dr Małgorzata Okręglicka

Cel główny

analiza i ocena systemu finansowania oświaty w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych oraz identyfikacja podstawowych problemów i niejasności w tym obszarze

Informacje wstępne

W krajach wysoko rozwiniętych przyjęte są różnorodne modele szkolnictwa, jednak wszędzie stanowi ono jedną z najbardziej znaczących usług społecznych.

Nakłady na oświatę zalicza się do najbardziej znaczących elementów budżetów publicznych (rządowych i samorządowych.

Charakterystyka szkolnictwa w krajach OECD kraje OECD wydają coraz więcej na edukację. Poniżej poziomu

szkolnictwa wyższego wydatki instytucji edukacyjnych na jednego ucznia wzrosły w każdym kraju średnio o 43% w latach 1995-2007, pomimo względnie stałej liczby uczniów.

kraje OECD przeznaczają średnio 6,2% całkowitego PKB na instytucje edukacyjne i jest to średnio 13,3% całkowitych wydatków publicznych.

większość środków pochodzi ze źródeł publicznych: średnio w krajach OECD ponad 90% szkolnictwa na poziomie podstawowym, gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym (łącznie z policealnym), innego niż wyższe, opłacane jest ze środków publicznych.

w krajach OECD 92% całkowitych nakładów przeznaczanych jest na bieżące wydatki w szkolnictwie na poziomie podstawowym, gimnazjalnym ponadgimnazjalnym (łącznie z policealnym), innym niż wyższe, z czego ponad 70% przeznaczanych jest na pensje pracowników

pensje nauczycieli wzrosły w ujęciu realnym w latach 1996-2008 praktycznie we wszystkich krajach, jednak nauczyciele są wciąż gorzej opłacaną grupą zawodową, w porównaniu z osobami z podobnym wykształceniem, w większości krajów.

źródło: Education at a Glance 2010, www.oecd.org

Kraj Wynagrodzenie Kraj Wynagrodzenie

początkowe po 15 latach maksymalne początkowe po 15 latach maksymalne

Australia 33 153 46 096 46 096 Korea 31 532 54 569 87 452

Austria 28 622 37 914 56 709 Luxemburg 48 793 67 723 101 163

Belgia Fr. 28 115 39 430 48 163 Meksyk 14 552 19 072 31 557

Czechy 16 013 21 652 23 693 Holandia 35 428 45 916 51 226

Dania 37 449 42 308 42 308 Norwegia 29 635 37 023 37 023

Finlandia 29 386 38 217 47 976 Polska 7 127 14 094 14 686

Francja 23 735 31 927 47 108 Portugalia 21 677 35 486 55 654

Niemcy 43 524 54 184 58 510 Hiszpania 37 172 42 796 52 391

Grecja 25 974 31 946 38 658 Szwecja 28 409 33 055 37 967

Węgry 12 175 15 049 20 208 Szwajcaria 44 308 56 493 69 354

Islandia 24 266 27 226 30 774 Słowenia 27 470 32 075 33 967

Irlandia 32 657 54 100 61 304 Stany Zjednoczone 35 999 44 172 50 922

Japonia 27 545 48 655 61 518 OECD 28 949 39 426 48 022

Źródło: dane OECD: www.oecd.org

Australia

Austria

Belgia

Bułgaria

Czechy

Dania

Finlandia

Francja

Hiszpania

Holandia

Islandia

Japonia

Litwa

Meksyk

Norwegia

Polska

Słowacja

Stany Zjednoczone

Szwajcaria

Szwecja

Węgry

Wielka Brytania

Włochy

15,8

26,6

26,7

21,7

21

31,1

25

23,3

21,7

23,4

24,8

20,3

18,9

15,3

25,8

21,4

16,1

21,7

26,2

28

24,3

25,3

22,9

Źródło: dane UNESCO: http://stats.uis.unesco.org

0

10

20

30

40

50

60

70szkolnictwo podstawowe i średnie

szkolnictwo pomaturalne (bez wyższego)

Źródło: dane OECD: www.oecd.org

Oświata w Polsce

Ustawa o systemie oświaty wskazuje, że prowadzenie i finansowanie szkół i innych placówek oświatowych stanowi zadanie własne jednostek samorządu terytorialnego. Realizują one zadania oświatowe samodzielnie, a nie w imieniu jednostek centralnych np. Ministerstwa Edukacji Narodowe.

Do głównych zadań, za które odpowiedzialność ponoszą samorządy zaliczamy: ustalanie budżetów placówek oświatowych, optymalizację sieci szkolnej, organizacje dowozu dzieci do szkół, utrzymanie i poprawę warunków materialnych funkcjonowania placówek oświatowych finansowanie działalności ponadprogramowej.

Oświata w Polsce

Ponadto ustawa o systemie oświaty w art.5a.3 określa, że „Środki niezbędne na realizację zadań oświatowych, …, w tym na wynagrodzenia nauczycieli oraz utrzymanie szkół i placówek, zagwarantowane są w dochodach jednostek samorządu terytorialnego.”

Użyte sformułowanie sugeruje zarezerwowanie określonej puli środków na potrzeby oświatowe, co w praktyce nie występuje !

Rodzaj jednostki samorządu terytorialnego Udział %

gminy i miasta na prawach powiatu 64,1

powiaty 112,0

województwa 62,7

Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

Subwencja oświatowajest obliczana w oparciu o wieloczynnikowy algorytm, ustalany corocznie na podstawie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej, a następnie dzielona między poszczególne jednostki samorządu terytorialnego, z uwzględnieniem zakresu realizowanych przez te jednostki zadań oświatowych, określonych w ustawie o systemie oświaty.

gdzie:SO - część oświatowa, po odliczeniu 0,6 % rezerwy;SOA -   kwota bazowa części oświatowej według finansowego standardu A

podziału części oświatowej na realizację zadań szkolnych;SOB - kwota uzupełniająca części oświatowej według wag P zwiększających finansowy

standard A na realizację zadań szkolnych;SOC - kwota części oświatowej na realizację zadań pozaszkolnych

2006 2007 2008 2009

31 303 33 380 37 105 40 048

5 134 5 343

5 770 6 300

653 653

741 1 050

województwo powiaty gminy

Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

2006 2007 2008 2009

20546 21651 23818 25688

5658 59586480

7054578596

613658

lata

województwo powiaty gminy

Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

Typy szkół Polska(w mln zł)

Wydatki na 1 uczenia

szkoły podstawowe 17173 7842

gimnazja 9091 7267

szkoły ponadgimnazjalne 9504 7007

Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

wynagrodzenia65,7%

pozostałe wydatki bieżące

27,4%

wydatki inwestycyjne

6,9%

Źródło: dane GUS: www.stat.gov.pl

Ważniejsze problemy finansowania oświaty Decentralizacja zakładała, że środki finansowe płynące do systemu

oświaty bezpośrednio z budżetu państwa zostaną zamienione na subwencję na rzecz JST. Subwencja miała analogicznie pokryć całość minimalnych wydatków niezbędnych do funkcjonowania systemu oświaty, co w praktyce nie funkcjonuje.

Subwencja oświatowa jest wyliczana w oparciu o algorytm połączony z określonymi elementami oświatowymi, jednak nie określa się co subwencja powinna pokrywać tj. nie jest określony koszyk usług oświatowych należny każdemu uczniowi z funduszy publicznych.

Określenie „koszyka oświatowego” i jego pełne sfinansowanie poprzez subwencję oświatową dałoby realną szansę JST na poprawę jakości kształcenia poprzez przeznaczenie części dochodów podatkowych na dodatkowe cele oświatowe, w zależności od zamożności gminy.

Szybki (nieproporcjonalny) przyrost liczby nauczycieli dyplomowanych oraz stały wzrost płac, zagwarantowany w Karcie Nauczyciela destabilizuje finanse oświaty, zwłaszcza w okresach dekoniunktury gospodarczej

Forma algorytmu subwencji oświatowej daje większe preferencje uboższym gminom wiejskim, co ma odzwierciedlać postulat likwidacji różnic w dostępie do usług edukacyjnych. W dzisiejszych czasach, w otoczeniu rosnącego zadłużenia publicznego krajów Unii Europejskiej postulat tzw. równości poziomej w oświacie będzie trudny do utrzymania.

Wnioski1. Priorytetem każdego kraju powinno być stymulowanie

edukacji swoich obywateli, jednak pełne finansowanie usług edukacyjnych wydaje się mrzonką. Konieczne jest określenie zakresu usług edukacyjnych możliwych do sfinansowania w danych realiach gospodarczych z pieniędzy publicznych i potraktowanie tego zakresu jako należne wszystkim minimum.

2. Korzystnym wydaje się oparcie systemu finansowania oświaty w całości na dochodach własnych samorządów, którym rekompensowano by zwiększone wydatki wzrostem udziału w podatkach dochodowych. Stwarzałoby to konieczność dofinansowania jedynie najbiedniejszych gmin, a pozostałym dawałoby swobodę w gospodarowaniu zasobami i zachętę do poszukiwania dodatkowych środków, zasilających wtedy szkolnictwo na konkretnym terenie. Utrzymanie równości już dzisiaj jest bowiem pozorne, a dodatkowo zniechęca do podejmowania działań generujących dochody i racjonalizujących wydatki w systemie szkolnictwa.

3. Należy pamiętać, że szkolnictwo to usługa społeczna, która nie zawsze musi wiązać się z bieżącym ograniczaniem kosztów, a przede wszystkim powinna brać pod uwagę cele długoterminowe.