95;żyła płucna, 83, 85, 87, 94, 95;żyła podkolanowa, 95;żyła podobojczykowa, 95;żyła szyjna, 72, 80, 87, 95;żyła udowa, 95;żyła wrotna, 117, 777;żyły, 93, 94, 95;żyły biodrowe, 14, 95;żyły krezkowe, 75;żyły przysadki, 70, 71;żyły wątrobowe, 87, 95, 95, 104,117;

źrenica, 51, 57;

Atlas Anatomii

Documents

Transcript of Atlas Anatomii