Zaci

ągan

ie i

wyk

onyw

anie

zobo

wią

zań

C. H. Beck

pod red. Edwarda Gniewka, Katarzyny Górskiej i Piotra Machnikowskiego

ZACIĄGANIE I WYKONYWANIE

ZOBOWIĄZAŃ

Wydawnictwo C. H. Beck

Materiały III Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów (Wrocław, 25–27.9.2008 r.)

E. G

niew

ek (r

ed.)

W książce „Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań” opublikowane zostały referaty wygłoszone i przygotowane do publikacji przez uczestników III Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów, który odbył się we Wrocławiu w dniach 25–27.9.2008 r.Temat konferencji, który stał się też tytułem tego zbioru, brzmiał: „Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań – współczesne problemy prawne”. W konferencji uczestniczyło ponad 300 pracowni-ków i doktorantów instytutów, katedr i zakładów prawa cywilnego oraz prawa handlowego (go-spodarczego).

www.sklep.beck.pl e-mail: dz.handlowy@beck.plhttp://www.beck.pltel.: 22 31 12 222, fax: 22 33 77 601

ISBN 978-83-255-1291-0

Cena 129 zł

Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań

Polecamy nasze publikacje z zakresu prawa cywilnego i handlowego:

A. Szumański (red. tomu)PRAWO PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH. TOM 18, wyd. 2System Prawa Prywatnego

A. Olejniczak (red. tomu)PRAWO ZOBOWIĄZAŃ – CZĘŚĆ OGÓLNA. TOM 6System Prawa Prywatnego

E. Gniewek (red.)KODEKS CYWILNY. KOMENTARZ, wyd. 3Komentarze Kodeksowe

K. Pietrzykowski (red.)KODEKS CYWILNY. KOMENTARZ DO ART. 1–44911. TOM I, wyd. 5Duże Komentarze Becka

K. Pietrzykowski (red.)KODEKS CYWILNY. KOMENTARZ DO ART. 450–1088. TOM II, wyd. 5Duże Komentarze Becka

S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. SzwajaKODEKS SPÓŁEK HANDLOWYCH. SUPLEMENT DO TOMÓW I–IV. KOMENTARZ DO NOWELIZACJIDuże Komentarze Becka

A. Kidyba SPÓŁKA Z O.O. KOMENTARZ, wyd. 5Komentarze Becka

www.sklep.beck.pl

ZACIĄGANIE I WYKONYWANIE

ZOBOWIĄZAŃMateriały III Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów

(Wrocław, 25-27.9.2008 r.)

pod redakcją Edwarda Gniewka, Katarzyny Górskiej i Piotra Machnikowskiego

Autorzy: Szymon Byczko, Andrzej Całus, Grażyna Cern, Michał Chajda, Adam Doliwa, Przemysław Drapała, Mariusz Fras, Józef Frąckowiak, Beata Gadek-Giesen, Bogusława Gnela, Edward Gniewek, Grzegorz Gorczyński, Jarosław Grykiel, Beata Janiszewska, Monika Kalina-Nowaczyk, Wojciech J. Katner, Agata Kozioł, Marcin Krajewski, Bartosz Kucharski, Witold Kurowski, Marcin Lemkowski, Jan Lic, Piotr Machnikowski, Marek Michalski, Leszek Ogiegło, Tomasz Pajor, Marlena Pecyna, Jerzy Pisuliński, Jan A. Piszczek, Marcin Podleś, Urszula Promińska, Marcin A. Quoos, Zbigniew Radwański, Ewa Rott-Pietrzyk, Władysław Rozwadowski, Marek Safjan, Józef J. Skoczylas, Robert Stefanicki, Anna Stępień-Sporek, Janusz A. Strzępka, Tomasz Szczurowski, Ryszard Szostak, Marek Świerczyński, Michał Wojewoda, Maria-Anna Zachariasiewicz, Konrad Zacharzewski,

Kamil Zaradkiewicz, Bronisław Ziemianin, Fryderyk Zoll, Jacek Zrałek

Wydawnictwo C. H. BeckWarszawa 2010

Redakcja: Anna Łubińska-Bujak

Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: Wydawnictwo C.H. BeckDruk i oprawa: ELPIL, Siedlce

ISBN 978-83-255-1291-0

© Wydawnictwo C.H. Beck 2010

�

Spis treści

Wykaz skrótów / IX

Słowo wstępne / XIII

Szymon Byczko, Bartosz KucharskiRola polisy ubezpieczeniowej oraz ogólnych warunków ubezpieczenia przy zawarciu umowy ubezpieczenia / 1

Andrzej CałusSytuacja prawna uczestników negocjacji przed zawarciem ostatecznej umowy / 13

Grażyna CernUchwały organów spółek kapitałowych – czynność prawna? / 31

Michał ChajdaKonsekwencje niewykonania zobowiązania pieniężnego / 39

Adam Doliwa Abstrakcyjny charakter weksla i jego wpływ na realizację zobowiązania wekslowego / 49

Przemysław DrapałaPrawo powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia (art. 490 KC) – krytyczna analiza obowiązujących regulacji kodeksowych na tle prawnoporównawczym / 61

Mariusz FrasZobowiązanie wekslowe wystawcy weksla in blanco. Uwagi de lege ferenda / 71

Józef FrąckowiakHandlowe czynności kreujące. Zagadnienia wybrane / 79

Beata Gadek-GiesenWarunkowe umowy zobowiązujące / 97

Bogusława GnelaProblem naprawienia szkody niemajątkowej w ramach reżimu kontraktowego / 105

Edward GniewekProcesowe zabezpieczenie wykonania zobowiązań niepieniężnych / 115

Grzegorz GorczyńskiRegulacja wpływu zmiany okoliczności na wykonywanie zobowiązań w Kodeksie cywilnym – ocena i perspektywy / 123

Jarosław GrykielRoszczenia uprawnionego z umowy przedwstępnej na wypadek zbycia przedmiotu świadczenia z umowy przyrzeczonej / 137

Spis treści

VI

Beata Janiszewska Powstanie obowiązku wynagrodzenia za wyłączne korzystanie z rzeczy wspólnej / 145

Monika Kalina-Nowaczyk Wzorce umowne w postaci elektronicznej / 155

Wojciech J. KatnerZawarcie umowy w obrocie gospodarczym na tle rozwiązań Kodeksu cywilnego / 165

Agata Kozioł, Jacek ZrałekZaciąganie zobowiązań przez małżonka / 175

Marcin KrajewskiNowe ujęcie istoty negocjacji / 189

Witold KurowskiPrzekształcenia podmiotowe stosunku zobowiązaniowego – uwagi na tle Zasad Europejskiego Prawa Umów (PECL) z uwzględnieniem projektu Common Frame of Reference (DCFR) / 201

Marcin LemkowskiO terminie na korzyść dłużnika / 213

Jan LicPojęcie zaciągania zobowiązań we własnym i w cudzym imieniu / 221

Piotr MachnikowskiAktualne zjawiska i tendencje w europejskim prawie umów (2006–2008) / 235

Marek MichalskiCharakter prawny tzw. umów holdingowych / 249

Leszek OgiegłoO stosowaniu przepisów części szczegółowej zobowiązań / 255

Tomasz PajorRoszczenie o spełnienie świadczenia w naturze / 261

Marlena Pecyna Wymiana towaru w razie niezgodności z umową w świetle orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (sprawa Quelle C-404/06) / 267

Jerzy PisulińskiProjekt przepisów ogólnych o wykonaniu zobowiązań / 281

Jan A. Piszczek Odpowiedzialność „reprezentanta” za wykonanie zobowiązania na przykładzie umów ubezpieczenia i o roboty budowlane / 295

Marcin Podleś, Marcin A. QuoosUwagi o klauzulach mających na celu zniweczyć wybór oferty przetargowej / 303

Urszula PromińskaNegocjacje w ujęciu noweli Kodeksu cywilnego z 2003 r. / 313

Zbigniew RadwańskiUwagi o wykładni prawa cywilnego / 321

VII

Spis treści

Ewa Rott-Pietrzyk Klauzule generalne a wykonanie zobowiązania (z uwzględnieniem koncepcji systemu klauzul generalnych w projekcie KC) / 327

Władysław Rozwadowski, Anna Stępień-SporekKara umowna – historia – teraźniejszość – przyszłość / 343

Marek Safjan Autonomia woli a zasada równego traktowania / 357

Józef J. Skoczylas Wyrażanie i wykonywanie zobowiązań w walutach obcych w świetle zasady walutowości (art. 358 KC) / 385

Robert StefanickiOdpowiedzialność z tytułu nieuczciwego prowadzenia negocjacji na tle tendencji europejskich / 397

Janusz A. StrzępkaRegulacja umów budowlanych w przyszłym Kodeksie cywilnym / 407

Tomasz SzczurowskiWydanie wzorca umownego w trakcie trwania stosunku o charakterze ciągłym. Zagadnienia wybrane / 423

Ryszard SzostakUmowa o roboty budowlane z perspektywy nowego Kodeksu cywilnego / 435

Marek ŚwierczyńskiAktualne problemy płatności elektronicznych / 445

Michał WojewodaZawarcie umowy spedycji / 457

Maria-Anna ZachariasiewiczZawieranie umów. Wpływ aktów prawa ujednoliconego na rozwój prawa polskiego / 471

Konrad ZacharzewskiWpływ kodeksów deontologicznych na powstawanie, treść i wykonywanie zobowiązań umownych / 489

Kamil ZaradkiewiczKonstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego – węzłowe problemy i uwagi de lege ferenda / 505

Bronisław ZiemianinUmowa o przeniesienie własności przedsiębiorstwa oddanego spółce do odpłatnego korzystania / 527

Wykonanie i skutki naruszenia zobowiązań (projekt przygotowany pod kierunkiem Jerzego Pisulińskiego oraz Fryderyka Zolla, pod redakcją Marleny Pecyny) / 533

Indeks rzeczowy / 557

IX

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

AlimentyU ........................ ustawa z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7 ze zm.)

ElektrInsPłatU ................. ustawa z 12.9.2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz. 1385 ze zm.)

GospNierU ....................... ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.)

KC ...................................... ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)KC austr. ........................... ustawa z 1.6.1811 r. – Kodeks cywilny austriacki (ABGB – Allgemeines Bür-

gerliches Gesetzbuch)KC franc. ........................... ustawa z 21.3.1804 r. – Kodeks cywilny francuski (Code civil)KC niem. ........................... ustawa z 18.8.1896 r. – Kodeks cywilny niemiecki (BGB – Bürgerliches Ge-

setzbuch)KH ..................................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. – Kodeks handlowy

(Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.)KK ...................................... ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)KK z 1932 r. ...................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.7.1932 r. – Kodeks karny

(Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.)KM ...................................... ustawa z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689)KomPrywU ...................... ustawa z 30.8.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (t.j. Dz.U. z 2002 r.

Nr 171, poz. 1397) KP ...................................... ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94

ze zm.) KPC ................................... ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43,

poz. 296 ze zm.)KSH ................................... ustawa z 15.9.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037

ze zm.)KWU ................................. ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2001 r.

Nr 124, poz. 1361 ze zm.)KZ ...................................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Kodeks zobowią-

zań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.)NBPU ................................ ustawa z 29.8.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (t.j. Dz.U. z 2005 r. Nr 1,

poz. 2 ze zm.)OchrKonsU ...................... ustawa z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50,

poz. 331 ze zm.)PDOFizU .......................... ustawa z 26.7.1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U.

z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.)

Wykaz skrótów

X

PrBank .............................. ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.)

PrDewiz ............................ ustawa z 27.7.2002 r. – Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 141, poz. 1178 ze zm.)ProdNiebU ....................... ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpo-

wiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.)

PrPrzemysł ....................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 7.6.1927 r. o prawie przemysło-wem (Dz.U. Nr 53, poz. 468 ze zm.)

PrSpółdz ............................ ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.)

PrTelekom ........................ ustawa z 16.7.2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. Nr 171, poz. 1800 ze zm.)

PrWeksl ............................. ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.)PrywPPU ......................... ustawa z 13.7.1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U.

Nr 51, poz. 298 ze zm.)PrZamPubl ....................... ustawa z 29.1.2004 r. – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2007 r.

Nr 223, poz. 1655 ze zm.)PSD .................................... Dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13.11.2007 r.

w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznegoSprzedKonsU ................... ustawa z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej

oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176 ze zm.) UCC .................................. Uniform Commercial Code UsłElektrU ........................ ustawa z 18.7.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. Nr 144,

poz. 1204 ze zm.)VATU ................................ ustawa z 11.3.2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz. 535

ze zm.)WłLokU ............................ ustawa z 24.6.1994 r. o własności lokali (t.j. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903

ze zm.) ZNKU ............................... ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz.U. z 2003 r.

Nr 153, poz. 1503 ze zm.)

2. Organy orzekające

ETPC ................................. Europejski Trybunał Praw CzłowiekaETS .................................... Europejski Trybunał SprawiedliwościSA ...................................... Sąd Apelacyjny SN ...................................... Sąd NajwyższySN(7) ................................. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziówSN(IC) ............................... Sąd Najwyższy Izba CywilnaTK ...................................... Trybunał Konstytucyjny

3. Czasopisma

BiK ..................................... Bank i KredytBiul. Pr. .............................. Biuletyn Prawniczy

XI

Wykaz skrótów

Biul. SN ............................. Biuletyn Biura Orzecznictwa Sądu NajwyższegoDz.U. .................................. Dziennik UstawDz.Urz. .............................. Dziennik UrzędowyEPS ..................................... Europejski Przegląd SądowyGl. ...................................... GlosaGP ...................................... Gazeta PrawnaKPP .................................... Kwartalnik Prawa PrywatnegoMoP ................................... Monitor PrawniczyNP ...................................... Nowe PrawoOG ..................................... Orzecznictwo GospodarczeOSA ................................... Orzecznictwo Sądów ApelacyjnychOSN ................................... Orzecznictwo Sądu NajwyższegoOSNC ................................ Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba CywilnaOSNCP .............................. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Pracy i Ubezpieczeń

SpołecznychOSP .................................... Orzecznictwo Sądów PowszechnychOSPiKA ............................. Orzecznictwo Sądów Powszechnych i Komisji Arbitrażowych OTK ................................... Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoPal. ..................................... PalestraPB ....................................... Prawo BankowePG ...................................... Prawo GospodarczePiP ..................................... Państwo i PrawoPL ....................................... Przegląd LegislacyjnyPPH ................................... Przegląd Prawa HandlowegoPP UW .............................. Przegląd Prawniczy Uniwersytetu WarszawskiegoPP UWr ............................. Przegląd Prawniczy Uniwersytetu WrocławskiegoPr. Asek. ............................ Prawo AsekuracyjnePr. Sp. ................................. Prawo SpółekProk. i Pr. .......................... Prokuratura i PrawoPS ....................................... Przegląd SądowyPUG ................................... Przegląd Ustawodawstwa GospodarczegoR. Pr. .................................. Radca Prawny Rej. ..................................... RejentRPEiS ................................. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i SocjologicznyRU ...................................... Rozprawy UbezpieczenioweRzeczp. .............................. RzeczpospolitaSP ....................................... Studia PrawniczeSP-E ................................... Studia Prawno-EkonomiczneSPP ..................................... Studia Prawa PrywatnegoTPP .................................... Transformacje Prawa PrywatnegoZNWSZiB ......................... Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu

Wykaz skrótów

XII

4. Inne

ak. ...................................... akapitart. ...................................... artykułDCFR ................................ naukowy projekt Wspólnotowego Układu Odniesienia (Draft Common

Frome of Reference)m.in. .................................. między innyminast. ................................... następny (-a, -e)NBP ................................... Narodowy Bank Polskiniepubl. ............................. niepublikowany (-a, -e)Nb ...................................... numer brzegowyNr ....................................... numerop. cit. ................................ dzieło cytowaneorz. ..................................... orzeczenieOWU ................................. Ogólne Warunki UbezpieczeniaPECL ................................. zasady europejskiego prawa kontraktowego (The Principles of European Con-

tract Law)PICC .................................. Zasady Międzynarodowych Kontraktów Handlowych (UNIDROIT)pkt ...................................... punktpor. ..................................... porównajpost. ................................... postanowieniepoz. .................................... pozycjared. ..................................... redakcjaRP ...................................... Rzeczpospolita Polskas. ......................................... stronat. ......................................... tomt.j. ....................................... tekst jednolityUJ ....................................... Uniwersytet Jagiellońskiw. ........................................ wiekwyd. ................................... wydaniewyr. .................................... wyrokz. ......................................... zeszytzob. .................................... zobacz

XIII

Słowo wstępne

Tom, który oddajemy do rąk Czytelników zawiera referaty wygłoszone i przygotowane do pu-blikacji przez uczestników III Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów, który odbył się we Wrocławiu 25–27.9.2008 r.

Temat konferencji, który stał się też tytułem tego zbioru, brzmiał: „Zaciąganie i wykonywanie zobo-wiązań – współczesne problemy prawne”. W konferencji uczestniczyło ponad 300 pracowników i dok-torantów instytutów, katedr i zakładów prawa cywilnego oraz prawa handlowego (gospodarczego).

Organizacja tak dużej imprezy była możliwa dzięki zaangażowaniu Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, wsparciu finansowemu ze strony Krajowej Rady Notarialnej, a także Dolnośląskiej Izby Notarialnej oraz pomocy, jakiej udzieliło Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. Wszystkim tym instytucjom składamy gorące podziękowania.

Edward GniewekKatarzyna Górska

Piotr Machnikowski

1

Szymon Byczko, Bartosz KucharskiUniwersytet Łódzki

Rola polisy ubezpieczeniowej oraz ogólnych warunków ubezpieczenia przy zawarciu umowy ubezpieczenia

I. Wprowadzenie

Zgodnie z art. 809 ustawy z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.), zwanej dalej „KC” ubezpieczyciel zobowiązany jest potwierdzić zawarcie ubezpieczenia dokumentem ubez-pieczenia. Z zastrzeżeniem wyjątku przewidzianego w art. 811 KC, w razie wątpliwości umowę uwa-ża się za zawartą z chwilą doręczenia ubezpieczającemu dokumentu ubezpieczenia. Jak zostanie wyka-zane, przytoczone unormowanie dotyczące zawarcia umowy ubezpieczenia oraz sporządzanych przy tej okazji dokumentów, znacznie odbiega od unormowań odnoszących się do zawierania większości innych umów powszechnych w obrocie gospodarczym. Pomimo że ustawa obecnie nie wylicza moż-liwych dokumentów ubezpieczenia, rozważania dotyczyć będą polis ubezpieczeniowych, jako doku-mentów mających największe znaczenie. Opracowanie nie obejmuje ubezpieczeń morskich mających odrębną regulację1.

Obowiązujące unormowanie w pewnym zakresie można tłumaczyć wskazując na genezę umowy ubezpieczenia. Historia polis ubezpieczeniowych sięga przynajmniej XIII w. i łączy się z handlem mor-skim. Dawni ubezpieczyciele wystawiali polisy jako dokumenty jednostronne potwierdzające przyjęcie ryzyka do ubezpieczenia. Wraz z rozwojem handlu morskiego polisa nabrała cech dokumentu legity-macyjnego oraz przenaszalnego, który ułatwiał przechodzenie praw z ubezpieczenia w ślad za prawami do ubezpieczonego towaru.

Zwięzłość polis ubezpieczeniowych, coraz większe skomplikowanie transakcji, rosnące znacze-nie ubezpieczeń lądowych, postępująca profesjonalizacja rynku ubezpieczeniowego oraz standaryza-cja umów doprowadziły do upowszechnienia instytucji ogólnych warunków ubezpieczenia. Doprecy-zowują one i uzupełniają lapidarną z natury rzeczy treść polisy. Dopiero polisa oraz ogólne warunki ubezpieczenia łącznie określają treść umowy łączącej ubezpieczyciela z ubezpieczającym.

Powyższe podstawowe i powszechnie znane kwestie mogą stanowić kanwę dla dalszych rozwa-żań. Pomimo długiej historii umowy ubezpieczenia oraz wciąż rosnącego znaczenia ubezpieczeń wiele problemów związanych z polisą ubezpieczeniową oraz ogólnymi warunkami ubezpieczeń wciąż budzi wątpliwości. Dotyczą one m.in. charakteru prawnego polisy i OWU, treści polisy i OWU, relacji po-między polisą oraz OWU, wpływu wystawienia polisy na zawarcie umowy ubezpieczenia, a także wa-runków obowiązywania OWU.

1 Zob. art. 292–329 ustawy z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (Dz.U. Nr 138, poz. 1545 ze zm.), zwanej dalej „KM”.

Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań

2

II. Polisa ubezpieczeniowa

1. Dokumenty ubezpieczenia a dokumenty sporządzane przy zawieraniu innych umów

Porównując regulację dotyczącą dokumentów wystawianych przy okazji zawarcia umowy ubezpie-czenia z regulacją dotyczącą innych umów wypada zwrócić uwagę na kilka kwestii.

Po pierwsze, w odniesieniu do umów, dla których wymagana jest forma pisemna zastrzeżona ad probationem, ustawodawca używa sformułowania „umowa powinna być stwierdzona pismem” (umo-wy: dostawy – art. 606 KC, kontraktacji – art. 616 KC, o roboty budowlane – art. 648 § 1 KC, pożyczki o wartości powyżej 500 zł – art. 720 § 2 KC, spółki – art. 860 § 2 KC, renty – art. 9031 KC).

Użycie w znowelizowanej wersji art. 809 KC sformułowania „potwierdzić” zamiast „stwierdzić” miało na celu podkreślenie różnicy pomiędzy polisą, a dokumentem umowy sporządzanym wtedy, gdy ustawa zastrzega formę pisemną zastrzeżoną ad probationem2. Obecna stylizacja przepisu zda-je się wskazywać, że wystawienie polisy ma charakter następczy wobec zawarcia umowy ubezpiecze-nia. Zawarcie umowy ubezpieczenia następuje zwykle przez przyjęcie oferty ubezpieczającego (wnio-sku ubezpieczeniowego). Dopiero później przyjęcie oferty potwierdzane jest przez wystawienie polisy. Jak będzie mowa, zasada, zgodnie z którą w razie wątpliwości umowę poczytuję się za zawartą dopiero z chwilą doręczenia polisy ma charakter reguły interpretacyjnej znajdującej zastosowanie w tych sytu-acjach, w których nie doszło do zawarcia umowy wcześniej.

Jeszcze przed nowelizacją art. 809 KC w literaturze upowszechnił się pogląd, że przepis ten nie re-guluje formy umowy ubezpieczenia, wskazując jedynie obligatoryjny sposób potwierdzenia jej treści. Dla umowy ubezpieczenia ustawodawca nie zastrzega zatem formy pisemnej zastrzeżonej ad probatio-nem, ani tym bardziej szczególnej formy polisowej. Polisy nie należy utożsamiać z samą umową ubez-pieczenia, pomimo że polisa powinna wskazywać essentiallia negotii zawartej umowy i zwykle jest podpisywana przez obie strony. Zasygnalizowana kwestia zostanie jeszcze poruszona.

Polisa pełni przede wszystkim funkcję dowodową w zakresie faktu zawarcia umowy oraz jej tre-ści. Gdy chodzi o treść zawartej umowy, polisa pełni jednakże funkcję dowodową w ograniczonym zakresie, bowiem postanowienia umowy w dużej mierze kształtowane są również przez OWU. Polisa stwierdza zobowiązanie ubezpieczyciela, ma zatem charakter dokumentu dłużnego, do którego znaj-dują zastosowanie reguły z art. 465 KC. Ubezpieczyciel wypłacając odszkodowanie może w niektórych okolicznościach żądać zwrotu polisy albo uczynienia na polisie odpowiedniej wzmianki.

Po drugie, w odniesieniu do umów, dla których potrzebna jest forma szczególna zastrzeżona ad solemnitatem, albo ad eventum odpowiednie przepisy wskazują, że „umowa powinna być dokonana, ewentualnie zawarta (w określonej formie) pod rygorem nieważności (umowa o roboty budowlane z podwykonawcą i dalszym podwykonawcą – art. 6471 § 4 KC, najmu – art. 660 KC, leasingu – art. 7092 KC, umowa zbycia i wydzierżawienia przedsiębiorstwa – art. 751 KC). Gdy chodzi o umowy poręczenia oraz darowizny, przy których oświadczenie tylko jednej ze stron, a mianowicie odpowiednio poręczy-ciela i darczyńcy, wymaga formy szczególnej zastrzeżonej ad solemnitatem, Kodeks stanowi: „oświad-czenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie” (art. 876 § 2 KC) oraz „oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego” (art. 890 § 1 KC).

Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 809 KC wystawienie polisy jest obowiązkiem ubezpieczycie-la. Ma ona zatem z zasady charakter dokumentu jednostronnego. Ustawodawca nie zastrzega jednak formy szczególnej zastrzeżonej ad solemnitatem, ani dla samej umowy ubezpieczenia, ani dla jedno-stronnego oświadczenia ubezpieczyciela o przyjęciu oferty ubezpieczającego. Wprawdzie w praktyce

2 M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, Warszawa 2008, s. 47.

3

Byczko, Kucharski, Rola polisy ubezpieczeniowej...

wystawienie polisy niemal zawsze idzie w parze z zawarciem umowy ubezpieczenia, jednak regułą ko-deksową jest, że wystawienie polisy pozostaje bez znaczenia dla ważności umowy3.

Po trzecie, pewne podobieństwa do umowy ubezpieczenia wykazują w kwestii obowiązku wysta-wienia określonych dokumentów umowa agencyjna, szczególnie zaś umowa przewozu i umowa skła-du.

Przy umowie agencyjnej każda ze stron może żądać od drugiej strony pisemnego potwierdzenia treści umowy oraz postanowień ją zmieniających lub uzupełniających (art. 7582 KC).

Przy umowie przewozu wysyłający powinien na żądanie przewoźnika wystawić list przewozowy zawierający wszelkie istotne postanowienia umowy oraz dane wymienione w art. 779 KC (art. 780 KC). Przy umowie składu przedsiębiorca składowy obowiązany jest wydać składającemu pokwitowanie wy-mieniające rodzaj, ilość, oznaczenie oraz sposób opakowania rzeczy, jak też inne istotne postanowienia umowy (art. 853 § 1 KC).

Jeżeli chodzi o dokumenty potwierdzające treść umowy agencyjnej, to wspólne z umową ubez-pieczenia jest przede wszystkim słowo „potwierdzenie”. Trzeba jednak wskazać, że potwierdzenie tre-ści umowy agencyjnej jest instytucją fakultatywną, obowiązek potwierdzenia nie pojawia się z mocy ustawy ale dopiero wtedy, gdy z żądaniem wystąpi jedna ze stron4. Ponadto w odróżnieniu od umowy ubezpieczenia obowiązek nie spoczywa na stronie z góry skonkretyzowanej, ale na przeciwnej wobec tej, która wystąpi ze stosownym żądaniem. Oświadczenie drugiej strony ma w tej sytuacji charakter oświadczenia wiedzy.

Poza tym prawo do żądania potwierdzenia treści umowy agencyjnej nie ma związku z chwilą za-warcia umowy, znaczenie tego prawa uwypukla się na dalszym etapie. O ile w odniesieniu do umowy ubezpieczenia przepis wskazuje na potwierdzenie przede wszystkim samego zawarcia umowy, o tyle w odniesieniu do agencji na potwierdzenie treści zawartej umowy. Istotny wydaje się być przy tym nie tylko sam moment wystawienia dokumentu, ale przede wszystkim okoliczność, że polisa, jak już wska-zano, ze swojej istoty może potwierdzać treść umowy jedynie w ograniczonym zakresie.

List przewozowy, pomimo pewnych podobieństw do polisy, nie jest wystawiany na potwierdzenie zawarcia umowy, ale jedynie na potwierdzenie przyjęcia ładunku do przewozu. Również jego wysta-wienie jest co do zasady fakultatywne. Obowiązek wystawienia listu dotyczy wysyłającego i pojawia się jedynie wtedy, gdy ze stosownym żądaniem wystąpi przewoźnik. Znaczenie dowodowe listu przewozo-wego dotyczy przede wszystkim charakteru samego ładunku przekazanego przewoźnikowi. W odróż-nieniu od polisy list pełni nadto istotną funkcję instrukcyjną wskazując przewoźnikowi sposób, w jaki powinien postępować z powierzoną mu rzeczą5.

Stosunkowo najbardziej przypomina polisę ubezpieczeniową pokwitowanie wydawane przez przedsiębiorcę składowego. Sama jednak nazwa tego dokumentu wskazuje, że chodzi nie tyle o po-twierdzenie zawarcia umowy składu, co o potwierdzenie przyjęcia towaru na skład. Pokwitowanie, po-dobnie jak list przewozowy, powinno przede wszystkim dokładnie określać powierzony towar, a do-piero w dalszej kolejności wskazywać na postanowienia umowy łączącej strony. Pomimo wyrażanego często przekonania, że pokwitowanie jest dokumentem czysto dowodowym6, wydaje się że właściwy jest pogląd, zgodnie z który pokwitowanie wystawiane przez przedsiębiorcę składowego ma charakter znaku legitymacyjnego na okaziciela7.

Zasadniczo odmienny od polisy charakter wydaje się mieć natomiast dowód składowy wystawiany przez dom składowy zgodnie z ustawą o domach składowych8. Dowód składa się z rewersu – dowodu

3 Por. wyr. SN z 25.5.2005 r., I CK 744/04, GP 2005, Nr 102, s. 22. 4 Por. T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, Warszawa 2006, s. 427.5 Por. m.in. M. Stec, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań – cześć szczegółowa, Warszawa 2001, s. 552.6 Tak G. Bieniek, [w:] Komentarz, s. 668; L. Ogiegło, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, Warszawa 2004, s. 529.7 Tak J. Napierała, [w:] System, s. 505.8 Ustawa z 16.11.2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw

(Dz.U. Nr 114, poz. 1191 ze zm.).

Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań

4

składowego posiadania oraz warrantu – dowodu składowego zastawniczego. Obie części dowodu skła-dowego – łącznie albo oddzielnie można przenosić przez indos. Do indosów stosuje się przepisy prawa wekslowego o indosie, co wskazuje, że dowód składowy przybiera charakter obiegowego papieru war-tościowego9.

2. Charakter prawny polisy ubezpieczeniowej

Charakter prawny polisy ubezpieczeniowej nie został w doktrynie dogłębnie wyjaśniony. Wpraw-dzie zagadnienie zdaje się wykraczać poza zakres rozważań wyznaczonych tytułem opracowania, celo-we wydaje się jednak przynajmniej zasygnalizowanie własnego stanowiska.

W doktrynie nie budzi wątpliwości, że polisa w ubezpieczeniach lądowych nie jest papierem war-tościowym. Brakuje jej podstawowej cechy papierów wartościowych, a mianowicie inkorporowania prawa w dokumencie. Beneficjant świadczenia ubezpieczeniowego może dowodzić swego prawa in-aczej, niż przez przedstawienie polisy. Kwestia przedstawia się nieco inaczej w ubezpieczeniach mor-skich, jednak i tu nie jest pozbawiona wątpliwości.

Rysuje się natomiast rozbieżność stanowisk odnośnie przyznania polisie jakichkolwiek innych funkcji poza dowodowymi. A. Szpunar, którego stanowisko jest akceptowane przez znakomitą więk-szość doktryny wyraził pogląd, że polisa jest dokumentem czysto dowodowym. Jedynie polisy w ubez-pieczeniu na życie wskazujące uposażonego, wystawione na okaziciela albo imienne mają odpowied-nio charakter znaków legitymacyjnych imiennych lub na okaziciela10.

Przed zajęciem stanowiska przez A. Szpunara nieco inaczej wypowiadali się S. Grzybowski oraz J. Górski. Wymienieni autorzy bez szerszego uzasadnienia kwalifikowali co do zasady polisy ubezpie-czenia jako znaki legitymacyjne, ewentualnie jako stanowiące podgrupę znaków legitymacyjnych do-kumenty legitymacyjne11. Podobny pogląd wyraziła A. Jamróg wychodząc jednak od tzw. wąskiej de-finicji papierów wartościowych12.

Wydaje się, że nie ma przeszkód, by również polisy ubezpieczeniowe w ubezpieczeniach majątko-wych zaliczyć do kategorii znaków legitymacyjnych. W tej grupie także istnieje możliwość wystawie-nia polisy na okaziciela. Wprawdzie ustawa nie wspomina o tym expressis verbis, jednak z art. 808 KC wynika możliwość zawarcia umowy ubezpieczenia na rachunek osoby nieoznaczonej. Ponadto, nawet aprobując pogląd, że kategoria imiennych znaków legitymacyjnych jest pozbawiona zasadniczego zna-czenia13, trudno w świetle regulacji kodeksowej kwestionować jej istnienie. Imienne polisy ubezpiecze-niowe można zatem kwalifikować jako imienne znaki legitymacyjne.

Wydaje się, że polisy w istocie poza funkcją czysto dowodową pełnią funkcję legitymacyjną. Po-twierdza to praktyka ubezpieczycieli, którzy przed wypłatą świadczenia ubezpieczeniowego żądają przedstawienia polisy. Osoba uprawniona nie dysponująca polisą może udowodnić swoje prawo ina-czej. Ubezpieczyciel świadcząc do rąk osoby legitymowanej polisą zwolni się ze zobowiązania, chyba że będzie w złej wierze.

Kwalifikacja polis ubezpieczeniowych jako znaków legitymacyjnych daje się utrzymać również na gruncie teorii klauzul dokumentowych. Polisa niezależnie od tego czy zostanie wystawiona na imien-nie oznaczoną osobę zdaje się wyrażać tzw. prostą klauzulę prezentacyjną oraz prostą klauzulę legity-macyjną inaczej zwaną klauzulą liberacyjną. Klauzulą prezentacyjną jest oświadczenie ubezpieczycie-la, że będzie świadczył jedynie za zwrotem dokumentu, bądź przedstawieniem go w celu pozbawienia

9 Por. M. Koziński, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 18, Prawo papierów wartościowych, Warszawa 2005, s. 336.10 A. Szpunar, Charakter prawny polisy ubezpieczeniowej, Pr. Asek 1999, Nr 2, s. 3 i nast. Por. również M. Orlicki, [w:] System Prawa Pry-

watnego, t. 18, Prawo papierów wartościowych, Warszawa 2005, s. 376–378.11 S. Grzybowski, [w:] System, t. 3, cz. 2, s. 988; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 419.12 A. Jamróg, [w:] Prawo papierów wartościowych, Kraków 1992, s. 223. Pogląd ten aprobuje M. Drzewicki, Prawo ubezpieczeń gospo-

darczych, s. 34. Zdaniem autorki polisy są znakami legitymacyjnymi, ponieważ brak im charakterystycznej dla papierów wartościowych ce-chy obiegowości.

13 Zob. P. Machnikowki, [w:] Kodeks cywilny, t. II, Komentarz do art. 535–1088 KC, Warszawa 2004, s. 754.

5

Byczko, Kucharski, Rola polisy ubezpieczeniowej...

mocy. Klauzula liberacyjna to oświadczenie ubezpieczyciela, że świadczenie do rąk osoby legitymowa-nej polisą będzie miało co do zasady skutek zwalniający, choćby osoba ta okazała się nieuprawniona. Skutek zwalniający nie obejmuje oczywiście sytuacji, gdy ubezpieczyciel znajdował się w złej wierze14.

Pomimo braku wyraźnej regulacji w tej mierze, że nie ma przeszkód, by polisa w ubezpieczeniach lądowych wystawiona została na zlecenie, podobnie jak w ubezpieczeniach morskich15. Wystawienie polisy na okaziciela lub na zlecenie nie będzie jednak miało wpływu na sposób przeniesienia praw, ale jedynie na kwestię legitymacji uprawnionego. Prawa z polisy mogą zostać przeniesione jedynie ze skut-kami zwykłego przelewu, na osobę posiadającą interes ubezpieczeniowy. Wydaje się jednak, że wy-stawienie polisy na zlecenie lub na okaziciela będzie równoznaczne ze zgodą ubezpieczyciela na do-konanie przelewu16. Wydanie bądź indosowanie polisy dowodzić będzie natomiast zawarcia umowy przelewu.

3. Treść polisy

Przepisy Kodeksu cywilnego, co wydaje się być ich istotnym mankamentem, także po noweliza-cji nie wskazują jaka powinna być minimalna treść polisy17. Odpowiednią regulację zawiera Kodeks morski (art. 295 KM), ale pomijając kwestię transportu multimodalnego nie znajduje ona zastosowa-nia w ubezpieczeniach lądowych (art. 292 § 2 KM). Ustawa o działalności ubezpieczeniowej precyzuje jedynie treść polisy wystawianej przed oddziały zagranicznych ubezpieczycieli prowadzących działal-ność na terenie Polski (art. 141 ustawy).

Wziąwszy pod uwagę brak bezwzględnie obowiązujących regulacji wydaje się, że przy określaniu minimalnej treści polisy decydująca powinna być okoliczność, że chociaż polisa nie jest umową ubez-pieczenia, to w praktyce pisemną umowę zastępuje. Obserwacja ta będzie przydatna również przy roz-strzyganiu kilku innych wątpliwości związanych z dokumentem ubezpieczenia.

Mając na uwadze powyższe zaaprobować należy powszechne w doktrynie stanowisko, że polisa po-winna określać essentiallia negotii umowy ubezpieczenia. Ubezpieczyciel powinien zatem w polisie wskazać:1) strony umowy ubezpieczenia,2) przedmiot ubezpieczenia,3) wypadki ubezpieczeniowe,4) sumę ubezpieczenia,5) wysokość i termin płatności składki,6) czas obowiązywania umowy,7) miejsce i datę wystawienia polisy,8) podpis ubezpieczyciela18.

Wydaje się, że wystawiając polisę o treści uboższej ubezpieczyciel nie wypełnia zobowiązania nało-żonego przez art. 809 § 1 KC19. Wątpliwy natomiast wydaje się wypowiadany niekiedy pogląd, że polisa powinna określać najistotniejsze postanowienia OWU. Postulat tego rodzaju jest niewątpliwie słuszny, szczególnie w zakresie klauzul wyłączających odpowiedzialność ubezpieczyciela, tym niemniej trudno twierdzić, że obowiązek zamieszczenia na samej polisie, czy choćby na jej odwrocie, najistotniejszych postanowień OWU wynika z obowiązujących przepisów prawa. Wadliwość stanu prawnego w tym za-

14 Por. F. Zoll, Klauzule dokumentowe. Prawo dokumentów dłużnych ze szczególnym uwzględnieniem papierów wartościowych, War-szawa 2004, s. 40 i 44.

15 F. Zoll, op. cit., s. 229–231.16 Artykuł 823 § 1 KC w znowelizowanej wersji wymaga zgody ubezpieczyciela na przeniesienia praw z polisy ubezpieczeniowej. 17 Na potrzebę uregulowania treści polisy wskazywano w doktrynie od dawna. Por. m.in. E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodar-

czych. Ewolucja i kierunki przemian, Bydgoszcz 1992, s. 150–151.18 Podobnie E. Montalbetti, [w:] Komentarz, s. 1639; W. Warkałło, [w:] Prawo ubezpieczeniowe, s. 264.19 Odmiennie M. Orlicki, op. cit., s. 375, którego zdaniem zakłady ubezpieczeń mają całkowitą swobodę w zakresie kształtowania treści

polisy.