Społeczny Audyt RepRywAtyzAcji

www.reprywatyzacja.miastowspolne.org

Raport pod redakcją Tomasza Leśniaka

Zespół projektu: Alicja Beryt, Andrzej Dziarmagowski, Karol Kurnicki, Tomasz Leśniak, Samuel Nowak, Daria Gosek-Popiołek, Piotr Popiołek, Karolina Rostkowska, Kinga Siewior, Weronika Śmigielska, Kamil Twardowski

Projekt graficzny, skład i łamanie: Alicja Beryt

Kraków 2018

Wesprzyj działania Miasta Wspólnego: www.miastowspolne.org

3

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE .............................................................................................................................. 4

CZĘŚĆ I

PRZEWODNIK ................................................................................................................................... 5

Własność nieruchomości po II wojnie światowej .......................................................................... 5

Czym są układy indemnizacyjne? ................................................................................................... 5

Czemu miały służyć układy indemnizacyjne? ................................................................................ 6

Które nieruchomości zostały objęte układami indemnizacyjnymi? ............................................. 7

Dlaczego sprawa układów indemnizacyjnych powraca? ............................................................... 7

CZĘŚĆ II

ORZECZNICTWO ................................................................................................................................ 9

CZĘŚĆ III

METODOLOGIA ................................................................................................................................ 14

Opracowanie bazy adresów nieruchomości .................................................................................. 14

Przygotowanie i wysyłka wniosków o udostępnienie informacji publicznej ............................... 16

Weryfikacja adresów nieruchomości .............................................................................................. 20

Pozyskanie współczesnych numerów ksiąg wieczystych nieruchomości .................................... 21

CZĘŚĆ IV

WYNIKI .............................................................................................................................................. 23

Nieruchomości, które nie przeszły na własność Skarbu Państwa ................................................ 23

Tryb przejmowania nieruchomości ................................................................................................. 25

Komunalizacja nieruchomości ....................................................................................................... 25

Wnioski o wszczęcie procedury administracyjnej ......................................................................... 25

Działania samorządu terytorialnego i Ministerstwa Finansów ..................................................... 26

Wnioski i rekomendacje ................................................................................................................. 27

4

WPROWADZENIE

W kwietniu 2016 roku Iwona Szpala i Małgorzata Zubik, dziennikarki Gazety Wyborczej, ujawniają kulisy reprywatyzacji działki przy ul. Chmielnej 70 w Warszawie. To atrakcyjny grunt, którego wartość szacowana jest na około 120-160 milionów złotych. Sześć lat wcześniej mecenas Robert N. doprowadza do unieważnienia nacjonalizacji nieruchomości. Po pewnym czasie okazuje się jednak, że jej właścicielem przed wywłaszczeniem był obywatel Danii. Ta z kolei jest krajem, który od władz PRL-u otrzymał w ramach tzw. układów indemnizacyjnych odszkodowanie za znacjonalizowane po wojnie nieruchomości. A to znaczy, że do reprywatyzacji Chmielnej 70 nigdy nie powinno dojść. Ile jest takich przypadków? Czy Chmielna jest wyjątkiem? Nie sprawdziła tego do tej pory żadna instytucja publiczna ani organizacja pozarządowa. Stąd pomysł na projekt „Społeczny audyt reprywatyzacji”, w ramach którego zbadaliśmy losy krakowskich nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi. Mamy nadzieję, że nasza inicjatywa zachęci organizacje pozarządowe z innych miast do przeprowadzenia lokalnych audytów reprywatyzacji i przyczyni się do poprawy działania instytucji publicznych w obszarze układów indemnizacyjnych.

Zespół Miasta Wspólnego

5

CZĘŚĆ I

PRZEWODNIK

Własność nieruchomości po II wojnie światowej

W rezultacie II wojny światowej oraz w wyniku powstania Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej nastą-piły daleko idące zmiany w zakresie stosunków własnościowych. W przypadku nieruchomości rol-nych zasadnicze znaczenie miała reforma rolna z 1944 roku likwidująca pozostałości folwarcznej organizacji produkcji rolnej poprzez rozparcelowanie wielkich majątków ziemskich wśród chło-pów bezrolnych oraz małorolnych. W przypadku nieruchomości zabudowanych budynkami wie-lorodzinnymi położonymi w granicach administracyjnych miast kluczowe znaczenie miały przepi-sy Dekretu z dnia 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich, zakładającego przejęcie na własność Skarbu Państwa nieruchomości stanowiących własność osób, które utraciły posiadanie nieruchomości i nie złożyły stosownego wniosku o przywrócenie posiadania. Zgod-nie z przepisami dekretu, Skarb Państwa nabywał własność majątków opuszczonych po upływie 10 lat.

Sposoby nabycia prawa własności przez Skarb Państwa w okresie powojennym

1. W trybie Dekretu Bieruta (Dekret z dnia 26 października 1945 roku o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. St. Warszawy),

2. W trybie przepisów o reformie rolnej Dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej,

3. Przez przemilczenie w trybie przepisów o majątkach opuszczonych (Dekret z dnia 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich),

4. Na podstawie umów indemnizacyjnych w trybie Ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych.

Czym są układy indemnizacyjne?

W celu uregulowania roszczeń właścicieli nieruchomości będących obywatelami innych państw, Polska Rzeczpospolita Ludowa zawarła z rządami kilkunastu państw zachodnich (Francji, Danii, Szwajcarii i Liechtensteinu, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Norwegii, Stanów Zjednoczonych, Belgii i Luksemburga, Grecji, Holandii, Austrii oraz Kanady) umowy zakładające wypłacenie odszkodo-wań za nieruchomości znajdujące się na terenie Polski. Byli to przedwojenni obywatele polscy,

6

którzy w trakcie i po wojnie wyemigrowali do krajów Zachodu i tam nabyli obywatelstwo. Jedno-cześnie, zgodnie ze stanowiskiem Ministerstwa Finansów, układy zwolniły Polskę z jakichkolwiek zobowiązań wynikających z przejęcia mienia. Innymi słowy, kamienice i grunty objęte układami indemnizacyjnymi powinny przejść na własność Skarbu Państwa, a nie osób fizycznych lub spół-ek. Sam fakt zawarcia umów indemnizacyjnych nie skutkował jednak zmianami w treści ksiąg wieczystych, a w polskim systemie prawnym to właśnie wpisy dokonane w księgach wieczystych decydują o stanie własnościowym każdej nieruchomości. Do dokonania odpowiedniego wpisu w księdze wieczystej nieruchomości – zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokony-waniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz.U. 1968 nr 12 poz. 6) – konieczne było uprzednie wydanie przez Ministra Finansów decyzji deklaratoryjnej stwierdzającej nabycie prawa własności przez Skarb Państwa. To między innymi zaniedbania w tym obszarze doprowadziły do istniejącego aktualnie stanu niepewności prawnej co do nieruchomości objętych układami indemnizacyjnych. W wielu przypadkach Minister Finansów w ogóle nie wydał decyzji, a w części wydana decyzja nie została ujawniona w księgach wieczystych. W związku z tym, według treści ksiąg wieczystych poszczególne nieruchomości wciąż stanowiły własność osób prywatnych, obywateli państw za-chodnich, pomimo tego, że powinny należeć do Skarbu Państwa lub – po restytucji samorządu terytorialnego w 1990 roku – do jednostek samorządu terytorialnego.

Czemu miały służyć układy indemnizacyjne?

Założeniem układów indemnizacyjnych i przepisów mających na celu realizację ich postanowień w polskim systemie prawnym było uregulowanie statusu prawnego nieruchomości, których wła-ściciele pozostawali poza granicami PRL-u, a na tych nieruchomościach państwo realizowało swo-je zadania. Były to głównie działania z zakresu zaspokajania potrzeb mieszkaniowych obywateli. Zniszczenia wojenne skutkowały ogromnym głodem mieszkaniowym, więc w opuszczonych przez właścicieli nieruchomościach państwo kwaterowało lokatorów, którzy często zamieszkują w tych lokalach od kilku dekad. Regulacja stanu prawnego poprzez układy indemnizacyjne i przepisy wy-konawcze miały doprowadzić do prawnego usankcjonowania pozycji Skarbu Państwa w odnie-sieniu do tych nieruchomości. Jednakże, jak już wspomniano wyżej, liczne zaniedbania skutko-wały tym, że po transformacji ustrojowej o nieruchomości zaczęli upominać się następcy prawni dawnych właścicieli, a także osoby, które potrafiły wykorzystać stan niepewności wokół kamienic objętych układami. Pomimo, że nieruchomości często były zarządzane przez gminne jednostki i były zasiedlone przez lokatorów kwaterunkowych, wciąż jako właściciele w księgach wieczystych ujawnione były często nieżyjące już osoby – obywatele państw, którym władze PRLu zdążyły wy-płacić odszkodowania za nieruchomości. W wyjątkowo niekorzystnej pozycji stawiało to lokato-rów kamienic, często położonych w obszarach ścisłych centrów dużych miast. Osoby przejmujące kamienice traktowały lokatorów jako przeszkodę w realizacji zysków z nieruchomości.

7

Które nieruchomości zostały objęte układami indemnizacyjnymi?

Listy nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi były załączone do samych umów. Jednak do dziś nie zostały podane do wiadomości publicznej kompletne wykazy nieruchomości. Część wykazów – poza wykazami z układów z Francją, Austrią i Grecję – jest opublikowana na stro-nie internetowej Ministerstwa Finansów. Jednak i one nie obejmują wszystkich adresów nierucho-mości. Podane do wiadomości publicznej listy nieruchomości objętych układami indemnizacyj-nymi pozostają zatem wciąż niekompletne, a poszczególne wykazy są co pewien czas uzupełniane przez pracowników Ministerstwa Finansów.

Dlaczego sprawa układów indemnizacyjnych powraca?

Niejasności prawne oraz wieloletnie zaniedbania – zarówno z okresu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, jak i z okresu transformacji ustrojowej – ujawniły się w trakcie afery reprywatyzacyjnej w Warszawie. Okazało się, że brak ujawnienia Skarbu Państwa w księgach wieczystych – pomimo faktu, że dana nieruchomość była objęta umową indemnizacyjną – niesie za sobą bardzo daleko idące skutki. Nieruchomości stawały się przedmiotem obrotu przez osoby ustanowione kuratorami dla osób dawno już nieżyjących, sprzedawane były po zaniżonych cenach wskutek niewiedzy daw-nych właścicieli (zgodnie z treścią ksiąg wciąż aktualnymi) o realiach społeczno-gospodarczych w Polsce, wreszcie niszczały, ponieważ gminy nie inwestują w nieruchomości o nieuregulowanym stanie prawnym. Kamienice przejęte przez nowych właścicieli – osoby prywatne lub wielkie firmy deweloperskie – często były poddawane tzw. czyszczeniu, czyli doprowadzaniu podstępem lub przemocą (np. poprzez odcinanie wody, źródeł ciepła, uporczywe remonty, drastyczne podwyżki czynszów) do opróżnienia lokali z dotychczasowych mieszkańców. Następnie były sprzedawane po bardzo wysokich cenach, często z przeznaczeniem na działalność hotelarską lub turystyczny najem krótkoterminowy. W ten sposób reprywatyzacja napędza gentryfikację centrów miast.

Spis układów indemnizacyjnych

1. Układ między Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki a Rządem Polskiej Rzeczy-pospolitej Ludowej dotyczący roszczeń obywateli Stanów Zjednoczonych, zawarty w dniu 16 lipca 1960 r.,

2. Układ pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Rządem Zjednoczo-nego Królestwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii dotyczący załatwienia spraw finansowych, zawarty w dniu 11 listopada 1954 r.,

3. Układ pomiędzy Królewskim Rządem Norweskim i Rządem Polskiej Rzeczpospo-litej Ludowej dotyczący likwidacji wzajemnych roszczeń finansowych, podpisany w dniu 23 grudnia 1955 r. w Oslo,

8

4. Układ między Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Rządem Królestwa Ho-landii dotyczący odszkodowania za niektóre interesy holenderskie w Polsce, zawar-ty dnia 20 grudnia 1963 r. w Warszawie,

5. Układ między Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Rządem Belgii i Rządem Wielkiego Księstwa Luksemburgu dotyczący odszkodowania za niektóre interesy belgijskie i luksemburskie w Polsce, zawarty dnia 14 listopada 1963 r. w Warszawie,

6. Protokół nr 1 w sprawie interesów i mienia duńskiego w Polsce z dnia 16 grudnia 1948 r. oraz Protokół nr 2 w sprawie interesów i mienia duńskiego w Polsce z dnia 26 lutego 1953 r.,

7. Układ pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej a Rządem Kanady do-tyczący uregulowania spraw finansowych, zawarty w dniu 15 października 1971 r.,

8. Układ między Rządem polskim i Rządem szwedzkim w sprawie odszkodowania interesów szwedzkich w Polsce, zawarty w Sztokholmie dnia 16 listopada 1949 r. oraz Układ pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Królew-skim Szwecji w sprawie uregulowania niektórych interesów finansowych związa-nych z własnością nieruchomości szwedzkich w Polsce, sporządzony w Warszawie w dniu 19 stycznia 1966 r.,

9. Układ między Polską a Konfederacją Szwajcarską dotyczący odszkodowania in-teresów szwajcarskich w Polsce, zawarty w Warszawie dnia 25 czerwca 1949 r. oraz Protokół poufny między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Konfederacją Szwajcar-ską dotyczący uregulowania globalnego niektórych interesów szwajcarskich w Pol-sce, sporządzony w Warszawie w dniu 22 czerwca 1956 r.,

10. Układ z 19 marca 1948 r. dotyczący udzielenia przez Polskę odszkodowania dla interesów francuskich dotkniętych przez ustawę polską z 3 stycznia 1946r. o nacjo-nalizacji,

11. Układ z dnia 22 listopada 1963 r. między rządem PRL a królewskim rządem Grecji dotyczący odszkodowania za interesy greckie w Polsce,

12. Układ z dnia 6 października 1970 r. między PRL a Republiką Austrii o uregulowa-niu określonych zagadnień finansowych.

9

CZĘŚĆ II

ORZECZNICTWO

Problemy z układami indemnizacyjnymi zaczynają się na poziomie interpretacji regulacji praw-nych i orzecznictwa sądów. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 roku o dokonywaniu w księgach wie-czystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65) jest zwięzłym aktem prawnym, wprowadzającym prostą i jasną procedurę ujawniania w księgach wieczystych Skarbu Państwa jako właściciela nie-ruchomości objętych układami indemnizacyjnymi. Szczegóły postępowania w sprawie z wniosku o wpis w księdze wieczystej regulowało równie zwięzłe rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie trybu dokonywania w księgach wieczystych wpisów na rzecz skarbu państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych z dnia 9 maja 1968 roku (Dz.U. Nr 17, poz. 109).

Procedura ta prezentuje się następująco: 1) Minister Finansów (znajdujący się w posiadaniu list adresowych lub danych osobowych przedwojennych właścicieli nieruchomości – obywateli państw obcych, objętych układami indemnizacyjnymi) z urzędu wydaje deklaratoryjną decyzję stwierdzającą przejście na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości lub prawa na podstawie międzynarodowej umowy o uregu-lowaniu wzajemnych roszczeń finansowych (art. 2 ustawy),2) właściwe Prezydium Powiatowej/Miejskiej Rady Narodowej (a po 1990 roku – właściwy prezydent miasta/starosta) występuje do właściwego wydziału ksiąg wieczystych danego sądu rejonowego z wnioskiem o wpis do księgi wieczystej tytułu własności nieruchomości, która przeszła na rzecz Skarbu Państwa na podstawie międzynarodowej umowy o uregulo-waniu wzajemnych roszczeń finansowych, jak również wpis przejścia na podstawie takiej umowy na rzecz Skarbu Państwa uprawnień wynikających z wieczystego użytkowania lub uprawnień do korzystania z ograniczonych praw rzeczowych (§ 1 Rozporządzenia).

Deklaratoryjny charakter decyzji wydawanej przez Ministra Finansów nie powinien budzić wąt-pliwości, a to wobec klarownego uregulowania jej charakteru w art. 2 ustawy (wpis do księgi wie-czystej Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości lub uprawnionego do korzystania z wie-czystego użytkowania albo z ograniczonego prawa rzeczowego następuje na podstawie decyzji Ministra Finansów, stwierdzającej przejście na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości lub prawa na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych). Deklaratoryjny charakter decyzji Ministra Finansów nie był też w orzecznictwie kwestionowany. W najistotniejszym wyroku (wyrok NSA z dnia 17 maja 1999 roku w sprawie o sygn. akt: OSA 2/98) zapadłym na kanwie ustawy z 1968 roku Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, iż:

10

Ustawa przewiduje w art. 2 wydanie przez Ministra Finansów decyzji administracyjnej stwier-dzającej przejście nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, zaś decyzja ta stanowi podstawę wpisu praw w księdze wieczystej. Ustawa odwołuje się do umów międzynarodowych o uregu-lowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, które określa jako umowy zawarte przez Rząd Pol-ski z rządami innych państw. Chodzi o takie umowy, których postanowienia dotyczyły przejścia na rzecz Skarbu Państwa określonych praw obywateli państw obcych, ale także uregulowania roszczeń obywateli państw obcych z tym związanych. Z uwagi na cel i treść ustawy nie ma podstaw do twierdzenia, że ustawa posługuje się pojęciem „międzynarodowej umowy” w zna-czeniu umowy międzynarodowej, która została ratyfikowania i ogłoszona w Dzienniku Ustaw. Wręcz przeciwnie, należy dojść do wniosku, że ustawa została uchwalona właśnie dlatego, iż umowy międzynarodowe o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, z uwagi na ich rangę, nie stanowiły wystarczającej podstawy prawnej do udokumentowania w księgach wieczystych przejścia na rzecz Skarbu Państwa określonych praw po obywatelach państw ob-cych. Nie może budzić wątpliwości, iż celem wymienionej ustawy było nie tyle unormowanie kwestii dokonywania wpisów w księgach wieczystych, o czym mógłby świadczyć tytuł ustawy, lecz w istocie miała ona na celu uregulowanie spraw związanych ze stanem prawnym nieru-chomości, które faktycznie zostały przejęte przez Państwo, a z tytułu tego przejęcia na mocy umów międzynarodowych o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych właścicielom nieruchomości wypłacono odszkodowania.

Same układy indemnizacyjne nie stanowiły źródła prawa powszechnie obowiązującego. Stąd ko-niecznym stało się uchwalenie ustawy z 1968 roku. Rozwój orzecznictwa polskich sądów i TK, po-cząwszy od wskazanego wyroku NSA z 1999 roku, poprzez postanowienie TK z 2000 roku (postano-wienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 2000 roku, sygn. akt: SK 31/99) i wyrok SN z 2010 roku (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 15 października 2010 roku sygn. akt: V CSK 3/10), na wyroku WSA w Warszawie z 2017 roku (wyrok Wojewódzkiego Sądu Admini-stracyjnego z siedzibą w Warszawie z dnia 4 października 2017 roku, sygn. akt: I SA/Wa 2189/15) skończywszy, doprowadził ostatecznie do uznania, że jeśli przedwojenny właściciel nieruchomo-ści nie wystąpił do danego rządu państwa obcego ze stosownym wnioskiem i nie otrzymał fizycznie należnego odszkodowania, nawet wydanie decyzji przez Ministra Finansów w trybie art. 2 ustawy z 1968 roku nie stało na przeszkodzie ubieganiu się przez tegoż właściciela (lub jego następców prawnych) o fizyczny zwrot danej nieruchomości (względnie – powiększonego o ewentualne od-szkodowanie na skutek wyodrębnienia lokali w nieruchomości zabudowanej budynkiem miesz-kalnym lub innych relewantnych zdarzeń prawnych). W uzasadnieniu swojego wyroku z 2010 roku SN stwierdził wprost, iż:

Zakres deklaratoryjnego stwierdzenia w decyzji Ministra Finansów o przejściu na rzecz Skar-bu Państwa nieruchomości na podstawie umowy międzynarodowej ogranicza się wyłącznie do kwestii uzyskania przez Skarb Państwa tytułu własności jako podstawy wpisu do księgi

11

wieczystej, a nie prawa własności. […] Rozstrzygające znaczenie ma więc to, czy obywatel Stanów Zjednoczonych, powołując się na układ, wystąpił o odszkodowanie do Rządu Stanów Zjednoczonych i czy takie odszkodowanie otrzymał na tej podstawie, że jego mienie zostało przejęte przez Państwo Polskie. Taka sytuacja stwarza stan przejścia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. Prowadzi to do wniosku, że układ był podstawą przejścia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości w rozumieniu art. 2 ustawy, jeżeli obywatel Stanów Zjednoczonych wystąpił o przyznanie odszkodowania na pod-stawie układu i otrzymał takie odszkodowanie, którego wartość była odnoszona do wartości praw przejętych przez Państwo Polskie. Ustawa ta przewiduje wprawdzie, iż przesłanką wy-dania decyzji przez Ministra Finansów jest stwierdzenie, że nieruchomość „przeszła na rzecz Skarbu Państwa na podstawie międzynarodowej umowy”, jednakże sformułowania tego nie należy rozumieć dosłownie (z zastosowaniem wykładni językowej). Przejście nieruchomości bowiem, jak to wykazano wyżej, mogło mieć charakter faktyczny, a nie prawny. Gdyby przej-ście praw do nieruchomości nastąpiło na podstawie umowy międzynarodowej (ratyfikowanej i publikowanej), to zbędne byłoby wydawanie ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. i decyzji admini-stracyjnej. Sama bowiem umowa międzynarodowa byłaby wystarczającą podstawą dokona-nia wpisu w księdze wieczystej.

Problematyczne w tej sytuacji stało się ustalenie momentu przejścia na rzecz Skarbu Państwa pra-wa własności danej nieruchomości. Momentem takim mogłaby być:

1) chwila wejścia w życie jednego z powojennych aktów nacjonalizacyjnych, którego obo-wiązywanie dotyczyło danej nieruchomości,2) chwila podpisania przez strony układu indemnizacyjnego,3) chwila przekazania rządowi państwa obcego zryczałtowanego odszkodowania lub zacią-gnięcia przez rząd PRL zobowiązania w tym przedmiocie,4) chwila przekazania odszkodowania przedwojennym właścicielom danej nieruchomości (lub ich spadkobiercom) i złożenia podpisów przez przedwojennych właścicieli nierucho-mości (lub ich spadkobierców) pod oświadczeniem o zrzeczeniu się wszelkich roszczeń do nieruchomości pozostawionych w granicach PRL.

Zgodnie ze wskazaną utrwaloną linią orzeczniczą wydaje się, że momentem takim byłby moment fizycznego przekazania należnego odszkodowania danemu przedwojennemu właścicielowi (lub jego następcom prawnym) oraz podpisanie przez niego oświadczenia o zrzeczeniu się roszczeń wobec rządu PRL. Tymczasem okazuje się, że wypracowana w 1999 roku przez NSA interpretacja układów indemnizacyjnych i art. 2 ustawy z 1968 roku, bezkrytycznie przez niemal kolejne dwa-dzieścia lat powielana w kilkudziesięciu orzeczeniach Wojewódzkich Sądów Administracyjnych, Sądów Rejonowych, Sądów Okręgowych, Sądów Apelacyjnych, Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego (każdorazowo w szeregu różnych składów!), obarczona jest fundamentalnym

12

błędem konstrukcyjnym, który polega na niezrozumieniu istoty zawartych przez PRL układów in-demnizacyjnych. Układy indemnizacyjne nie były bowiem umowami międzynarodowymi o cha-rakterze wywłaszczeniowym. Co więcej, w zakresie skutku w postaci wywłaszczenia – odsyłały wprost do poszczególnych polskich ustaw (dekretów) wywłaszczeniowych. Przykładowo art. 1 ust. 1 układu między PRL a Republiką Austrii z 6 października 1970 roku sformułowany jest nastę-pująco:

Podobnie bądź identycznie sformułowane zostały przepisy początkowe pozostałych układów indemnizacyjnych. A zatem skutek, w postaci przejęcia na własność danej nieruchomości przez Skarb Państwa następował nie w momencie wręczenia odszkodowania przedwojennemu właści-cielowi nieruchomości, lecz w momencie wejścia w życie danego dekretu (ustawy) nacjonaliza-cyjnego. Poprzez odesłanie wprost do miarodajnych dla stwierdzenia wywłaszczenia lub nacjo-nalizacji aktów prawnych ukazuje się oczywisty sens prawny układów indemnizacyjnych, którym jest ostateczne zaspokojenie kwestii odszkodowań z tytułu (dokonanego!) wywłaszczenia lub nacjonalizacji ze strony Państwa Polskiego. Polskie Państwo, zawierając układ indemnizacyjny z danym państwem obcym, wobec dokonanego wywłaszczenia czy nacjonalizacji danej nierucho-mości, poprzez zapłatę konkretnego zryczałtowanego odszkodowania (lub zaciągnięcie w tym przedmiocie zobowiązania), zostało zwolnione z odpowiedzialności wobec osób prawnych lub fizycznych danego państwa obcego, które to państwo obce przejmowało w ramach własnej od-powiedzialności wobec swoich obywateli obowiązek zaspokojenia roszczenia odszkodowawcze-go za wywłaszczone lub znacjonalizowane mienie, pozostawione w granicach PRL. Podkreślenia wymaga, iż wywłaszczenie lub nacjonalizacja odbyła się na podstawie ustawodawstwa polskiego. Polskie akty prawne były źródłem ewentualnych roszczeń odszkodowawczych, a ich zaspokoje-nie nastąpiło poprzez zapłatę zryczałtowanej sumy pieniężnej (lub zaciągnięcie zryczałtowanego

13

odszkodowania). Wskazane powyżej, poprawne rozumienie skutków układów indemnizacyjnych, w połączeniu z regulacjami ustawy z 1968 roku (zob. Jan Barcz, Opinia prawna z dnia 25 listopada 2011 roku w sprawie relacji między układami indemnizacyjnymi zawartymi przez Polskę z dwuna-stoma państwami zachodnimi), powinno doprowadzić do automatycznego ujawnienia własności Skarbu Państwa wszystkich nieruchomości, objętych układami indemnizacyjnymi. Niezależnie od kwestii wywiązania się z umowy indemnizacyjnej przez rząd danego państwa obcego, w postaci spełnienia obowiązku wypłaty odszkodowania danemu obywatelowi państwa obcego, którego mienie zostało wywłaszczone bądź znacjonalizowane. Zapoczątkowana przez NSA w 1999 roku linia orzecznicza polskich sądów powszechnych, administracyjnych i TK doprowadziła w wielu przypadkach do efektu w postaci podwójnej zapłaty przez Polskę za to samo mienie, a w szerszym zakresie – do nieodwracalnego i liczonego w miliardach złotych zubożenia Skarbu Państwa, sta-nowiąc jednocześnie zbiór argumentów jawnie sprzecznych z literalnym brzmieniem oraz istotą zawieranych przez Polskę układów indemnizacyjnych.

14

CZĘŚĆ III

METODOLOGIA

Metodologia Społecznego audytu reprywatyzacji krok po kroku

1. Opracowanie bazy adresów nieruchomości z obszaru danej gminy na podstawie wykazów nieruchomości objętych międzynarodowymi układami indemnizacyjny-mi,

2. Przygotowanie i wysyłka wniosków o udostępnienie informacji publicznej dotyczących poszczególnych nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi,

3. Weryfikacja adresów nieruchomości przy pomocy informacji pozyskanych z in-stytucji publicznych, spisów zmian nazw ulic, ksiąg adresowych i hipotecznych, lo-kalnych systemów informacji przestrzennej,

4. Pozyskanie współczesnych numerów ksiąg wieczystych nieruchomości,

5. Analiza danych obejmująca weryfikację stanu prawnego nieruchomości oraz sprawdzenie zgodności informacji pozyskanych z instytucji publicznych z informa-cjami zawartymi w księgach wieczystych nieruchomości.

Opracowanie bazy adresów nieruchomości

Obecnie jedynym ogólnodostępnym źródłem informacji o indemnizacji są opublikowane na stro-nie internetowej Ministerstwa Finansów wykazy nieruchomości objętych międzynarodowymi umowami o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych, zawartych z rządami niektórych państw przez Rząd Polski, w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywa-niu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umo-wy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65). Wykazy te – w formie plików pdf (dla każdego kraju-sygnatariusza osobny plik) – zostały opracowane przez Biuro Logistyki Mini-sterstwa Finansów na podstawie dokumentów przekazanych przez kraje-sygnatariuszy układów indemnizacyjnych. Opublikowane do tej pory wykazy zawierają spisy nieruchomości objętych odszkodowaniami w ramach układów indemnizacyjnych ze Stanami Zjednoczonymi, Wielką Bry-tanią i Irlandią Północną, Norwegią, Holandią, Belgią i Luksemburgiem, Danią, Kanadą, Szwecją oraz Szwajcarią. Ministerstwo nie opublikowało natomiast do tej pory wykazów nieruchomości objętych umowami indemnizacyjnymi z Francją, Austrią i Grecją. Co istotne – zgodnie z informacją MF – w wykazach wymienione są nieruchomości, za które przyznano odszkodowanie. Jednocze-śnie trzeba pamiętać, że wykazy nie stanowią ostatecznego, wyczerpującego spisu nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi – są one nieregularnie (wraz z napływem kolejnych doku-mentów) aktualizowane przez pracowników MF.

15

Informacja Ministerstwa Finansów na temat wykazów nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi

• Austria (wykaz nieupubliczniony)

Dokumentacja wykonania układu z Austrią obejmuje wykazy beneficjentów oraz opis mienia, w związku z którym zgłoszono roszczenia. Brakuje potwierdzenia kom-pletności wykazu oraz potwierdzenia, które składniki mienia zostały objęte odszko-dowaniem. Obecnie trwają działania w celu pozyskania kompletnej dokumentacji wykonania tego układu.

• Dania, Francja (wykaz nieupubliczniony), Grecja (wykaz nieupubliczniony), Szwaj-caria, Lichtenstein, Szwecja

Materiały dotyczące wykonania układów z Danią, Francją, Grecją, Szwajcarią, Lichtensteinem i Szwecją znajdują się obecnie w opracowywaniu w związku z pozy-skaniem dodatkowej dokumentacji z archiwów w tych krajach.

• Wielka Brytania

W przypadku układu zawartego z Wielką Brytanią Ministerstwo Finansów dysponuje dokumentacją wskazującą beneficjentów oraz przedmiot roszczeń, brak jest jednak potwierdzenia kompletności tych danych.

• Stany Zjednoczone, Kanada, Belgia, Luksemburg, Holandia, Norwegia

Dokumentacja dotycząca układów ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, Kanadą, Belgią i Wielkim Księstwem Luksemburga, Holandią oraz Norwegią zawiera opis mienia, za utratę którego uznano uprawnienie do otrzymania odszkodowania.

Dane w wykazach nieruchomości

• numer wniosku o odszkodowanie (wnioski były składane przez właścicieli lub spadkobierców),

• numer decyzji o przyznaniu odszkodowania (decyzje były wydawane przez organy powoływane do przeprowadzania postępowań odszkodowawczych w krajach-sy-gnatariuszach),

• opis mienia (np. działka, fabryka, zabudowana, gospodarstwo),

• miejscowość,

• adres,

• województwo,

• uwagi (np. numer księgi wieczystej, numer liczby wykazu hipotecznego, numer działki, obecny adres, udział, za który przyznano odszkodowanie).

Wykazy nie są wystandaryzowane – ich szczegółowość i zakres danych, który obejmują, są zróż-nicowane ze względu na różny stopień szczegółowości dokumentacji przekazywanej Polsce przez

16

kraje-sygnatariuszy. Sytuację dodatkowo komplikują błędy i braki w dokumentacji oraz zmiany nazw i numeracji ulic po 1945 i po 1989 roku. W wykazach zwykle ujęte są współczesne adresy, jednak zdarzają się również adresy przedwojenne – dlatego każdy adres wymaga weryfikacji. Jak zaznacza MF:

Ze względu na źródło danych pisownia adresów nieruchomości w dokumentacji często odbie-ga od tej zawartej w dokumentach stanowiących w Polsce o stanie prawnym nieruchomości, z uwagi na brak polskich znaków diakrytycznych lub zmianę nazw ulic. W celu oznaczenia nie-ruchomości posługiwano się z reguły adresem, tylko w sporadycznych przypadkach podany jest numer księgi wieczystej, liczba wykazu hipotecznego lub numer działki, a ponadto ozna-czenia te z reguły uległy w okresie od zawarcia układu wielokrotnym zmianom, w wyniku po-działów lub łączenia nieruchomości oraz zmian zasad identyfikowania nieruchomości.

Na podstawie ministerialnych wykazów tworzymy własną bazę adresów z obszaru danej gminy (w przypadku braku adresu w bazie trzeba wykorzystać inną formę oznaczenia nieruchomości z wykazu, np. liczbę wykazu hipotecznego). Baza powinna zawierać docelowo – po realizacji kolej-nych kroków w ramach audytu – następujące informacje:

• adres nieruchomości z wykazu,• współczesny adres nieruchomości,• numer księgi wieczystej nieruchomości,• stan prawny nieruchomości.

Przygotowanie i wysyłka wniosków o udostępnienie informacji publicznej

Kolejnym krokiem w ramach audytu jest wysyłka wniosków o udostępnienie informacji publicz-nej do jednostki organizacyjnej danej gminy oraz Ministerstwa Finansów. Zakres wniosków za-leży oczywiście od charakteru danych, które chcemy pozyskać. W ramach „Społecznego audytu reprywatyzacji” wnioskowaliśmy do Urzędu Miasta Krakowa i MF o udostępnienie następujących informacji:

• czy Skarb Państwa nabył prawo własności danej nieruchomości, objętej układami indemni-zacyjnymi?

• wskazanie decyzji Ministerstwa Finansów, na podstawie których Skarb Państwa nabył prawo własności danej nieruchomości,

• wskazanie udziałów w prawie własności danej nieruchomości nabytych w ww. trybie przez Skarb Państwa,

• czy prawo własności Skarbu Państwa podlegało komunalizacji z mocy prawa na rzecz gminy?• czy gmina pozostaje właścicielem lub współwłaścicielem przedmiotowej nieruchomości?• czy gmina występowała do Ministra Finansów lub Ministra Rozwoju i Finansów z wnioskiem

o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności da-nej nieruchomości?

17

• wskazanie przyczyn, z powodu których gmina nie występowała ze wskazanym wnioskiem,• doręczenie pełnego odpisu treści wniosku o odszkodowanie (claimu), który obejmuje przed-

miotową nieruchomość.

Uzyskanie tego rodzaju informacji pozwala ustalić losy badanych nieruchomości, które objęte były układami indemnizacyjnymi. Przede wszystkim, dowiadujemy się z nich, czy nieruchomości te przeszły na własność Skarbu Państwa (a następnie gminy) oraz jakie działania podejmowały w tej sprawie jednostka organizacyjna gminy i Ministerstwo Finansów.

Wskazówki

• średni czas oczekiwania na odpowiedź Urzędu Miasta Krakowa: 2 tygodnie

• średni czas oczekiwania na odpowiedź Ministerstwa Finansów: 2 miesiące

• jeśli w ramach audytu badamy dużą liczbę nieruchomości (w ramach Społecznego audytu reprywatyzacji badaliśmy ponad 200 adresów), to wnioski o upostępnienie informacji publicznej powinniśmy wysyłać dla każdej nieruchomości osobno. W przeciwnym wypadku, mogą one zostać uznane przez urząd za informację przetworzoną, co może skutkować między innymi wydłużeniem terminu uzyskania odpowiedzi lub nawet odmową udzielenia informacji (w przypadku „braku dostatecznego uzasadnienia interesu publicznego”)

• numer księgi wieczystej nieruchomości nie jest informacją publiczną

18

Wzór wniosku do jednostki organizacyjnej gminy

WNIOSKODAWCA:Jan Nowakul. Krakowska 111-111 Kraków działający imieniem: Stowarzyszenia Miasto Wspólne z siedzibą w Krakowie ul. Krakowska 222-222 Kraków nr KRS: 0000222222

WNIOSeK O UDOSTęPNIeNIe INFORMACJI PUBLICZNeJ Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764) zwracam się z prośbą o udostępnienie informacji publicznej w następującym zakresie: 1. Czy prawo własności nieruchomości położonej w Krakowie przy ul. (adres nieruchomości), objętej Układem (nazwa układu indemnizacyjnego) (nr wniosku o odszkodowanie/nr decyzji o odszkodowaniu), nabył Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65)?

2. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65), wnoszę o wskazanie decyzji Ministra Finansów, na podstawie których Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości oraz wskazanie udziałów w prawie własności przedmiotowej nieruchomości nabytych w ww. trybie przez Skarb Państwa. 3. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), wnoszę o udzielenie informacji, czy prawo własności Skarbu Państwa podlegało komunalizacji z mocy prawa na rzecz Gminy Miejskiej Kraków na podstawie ustawy z dnia 10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. nr 32, poz. 191 z późn. zm.)? 4. W przypadku, jeśli Gmina Miejska Kraków nabyła prawo własności przedmiotowej nieruchomości na podstawie ustawy z dnia 10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. nr 32, poz. 191 z późn. zm.), wnoszę o udzielenie informacji, czy Gmina Miejska Kraków pozostaje właścicielem lub współwłaścicielem przedmiotowej nieruchomości? 5. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nie nabył prawa własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65), wnoszę o udzielenie informacji, czy Prezydent Miasta Krakowa występował do Ministra Finansów lub Ministra Rozwoju i Finansów z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65)? 6. W przypadku, jeśli Prezydent Miasta Krakowa nie występował do Ministra Finansów lub Ministra Rozwoju i Finansów z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65), wnoszę o wskazanie przyczyn, z powodu których Prezydent Miasta Krakowa nie występował ze wskazanym wnioskiem. Odpowiedzi na ww. pytania proszę przesłać w terminie określonym przepisami ustawy z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764) na adres e-mail: (adres e-mail).Z poważaniem,Jan Nowak

19

Wzór wniosku do Ministerstwa Finansów

WNIOSKODAWCA:Jan Nowakul. Krakowska 111-111 Kraków działający imieniem: Stowarzyszenia Miasto Wspólne z siedzibą w Krakowie ul. Krakowska 222-222 Kraków nr KRS: 0000222222 WNIOSeK O UDOSTęPNIeNIe INFORMACJI PUBLICZNeJ

Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764) zwracam się z prośbą o udostępnienie informacji publicznej w następującym zakresie: 1. Czy prawo własności nieruchomości położonej w Krakowie przy ul. (adres nieruchomości), objętej Układem (nazwa układu indemnizacyjnego) (nr wniosku o odszkodowanie/nr decyzji o odszkodowaniu), nabył Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65)? 2. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), wnoszę o wskazanie decyzji Ministra Finansów lub Ministra Rozwoju i Finansów, na podstawie której Skarb Państwa nabył prawo własności przedmiotowej nieruchomości, przesłanie uwierzytelnionego odpisu ww. decyzji oraz wskazanie udziałów w prawie własności przedmiotowej nieruchomości nabytych w ww. trybie przez Skarb Państwa. 3. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nie nabył prawa własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), wnoszę o wskazanie przyczyn, jakie stały za brakiem realizacji umowy indemnizacyjnej w zakresie przedmiotowej nieruchomości. 4. W przypadku, jeśli Skarb Państwa nie nabył prawa własności przedmiotowej nieruchomości w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65), wnoszę o udzielenie informacji, czy Minister Rozwoju i Finansów prowadzi aktualnie postępowanie administracyjne, mające na celu wydanie decyzji potwierdzającej nabycie prawa własności przedmiotowej nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów o układach indemnizacyjnych? 5. Ponadto, zwracam się o udzielenie informacji, czy Prezydent Miasta Krakowa występował do Ministra Rozwoju i Finansów z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12, poz. 65)? 6. Jednocześnie wnoszę o doręczenie pełnego odpisu treści wniosku (claimu) numer: 1111, który obejmuje przedmiotową nieruchomość.

Odpowiedzi na ww. pytania proszę przesłać w terminie określonym przepisami ustawy z dnia 6 września 2001 o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1764) na adres e-mail: (adres e-mail).

Z poważaniem,Jan Nowak

20

Weryfikacja adresów nieruchomości

Wykazy nieruchomości opublikowane przez Ministerstwo Finansów zawierają błędy, a część umieszczonych w nich adresów jest nieaktualna. Urzędnicy MF nie weryfikowali adresów i nie sprawdzali, jaki jest aktualny adres nieruchomości spłaconych w ramach układów indemnizacyj-nych; w niektórych przypadkach przepisywali do wykazów przedwojenne adresy nieruchomości z wniosków o odszkodowania. Wszystkie analizowane adresy wymagają w związku z tym weryfi-kacji, w której powinniśmy opierać się na możliwie dużej liczbie zróżnicowanych źródeł.

Informacja publicznaPodstawowym źródłem o adresach nieruchomości powinna być informacja publiczna, którą otrzymujemy w odpowiedzi na wnioski wysyłane do jednostki organizacyjnej gminy i Ministerstwa Finansów (we wnioskach posługujemy się adresami z wykazów MF). W przypadku prowadzonego przez nas „Społecznego audytu reprywatyzacji” zarówno Urząd Miasta Krakowa, jak i MF informo-wały nas w odpowiedziach o ewentualnej zmianie adresu nieruchomości (zmianie nazwy ulicy, ew. numeracji). Czasem okazywało się jednak, że UMK nie był w stanie zidentyfikować nierucho-mości, ponieważ nie była ona ujawniona w ewidencji miejscowości, ulic i adresów. Stąd koniecz-ność korzystania również z innych źródeł przy weryfikacji adresów.

Spisy zmian nazw ulicZa pomocą spisu zmian nazw ulic sprawdzamy, czy nazwy ulic z wykładu MF ulegały zmianie po 1945 i po 1989 roku (bez względu na informację otrzymaną z instytucji publicznych). Niestety nie ma jednego rzetelnego źródła, które umożliwiałoby tego rodzaju weryfikację. Jest ona natomiast potrzebna, ponieważ – jak już zauważyliśmy – adresy nie były weryfikowane przez urzędników. Z kolei we wnioskach o odszkodowanie właściciele i spadkobiercy posługiwali się często przed-wojennym adresem nieruchomości, który później ulegał zmianie. Dlatego w Społecznym audycie reprywatyzacji korzystaliśmy między innymi z „Wykazu zmian nazw alei, mostów, osiedli, parków, placów, rond i ulic w Krakowie” oraz dostępnej online „encyklopedii Krakowa”.

Przedwojenne księgi adresowePrzedwojenne księgi adresowe zawierają między innymi spis nieruchomości z obszaru danej gmi-ny lub województwa. W księgach możemy sprawdzić między innymi:

• kto był przedwojennym właścicielem nieruchomości,• gdzie zlokalizowana była dana nieruchomość (księga zawiera informacje o układzie ulic po-

zwalające odtworzyć położenie poszczególnych nieruchomości),• liczbę wykazu hipotecznego nieruchomości,

Dane z ksiąg adresowych możemy porównać z danymi pozyskiwanymi z instytucji publicznych – w części wniosków o odszkodowanie można znaleźć liczbę wykazu hipotecznego nieruchomości

21

i nazwiska przedwojennych właścicieli. Księgi adresowe dostępne są w zbiorach online bibliotek publicznych. W „Społecznym audycie reprywatyzacji” korzystaliśmy z „Księgi adresowej miasta Krakowa i województwa krakowskiego z 1932 roku”.

Księgi hipoteczneKsięgi hipoteczne były wprowadzoną jeszcze w okresie zaborów formą rejestracji stosunków wła-snościowych. Zawierają one wykazy hipoteczne, czyli odpowiedniki dzisiejszych ksiąg wieczy-stych. W księgach możemy sprawdzić między innymi:

• kto był przedwojennym właścicielem nieruchomości,• gdzie zlokalizowana była dana nieruchomość (księga zawiera informacje o położeniu nieru-

chomości – numer działki, a czasem również adres).Wykazy hipoteczne są ogólnodostępne, a dostęp do nich można uzyskać w czytelniach ksiąg wie-czystych sądów rejonowych. Liczbę wykazu hipotecznego (numer księgi wieczystej nieruchomo-ści) dla konkretnej nieruchomości pozyskujemy natomiast z przedwojennej księgi adresowej, od-powiedzi MF lub wniosku o odszkodowanie przesłanego z MF.

Systemy informacji przestrzennejSystemy informacji przetrzennej są bazami danych przestrzennych udostępnianymi przez gminy i województwa. Za pomocą systemowej wyszukiwarki adresów sprawdzamy:

• czy adres nieruchomości z wykazu MF jest dostępny w aktualnej ewidencji gruntów i budyn-ków,

• czy lokalizacja nieruchomości z wykazu MF odpowiada obecnej lokalizacji nieruchomości (poprzez porównanie danych z ksiąg adresowych z informacją z wyszukiwarki adresów sys-temu informacji przestrzennej).

W Społecznym audycie reprywatyzacji korzystaliśmy z Obserwatorium – portalu Miejskiego Syste-mu Informacji Przestrzennej, który prowadzony jest przez Urząd Miasta Krakowa.

Pozyskanie współczesnych numerów ksiąg wieczystych nieruchomościNumer księgi wieczystej nie jest informacją publiczną, więc nie jest możliwe pozyskanie go z in-stytucji publicznych. Jednocześnie księga wieczysta nieruchomości jest kluczowa w weryfikacji informacji pozyskanych z urzędów, ponieważ zawiera między innymi następujące informacje:

• położenie nieruchomości (Dział I-O – Oznaczenie Nieruchomości, Podrubryka 1.4.1 – Działka ewidencyjna),

• liczba wykazu hipotecznego (Dział I-O – Oznaczenie Nieruchomości, Podrubryka 1.4.1 – Działka ewidencyjna),

• właściciele nieruchomości (Dział II – Własność, Rubryka 2.2 – Właściciel),• podstawy poszczególnych wpisów w księdze wieczystej (Dział II – Własność, Wnioski i pod-

stawy wpisów w księdze wieczystej),

22

• informacje o toczących się/zakończonych postępowaniach sądowych i administracyjnych w sprawie nieruchomości (Dział III – Prawa, roszczenia i ograniczenia).

Jak uzyskać dostęp do aktualnej księgi wieczystej nieruchomości?

1. Z przedwojennej księgi adresowej (ew. z wniosku o odszkodowanie) pozyskujemy liczbę wykazu hipotecznego nieruchomości i przedwojenną nazwę dzielnicy, w któ-rej była zlokalizowana;

2. Następnie udajemy się do czytelni ksiąg wieczystych sądu rejonowego, gdzie można przeglądać (bez możliwości fotografowania) księgi przedwojennych nieru-chomości;

3. Z nich pozyskujemy z kolei numery kontynuacji księgi (zwykle 3- lub 4-cyfrowe);

4. W oparciu o te numery uzyskujemy natomiast współczesny numer księgi wieczy-stej nieruchomości za pomocą generatora online;

5. Wgląd do aktualnej księgi wieczystej – z wykorzystaniem wygenerowanego numeru – jest możliwy online, na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości.

23

CZĘŚĆ IV

WYNIKI

Opublikowane na stronie internetowej Ministerstwa Finansów wykazy nieruchomości objętych odszkodowaniami w ramach międzynarodowych układów indemnizacyjnych zawierają łącznie 353 pozycje (adresy i inne formy oznaczenia nieruchomości w przypadku braku adresu, np. licz-by wykazu hipotecznego), które zawierają informacje na temat nieruchomości z terenu Krakowa. W wyniku weryfikacji tych pozycji ustaliliśmy, że aż 105 z nich pojawia się w wykazach kilkukrot-nie. Powtórzenia te są efektem pomyłki, a czasem wynikają z tego, że o odszkodowanie za udziały w danej nieruchomości starała się więcej, niż jedna osoba. Poza tym, nie byliśmy w stanie zwery-fikować 33 pozycji ze względu na brak wystarczających danych z Urzędu Miasta Krakowa i MF lub brak możliwości odnalezienia ich w przedwojennych księgach hipotecznych. 8 pozycji wymaga natomiast dodatkowej analizy.

Ostatecznie przedmiotem naszej analizy było zatem mniej nieruchomości z terenu Krakowa, niż wynikałoby to z wykazów MF – łącznie 207 pozycji. 160 nieruchomości przeszło – w części lub w całości – na własność Skarbu Państwa na mocy układów indemnizacyjnych lub na mocy innych przepisów. W przypadku 47 nieruchomości (22,7%) nie doszło jednak do przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa, choć były one objęte układami indemnizacyjnymi.

Nieruchomości, które nie przeszły na własność Skarbu PaństwaSpośród 47 nieruchomości, których Skarb Państwa nie przejął na własność, choć były one objęte układami indemnizacyjnymi:

– 26 nieruchomości nie zostało przejętych przez Skarb Państwa, ponieważ doszło do ich obrotu na rzecz osób trzecich:

a) Minister Finansów wydał decyzję deklaratoryjną o nabyciu prawa własności nieruchomo-ści przez Skarb Państwa, jednak – ze względu na dokonany obrót nieruchomością na rzecz osób trzecich i chroniącą te osoby rekojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych – niemożliwe było ujawnienie własności Skarbu Państwa w księdze wieczystej,b) Minister Finansów wydał decyzję deklaratoryjną o nabyciu prawa własności nieruchomo-ści przez Skarb Państwa, jednak została ona uchylona wyrokiem sądu administracyjnego. Wcześniej nieruchomość była przedmiotem obrotu na rzecz osób trzecich,c) Minister Fiansów umorzył postępowanie, ponieważ odszkodowanie zostało wypłacone wnioskodawcy, choć po wojnie nieruchomość została sprzedana przez osobę figurującą wówczas w księdze wieczystej, a następnie była przedmiotem wielokrotnego obrotu,d) Minister Finansów wydał decyzję deklaratoryjną o nabyciu prawa własności nieruchomo-ści przez Skarb Państwa. Wcześniej nieruchomość była przedmiotem obrotu na rzecz osób

24

trzecich. Prezydent Miasta Krakowa z kolei bezskutecznie próbował uzyskać na drodze sądo-wej stwierdzenie nieważności notarialnej umowy sprzedaży,e) Minister Finansów – w odpowiedzi na wniosek Prezydenta Miasta Krakowa – odmówił wszczęcia postępowania ze względu na dokonany obrót prawny nieruchomością przed zło-żeniem wniosku,f) Prezydent Miasta Krakowa nie występował do Ministerstwa Finansów z wnioskiem o wy-danie decyzji deklaratoryjnej z uwagi na pozyskaną informację o zbyciu nieruchomości na rzecz osób trzecich,g) Minister Finansów wszczął postępowanie, a następnie umorzył je z uwagi na dokonany obrót nieruchomością na rzecz osób trzecich,h) Minister Finansów wydał decyzję deklaratoryjną przed 1989 rokiem, jednak w Urzędzie Miasta Krakowa nie toczyło się postępowanie mające na celu uregulowanie stanu prawnego nieruchomości. Poza tym, doszło do obrotu nieruchomością na rzecz osób trzecich,i) nieruchomość stała się w tylko w części własnością Skarbu Państwa na mocy innych prze-pisów, natomiast powinna stać się w całości własnością Skarbu Państwa na mocy układów indemnizacyjnych,

– 11 nieruchomości nie zostało przejętych przez Skarb Państwa, ponieważ komisja odszkodo-wawcza państwa-sygnatariusza wypłaciła odszkodowanie osobie, która nie miała do niego prawa. W szczególności, doszło do następujących nieprawidłowości:

a) komisja odszkodowawcza państwa-sygnatariusza przyznała odszkodowanie po osobie, która nie figurowała w księdze wieczystej,b) komisja odszkodowawcza państwa-sygnatariusza przyznała odszkodowanie po osobie, która nie figurowała w księdze wieczystej, a następnie nieruchomość była przedmiotem ob-rotu cywilnoprawnego,c) osoby, które pobrały odszkodowanie, nie były właścicielami nieruchomości,d) komisja odszkodowawcza państwa-sygnatariusza wypłaciła odszkodowanie osobom, które nie legitymowały się postanowieniem spadkowym po właścicielu nieruchomości, a postępowanie spadkowe zostało w Polsce przeprowadzone na osobę, która nie otrzymała odszkodowania za przedmiotową nieruchomość,e) nieruchomość była przedmiotem stwierdzenia nabycia spadku przez osobę inną, niż oso-ba wnioskująca o odszkodowanie,

– 10 nieruchomości nie zostało przejętych przez Skarb Państwa, ponieważ postępowanie w ich sprawie jest w toku (w większości przypadków doszło już jednak do obrotu nieruchomością na rzecz osób trzecich, co w praktyce uniemożliwi ujawnienie Skarbu Państwa w księgach wieczy-stych):

a) Ministerstwo Finansów z urzędu wszczęło postępowanie administracyjne w sprawie prze-jęcia nieruchomości, jednak nie zostało ono do tej pory zakończone,

25

b) Prezydent Miasta Krakowa wystąpił do Ministerstwa Finansów z wnioskiem o wszczęcie postępowania administracyjnego, jednak do tej pory nie doszło do wydania decyzji,c) Prezydent Miasta Krakowa wystąpił do Ministerstwa Finansów z wnioskiem o wydanie no-wej decyzji, jednak do tej pory nie została ona wydana

Tryb przejmowania nieruchomościSpośród 160 nieruchomości, które przeszły na własność Skarbu Państwa, 92 zostały przejęte na mocy układów indemnizacyjnych, a 67 na mocy innych przypisów. W jednym przypadku nie udało nam się ustalić, jaki był tryb przejęcia nieruchomości. Fakt, że nieruchomości przechodziły na wła-sność Skarbu Państwa na mocy innych przepisów wynika między innymi z tego, że Urząd Miasta Krakowa bada różne możliwości przejęcia nieruchomości.

Komunalizacja nieruchomościW przypadku przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa prawo własności powinno podlegać komunalizacji z mocy prawa na rzecz Gminy Miejskiej Kraków na podstawie ustawy z dnia 10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. nr 32, poz. 191 z późn. zm.). Z informacji z UMK i MF wynika, że spośród 160 nieruchomości, które przeszły na własność Skarbu Państwa, 103 zostały skomunalizowane. W 120 przypadkach gmina lub Skarb Państwa pozostają właścicielami części lub całości nieruchomości.

Wnioski o wszczęcie procedury administracyjnejW naszych wnioskach o udzielenie informacji publicznej skierowanych do UMK i MF zapytaliśmy również, czy Prezydent Miasta Krakowa występował do Ministra Finansów z wnioskiem o wszczę-cie postępowania administracyjnego w przedmiocie nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księ-gach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o ure-gulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. nr 12, poz. 65). W przypadku braku takiego wniosku py-taliśmy z kolei, czemu nie doszło do skierowania tego rodzaju wniosku. W efekcie ustaliliśmy, że prezydent (a w niektórych przypadkach wydział UMK lub wcześniej Urząd Rejonowy) występował z tego rodzaju wnioskiem 51 razy na 207 weryfikowanych nieruchomości. W 134 przypadkach nie doszło do skierowania wniosku, a w 22 przypadkach nie dysponujemy odpowiednimi danymi. Najczęściej przyczyną braku wniosku było nabycie nieruchomości przez Skarb Państwa na mocy innych przepisów. W pojedynczych przypadkach wynikało to z następujących okoliczności:

• osoba, która pobrała odszkodowanie, nie była właścicielem nieruchomości,• doszło do obrotu nieruchomością na rzecz osób trzecich,• Ministerstwo Finansów wszczęło postępowanie z urzędu• nieruchomość nie była uwzględniona w pierwszym wykazie MF.

26

Działania samorządu terytorialnego i Ministerstwa FinansówW ramach audytu przeprowadziliśmy również wywiad z Justyną Habrajską (dyrektor Biura Przej-mowania Mienia i Rewindykacji Urzędu Miasta Krakowa) poświęcony problematyce układów in-demnizacyjnych, a w szczególności działaniom samorządu i MF w tym obszarze. Niestety, na na-szą prośbę o przeprowadzenie podobnego wywiadu z przedstawicielem MF Biuro Komunikacji i Promocji MF nie odpowiedziało. Poniższe dane opierają się w związku z tym w większości na jednym źródle i wymagają dodatkowej weryfikacji, ponieważ bazują jedynie na wypowiedziach urzędniczki UMK i informacjach przekazywanych przez MF we wnioskach o informację publiczną dotyczących działań MF w latach 2009-2015.

Chronologia działań

• 1991: Urząd Rejonowy przy wojewodzie małopolskim rozpoczyna korespondencję z MF dot. pojedynczych nieruchomości (do 1999 problematyka układów indemni-zacyjnych była w gestii Urzędu Rejonowego).

• 1995: UMK zaczyna współpracę z wojewodą w kwestiach własnościowych.

• 1996/1997: Pierwsze informacje dot. badania spraw indemnizacji przez UMK.

• 1999: UMK przejmuje obowiązki w obszarze układów indemnizacyjnych. Od tego czasu wysyłane są pisma monitujące do posłów, premiera i ministrów z wnioskami o przyspieszenie działań związanych z pozyskiwaniem dokumentów.

• 1999/2000: UMK wysyła wniosek o dostęp do archiwów MF.

• 2000: Odbywa się pierwszy wyjazd urzędników UMK do archiwów MF. Okazuje się, że archiwa są niekompletne i nieuporządkowane, a komórka MF zajmująca się pro-blematyką układów (na całą Polskę) liczy zaledwie kilka osób.

• 2000: Od 2000 roku MF zaczyna pozyskiwać nowe dokumenty od krajów-sygnata-riuszy.

• 2009: MF wysyła do wszystkich wojewodów pismo o przekazanie organom wła-ściwym w zakresie gospodarowania nieruchomościami Skarbu Państwa przygo-towanych przez Ministerstwo Finansów list nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi znajdujących się na obszarze określonego województwa wraz z informacją o konieczności niezwłocznego zawiadamiania Ministerstwa Finansów o przypadkach, gdy przez osoby występujące na listach lub ich następców praw-nych (spadkobierców) podejmowane są starania o odzyskanie własności nieru-chomości, za które przyznano odszkodowanie albo też podejmowane są czynności w celu zbycia takiej nieruchomości przez osoby legitymujące się tytułem prawnym na podstawie treści księgi wieczystej, niezgodnej z rzeczywistym stanem praw-nym – w załączeniu do pisma przekazane zostały listy beneficjentów: polsko-ame-rykańskiego, polsko-brytyjskiego oraz polsko-szwajcarskiego układu indemniza-cyjnego.

• 2015: Minister Finansów powiadamia starostów, burmistrzów i prezydentów

27

miast za pośrednictwem wojewodów o publikacji na stronach internetowych Mini-sterstwa Finansów wykazów nieruchomości, za które wypłacono odszkodowanie w ramach układów indemnizacyjnych.

Wnioski i rekomendacjeW ramach Społecznego audytu reprywatyzacji ustaliliśmy, że 47 nieruchomości z terenu Krakowa (blisko 23% weryfikowanych przez nas nieruchomości) nie stało się własnością Skarbu Państwa, choć były one objęte międzynarodowymi układami odszkodowawczymi. Sam Kraków – nikt do tej pory nie policzył podobnych przypadków w innych miastach – stracił zatem do tej pory kilka-dziesiąt nieruchomości, których wartość można szacować w setkach milionów złotych. Co więcej, ofiarami przejmowania tych nieruchomości przez osoby fizyczne i spółki stawali i wciąż stają się lokatorzy, w których uderzają podwyżki czynszów i eksmisje. Jak do tego doszło? Otóż zaniedba-nia w obszarze układów indemnizacyjnych sięgają jeszcze czasów PRL-u, gdy w części przypad-ków nie wydano decyzji deklaratoryjnych stwierdzających nabycie prawa własnoście przez SP lub – mimo wydawanych decyzji – nie dokonywano ujawnienia SP w księgach wieczystych. Można teraz tylko spekulować, dlaczego tak się działo. Być może przynajmniej wśród części urzędników dominowało przekonanie, że PRL będzie trwał wiecznie, więc zapisy w księgach wieczystych nie mają większego znaczenia. Niestety, błędy popełniały w tym czasie również komisje odszkodo-wawcze krajów-sygnatariuszy, którym zdarzało się przyznawać odszkodowania osobom do tego nieuprawnionym (11 na 47 ujawnionych przez nas przypadków). Po 1989 roku sytuację skompli-kowało dodatkowo niekorzystne z perspektywy interesu Skarbu Państwa orzecznictwo sądów. Zgodnie z ideą układów indemnizacyjnych, wypłata zryczałtowanego odszkodowania krajom-sy-gnatariuszom powinna zwolnić państwo polskie z odpowiedzialności odszkodowawczej wobec byłych właścicieli nieruchomości - w końcu to kraje-sygnatariusze przejęły obowiązek zaspokoje-nia roszczeń za wywłaszczone lub znacjonalizowane mienie, pozostawione w granicach PRL (przy pomocy powołanych w tym celu komisji odszkodowawczych). Tymczasem Naczelny Sąd Admini-stracyjny przyjął w kluczowym dla późniejszych interpretacji układów orzeczeniu z 1999 roku, że warunkiem przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa jest między innymi pobranie odszko-dowania przez byłego właściciela od odpowiedniej komisji odszkodowawczej. A to komplikowało postępowania administracyjne prowadzone przez MF ze względu na konieczność pozyskania do-kumentacji potwierdzającej podjęcie odszkodowania. Znaczna część nieprawidłowości w obsza-rze indemnizacji wynika jednak przede wszystkim z niesprawności instytucji publicznych po 1989 roku, w tym przede wszystkim z opieszałości każdoczesnych decydentów Ministerstwa Finansów i jednostek samorządu terytorialnego oraz ograniczonej aktywności prokuratury. Znaczący jest fakt, że wykazy nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi (niepełne i bez przeprowa-dzonej weryfikacji adresów!) zostały upublicznione przez MF pierwszy raz dopiero w 2015 roku. W dalszym ciągu nie opublikowano natomiast wykazów nieruchomości objętych układami z Fran-

28

cją, Grecją i Austrią – istnieją wątpliwości, czy te wykazy zostaną jeszcze kiedykolwiek sporzą-dzone, ponieważ niektóre kraje-sygnatariusze po upływie kilkudziesięciu lat od podpisania ukła-dów likwidowały niezbędną dokumentację. W działaniach MF zwraca też uwagę nadzwyczajna przewlekłość postępowań administracyjnych. Między 2005 a 2016 rokiem ministerstwo, mimo to-czących się postępowań, nie wydało ani jednej decyzji odnoszącej się do nieruchomości z terenu Krakowa, a „rekordowe” postępowanie w sprawie jednej z krakowskich nieruchomości trwa już 22 lata. Wiąże się to między innymi z niewystarczającymi zasobami kadrowymi (jak dowiedzieli-śmy się od p. Habrajskiej, za problematykę indemnizacji odpowiadało w MF kilku urzędników na całą Polskę), jak również niepewnością co do interpretacji skutków układów indemnizacyjnych. W końcu, utrata nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi wiązała się również z za-niedbaniami Urzędu Miasta Krakowa, który nie składał do sądu wieczysto-księgowego wniosków o ujawnienie ostrzeżeń o toczących się w MF postępowaniach administracyjnych, co ułatwiało obrót nieruchomościami, które powinny stać się własnością Skarbu Państwa na mocy układów indemnizacyjnych.

Rekomendacje dla Ministerstwa Finansów, Urzędu Miasta Krakowa i prokuratury

MF

• przyspieszenie postępowań administracyjnych przez MF poprzez koordynację działań mających na celu pozyskanie dokumentacji układowej z Ministerstwem Spraw Zagranicznych oraz powiększenie zespołu zajmującego się problematyką indemnizacji

• wszczynanie postępowań administracyjnych z urzędu i każdorazowe powiadamia-nie Prezydenta Miasta Krakowa o wszczęciu postępowania

UMK

• każdorazowe składanie do sądu wieczysto-księgowego wniosku o ujawnienie ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu administracyjnym

• wysyłanie do MF wniosków o wszczęcie postępowania administracyjnego wobec nieruchomości objętych lub mogących być objętymi postanowieniami układów in-demnizacyjnych

• powołanie rzecznika praw lokatorów, który będzie między innymi prowadził dzia-łania mające na celu zwiększenie świadomości prawnej mieszkańców i pozyski-wanie od lokatorów informacji istotnych dla postępowań administracyjnych dot. nieruchomości objętych układami indemnizacyjnymi

• upublicznienie zweryfikowanej listy nieruchomości objętych układami indemni-zacyjnymi z informacją na temat działań podjętych przez UMK

29

Prokuratura

• weryfikacja „podwójnych zwrotów” (przypadków przejęcia nieruchomości obję-tych układami indemnizacyjnymi przez osoby fizyczne i spółki) przez prokuraturę; zarówno na płaszczyźnie prawnokarnej, jak i cywilnoprawnej

• udział prokuratury w postępowaniach spadkowych i postępowaniach związanych z zabezpieczeniem ksiąg wieczystych i wpisem do ksiąg wieczystych