Rada naukowa:

Amitav Acharya, American University, Washington

Stanisław Bieleń, Uniwersytet Warszawski Dieter Bingen, Deutsches Polen-Institut,

Darmstadt Shantanu Chakrabarti, University

of Calcutta Alan Chong, S. Rajaratnam School

of International Studies, Singapore Konstantin Chudoliej, Sankt-Pietierburgskij

Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet Charles F. Doran, The Johns Hopkins University Józef M. Fiszer, Polska Akademia Nauk Jochen Franzke, Universität Potsdam Marcin F. Gawrycki, Uniwersytet Warszawski Idesbald Goddeeris, Katholieke Universiteit

Leuven Edward Haliżak, Uniwersytet Warszawski Andrew Hurrell, University of Oxford Roman Kuźniar, Uniwersytet Warszawski Andrzej Mania, Uniwersytet Jagielloński Grażyna Michałowska, Uniwersytet Warszawski Özgün Erler Bayir, Istanbul University Harsh V. Pant, King’s College London Marek Pietraś, Uniwersytet Marii

Curie-Skłodowskiej Dariusz Popławski, Uniwersytet Warszawski Jean-Christophe Romer, Université

Strasbourg III Jorge A. Schiavon, Centro de Investigación

y Docencia Económicas, Mexico City Jivanta Schöttli, Ruprecht-Karls-Universität

HeidelbergElżbieta Stadtmüller, Uniwersytet Wrocławski Kate Sullivan, University of Oxford Arlene B. Tickner, Universidad de los Andes,

Bogota Wang Jisi, Peking University Ryszard Zięba, Uniwersytet Warszawski Katarzyna Żukrowska, Szkoła Główna

Handlowa

Redaktor naczelny: Edward Haliżak

Sekretarz redakcji: Jacek Kosiarski

Redaktor numeru: Roman Kuźniar Z-ca redaktora numeru: Marek Madej

Redaktorzy tematyczni:polityka zagraniczna – Dariusz Popławskistudia bezpieczeństwa – Roman Kuźniarstudia regionalne – Marcin F. Gawryckimiędzynarodowa ekonomia polityczna –

Edward Haliżakhistoria stosunków międzynarodowych –

Agnieszka Bógdał-Brzezińska instytucje i prawo międzynarodowe –

Grażyna Michałowska

Redaktor statystyczny: Karina Jędrzejowska

Redaktorzy językowi:Maja Wolsan, Karolina Dębska – j. angielskiMatthew McCartney – j. angielskiMarkus Pauli, Uli Räther – j. niemieckiMarta Höffner – j. polski

Adres redakcji:„Stosunki Międzynarodowe – International Relations”Instytut Stosunków Międzynarodowych UWul. Żurawia 4, 00-503 Warszawatel. 22 55 31 635, fax 22 55 31 636e-mail: ismn@uw.edu.pl

Copyright © by Instytut Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, 2015

Publikacja dofinansowana przez Instytut Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW

Wersja pierwotna czasopisma: papierowa

ISSN 0209-0961

Realizacja:Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o.ul. Wiślana 8, 00-317 Warszawatel./fax 22 692 41 18, 22 826 59 21, 22 828 93 91;dział handlowy: jak wyżej, w. 105, 108e-mail: info@scholar.com.pl; www.scholar.com.plSkład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski)Druk i oprawa: MCP, MarkiNakład: 300 egz.

Spis treści

S T U D I A

9 Dlaczego Zachód idzie na wojnę? Motywy interwencji zbrojnych Zachodu po zimnej wojnie w świetle oficjalnych wystąpień zachodnich przywódców Marek Madej

29 Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje Roman Kuźniar

45 Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” Agnieszka Bieńczyk-Missala

61 Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) Patrycja Grzebyk

79 Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie Kamila Pronińska

99 Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni oraz Kosowie Anna Wojciuk, Maciej Micha łek

123 Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013: kontynuacja czy zmiana? Karol ina Libront

145 Rewolucja w dziedzinie wojskowości – lekcje z konfliktów w Afganistanie i Iraku Anna Pochylska

159 Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem Robert Czulda

181 Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO z perspektywy Polski w kontekście wybranych teorii stosunków międzynarodowych Katarzyna Kubiak

203 Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin Katarzyna Stachurska-Szczesiak

223 Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu w okresie zimnowojennym Marcin Florian Gawrycki

245 Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych Unii Europejskiej Fi l ip Tereszkiewicz

267 Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen Rafa ł Ulatowski

S P R A W O Z D A N I A

285 Sprawozdanie z IV Sympozjum im. Ministra Krzysztofa Skubiszewskiego pt. Moc ne Niemcy w słabej Europie. Między szansą a niepokojem, Warszawa, 11 mar ca 2015 r. Karol ina Libront

289 Sprawozdanie z jubileuszowej konferencji naukowej z okazji dwudziestolecia „Rocznika Strategicznego” nt. „The Use of Force in a Post-Western International Order: New and Old Challenges to Security Studies”, Warszawa, 22 maja 2015 r. Agnieszka Ignaciuk

R E C E N Z J E

297 Jacek Czaputowicz, Kamil Ławniczak, Anna Wojciuk, Nauka o stosunkach międzynarodowych i studia europejskie w Polsce Jan Zielonka

301 Ryszard Zięba, Stanisław Bieleń, Justyna Zając (red.), Teorie i podejścia badawcze w nauce o stosunkach międzynarodowych Pawe ł Frankowski

306 Jacek Czaputowicz, Suwerenność Irena Popiuk-Rysińska

319 John Kaag, Sarah Kreps, Drone Warfare Anna Walkowiak

324 Piotr A. Świtalski, Emocje, interesy, wartości. Przemiany paradygmatów polityki międzynarodowej Weronika Garbacz

332 Odpowiedź na recenzję prof. dr. hab. Edwarda Haliżaka książki pt. EU in the Medi terranean. An International Roles Theory Approach Justyna Zając

Contents

S T U D I E S

9 Why is the West Going to War? The Motives behind Western Military Interventions after the Cold War in Light of Official Statements Delivered by Western Leaders Marek Madej

29 Western Liberal Interventionism after the Cold War – Determinants and Consequences Roman Kuźniar

45 Prevention of Mass Atrocities as the Implementation of the Concept of ‘Responsibility to Protect’ Agnieszka Bieńczyk-Missala

61 The Place of Military Intervention in the Concept of Responsibility to Protect (R2P) Patrycja Grzebyk

79 Energy Security and Western Post-Cold-War Military Interventions Kamila Pronińska

99 Public Opinion vis-à-vis ‘Western Wars’: A Case Study of the Gulf War, Bosnia and Kosovo Anna Wojciuk, Maciej Micha łek

123 Germany’s Approach to Military Interventions between 1998 and 2013: A Continuation or a Change? Karol ina Libront

145 Revolution in Military Affairs – Lessons from the Conflicts in Afghanistan and Iraq Anna Pochylska

159 Political and Military Dimensions of the Israel-Iran Conflict Robert Czulda

181 Why Does Europe Need American Nuclear Weapons? Polish Position on NATO Nuclear Deterrence from the Perspective of Selected Theories of International Relations Katarzyna Kubiak

203 Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin Katarzyna Stachurska-Szczesiak

223 Between Autonomy and Power – The Latin American Interpretation of Neorealism in the Cold War Era Marcin Florian Gawrycki

245 Eurosceptical Parties’ Attitudes towards the Conflict in Ukraine: Implications for the EU’s External Actions Fi l ip Tereszkiewicz

267 The Oil Market in the 21st Century. The Role of Saudi Arabia and OPEC in Shaping Oil Prices Rafa ł Ulatowski

R E P O R T S

285 Report on the 4th Minister Krzysztof Skubiszewski Symposium “Strong Germany in Weak Europe. Between Opportunity and Concern”, Warsaw, 11 March 2015 Karol ina Libront

289 Report on the jubilee academic conference on the 20th anniversary of “Rocznik Strategiczny”: “The Use of Force in a Post-Western International Order: New and Old Challenges to Security Studies”, Warsaw, 22 May 2015 Agnieszka Ignaciuk

R E V I E W S

297 Jacek Czaputowicz, Kamil Ławniczak, Anna Wojciuk, Nauka o stosunkach międzynarodowych i studia europejskie w Polsce [International Relations and European Studies in Poland] Jan Zielonka

301 Ryszard Zięba, Stanisław Bieleń, Justyna Zając (ed.), Teorie i podejścia badawcze w nauce o stosunkach międzynarodowych [Theories and Research Approaches in International Relations] Pawe ł Frankowski

306 Jacek Czaputowicz, Suwerenność [Sovereignty] Irena Popiuk-Rysińska

319 John Kaag, Sarah Kreps, Drone Warfare Anna Walkowiak

324 Piotr A. Świtalski, Emocje, interesy, wartości. Przemiany paradygmatów polityki międzynarodowej [Emotions, Interests, Values. Changing Paradigms of International Policy] Weronika Garbacz

332 A reply to the review by Prof. Edward Haliżak of the book titled EU in the Medi terranean. An International Roles Theory Approach Justyna Zając

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201501

S T U D I A

Dlaczego Zachód idzie na wojnę? Motywy interwencji zbrojnych Zachodu po zimnej wojnie w świetle oficjalnych

wystąpień zachodnich przywódców1

Marek MadejUniwersytet Warszawski

W artykule pokazano uzasadnienia interwencji zbrojnych przeprowadzonych przez państwa zachodnie po zakończeniu zimnej wojny. Celem jest identyfikacja i analiza motywów podjęcia tego rodzaju akcji, wskazywanych publicznie przez przywódców krajów zachodnich zaangażowanych w interwencje lub je inicjujących. Autor omówił kolejno pięć przypadków: akcję zbrojną przeciw Irakowi w 1991 r. (wojna w Zatoce), operację w Bośni i Hercegowinie (1992−1995), operację NATO w Kosowie w 1999 r., interwencje: w Afganistanie po zamachach z 11 września (2001−2014) oraz w Iraku (2003−2010). Badając przede wszystkim oficjalne wystąpienia dotyczące tych operacji i przedstawione przez przywódców państw zachodnich oraz przedstawicieli organizacji międzynarodowych (np. NATO), starał się ustalić treść uzasadnień, a także określić hierarchię ważności powodów podjęcia międzynarodowych działań zbrojnych w reakcji na konkretny kryzys lub konflikt. Wśród deklarowanych celem uzasadnienia poszczególnych misji motywów autor wyróżnił cztery kategorie: interesy bezpieczeństwa narodowego państw zachodu, motywy ekonomiczne, względy humanitarne oraz interes społeczności między-narodowej jako ogółu. Wskazał także, iż stosunkowo najczęściej w oficjalnych uzasadnieniach interwencji akcentowano interes społeczności międzynarodowej, najrzadziej odwoływano się zaś do motywów ekonomicznych.

Słowa kluczowe: Sojusz Północnoatlantycki (NATO), interwencja zbrojna, interwen-cja humanitarna, wojna w Zatoce, Deliberate Force, Allied Force, ISAF, koalicja chętnych, Iraqi Freedom

Marek Madej – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski. 1 Artykuł przygotowano w ramach projektu Wojny Zachodu. Przyczyny, uwarunkowania, przebieg i następstwa wojskowych interwencji państw zachodnich w okresie pozimnowojennym, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie umowy UMO-2012/07/B/HS5/03783.

Marek Madej10

Uwagi wstępne

Opracowanie zawiera wyniki badań prowadzonych w ramach projektu zatytułowa-nego Wojny Zachodu i realizowanego przez Zakład Studiów Strategicznych Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Projekt ten polega na identyfikacji i analizie przyczyn, uzasadnień oraz celów interwencji zbrojnych podejmowanych przez państwa zachodnie w okresie pozimnowojennym, metod i środ-ków użytych przez nie w tych operacjach oraz skutków tego rodzaju zaangażowania (tzn. implikacji politycznych, wojskowych, ekonomicznych, społeczno-kulturowych oraz prawno-normatywnych). Pozwala to ocenić efektywność użycia siły przez państwa zachodnie w konfliktach zbrojnych (czyli stopień realizacji wyznaczanych celów, ale też inne następstwa, także niezamierzone), adekwatność przyjętych strategii i metod w stosunku do deklarowanych celów operacji, zakres zgodności poczynań państw zachodnich z właściwymi normami prawa międzynarodowego (w tym prawa humani-tarnego) oraz wpływ ich działań na kształt i kierunek rozwoju porządku normatywnego w kontekście użycia siły.

Identyfikacja i analiza motywów interwencji zbrojnych państw Zachodu po zimnej wojnie, zarówno oficjalnie deklarowanych, jak i – gdy dochodzi do rozbieżności między retoryką a rzeczywistością – faktycznie skłaniających do działania, mają szczególne znaczenie dla określenia efektywności interwencji i adekwatności przyjętych strategii oraz użytych środków. Niemniej, choć w tym artykule motywy i powody, które były przedstawiane przez uczestników takich operacji jako ich uzasadnienie, stanowią cen-tralny przedmiot analizy, to koncentrowano się głównie na określeniu ich hierarchii w oficjalnej retoryce dotyczącej poszczególnych akcji zbrojnych (tzn. co wskazywano jako główne, a co jako drugorzędne argumenty za ich podjęciem), jak również na zmianach rangi konkretnych kategorii motywów, mniej zaś na samym formowaniu oficjalnych uzasadnień misji, a więc aspekcie retorycznym zagadnienia.

Przy analizie uzasadnień interwencji wyróżniono cztery podstawowe kategorie motywów: (1) „twarde” interesy bezpieczeństwa narodowego państw zachodnich (obrona przed zewnętrznym zagrożeniem fundamentalnych wartości, takich jak in-tegralność terytorialna czy przetrwanie ludności, ale też ważne interesy wiążące się z międzynarodową pozycją i prestiżem Zachodu); (2) interesy ekonomiczne krajów zachodnich (np. stabilność gospodarcza, dostęp do zasobów naturalnych, w tym su-rowców energetycznych); (3) motywy humanitarne oraz promocja uniwersalnych – lub za takie przez Zachód uważanych − wartości na świecie (m.in. prawa człowieka, w tym mniejszości, propagowanie rządów prawa i demokracji, pomoc humanitarna); (4) ochrona interesów społeczności międzynarodowej (np. utrzymanie międzynarodo-wego pokoju i bezpieczeństwa w skali regionalnej lub globalnej, umacnianie porządku normatywno-prawnego). Jednakże w uzasadnionych wypadkach, tzn. gdy jej wpływ okazywał się istotny przy decydowaniu o interwencji i zmieniał ostateczną hierarchię jej motywów, uwzględniano dodatkowo piątą kategorię, tj. „prywatne” interesy i cele

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 11

podmiotów subnarodowych w państwach zachodnich (grup interesów lub lobby-stycznych, partii politycznych, a nawet jednostek). Ustaleniu samej treści oficjalnych uzasadnień interwencji służyła analiza publicznych wystąpień lub dokumentów przed-stawianych przez przywódców państw zachodnich oraz reprezentantów właściwych instytucji międzynarodowych (np. NATO czy UE). Co do zasady, motywację państw zachodnich starano się ujmować łącznie: szukano elementów wspólnych w wystąpie-niach przedstawicieli poszczególnych rządów i przywiązywano wagę do stanowisk odpowiednich instytucji wielostronnych. Jeśli zachodziła taka konieczność – i na ile było to możliwe − starano się oddać różnice w poglądach dotyczących motywów interwencji między poszczególnymi krajami zachodnimi, szczególnie gdy miały one wpływ na przebieg danej misji.

Wybór uwzględnionych w studium interwencji oparto na trzech kryteriach: (1) wie-lostronnym charakterze operacji; (2) centralnej lub wyłącznej roli państw zachodnich jako inicjatorów i/lub wykonawców interwencji; (3) wykorzystania środków wojsko-wych w sposób przymuszający do określonych działań (obecność elementu bojowego/kinetycznego). Mniej ważny był instytucjonalny aspekt interwencji – uwzględniano zarówno operacje organizacji międzynarodowych (np. NATO), jak i koalicji two-rzonych ad hoc. Pominięto jednak wszelkie interwencje unilateralne, np. brytyjską operację w Sierra Leone w 2000 r. czy francuską w Mali w 2013 r., a także przypadki zaangażowania się − nawet znacznego – krajów zachodnich w działania wielostronne o charakterze stricte humanitarnym lub pokojowym (utrzymanie pokoju, jak np. misja UNIFIL w Libanie w 2006 r.). W rezultacie omówionych zostało pięć przypadków: tzw. wojna w Zatoce (interwencję w konflikt iracko-kuwejcki z mandatem ONZ, ale pod przywództwem USA w latach 1990−1991); zaangażowanie NATO w wymu-szanie pokoju podczas konfliktu w Bośni i Hercegowinie (1992−1995); interwencja NATO w Kosowie (operacja Allied Force, 1999 r.); międzynarodowe zaangażowanie w Afganistanie po zamachach z 11 września 2001 r. (2001−2014), początkowo w formie koalicji chętnych pod przywództwem USA (operacja Enduring Freedom), a następ-nie (zwłaszcza od 2006 r.) kierowanej przez NATO misji ISAF z mandatem ONZ; interwencja skupionej wokół Stanów Zjednoczonych koalicji w Iraku (2003−2010)2.

Różnorodnie rozumiane pojęcie „Zachód” na potrzeby tego opracowania oznacza państwa należące do NATO i UE. Takie „instytucjonalne” ujęcie „zachodniości” jest oczywiście nieco arbitralne i nie obejmuje niektórych państw zazwyczaj uznawanych za zachodnie (np. Australii czy Szwajcarii). Pozwala jednak zachować wewnętrzną spójność badań i uniknąć pewnych konsekwencji przyjęcia, być może, bardziej cało-ściowej definicji Zachodu, która jednak zmusza do uwzględniania w analizie takich działań, jak np. międzynarodowa (choć z Australią w roli lidera) interwencja w Timorze

2 Formalnie wskazane kryteria spełnia też operacja NATO Unified Protector w Libii w 2011 r., a także, nieco warunkowo, prowadzona od 2014 r. z inicjatywy USA kampania powietrzna przeciw Państwu Islamskiemu, ale z uwagi na ograniczoną objętość studium zdecydowano się omówić jedynie interwencje podjęte w pierwszym pozimnowojennym dwudziestoleciu.

Marek Madej12

Wschodnim (INTERFET, 1999 r.) – co do celów, powodów i przebiegu istotnie odbie-gająca od pozostałych operacji tego typu, przeprowadzanych przez państwa zachodnie.

Irak 1990−1991 (wojna w Zatoce)

Oficjalna retoryka interwentów uwypuklała potrzebę zareagowania na agresję Iraku na Kuwejt w sierpniu 1990 r., będącą naruszeniem prawa międzynarodowego. W świetle wystąpień przywódców najważniejszych w tym kontekście państw Zachodu: USA oraz Wielkiej Brytanii i Francji, agresja ta stanowiła zagrożenie tak dla ładu mię-dzynarodowego, jak i każdego państwa z osobna (negując suwerenność i integralność terytorialną Kuwejtu, Irak podważał zasadność poszanowania tych praw także wobec innych państw). Dlatego brak reakcji oznaczałby zgodę na głęboką erozję porządku międzynarodowego3. Podkreślano też, jak duże zagrożenie stwarza Saddam Husajn dla bezpieczeństwa regionalnego i światowego. Akcentowano zwłaszcza konieczność powstrzymania „szaleńca” (albo „cynicznego gracza”), który dysponował szóstą armią świata, a do tego planował i aktywnie rozwijał programy zbrojeń niekonwencjonal-nych4. Nacisk kładziono na ryzyko dla sąsiadów Iraku (szczególnie Arabii Saudyjskiej) oraz – w nieco mniejszym stopniu – reżimu nieproliferacji. Twierdzono również, iż właściwa reakcja na posunięcia Husajna ma fundamentalne znaczenie dla budowy „nowego porządku światowego” po zimnej wojnie, opierającego się na powszechnym poszanowaniu prawa międzynarodowego oraz interesów państw i społeczeństw, jak również na pokojowym współżyciu narodów. „Nowy porządek” umożliwiałby także wprowadzenie w życie postanowień KNZ i uruchomienie systemu bezpieczeństwa zbiorowego5. Postawa wobec Iraku miała stanowić swoisty „test determinacji” spo-łeczności międzynarodowej we wdrażaniu tych wartości. Tym samym nacisk położono na interesy społeczności międzynarodowej jako całości, która dąży do umacniania rzą-dzących nią zasad i zapobiega samowoli państw członkowskich. Państwom skłonnym

3 „[…] Irak musi się wycofać z Kuwejtu natychmiast, całkowicie i bezwarunkowo […]. Jesteśmy zjednoczeni w przekonaniu, iż agresja Iraku nie może być tolerowana. Żaden pokojowy porządek międzyna-rodowy nie jest możliwy, gdy większe kraje będą mogły pożerać swych mniejszych sąsiadów”; G.H.W. Bush, A Speech Given to a Joint Session of US Congress, 11.09.1990. „Jeśli ustępujesz despocie, to później musisz za to zapłacić, często przy tym znacznie wyższą cenę”; John Major (premier Wielkiej Brytanii), 17.01.1991; cyt. za: R. Kuusisto, Framing the Wars in the Gulf and in Bosnia: The Rhetorical Definitions of the Western Power Leaders in Action, „Journal of Peace Research” 1998, t. 35, nr 5, s. 607. 4 „Argument nuklearny” był jednak eksponowany raczej przez wspierających administrację G.H.W. Busha polityków konserwatywnych i neokonserwatywnych niż przez nią samą. Niemniej poja-wiał się też w oficjalnych stanowiskach rządu USA: „[…] [Husajn] łączy anachroniczną pogardę wobec cywilizowanych zasad z nowoczesnymi środkami zniszczenia: bronią biologiczną i chemiczną, pociskami balistycznymi oraz – gdyby tylko mógł – głowicami nuklearnymi”; J. Baker (Sekretarz Stanu USA), Speech at the Los Angeles Council of World Affairs, 29.10.1990. 5 „Jeśli odniesiemy sukces – a odniesiemy – będziemy mieli realną szansę na nowy porządek światowy, porządek, w którym w pełni wiarygodne Narody Zjednoczone będą mogły pełnić swą rolę w utrzymywaniu pokoju i wypełnić obietnicę oraz wizję ich założycieli”, G.H.W. Bush, Address to the Nation on the Invasion of Iraq, 16.01.1991.

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 13

interweniować (czyli głównie zachodnim) przypadała w tym układzie rola „karzącej ręki sprawiedliwości”, realizującej interesy ogółu6. Pozwoliło to odwołać się do idei wojny sprawiedliwej (just war), rozumianej jako reakcja na agresję i naruszenie prawa międzynarodowego, która prowadzi do przywrócenia status quo ante7. W tej sytuacji interwencja była przedstawiana jako konieczna i proporcjonalna do skali zagrożenia, także z uwagi na względną nieskuteczność sankcji gospodarczych wprowadzonych w reakcji na zajęcie Kuwejtu. Wprawdzie częściowo wynikała ona z krótkiego czasu ich obowiązywania, ale główną jej przyczyną miała być, według zwolenników inter-wencji, „obojętność Husajna na będące pochodną sankcji cierpienia ludności Iraku”8.

Drugim ważnym wątkiem argumentacji na rzecz interwencji były względy huma-nitarne, a przede wszystkim kwestia łamania praw człowieka. Akcentowano zwłaszcza cierpienia i naruszenia praw ludności okupowanego Kuwejtu, a nieco mniej opresyj-ność reżimu irackiego w stosunku do samych Irakijczyków9 – w ich wypadku uwy-puklano głównie represje wobec mniejszości kurdyjskiej oraz szyitów10. Po decyzji Iraku o wykorzystaniu obcokrajowców przebywających w Iraku i Kuwejcie jako zakładników pojawił się nowy wymiar argumentacji o charakterze humanitarnym, dodatkowo wzmacniający twierdzenia o okrucieństwie reżimu irackiego. Husajna prezentowano także, jak wspomniano, jako ponoszącego pełną odpowiedzialność za cierpienia ludności irackiej w następstwie sankcji nałożonych przez ONZ11, faktycznie wyjątkowo ciężkich. Z dość oczywistych względów (ustrój wewnętrzny „bronionego” Kuwejtu) nie akcentowano natomiast innych wartości zachodnich: rządów prawa czy demokratyczności.

6 „Większość państw podziela naszą troskę o zasady […]. To nie jest konfrontacja USA z Irakiem. To starcie Iraku z całym światem”. G.H.W. Bush, A Speech Given to…, 11.09.1990, op.cit.; „Reakcja społeczności międzynarodowej na iracką agresję jest godna uznania i bezprecedensowa: nikt nie chce żyć w Saddamowskiej anarchii”, D. Hurd (MSZ Wielkiej Brytanii) 16.01.1991; cyt. za: R. Kuusisto, Framing the Wars…, op.cit., s. 607. 7 „Wojna w Zatoce to nie jest wojna chrześcijan, żydów czy muzułmanów; to jest wojna sprawiedliwa”; G.H.W. Bush, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 28.01.1991. „Nasza sprawa jest sprawiedliwa, nasza sprawa jest moralna, nasza sprawa jest słuszna”, G.H.W. Bush, State of the Union Address to the Joint Session of Congress, 29.01.1991; „[…] to jest pod każdym względem wojna sprawiedliwa”; J. Major, 17.01.1991; cyt. za: R. Kuusisto, Framing the Wars…, op.cit., s. 608. 8 „Świat nie mógł czekać dłużej. Sankcje, choć pewne efekty przyniosły, nie dają nadziei na zreali-zowanie celów, dla których je wprowadzono. Obowiązują one od ponad pięciu miesięcy i wraz z naszymi sojusznikami uznaliśmy, iż same sankcje nie zmuszą Saddama do opuszczenia Kuwejtu”, G.H.W. Bush, Address to…, 16.01.1991. op.cit. 9 „Gdy świat bezczynnie się przyglądał, Saddam Husajn systematycznie gwałcił, pustoszył i plądrował to małe państwo [Kuwejt], nie stanowiące dla jego własnego żadnego zagrożenia. Doświadczył przy tym ludność Kuwejtu niewysłowionym okrucieństwem – okaleczając i mordując nawet niewinne dzieci”, ibidem. 10 Ciekawe, że wówczas nie pojawiały się raczej odwołania – znacznie częstsze podczas interwencji w Iraku w 2003 r. – do wtedy wciąż niedawnych przypadków użycia broni chemicznej wobec ludności kurdyjskiej pod koniec lat 80. 11 „[…] sankcje uczyniły życie poddanych władzy Saddama trudniejszym, lecz on nie był człowiekiem, którego poruszyłyby ich cierpienia”, J. Major, 17.01.1991; cyt za: R. Kuusisto, Framing the Wars…, op.cit., s. 609.

Marek Madej14

Wątków związanych z kwestiami ekonomicznymi oraz interesami bezpieczeństwa państw zachodnich, w tym USA, przeważnie nie wyrażano wprost w oficjalnych wystąpieniach, zwłaszcza adresowanych do odbiorcy światowego, a nie tylko do społeczeństw czy elit politycznych Zachodu. Niemniej, głównie w komunikatach na użytek wewnętrzny (np. wystąpienia prezydenta G.H.W. Busha w senacie USA, w tym orędzie o stanie państwa z 1991 r.), kwestie te były obecne, choć z akcentem poło-żonym raczej na potrzebę umocnienia przywództwa gospodarczego USA (Zachodu) w świecie niż na aspekt stricte ekonomiczny12.

W rezultacie oficjalna hierarchia motywów interwencji w reakcji na iracką agresję na Kuwejt kształtowała się następująco:

(1) Interesy wspólnoty międzynarodowej, rozumiane jako konieczność reakcji na złamanie prawa międzynarodowego przez Irak w chwili aneksji Kuwejtu oraz zapobie-żenia destabilizacji rejonu Zatoki Perskiej (a szerzej Bliskiego Wschodu), czyli regionu o strategicznym znaczeniu w skali globalnej. Równocześnie umacnianie w ten sposób ładu normatywnego i podstawowych zasad stosunków międzypaństwowych, w tym zakazu użycia siły, otwierało możliwość budowy „nowego porządku światowego” (new world order) w miejsce ładu zimnowojennego.

(2) Względy humanitarne, w tym obrona wartości uznawanych przez Zachód za uniwersalne (zwłaszcza praw człowieka), a głównie reakcja na represje w okupowanym przez Irak Kuwejcie (w tym praktykę brania zakładników spośród obywateli państw trzecich) i − do pewnego stopnia − także w samym Iraku (zwłaszcza naruszanie prawa mniejszości kurdyjskiej oraz szyitów).

(3) Interesy bezpieczeństwa państw zachodnich, a szczególnie USA, które łączyły się z chęcią zabezpieczenia ich interesów w strategicznie ważnym regionie (także w kontekście doktryny Cartera), oraz z wolą umacniania ich (choć głównie amery-kańskich) wpływów w skali globu. Wiązało się to z formowaniem „nowego porządku światowego”, bardziej pokojowego i stabilnego (a więc korzystnego dla społeczności międzynarodowej), ale zarazem takiego, w którym centralną pozycję, zwłaszcza (choć nie tylko) pod względem militarnym, miały zajmować USA oraz sprzymierzone z nimi państwa zachodnie.

(4) Względy ekonomiczne, czyli stabilność rynku ropy i utrzymanie cen tego su-rowca na akceptowalnym poziomie, a także zwiększona kontrola nad jego zasobami (jednak te kwestie obecne były niemal wyłącznie w retoryce przywódców USA, szczególnie w wystąpieniach skierowanych do odbiorcy wewnętrznego).

12 „Na szali znajdują się także żywotne interesy ekonomiczne […] Wraz z Kuwejtem Irak kontroluje 20% udokumentowanych światowych rezerw ropy naftowej. […] Nie możemy się zgodzić na to, by tak ważne zasoby były pod kontrolą kogoś tak bezwzględnego”, G.H.W. Bush, A Speech Given to…, 11.09.1990, op.cit.

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 15

Bośnia i Hercegowina (1992−1995, w tym operacja Deliberate Force, 1995 r.)

W porównaniu z innymi tego typu działaniami zaangażowanie państw zachod-nich w opanowywanie konfliktu w Bośni i Hercegowinie po rozpadzie Jugosławii jest specyficzne. W tym wypadku zachodnią interwencję można ujmować dwojako, głównie zresztą w następstwie długotrwałego niezdecydowania państw i instytucji zachodnich oraz niechęci do podjęcia stanowczych kroków w celu zakończenia walk. Po pierwsze, może być ona rozumiana jako „wszelkie formy zaangażowania wojsko-wego z elementem bojowym” państw zachodnich, służące wsparciu rozmieszczonej w Bośni operacji pokojowej ONZ (UNPROFOR), począwszy od operacji NATO Deny Flight, którą zainicjowano w kwietniu 1993 r. Jednak, po drugie, można ją ograniczyć do działań „jednoznacznie interwencyjnych”, a więc do podjętej przez Sojusz operacji Deliberate Force (sierpień−wrzesień 1995 r.), polegającej na bombardowaniu pozycji bośniackich Serbów, żeby zmusić ich do rozmów pokojowych. Niezależnie od sposobu definiowania samej interwencji Zachodu u podstaw jej podjęcia pozostaną przede wszystkim: (1) interesy społeczności międzynarodowej, zwłaszcza chęć powstrzymania destabilizacji porządku międzynarodowego wskutek serii konfliktów zbrojnych, które wybuchły po rozpadzie Jugosławii, przy czym wojna w BiH okazała się najbardziej złożonym i tragicznym przypadkiem; (2) względy humanitarne, w tym potrzeba ochrony ludności cywilnej, świadczenia pomocy humanitarnej oraz zapobieżenia zbrodniom wojennym i przeciw ludzkości, a w dalszej perspektywie ukaranie ich sprawców13.

W odniesieniu do pierwszej grupy motywów, tj. interesów społeczności mię-dzynarodowej, odwoływano się przede wszystkim do potrzeby odbudowy porządku międzynarodowego na Bałkanach oraz nadania układowi potęgi w regionie bardziej zrównoważonego, a tym samym trwałego charakteru. Co istotne, w konflikcie dostrze-gano zagrożenie dla stabilności międzynarodowej głównie w wymiarze europejskim, nie widząc w nim, przynajmniej początkowo i zwłaszcza w USA, problemu bezpieczeństwa globalnego14. Dodatkowo wskazywano na potrzebę umacniania podstawowych zasad stosunków międzynarodowych, w tym ochrony terytorialnej integralności uznanego międzynarodowo państwa – Bośni i Hercegowiny – oraz nienaruszalności jego granic (i to niezależnie od faktu, iż powszechne uznanie Bośni w granicach byłej republiki

13 „Odrzuciliśmy tę opcję [„przeczekania” (sit out) konfliktu w Bośni i Hercegowinie] z dwóch powodów. Po pierwsze, jest naszym ważnym interesem narodowym zapobieżenie rozprzestrzenianiu się wojny i jej konsekwencji poza Bośnie czy nawet poza Bałkany. Po drugie, za podjęciem prób ograniczenia przemocy przemawiają też powody humanitarne”, W. Perry, United States Military Objectives. Bosnia−Serbia, Speech delivered before the National Security Industrial Association, Waszyngton, 10.03.1994. 14 Jak wskazuje Jerry Dumbrell, administracja Clintona niejako odziedziczyła wyznaczoną przez Busha i Bakera linię polityki wobec konfliktu w Bośni, zakładającą, że to sytuacja, w którą „to przede wszystkim Europejczycy powinni się zaangażować i dowieść, że potrafią działać zjednoczeni” (J. Baker). Warren Christopher, przesłuchiwany w Kongresie jako nowy Sekretarz Stanu w rządzie Clintona, przedstawił konflikt w Bośni jako „problem europejski”. J. Dumbrell, President Bill Clinton and US Transatlantic foreign policy, „Journal of Transatlantic Studies” 2003, t. 8, nr 3, s. 270.

Marek Madej16

jugosłowiańskiej nastąpiło w maju 1992 r., wraz z przyjęciem jej – mimo trwającej już wojny – do ONZ). W wystąpieniach zachodnich przywódców (prezydenta oraz sekre-tarzy stanu i obrony USA, szefów rządów Wielkiej Brytanii, Francji i innych państw europejskich) takie argumenty wiązano zazwyczaj z koniecznością obrony powstałego po zimnej wojnie „nowego porządku światowego”15. Podobne twierdzenia pojawiały się zresztą w tym czasie również w debatach eksperckich oraz w zachodniej prasie16. Wreszcie sam proces wypracowywania decyzji o interwencji w Bośni, a zwłaszcza waga przykładana do uzyskania legitymacji ONZ dla akcji, dowodzi, jak poważnie podchodzono wówczas do utrzymania międzynarodowej stabilności oraz umacniania porządku prawnego jako interesu całej społeczności międzynarodowej, nie tylko jej poszczególnych członków (Zachodu).

Uzasadniając interwencję w wymiarze humanitarnym, koncentrowano się na mo-ralnym obowiązku całej społeczności międzynarodowej, szczególnie państw zachod-nich (jako najbliższych, a zarazem najlepiej przygotowanych do działania sąsiadów państw powstałych po rozpadzie Jugosławii), chronienia ludności cywilnej w trakcie konfliktu, dostarczenia pomocy humanitarnej potrzebującym, zapobieżenia zbrodniom wojennym i przeciw ludzkości w ogarniętej wojną Bośni, a także ograniczenia prob-lemu uchodźców międzynarodowych i wewnętrznych, a nawet jego rozwiązania17.

Wydaje się też, że na początku konfliktu w dyskusjach o zwiększeniu wkładu Zachodu w jego rozwiązywanie mocniej akcentowano względy humanitarne, co pocią-gało za sobą koncentrację na aktywności w ramach UNPROFOR, uzupełnianej jedynie przez wspierające działania „wymuszające” NATO18. Jednak z czasem, zwłaszcza w okresie bezpośrednio poprzedzającym misję Deliberate Force, zarówno w oficjalnych wypowiedziach władz, jak i w debacie publicznej, silniej podkreślano wagę obrony porządku międzynarodowego19. Dodatkowo, choć państwa europejskie skupiały się na aspekcie humanitarnym problemu (zapewne z uwagi na bliskość geograficzną, a tym

15 S.L. Burg, P.S. Shoup, The War in Bosnia Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention, M.E. Sharpe, Armonk 1999; D. McCourt, Embracing Humanitarian Intervention: Atlanticism and the UK Interventions in Bosnia and Kosovo, „The British Journal of Politics and International Relations” 2013, t. 15, s. 246−262. S.; Ch. Cogan, Mitterrand, France, and NATO: the European transition, „Journal of Transatlantic Studies” 2011, t. 9, nr 3, s. 265−266. 16 Por. W. Pfaff, Invitation to War, „Foreign Affairs” 1993, t. 72, nr 3, s. 108; Y. Auerbach, Y. Bloch-Elkon, Media Framing and Foreign Policy: The Elite Press vis-à-vis US Policy in Bosnia, 1992–95, „Journal of Peace Research” 2005, t. 42, nr 1, s. 83−99. 17 R.M. Lyman, The Possibilities for ‘Humanitarian War’ by the International Community in Bosnia-Herzegovina Between 1992 and 1995, http://sites.tufts.edu/jha/archives/112 (data dostępu: 1.06.2015); S. Power, ‘A Problem from Hell’. America and the Age of Genocide, Basic Books, New York 2002. 18 „Wszyscy opowiadali się za interwencją ograniczoną”, D. Hurd (ówczesny minister spraw zagranicz -nych Wielkiej Brytanii), The Search for Peace. A Century of Peace Diplomacy, Little, Brown & Co., London 1997, s. 131. „Jestem przerażony tym, co tam [w Bośni] się wydarzyło; jestem głęboko zasmucony i oburzony. I wiem, że nasza zdolność do uczynienia czegoś w tej sytuacji jest faktycznie nieco ograniczona”, B. Clinton, 24.03.1993; cyt. za: R. Kuusisto, Framing for War…, op.cit.,s. 609. 19 Y. Auerbach, Y. Bloch-Elkon, Media Framing…, op.cit. J.O.M. Sharp, Dayton Report Card, „In -ternational Security” 1997, t. 22, nr 3, s. 101−137.

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 17

samym większą „wrażliwość” na konsekwencje walk, takie jak np. uchodźstwo), w USA − szczególnie od momentu utworzenia Federacji Muzułmańsko-Chorwackiej (marzec 1994 r.) do rozpoczęcia „właściwej” interwencji (operacji Deliberate Force) − nacisk kładziono na zachowanie porządku międzynarodowego (choć nie rezyg-nowano z argumentów humanitarnych). Można to jednak tłumaczyć tym, iż Stany Zjednoczone, które od końca zimnej wojny były jedynym światowym supermocar-stwem, bardziej niż ich europejscy sojusznicy obawiały się negatywnych następstw eskalacji konfliktu dla stabilności międzynarodowej (a w konsekwencji dla pozycji i wiarygodności USA jako jej głównego gwaranta). Łączyło się to z przekonaniem, że brak skutecznej reakcji na destabilizację Bośni i Hercegowiny mógłby zachęcić niektóre państwa czy podmioty pozapaństwowe do prób rewizji dotychczasowego porządku także w innych regionach20.

„Twarde” interesy bezpieczeństwa Zachodu (związane m.in. ze zdolnością do projekcji siły i realizacji interesów przez akcje wymuszające poza granicami), choć nie były całkowicie pomijane w prezentowanych uzasadnieniach interwencji, to miały znaczenie niewielkie, zwłaszcza w wypadku USA21. Wiązały się raczej z kwestią uchodźctwa, napływu imigrantów i groźby trwałej destabilizacji sąsiedztwa europej-skiej części Zachodu, a w mniejszym stopniu z niepokojem o bezpieczeństwo tery-torium któregokolwiek z krajów zachodnich. Jedynie początkowo (lata 1992−1994) obawiano się, że konflikt może się rozlać na cały region, co mogłoby oznaczać także wciągnięcie Grecji i Turcji22. Mało ważne okazały się aspekty ekonomiczne, za-pewne z powodu niewielkiego znaczenia ekonomicznego Bośni i Hercegowiny (jak i Bałkanów Zachodnich jako całości) dla państw zachodnich. Pod tym względem jedynym zauważanym problemem – choć nieuznawanym za poważny, a z uwagi na jego pośredniość i trudność określenia rzeczywistej skali niemal niepodnoszonym w oficjalnych wypowiedziach – były ewentualne koszty trwałej destabilizacji ob-szaru na Bałkanach dla sąsiadów (ekonomiczne konsekwencje uchodźctwa z Bośni i Hercegowiny, spowolnienia gospodarek w regionie itd.).

Podsumowując, wśród motywów interwencji w Bośni i Hercegowinie na pierwszym miejscu należałoby umieścić interesy społeczności międzynarodowej (przywrócenie pokoju i stabilności regionalnej, umocnienie porządku prawno-normatywnego). Na

20 W.Q. Morales, US intervention and the New World Order: lesson from Cold War and Post-Cold War cases, „Third World Quaterly” 1994, t. 15, nr 1, s. 91−94; R. Kokta, Sharing risks, burdens and benefits: American foreign policy in the Balkans, „Southeast European and Black Sea Studies”, 2003, t. 3, nr 2, s. 185−208. 21 Jak ujął to James Baker (Sekretarz Stanu w administracji G.H.W. Busha): „USA nie miały w tej walce swojego psa”, cyt. za: J. Dumbrell, President Bill Clinton and…, op.cit., s. 270. William Perry (Sekretarz Obrony w pierwszej administracji Clintona) powiedział: „Nasze przetrwanie nie zależy od wyniku tego konfliktu. USA mają tam [w Bośni] swoje interesy, ale są to interesy ograniczone”, W. Perry United States…, Waszyngton, 10.03.1994, op.cit. 22 W. Perry United States…, Waszyngton, 10.03.1994, op.cit.; W. Pfaff, Invitation to War…,op.cit., s. 108.

Marek Madej18

drugim miejscu, choć bliskie pierwszemu z priorytetów, byłyby względy humanitarne (pomoc ofiarom konfliktu, ochrona praw człowieka, zapobieganie i ściganie zbrodni wojennych i przeciw ludzkości). Za dalece mniej istotne trzeba uznać kwestie zwią-zane z „egoistycznymi” interesami bezpieczeństwa państw zachodnich (w zasadzie wiązały się one jedynie z negatywnym wpływem niestabilności ich sąsiedztwa, a nie z zagrożeniem bezpośrednim). W praktyce nieobecne były motywy ekonomiczne, głównie z uwagi na niewielkie znaczenie gospodarcze regionu i brak istotnych zasobów naturalnych, w tym energetycznych.

Kosowo (operacja Allied Force, 1999 r.)

W deklaracjach przywódców zachodnich uzasadniających podjęcie interwencji w Kosowie zdecydowanie na pierwszym planie znalazły się względy humanitarne i chęć przerwania sytuacji, w której prawa człowieka ludności albańskiej w Kosowie były masowo naruszane, co w ówczesnej ocenie państw zachodnich miało skalę kata-strofy humanitarnej. Dlatego też ewentualna akcja zbrojna Zachodu miałaby uprzedzić przygotowywaną już przez władze serbskie ofensywę w Kosowie, którą zachodnie elity polityczne postrzegały jako w innym wypadku nieuniknioną. Dodatkowo pogłębiłaby ona stan katastrofy humanitarnej, prowadząc m.in. do masowej imigracji Albańczyków do krajów ościennych, takich jak Macedonia, przeważnie nieprzygotowanych na przyjęcie fali uchodźców23. Niezależnie od tak dramatycznej (i do pewnego stopnia, jak dziś wiadomo, przesadzonej i błędnej) oceny sytuacji w Kosowie akcentowanie motywów humanitarnych wynikało także z chęci uniknięcia błędów popełnionych podczas konfliktu w Bośni i Hercegowinie, kiedy zdecydowaną – i ostatecznie re-latywnie skuteczną – reakcję międzynarodową (w tym interwencję NATO) podjęto zbyt późno, by możliwe było uniknięcie poważnych następstw i wielu ofiar wśród miejscowej ludności24.

Ponadto w oficjalnych wystąpieniach wielu zachodnich przywódców (prezydent USA B. Clinton, brytyjski premier T. Blair, sekretarz generalny NATO J. Solana, szef dyplomacji Niemiec J. Fischer) jako ważny motyw interwencji wskazywało też obawy dotyczące destabilizacji regionu wskutek zaostrzającego się kryzysu humanitarnego

23 „Naszym celem jest zapobieżenie kolejnym ludzkim cierpieniom i dalszym represjom oraz przemocy wobec ludności cywilnej Kosowa”, J. Solana (Sekretarz Generalny NATO), Press Statement, 23.03.1999, http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-040e.htm (data dostępu: 5.10.2015). „Dokonamy tego [interwencji w Kosowie] przede wszystkim, by uniknąć czegoś, co w innym wypadku oznaczałoby katastrofę humanitarną w Kosowie […] by uratować tysiące niewinnych mężczyzn, kobiet i dzieci przed humanitarną katastrofą, przed śmiercią, barbarzyństwem oraz czystkami etnicznymi z ręki brutalnej dyktatury”, T. Blair, Statement in the Commons, 23.03.1999. W tym samym wystąpieniu Tony Blair przywoływał również przypuszczalną liczbę ofiar serbskich represji (ok. 2 tys.) oraz inne tego rodzaju dane, ilustrujące w jego opinii skalę huma-nitarnej tragedii, której Zachód (NATO) chciał zapobiec poprzez interwencję. 24 A. Roberts, NATO ‘Humanitarian war’ over Kosovo, „Survival” 1999, t 41, nr 3, s. 108. J. Solana, NATO’s success in Kosovo, „Foreign Affairs” 1999, t. 78, nr 6, s. 115−116.

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 19

w Kosowie25. Twierdzono, że może on przyczynić się do destabilizacji państw ościen-nych, zwłaszcza Macedonii oraz Bośni i Hercegowiny, ze względu na ich słabość we-wnętrzną i ekonomiczną, złożoną strukturę etniczną oraz – przynajmniej w wypadku Bośni i Hercegowiny – nieefektywny system polityczny. Sugerowano też, iż w dalszej perspektywie kryzys kosowski może negatywnie wpłynąć na sytuację w Grecji i Turcji oraz w krajach Europy Środkowej, w tym państwach nowo przyjętych do NATO (przede wszystkim na Węgrzech)26. Podkreślano również (m.in. B. Clinton i T. Blair), że konflikt w Kosowie między „prawosławnymi oprawcami” z Serbii a „muzułmań-skimi ofiarami albańskimi” może wywołać poważne następstwa w krajach islamskich Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej27.

Trzecim czynnikiem wskazywanym przy uzasadnianiu interwencji NATO w Ko -sowie była konieczność umocnienia wiarygodności samego Sojuszu. W świetle swojego wcześniejszego stanowiska wobec Serbii (NATO m.in. zagroziło użyciem siły zbrojnej przeciw Belgradowi już wiosną 1998 r., aby przymusić tamtejsze władze do zaprze-stania represji wobec kosowskich Albańczyków), a przede wszystkim niepowodzenia dyplomatycznych zabiegów o rozwiązanie konfliktu, w tym rozmów w Rambouillet (6.02−19.03.1999 r.), Sojusz czuł się niejako zmuszony do zademonstrowania sta-nowczości i zdolności do zdecydowanej reakcji28. Ten czynnik mógłby świadczyć o tym, że wśród motywów kierujących interwentami były też elementy z zakresu „twardych interesów bezpieczeństwa” (tj. umacnianie kluczowej w tym względzie instytucji Zachodu).

W oficjalnej retoryce w żadnej formie nie przewijały się względy ekonomiczne jako powody podjęcia akcji militarnej, głównie z uwagi na znikome znaczenie gospo-darcze Kosowa z perspektywy Zachodu29. 25 „Działamy, by zapobiec większemu konfliktowi, by rozbroić beczkę prochu w samym sercu Euro- py, która już wcześniej w tym stuleciu dwukrotnie eksplodowała z katastrofalnym skutkiem”, B. Clinton, Statement on Kosovo, 24.03.1999. Por. też: J. Solana Press Statement, 23.03.1999; J. Fisher, Speech at the Green Party Congress in Bielefeld, 13.05.1999. 26 „Jeśli pozostawi się Kosowo na łasce serbskich represji, oznacza to nie tyle ryzyko, co duże prawdo-podobieństwo ponownej erupcji walk w Albanii [po wydarzeniach z 1997 r. – uwaga M.M.]; destabilizację Macedonii; niemal na pewno uderzy to rykoszetem w Bośnię oraz spowoduje kolejne napięcia w relacjach turecko-greckich”, T. Blair, Statement on…, 23.03.1999, op.cit. Podobny rozwój sytuacji sugerował m.in. prezydent Clinton w swym cytowanym już wystąpieniu w sprawie Kosowa z 23.03.1999. 27 B. Clinton, Statement on Kosovo, 23.03.1999, op.cit. 28 „My [NATO] złożyliśmy mieszkańcom Kosowa jednoznaczną obietnicę […] Wycofanie się z niej teraz zniszczyłoby wiarygodność NATO”, T. Blair, Statement on…, 23.03.1999, op.cit. „W październiku 1998 r. NATO było gwarantem zawieszenia broni, pod którym Milošević złożył swój podpis […]. Jak wia-rygodny byłby Sojusz, gdyby w przyszłości nasze bezpieczeństwo byłoby zagrożone, jeśli dziś nie będziemy honorować tych gwarancji? Konsekwencje braku działania NATO byłyby znacznie gorsze niż rezultaty jego akcji”, R. Cook (Sekretarz Obrony Wielkiej Brytanii), Statement in the Debate over Kosovo in the Commons, 25.03.1999. „Podejmujemy działania, by stanąć razem z naszymi sojusznikami w obronie pokoju. Działając teraz, umacniamy nasze wartości oraz przyczyniamy się budowy pokoju”, B. Clinton, Statement on Kosovo, 23.03.1999, op.cit. 29 Por. S.B. Redd, The Influence of advisers and decision strategies on foreign policy choices: President Clinton’s decision to use force in Kosovo, „International Studies Perspectives”, 2005, t. 6, s. 131−132.

Marek Madej20

Podsumowując, w oficjalnej hierarchii motywów wskazywanych jako uzasadnienie interwencji w Kosowie wyraźny priorytet uzyskały względy humanitarne (konieczność zapobieżenia katastrofie humanitarnej poprzez doprowadzenie do zakończenia serbskich represji wobec Albańczyków, powstrzymanie albańskiego wychodźstwa z Kosowa, ukaranie sprawców naruszeń praw człowieka), którym towarzyszyły interesy społecz-ności międzynarodowej (stabilność regionalna i umacnianie norm) oraz, zdecydowanie mniej znaczące, czynniki związane z „twardym” interesem bezpieczeństwa państw Zachodu (wiarygodność NATO). Równocześnie w oficjalnej narracji (raczej zgodnej w tej kwestii z rzeczywistą hierarchią motywów zaangażowania) nie pojawiały się czynniki ekonomiczne.

Afganistan (operacja Enduring Freedom/ISAF, 2001−2014)

Bezpośrednim impulsem do podjęcia interwencji w Afganistanie były zamachy z 11 września 2001 r., dlatego też przynajmniej na początku w jej uzasadnieniu do-minowały motywy z kategorii „twardego bezpieczeństwa” (narodowych interesów bezpieczeństwa USA i pozostałych państw zachodnich). Interwencja miała być od-powiedzią na atak terrorystyczny, formą kary za napaść. Jednocześnie, jako element walki z terroryzmem, akcja ta miała zapobiec kolejnym aktom terroru zarówno przeciw USA, jak i pozostałym państwom zachodnim oraz ich sprzymierzeńcom i partnerom w zwalczaniu terroryzmu. Chodziło o przeciwdziałanie akcjom nie tylko odpowiedzial-nej za ataki z 11 września Al-Kaidy, lecz również innych organizacji terrorystycznych oraz państw uznanych za ich sponsorów. Choćby z tego względu dla USA (ale też do pewnego stopnia dla pozostałych krajów zachodnich lub przynajmniej ich części) operacja w Afganistanie stanowiła w założeniu jedynie pierwszy etap „globalnej wojny z terroryzmem” (co sygnalizowano już w połowie września 2001 r.)30. Jako odpo-wiedź na napaść zbrojną („kara”) służyła zarazem obronie interesów bezpieczeństwa narodowego USA poprzez odbudowę prestiżu międzynarodowego supermocarstwa, który został zachwiany przez zamachy z 11 września. Już sam fakt, że do nich doszło, zwłaszcza w połączeniu z ewentualnym brakiem zdecydowanej reakcji, osłabiałby ten prestiż, szkodząc interesom USA, a co za tym idzie − również interesom ich za-chodnich sojuszników31.

30 „Nasza reakcja nie ograniczy się do bezpośredniego odwetu i jednostkowych uderzeń. Amerykanie nie powinni oczekiwać jednej bitwy, lecz przygotować się na długą kampanię”, G.W. Bush, Address to the Joint Session of the 107th Congress, 20.09.2001. 31 G.W. Bush, Address to the Nation on Operations in Afghanistan, 7.10.2001; T. Blair’s Statement, 7.10.2001, http://www.theguardian.com/world/2001/oct/07/afghanistan.terrorism11(data dostępu 5.10.2015). W wystąpieniu Blaira mowa jest dodatkowo o szkodach, jakie zamachy z 11 września wyrządziły brytyjskiej i światowej gospodarce (branża turystyczna, linie lotnicze) oraz o konieczności zapobieżenia dalszej produkcji narkotyków w Afganistanie (według słów premiera z tego kraju pochodziło 90% konsumowanej w Wielkiej Brytanii heroiny).

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 21

W oficjalnych uzasadnieniach obok „twardych interesów bezpieczeństwa” poja-wiały się również elementy należące do dwóch innych kategorii, mianowicie potrzeb społeczności międzynarodowej związanych ze stabilnością systemu międzynarodowego oraz względów humanitarnych. Po pierwsze, wskazywano, iż terroryzm, w tym dzia-łania Al-Kaidy, zagraża nie tylko USA, ale też innym państwom i ogólnie globalnemu ładowi, a także uderza w poszanowanie praw człowieka na świecie32. Tym samym atak na Afganistan, jako działanie wymierzone w terrorystów i ich sponsorów, stano-wił formę walki z zagrożeniem globalnym33. Po drugie, sam reżim talibów określano jako opresyjny wobec obywateli Afganistanu. Misja zbrojna, która doprowadziłaby do ich ewentualnego obalenia, miała „wyzwolić” ludność afgańską i zapewnić jej większą możliwość decydowania o własnym losie oraz rozwoju. Jednakże argumen-tacja odwołująca się do potrzeby obrony stabilności międzynarodowej oraz względów humanitarnych tylko uzupełniała podstawowy motyw interwencji, tj. potrzebę reakcji na napaść zbrojną. Niemniej stanowiła dodatkową i akceptowaną przez środowisko międzynarodowe legitymację działań.

Dominacja „narodowych interesów bezpieczeństwa” w oficjalnym uzasadnieniu konieczności interwencji w Afganistanie odnosiła się przede wszystkim do kierowanej przez USA operacji Enduring Freedom, ale była też obecna w wypadku ISAF. Siły te powstały na podstawie odpowiednich decyzji konferencji w Bonn (co podkreślało interes samego Afganistanu i społeczności międzynarodowej w jego odbudowie i stabilizacji, a nie bezpieczeństwo państw zachodnich) i rezolucji 1386 RB ONZ z 20 grudnia 2001 r. (w której z oczywistych względów wskazywano na terroryzm zagrażający głównie międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu, a nie USA czy ich sojusznikom)34. Jednak zaangażowanie w nie państw zachodnich opierało się na przekonaniu, iż stabilny i demokratyczny (a przynajmniej nie rządzony przez talibów) Afganistan jest warunkiem trwałego zwalczenia zagrożenia terrorystycznego (z czasem, wraz ze wzrostem zaangażowania instytucji zachodnich w stabilizację i odbudowę tego państwa, także zachowania przez nie międzynarodowego prestiżu), służy więc interesom bezpieczeństwa państw zachodnich (w tym USA).

W uzasadnieniu nie używano argumentów ekonomicznych, przez co ostateczna hierarchia motywów interwencji wyglądała następująco: (1) „twarde interesy” bez-pieczeństwa (reakcja na agresję); (2) obrona interesów społeczności międzynarodo-

32 Potwierdzała to też dotychczasowa praktyka ONZ − RB wielokrotnie uznawała terroryzm za zagro-żenie dla pokoju oraz praw człowieka. Por. M. Madej, Międzynarodowy terroryzm polityczny, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2001, s. 71−77. 33 „Bronimy nie tylko naszej własnej drogiej nam wolności, lecz także wolności wszystkich ludzi na świecie do tego, by żyć i wychowywać swe dzieci bez strachu”, G.W. Bush, Address to the Nation…, 7.10.2001, op.cit. Poza tym np. w cytowanym wystąpieniu z 20 września prezydent Bush wskazywał na inne kraje (m.in. Pakistan, Izrael, Indie, Iran, Meksyk), których obywatele zginęli w WTC, oraz podkreślał, iż sprawcy zamachu oraz podobne do nich grupy dążą do obalenia rządów m.in. w Egipcie, Jordanii i Arabii Saudyjskiej. 34 W. Lizak, Wojna w Afganistanie i jej regionalne implikacje, „Rocznik Strategiczny” 2001/02, s. 352−353.

Marek Madej22

wej (walka z terroryzmem jako zagrożeniem globalnym); (3) względy humanitarne (poprawa sytuacji ludności Afganistanu).

Irak (operacja Iraqi Freedom, 2003−2010)

Elementy składające się na oficjalne uzasadnienie interwencji w Iraku w 2003 r. bodaj najłatwiej zrekonstruować, analizując wystąpienia przywódców państw zachod-nich, przede wszystkim USA (prezydenta i wiceprezydenta, sekretarzy stanu i obrony oraz ich zastępców), z lat 2002 i 200335. Głównym wskazywanym motywem akcji zbrojnej była chęć zapobieżenia zagrożeniu, jakie dla bezpieczeństwa międzynaro-dowego stwarzał Irak pod rządami Saddama Husajna. Zagrożenie to miało rzekomo wynikać z trzech podstawowych czynników, które świadczyły o „nieodpowiedzialno-ści” (awanturniczości czy „zbójeckości” – rogue state) reżimu irackiego, zaliczonego przez prezydenta Busha w orędziu o stanie państwa ze stycznia 2002 r., wraz z Iranem i KRL-D, do „Osi Zła” (Axis of Evil)36.

Pierwszym z tych czynników była rzekoma kontynuacja nielegalnych prac nad arsenałami broni niekonwencjonalnej, i to mimo sankcji ONZ utrzymywanych od 1991 r. USA oraz Wielka Brytania oskarżały Irak o posiadanie broni biologicznej i chemicznej lub – w wypadku tej pierwszej – możliwość jej szybkiego wyproduko-wania w dużych ilościach, a także o prowadzenie prac nad bronią jądrową i środkami jej przenoszenia (pociskami balistycznymi o zasięgu powyżej 150 km)37. Co prawda, oskarżenia te nie znajdowały potwierdzenia w innych wiarygodnych międzynarodowo źródłach, nie zostały również pozytywnie zweryfikowane przez międzynarodowych inspektorów (UNMOVIC) rozmieszczonych w Iraku bezpośrednio przed interwencją

35 Prawdopodobnie najpełniejszą prezentację oskarżeń wobec Iraku zawiera mowa Colina Powella (Sekretarza Stanu USA) w Radzie Bezpieczeństwa ONZ z 5.02.2003, którą można by tu przytoczyć niemal in extenso. Por. C. Powell, Address to the United Nations Security Council, 5.02.2003, www.theguardian.com/world/2003/feb/05/iraq.usa (data dostępu: 2.06.2015). 36 „Kraje takie jak te [Irak, Iran i KRL-D] oraz sprzymierzeni z nimi terroryści tworzą Oś Zła (Axis of Evil), zbrojącą się, by zagrozić pokojowi na świecie. Zabiegając o broń masowego rażenia, reżimy te sta-nowią poważne i narastające zagrożenie. Mogą przekazać ją terrorystom, wyposażając ich w środki rażenia dorównujące ich nienawiści. Mogą zaatakować naszych sojuszników lub szantażować Stany Zjednoczone. W każdej z tych sytuacji, cena obojętności byłaby katastrofalna”, G.W. Bush, Address Before a Joint Session of the Congress on the State of the Union, 29.01.2002. Co godne uwagi, w tym orędziu Irak nie był jednak przedstawiany jako źródło najbardziej bezpośredniego zagrożenia wśród państw tworzących „Oś Zła”. 37 „Iracki reżim poświęcił wiele uwagi powiększaniu swych możliwości w dziedzinie broni chemicznej o biologicznej. I wciąż rozwija program nuklearny, zainicjowany wiele lat temu. Tego rodzaju środki nie służą obronie Iraku; to broń ofensywna, której zadaniem jest wywołanie zniszczeń i ofiar na masową skalę […] Wielu z nas jest przekonanych, iż Saddam wejdzie w posiadanie takiej broni stosunkowo szybko”, D. Cheney, Remarks by the Vice President to the Veterans of Foreign Wars 103rd National Convention, Nashville, 26.08.2002. „Reżim iracki i jego broń masowego rażenia stanowią oczywiste zagrożenia dla bez-pieczeństwa światowego […]. Naszym celem jest zagwarantować światowy pokój i bezpieczeństwo dzięki zapewnieniu, iż reżim ten wyzbędzie się broni masowego rażenia”, Letter of Eight European Leaders (tzw. list ośmiu, podpisany przez przywódców Wielkiej Brytanii, Danii, Hiszpanii, Polski, Portugalii, Republiki Czeskiej, Włoch i Węgier), 30.01.2003; zob. także: T. Blair, Speech in the House of Commons, 18.03.2003.

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 23

(listopad 2002, po przyjęciu przez Radę Bezpieczeństwa rezolucji 1441) i dysponu-jących stosunkowo szerokim mandatem oraz dostępem do budzących wątpliwości irackich instalacji. Niemniej amerykańsko-brytyjskich zarzutów jednoznacznie nie kwestionowały inne państwa, także te, które sceptycznie odnosiły się do interwencji, jak Francja czy Rosja. Jednak nawet one nie wykluczały, że Irak naruszał rezolucje RB ONZ i rozwijał zbrojenia niekonwencjonalne, nie uznawały jedynie tych podejrzeń za uzasadnienie podjęcia akcji zbrojnej38.

Drugim czynnikiem decydującym o randze zagrożenia ze strony Iraku miało być zaangażowanie jego władz we wspieranie terroryzmu międzynarodowego, zwłaszcza islamskiego. Wskazywano na ich powiązania z terrorystycznymi ugrupowaniami pale-styńskimi (to wsparcie powszechnie uważano za potwierdzone, choć nie decydowało ono o sile tych organizacji). Władze USA oskarżały też Irak o powiązania z Al-Kaidą i innymi ugrupowaniami salafickimi (np. Ansar Al-Islam kierowaną wówczas przez Abu Musabę Al-Zarkawiego)39. Jednak przede wszystkim akcentowano (nie tylko w USA) wagę groźby zacieśnienia współpracy władz Iraku z islamskimi fundamen-talistami, także z Al-Kaidą, w przyszłości, co mogłoby zapewnić terrorystom dostęp do broni masowego rażenia40.

Wreszcie trzecim czynnikiem określającym stopień zagrożenia międzynarodowej stabilności przez Irak były ciągłe i poważne naruszenia praw człowieka przez reżim iracki, zwłaszcza wobec tamtejszych mniejszości etnicznych (Kurdów) oraz szyickiej większości, zdominowanej przez rządzącą partię BAAS (wspieraną przez mniejszość sunnicką)41. Dowodem na „wyjątkowe okrucieństwo” władz irackich był fakt użycia 38 „Jak na razie warunków, by podjąć akcję zbrojną przeciw Irakowi, nie spełniono. Choć podejrze nia po zostają, nie przedstawiono dotąd przekonujących dowodów, jakoby Irak nadal posiadał broń masowego rażenia lub zdolności w tym zakresie; […] Mimo że wciąż nie jest w pełni satysfakcjonujący, przebieg współpracy Iraku [ze wspólnotą międzynarodową] się poprawia”, Memorandum submitted by France, Russia, Germany, 24.02.2003. „Cóż, nie wiem. Nie mam dowodów potwierdzających, że […] wygląda na to, że w Iraku nie ma bomb nuklearnych – nie ma nuklearnego programu zbrojeniowego. To jest coś, czego inspektorzy międzynarodowi wydają się pewni. Jeśli zaś chodzi o inne środki masowego rażenia – bakterio-logiczne, biologiczne i chemiczne – to tutaj aktualnego stanu nie znamy”, odpowiedź Jacquesa Chiraca na pytanie, czy sądzi, iż Irak posiada broń masowego rażenia, Interview on CBS News’ 60 Minutes, 16.03.2003, http://www.cbsnews.com/news/chirac-makes-his-case-on-iraq/ (data dostępu: 5.10.2015). 39 Por. C. Powell, Address to…, 5.02.2003, op.cit. Jednak Ansar Al-Islam działała wówczas na pół-nocy Iraku, na obszarze niekontrolowanym przez władze w Bagdadzie z uwagi na reżim stref zakazu lotów wprowadzony przez Radę Bezpieczeństwa po wojnie w Zatoce i późniejszych represjach rządu centralnego wobec Kurdów i szyitów. 40 „Ukryta pod powierzchnią istota problemu jest taka, że o Iraku dyskutuje się jako o zagrożeniu; że omawia się związki terroryzmu z bronią masowego rażenia; że debatuje się o samej podstawie naszego założenia, że te dwa czynniki razem stanowią fundamentalną groźbę dla naszego stylu życia […] I że możli-wość połączenia się tych dwóch problemów w jeden – grupy terrorystycznej dysponującej bronią masowego rażenia, choćby w postaci tak zwanej «brudnej bomby» radiologicznej – jest obecnie w mojej opinii realnym zagrożeniem (real and present danger)”, T. Blair, Speech…,18.03.2003, op.cit.; „Kombinacja broni masowego rażenia i terroryzmu oznacza groźbę o konsekwencjach nie do oszacowania” Letter of Eight…, 30.01.2003, op.cit. 41 „Saddam Husajn uczynił z Iraku więzienie, fabrykę trucizny oraz izbę tortur dla patriotów i dysy den -tów”; G.W. Bush, Remarks on the Iraqi Regime’s Noncompliance with United Nations Resolutions, 6.02.2003.

Marek Madej24

przez reżim Husajna − jeszcze pod koniec lat 80. XX w. – broni chemicznej przeciw Kurdom (np. w wiosce Halabdża, 16.03.1988, ok. 5 tys. ofiar) oraz stłumienie powstania szyickiego po I wojnie w Zatoce Perskiej (1991 r.)42. W tej sytuacji cele interwencji objęły też „wyzwolenie mieszkańców Iraku spod opresyjnych rządów Saddama”, co musiałoby oznaczać zmianę tamtejszego reżimu (a z perspektywy interweniujących krajów zachodnich możliwie szybkie zastąpienie go demokracją)43.

Mniej jednoznacznie i przede wszystkim w wystąpieniach adresowanych do własnych obywateli władze amerykańskie wskazywały na zagrożenie dla bezpie-czeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych, wynikające z połączenia potencjału militarnego Iraku (w tym rzekomo posiadanej BMR) z poparciem rządu tego kraju dla terrorystów oraz jego antyamerykańską postawą (głównie z uwagi na przebieg wojny w Zatoce Perskiej w latach 1990−1991). Miało to świadczyć o realnej groźbie ataku sił irackich lub, co uznawano za bardziej prawdopodobne, wspieranych przez nie grup pozapaństwowych na obywateli, terytorium czy interesy USA (w tym na sojuszników Waszyngtonu w regionie)44. Warto też zauważyć, że w oficjalnej retoryce służącej uzasadnieniu interwencji w zasadzie nie pojawiały się czynniki ekonomiczne.

W rezultacie bezpośrednio przed interwencją oraz w jej pierwszych miesiącach uzasadniano ją przede wszystkim koniecznością likwidacji już istniejącego − a w przy-szłości potencjalnie znacznie poważniejszego − zagrożenia dla stabilności regionalnej i globalnej ze strony Iraku, a także ukrócenia stanu, który podkopywał międzynarodowe normy (naruszanie rezolucji RB ONZ przez Irak), zwłaszcza w dziedzinie nieprolife-racji. W dalszej kolejności misję uzasadniano również potrzebą chronienia interesów narodowych USA (w mniejszym stopniu innych państw Zachodu), czyli eliminacji groźby, jaką dla ich terytorium, ludności lub interesów stanowił Irak pod rządami Husajna. Ważnym elementem uzasadnienia misji były też względy humanitarne, czyli konieczność powstrzymania naruszeń praw człowieka w Iraku oraz poprawy poziomu życia tamtejszej ludności, a w pewnym sensie także mieszkańców innych państw bliskowschodnich.

42 Por. C. Powell, Address to…, 5.02.2003, op.cit. 43 „Zmiana reżimu w Iraku przyniesie regionowi szereg korzyści. Gdy najpoważniejsza z gróźb zostanie wyeliminowana, kochający wolność mieszkańcy regionu będą mieli szanse, by rozpropagować wartości, które mogą przynieść trwały pokój”, D. Cheney, Remarks to VFW, Nashville, 26.08.2002. Obalenie Husajna było wielokrotnie wskazywane jako cel polityki USA przez prezydenta Busha (m.in. 4.04.2002: „zdecydowałem, że Saddam musi odejść…”; 1.08.2002: „Polityką mojego rządu [wobec Iraku] jest doprowadzenie do zmiany reżimu – i ma to podstawy. Saddam to człowiek, który otruł swoich własnych obywateli […] który starał się uzyskać broń masowego rażenia”); cyt. za: L. Fisher, Deciding on war against Iraq, „Perspectives on Political Science” 2003, t. 32, nr. 3, s. 136. 44 Tego rodzaju sugestie – choć przeważnie formułowane nieco ogólnikowo, gdy chodziło o bezpośred-nie i nieuchronne zagrożenie USA ze strony Iraku – znaleźć można m.in. w przedstawionym w Kongresie 29.01.2002 orędziu G.W. Busha o stanie państwa, jego mowie w West Point z 1.06.2002 oraz wystąpieniu przez Zgromadzeniem Ogólnym ONZ z 12.09.2002. Por. T.F Ricks, Fiasco. The American Military Adventure in Iraq, Penguin, New York 2006, s. 35−61; I. Daalder, J.M. Lindsay, America Unbound. The Bush Revolution in Foreign Policy, John Wiley & Sons, New York 2005, s. 127−143.

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 25

Jednak po obaleniu reżimu Husajna oraz szybkim (choć w sumie niezamierzonym) udowodnieniu, że oskarżenia o prowadzenie przez Irak zbrojeń niekonwencjonalnych były bezzasadne, oraz w kontekście przekształcenia interwencji – co było następstwem rosnącego oporu, także zbrojnego, dużej części irackiego społeczeństwa wobec obcej okupacji – w misję stabilizacyjną, a faktycznie akcję przeciwpartyzancką, hierarchia motywów mających uzasadniać zaangażowanie uległa zmianom. Choć oficjalnie interes społeczności międzynarodowej wciąż miał priorytet, to szybko zaczęto go inaczej interpretować, w nowych warunkach akcentując potrzebę uspokojenia sytuacji w Iraku po zmianie reżimu i tym samym zapobieżenia dalszej destabilizacji regionu. Znaczenie interesów narodowych USA i ich sojuszników jako motywów kontynuacji zaangażowania militarnego nawet wzrosło. Stało się tak jednak przede wszystkim dlatego, że ewentualny brak należytej reakcji na eksplozję aktywności terrorystycznej, do której niezamierzenie doprowadziła interwencja w Iraku, oraz rezygnację z prób ustabilizowania tego państwa i wprowadzenia tam funkcjonujących demokratycz-nych struktur państwowych i gospodarki wolnorynkowej postrzegano – skądinąd słusznie − jako godzące w wiarygodność międzynarodową państw interweniujących. Akcentowano również, przynajmniej oficjalnie, wagę czynników humanitarnych: konieczności pomocy humanitarnej i rozwojowej dla irackiej ludności. Kwestie ekonomiczne dyskutowano głównie w kontekście gwałtownie rosnących kosztów zaangażowania militarnego w Iraku (zarówno dla interwentów, jak i dla samego Iraku), a także negatywnego wpływu konfliktu na funkcjonowanie gospodarki światowej (m.in. stymulowanie wzrostu cen surowców energetycznych).

Tabela 1. Hierarchia oficjalnych motywów interwencji Zachodu

Interwencja „Twarde” interesy bezpieczeństwa

Motywy ekonomiczne

Motywy humanitarne

Interes społeczności międzynarodowej

Wojna w Zatoce (1990−1991) 3 4 2 1

Bośnia i Hercegowina (1992−1995) 3 [4]* 2 1

Kosowo (1999) 3 [4]* 1 2Afganistan (2001−2014) 1 [4]* 3 2

Irak (2003−2010) 2 [4]* 3 1

[4]* – faktyczna nieobecność argumentu w oficjalnej retoryce

Źródło: opracowanie własne.

Zamiast konkluzji

Jak wspominano, artykuł ten nie stanowi w pełni autonomicznej całości, lecz jest elementem szerszego projektu badawczego poświęconego pozimnowojennym

Marek Madej26

interwencjom Zachodu. Dlatego oferuje przede wszystkim przegląd motywów wska-zywanych po to, aby te operacje uzasadnić, pozwalając na ich identyfikację i różno-rakie porównania. Nie służy on sformułowaniu „ostatecznych” konkluzji dotyczących motywacji państw zachodnich do użycia siły, zwłaszcza stopnia zgodności deklaro-wanych przyczyn ich akcji z czynnikami, które faktycznie stały za tymi działaniami. Co więcej, jak wykazała analiza oficjalnych uzasadnień poszczególnych interwencji, akcje te okazywały się przypadkami sui generis, o specyficznych, a przynajmniej nie-przystających do siebie kontekstach i źródłach decyzji dotyczących podjęcia działań zbrojnych, a tym samym czynnikach określających konkretną hierarchię motywów interwencji. To dodatkowo utrudnia formułowanie bardziej generalnych wniosków. Stąd ograniczono się tutaj jedynie do kilku spostrzeżeń natury ogólnej, zakładając, że mogą one stać się przedmiotem dalszej dyskusji i pogłębionej analizy.

Zdecydowana większość interwencji zbrojnych Zachodu po zimnej wojnie (jeśli nie wszystkie) stanowiła „wojny z wyboru” w tym sensie, iż faktycznie u podstaw decyzji o ich podjęciu nie leżały „twarde” interesy bezpieczeństwa państw zachodnich, a więc konieczność obrony ich terytorium czy ludności. Co więcej, takie motywy nie były nawet deklarowane jako kluczowe w argumentacji na rzecz potrzeby użycia siły. Wprawdzie w oficjalnych uzasadnieniach interwencji podkreślano, iż zbrojna reakcja jest konieczna i zgodna z żywotnymi interesami bezpieczeństwa państw Zachodu, ale wskazywano też, że wynika to z konieczności obrony stabilności międzynarodowego porządku i umacniania bezpieczeństwa regionalnego lub globalnego. Kraje zachodnie powinny się tego podjąć, ponieważ dysponują największymi możliwościami, są do tego najlepiej przygotowane i w pewnym sensie z tych względów mają najsilniejszą legitymację do reagowania. Tym samym, nawet jeśli realizacja ich „centralnych” in-teresów bezpieczeństwa lokowała się wysoko w hierarchii motywów danej interwen-cji, to raczej w kontekście umacniania lub potwierdzania międzynarodowej pozycji państw Zachodu (a zwłaszcza USA). Akcję zbrojną wiązano również z wymogiem „spełnienia moralnego obowiązku” przez „szczególnie odpowiedzialnych” członków społeczności międzynarodowej. Postrzegano ją wówczas jako użyteczną lub wskazaną, choćby z uwagi na ryzyko utraty wiarygodności międzynarodowej i prestiżu, gdyby jej nie podjęto albo gdyby społeczne koszty narastania chaosu w sąsiedztwie Zachodu okazały się zbyt wysokie. Nie odwoływano się zaś do obrony fundamentalnych wartości, takich jak integralność terytorialna czy suwerenność. Jedyne odstępstwo – zwłaszcza pod względem rzeczywistych, a nie deklarowanych motywów − stanowi zapewne interwencja w Afganistanie, szczególnie w początkowej fazie, bezpośrednio po zamachach z 11 września. Jednak nawet ona miała bardziej charakter „odwetu” i „kary” niż „obrony przed bezpośrednim zagrożeniem” (choć nie można wykluczyć, że skutkiem odstąpienia od ataku na bazy Al-Kaidy w Afganistanie byłby kolejny poważny zamach terrorystyczny na terytorium USA lub innego państwa Zachodu). W pewnym sensie wyjątkowym przypadkiem była również operacja w Iraku, ponieważ mimo podkreślania w oficjalnej retoryce konieczności zapobieżenia bezpośredniemu

Dlaczego Zachód idzie na wojnę?… 27

zagrożeniu dla Zachodu i całej społeczności międzynarodowej ze strony rozwijają-cego zbrojenia niekonwencjonalne Iraku, argumentacja de facto opierała się na logice prewencji (nieznajdującej wystarczającego oparcia w międzynarodowym porządku prawnym, a odwołującej się do ostatecznie nieprawdziwych i zmanipulowanych da-nych). Tak więc powoływano się nie na aktualną groźbę irackiej agresji, ale zaledwie na możliwość jej wystąpienia w przyszłości. W konsekwencji, zważywszy na świadome i celowe wyolbrzymienie zagrożenia, interwencja ta była nawet bardziej niż pozostałe „wojną z wyboru”. Taki charakter zachodnich interwencji zbrojnych istotnie wpływał na sposoby ich prowadzenia, ponieważ w „wojnach z wyboru” szczególne znaczenie dla inicjatorów ma minimalizacja kosztów finansowych i strat ludzkich. Przekłada się to na dążenie do redukcji ryzyka, a w rezultacie na obniżoną efektywność działań, które przed wszystkim mają być „bezpieczne” dla interwentów.

Zarówno elity polityczne, jak i ogół społeczeństw Zachodu uznają siebie, niebez-podstawnie, za stanowczych zwolenników i promotorów wartości humanitarnych oraz praw człowieka. Pociąga to za sobą gotowość do użycia siły celem ich obrony, jeśli zajdzie taka potrzeba. Jednak nawet w świetle deklarowanych, a nie tylko domnie-manych motywów, wydaje się, że względy humanitarne faktycznie rzadko okazywały się kluczowe. Oczywiście, przeważnie wymieniano je jako jedne z podstawowych powodów interwencji, lecz zazwyczaj obok innych, które wskazywano jako równie ważne. W zasadzie tylko w wypadku misji w Kosowie czynnik humanitarny – zarówno oficjalnie, jak i faktycznie – miał najwyższą rangę wśród motywów zaangażowania. W pozostałych przypadkach pierwszeństwo miała zwykle troska o stabilność regio-nalną lub globalną, którą Zachód – jako najlepiej wyposażony (a w pewnym sensie też najkorzystniej usytuowany w pozimnowojennym ładzie międzynarodowym) – był zobowiązany bronić. Innymi słowy, uzasadniając swoje militarne zaangażowanie, pań-stwa zachodnie faktycznie chętniej prezentowały się w roli „globalnych policjantów” niż „rycerzy państw człowieka”. Być może uznawały, że dzięki temu znajdą większe zrozumienie u pozostałych członków społeczności międzynarodowej.

W świetle analizy oficjalnych uzasadnień interwencji podejmowanych przez państwa Zachodu wyraźna staje się niemal całkowita nieobecność motywów ekono-micznych. Z wyjątkiem operacji przeciw Irakowi w latach 1990−1991 czynniki te były faktycznie pomijane w oficjalnej retoryce, mimo że nie mogły być całkiem pozbawione znaczenia, choćby ze względu na znaczenie strategiczne regionów, w których do in-terwencji dochodziło (zwłaszcza Bliskiego Wschodu), lub koszt takich akcji. Ponadto zazwyczaj niewiele większe „natężenie ekonomicznej argumentacji” pojawiało się w uzasadnieniach interwencji adresowanych do odbiorcy wewnętrznego (czyli spo-łeczeństw Zachodu). Zapewne świadczy to o swoistej niechęci państw zachodnich do oficjalnego ujawniania „wstydliwych”, „egoistycznych” motywów gospodarczych swojego postępowania, co sugerowałoby częstą rozbieżność między deklarowanymi a rzeczywistymi powodami interwencji. Nie można jednak wykluczyć, iż przy podej-mowaniu decyzji o interwencjach względy ekonomiczne (np. chęć przejęcia kontroli

Marek Madej28

nad wartościowymi zasobami) faktycznie nie odgrywały tak wielkiej roli, jaką zwykło im się przypisywać w debacie publicznej (a zwłaszcza w publicystyce).

Wreszcie, choć w artykule tę kwestię jedynie zasygnalizowano i bliżej nie ana-lizowano, można przyjąć, iż stopień rozbieżności między oficjalnie deklarowanymi motywami interwencji a faktycznymi powodami jej podjęcia istotnie wpływał na efek-tywność operacji oraz zakres jej nieprzewidzianych konsekwencji („strat ubocznych”). Innymi słowy, im większa tego rodzaju rozbieżność, tym trudniej nie tylko osiągnąć cele misji (tak oficjalne, jak i deklarowane), ale też uniknąć jej negatywnych następstw, co najlepiej ilustruje przypadek inwazji na Irak w 2003 r. Wydaje się też, iż odmienność faktycznych i deklarowanych celów operacji w większej mierze odnosiła się do operacji w regionach pozaeuropejskich, które – z wyjątkiem pierwszej interwencji w Iraku – jak dotąd okazywały się sukcesami zaledwie częściowymi, a i to w najlepszym wypadku (nieanalizowane tu bliżej akcje w Libii i przeciw tzw. Państwu Islamskiemu zapewne wzmacniałyby tę tezę). Jednakże ograniczona liczba badanych przypadków sprawia, że wniosek ten ma charakter roboczy i wymaga dalszej weryfikacji.

Why is the West Going to War? The Motives behind Western Military Interventions after the Cold War in Light of Official

Statements Delivered by Western Leaders

The article discusses the official justification of Western or Western-led military interventions after the Cold War. Its aim is to identify and analyse the motives and reasons for such actions as publicly presented by leaders of the Western states involved in particular operations. Five cases are discussed: the Gulf War (1990–1991), the intervention in Bosnia and Herzegovina (1992–1995), the NATO operation in Kosovo (1999), the intervention in Afghanistan after 9/11 (2001–2014) and the war against Iraq (2003–2010). Analysing primarily official documents and statements given by the leaders of key Western states or international organisations (i.e. NATO), the author is trying to establish the main features of the justification of these interventions as well as a hierarchy of the motives for taking such actions as declared by Western authorities. Those motives are divided in four broad groups: ‘hardcore’ national interests of Western states, economic motives, humanitarian reasons, and interests of the international community as a whole. The article stipulates that the motives most frequently listed as being the most important for undertaking an action were the interests of the international community as a whole, while economic motives were almost always absent from the official rhetoric.

Keywords: NATO, military intervention, humanitarian intervention, Gulf War, Deliberate Force, Allied Force, coalition of the willing, ISAF, Iraqi Freedom

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201502

Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje1

Roman KuźniarUniwersytet Warszawski

Po zimnej wojnie doszło do nasilenia się interwencji militarnych Zachodu w różnych regionach świata. Tym razem nie miały one głównie imperialistycznych czy neo-kolonialnych motywów. Przede wszystkim odzwierciedlały one nową, rozszerzoną koncepcję bezpieczeństwa, a także przekonanie, że siły zbrojnej można używać w sytuacjach masowych naruszeń praw człowieka oraz dla obalania despotycznych reżimów, w miejsce których będzie można ustanowić ustrój demokratyczny. To przekonanie wywodzi się z liberalnej koncepcji stosunków międzynarodowych. Autor przedstawia kilka emblematycznych dla tej motywacji interwencji zbrojnych Zachodu – od Kosowa po Libię. Ich niepowodzenie, a zwłaszcza długofalowe skutki zmuszają do zastanowienia się nad popełnionym błędami oraz sensownością samej istoty liberalnego interwencjonizmu. Świadomość tych błędów i pułapek może jednak pomóc przeprowadzać interwencje militarne – jeśli zajdzie rzeczywista potrzeba – nie tylko bardziej skutecznie, ale zgodnie z założeniami koncepcji.

Słowa kluczowe: liberalny interwencjonizm, interwencja humanitarna, suwerenność, Sojusz Atlantycki, prawa człowieka, regime change, polityka G.W. Busha, teoria demokratycznego pokoju, nation building, odpowiedzialność za ochronę.

Zakończenie zimnej wojny niosło ze sobą całkiem zasadną nadzieję na bardziej bezpieczny i pokojowy rozwój stosunków międzynarodowych. Może nie tak spokojny, jak przypisywano to wizji Francisa Fukuyamy – ci, którzy z niej drwili, nie dostrze-gli, że w swoim tekście przewidywał liczne konflikty mniejszej intensywności – ale nieobciążony ryzykiem wielkich operacji militarnych. Już I wojna w Zatoce Perskiej była sygnałem, który mógł świadczyć o fałszywości tej nadziei. Niemniej była ona konieczna, by obronić zasady Karty NZ (a nie tylko interesy USA czy Zachodu), z której rewitalizacją po zakończeniu zimnowojennej konfrontacji wiązano usprawiedliwione oczekiwania. Na tym jednak się nie skończyło. Pojawiły się kolejne zagrożenia i kon-flikty, których stroną niemal zawsze był Zachód, i to niezależnie od motywów, takich

Roman Kuźniar – profesor doktor habilitowany, kierownik Zakładu Studiów Strategicznych w Instytucie Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski. 1 Artykuł przygotowano w ramach projektu Wojny Zachodu. Przyczyny, uwarunkowania, przebieg i następstwa wojskowych interwencji państw zachodnich w okresie pozimnowojennym, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie umowy UMO-2012/07/B/HS5/03783.

Roman Kuźniar30

jak bezpieczeństwo, interesy gospodarcze, potwierdzenie pozycji międzynarodowej czy względy ideowe – choć najczęściej powoływano się na mieszaninę ich wszystkich. Celem niniejszego tekstu jest wyodrębnienie jednej klasy motywów – ideologicznych. Autor zamierza określić ich miejsce w toczonych przez Zachód konfliktach, wskazać na błędy, które im towarzyszyły, oraz na szkodliwe dla jego interesów i wizerunku konsekwencje interwencji militarnych podejmowanych z tych powodów.

Kontekst ideowy

Ideowych źródeł liberalnego interwencjonizmu Zachodu w ciągu ostatnich dwóch dekad można szukać w dwóch zazębiających się koncepcjach. Pierwszą z nich jest liberalny internacjonalizm, który pojawił się w polityce Stanów Zjednoczonych zaraz po II wojnie światowej. Wtedy to Ameryka weszła na globalną scenę międzynarodową po pokonaniu dwóch totalitarnych mocarstw – Niemiec i Japonii – i musiała stawiać czoła kolejnemu, jeszcze poważniejszemu. Związek Sowiecki i międzynarodowy ko-munizm były postrzegane jako śmiertelne zagrożenie dla wolnego świata. USA, które wyrosły na lidera tej grupy państw, musiały pod hasłem obrony wolności i demokracji przed totalitarnym zagrożeniem zbudować liczne międzynarodowe instytucje i koalicje oraz wykazywać gotowość do użycia siły2. Istotnie, pod tym sztandarem jej używały, czy to obalając lewicowe rządy w Ameryce Łacińskiej, czy to prowadząc długą wojnę w Wietnamie, która była konfliktem per procura między Wschodem a Zachodem.

Drugim źródłem jest teoria demokratycznego pokoju w jej ofensywnym wa-riancie, która mieści się w szerokim nurcie różnych odmian i koncepcji szczegóło-wych szkoły liberalnej w teorii stosunków międzynarodowych. Jej główne założenie brzmi, że państwa demokratyczne nie toczą między sobą wojen, nie są też z natury agresywne, lecz w szczególnych przypadkach mogą posługiwać się siłą przeciw pań-stwom autorytarnym, zagrażającym pokojowi i bezpieczeństwu3. Hegemonia Stanów Zjednoczonych na rozległych obszarach tzw. Trzeciego Świata jeszcze w czasach zimnej wojny popychała to państwo do rozszerzania „swoich uprawnień” w tym za-kresie. Pozostawało to w zgodzie z liberalnym internacjonalizmem, który obejmował też uzasadnienia handlowe i gospodarcze (wolny handel, otwarte gospodarki sprzyjają pokojowi) użycia siły, choć takie działania miały raczej związek z interesami USA niż z bezpieczeństwem międzynarodowym.

Pierwsze dwie dekady po zimnej wojnie były okresem, w którym doszło do nadzwyczajnej aktywności militarnej uzasadnianej liberalnym interwencjonizmem. Złożyło się na to kilka czynników. Wymieńmy kilka z nich. Po pierwsze, na krótko, czyli na te dwie dekady, ukształtowało się środowisko międzynarodowe sprzyjające

2 C.A. Kupchan, P.L. Trubowitz, Dead center: The demise of liberal internationalism in the United States, „International Security” 2007, t. 32, nr 7, s. 7−44. 3 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 132−137.

Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje 31

podejmowaniu przez Zachód takich właśnie interwencji. Na ten czas przypada unipo-lar moment („jednobiegunowa chwila”, jak nazwał to Charles Krauthammer), a więc historycznie bezprecedensowa przewaga jednego mocarstwa, Stanów Zjednoczonych, w stosunkach międzynarodowych. Do tego dochodziła chwilowo mocna pozycja całego Zachodu. Zachód, w tym USA, przeważał nad resztą świata w sensie ideologicznym, gospodarczym oraz strategicznym. Ważną rolę w tym zjawisku odgrywały przekształ-cenie Sojuszu Atlantyckiego w instrument zdolny do podejmowania operacji out of area oraz przeobrażenie Wspólnoty Europejskiej w UE, która również zaczęła zgłaszać ambicje do kształtowania porządku międzynarodowego zgodnie ze swymi interesami i wartościami. Pewności siebie dodawało Zachodowi niedawne, także ideowe, zwy-cięstwo nad blokiem komunistycznym. Międzynarodową pozycję Zachodu umocniły na krótko procesy globalizacji, które istotnie były generowane przez zachodnie go-spodarki, technologię, finanse, model rozwoju i życia (konsumpcji), media (Internet, CNN), eksport, inwestycje. Zachód stał się jedynym punktem odniesienia dla reszty świata, a świat wydawał się otwarty na import zachodnich wzorców i dóbr. Stany Zjednoczone starały się ułatwiać ten proces poprzez obniżanie bariery suwerenności państw położonych w innych regionach.

Ideowym podłożem liberalnego interwencjonizmu stały się w tym czasie prawa człowieka. Od początku lat 90. byliśmy świadkami wyjątkowej ekspansji tego ro-dzaju praw. Wcześniej, tzn. po II wojnie światowej, były one tłumione ze względu na prymat kwestii bezpieczeństwa w stosunkach Wschód−Zachód. Problematyka praw człowieka wywalczyła sobie ważne miejsce w życiu międzynarodowym, a ich natu-ralnym promotorem były kraje zachodnie. Być może najbardziej emblematycznym zagadnieniem dla międzynarodowego postępu w tej dziedzinie stała się interwencja humanitarna. Zachodnia doktryna interwencji humanitarnej głosiła prawo („wspól-noty międzynarodowej”) do interwencji zbrojnej, jeśli w jakimś kraju dochodziło do masowego i drastycznego łamania praw człowieka lub do katastrofy humanitarnej. W istocie chodziło o użycie siły przeciw sprawcom takich dramatów, a więc przeciw reżimom, władzom czy dyktatorom. Uważano, że w obliczu takich klęsk, jak czystki etniczne czy ludobójstwo na Bałkanach lub w rejonie Wielkich Jezior, nie można być bezczynnym. Na krytykę, że interwencji podejmują się wyłącznie państwa zachodnie obciążone złymi praktykami w stosunku do ludów podbitych w czasach kolonialnych, odpowiadano, że tylko one mają zdolność podejmowania takich operacji4.

Mocną zachętą do utwierdzania się w słuszności doktryny humanitarnej stała się operacja wojskowa NATO przeciw Serbom w Bośni i Hercegowinie, przeprowadzona z mandatu Rady Bezpieczeństwa NZ w latach 1994−1995. Rzeczywiście, zakończyła ona konflikt obfitujący w zbrodnie wojenne i czystki etniczne. Jej skuteczność miała być potwierdzona całościową operacją typu nation building. Początkowo niechętna

4 S.J. Solarz, M.E. O’Hanlon, Humanitarian intervention: When is force justified?, „The Washington Quarterly” 1997, t. 20, nr 4, s. 2−14.

Roman Kuźniar32

takim operacjom administracja Stanów Zjednoczonych uwierzyła w dobrodziejstwo stosowania siły w imię praw człowieka, a przy okazji z korzyścią dla ogólnych in-teresów Ameryki. Enlarging democracy było ważną częścią polityki zagranicznej Billa Clintona. Tendencję utrwaliła kolejna, podjęta już bez oporów, operacja NATO podczas konfliktu w Kosowie. Ugruntował się wtedy pewien „paradygmat” liberal-nego interwencjonizmu po zimnej wojnie. Jego elementami były zdolności opera-cyjne państw zachodnich, ideologia praw człowieka, przychylność znacznej części społeczności międzynarodowej, gotowość do podejmowania całościowych operacji typu nation building po zakończeniu interwencji, postępująca dezynwoltura odnośnie do prawnego uzasadnienia operacji (mandatu dla użycia siły). Ważniejsza stawała się „słuszność” operacji niż jej oparcie na twardych regułach prawa międzynarodowego. Legitymizacją był dramat ludności, a nie decyzja uprawnionego organu międzyna-rodowego. Dużą rolę w formułowaniu legitymizacji odgrywała aktywna część opinii publicznej: media, środowiska opiniotwórcze, organizacje pozarządowe działające na rzecz praw człowieka5.

I oczywiście element najważniejszy, czyli sytuacje domagające się reakcji mię-dzynarodowej. Po zimnej wojnie doszło do odrodzenia się konfliktów na tle etnicz-nym i religijnym, których główną ofiarą padała ludność cywilna. Nagle, w połowie lat 90., w rejonie Wielkich Jezior i innych częściach Afryki oraz na Bałkanach, czyli w Europie, doszło do masowych i drastycznych naruszeń praw człowieka w ich najbardziej zbrodniczym wydaniu: ludobójstw, czystek etnicznych, masowych gwał-tów, zbrodni wojennych i przeciw ludzkości. Wydawało się, że po zimnej wojnie, która uniemożliwiała reagowanie na takie sytuacje, nie może być dla nich miejsca. Poruszały one tak głęboko sumienia cywilizowanej części ludzkości, że nie mogły być tolerowane6. By użyć innego języka − tworzyły one podaż, która wywoływała popyt na interwencje humanitarne z użyciem siły. Po siłę zbrojną zaczęto sięgać nie tyle w celu utrzymania lub przywrócenia bezpieczeństwa, ile po to, żeby położyć kres naruszeniom praw człowieka, usunąć reżimy odpowiedzialne za ich naruszenia (regime change), pomóc odtworzyć państwo, i to od razu państwo demokratyczne, które powinno zagwarantować respektowanie praw człowieka. Przełomem w tym procesie było uznanie praw człowieka (ich masowych naruszeń) oraz dramatów humanitar-nych za problemy należące do sfery bezpieczeństwa, czego ilustracją były decyzje Rady Bezpieczeństwo o autoryzacji użycia siły w Bośni i Hercegowinie, wydane na podstawie raportów Tadeusza Mazowieckiego, specjalnego sprawozdawcy Komisji Praw Człowieka ds. naruszeń praw człowieka w byłej Jugosławii.

5 R. Kuźniar, Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 308−319. 6 Charakterystyka tych konfliktów, ibidem, s. 305−308.

Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje 33

Kilka wybranych interwencji

Wstępem do serii zachodnich operacji wojskowych mieszczących się w nurcie liberalnego interwencjonizmu była niewątpliwie „wojna o Kosowo”. Operację tę uwa-żano zresztą za paradygmatyczną interwencję humanitarną. Sądzono wtedy, że z dosyć podobnych powodów i w podobny sposób Zachód („społeczność międzynarodowa”) będzie przeprowadzać kolejne interwencje. Motyw praw człowieka był bezsporny: mniejszość narodowa i religijna, czyli kosowscy Albańczycy, domagali się respek-towania prawa do samostanowienia. Ich walka, która była dalszym ciągiem rozpadu byłej Jugosławii, pociągała za sobą wiele ofiar. Rząd centralny w Belgradzie nie chciał zezwolić tej prowincji na oderwanie się od Federalnej Republiki Jugosławii. Prezydent Jugosławii Slobodan Milošević już wcześniej był obarczany odpowiedzialnością za liczne ofiary konfliktu w Bośni i Hercegowinie. Walka kosowskich Albańczyków cieszyła się poparciem zachodnich mediów, organizacji pozarządowych oraz znanych osobistości życia publicznego Zachodu (pisarzy, intelektualistów).

Państwa zachodnie, ale też Rosja, najpierw usiłowały znaleźć pokojowe roz-wiązanie tego konfliktu. Wprawdzie rokowania prowadzone w Rambouillet pod Paryżem doprowadziły do uzgodnienia przez zachodnie mocarstwa oraz przedstawicieli Kosowa projektu porozumienia, ale zostało ono odrzucone przez Belgrad, ponieważ m.in. w dłuższej perspektywie zakładało oderwanie się Kosowa od FRJ. Prowincja ta uchodziła za ziemie historycznie należące do Serbii. Wcześniej, w obliczu rosnącej liczby ofiar walk w Kosowie, mocarstwa zachodnie zagroziły, że odrzucenie projektu porozumienia może pociągnąć za sobą interwencję militarną NATO (wojska Sojuszu znajdowały się już w Bośni i Hercegowinie). Bez wątpienia, siły rządowe, które dys-ponowały przewagą liczebną i w uzbrojeniu, były odpowiedzialne za znacznie większą liczbę ofiar niż strona przeciwna, czyli Wyzwoleńcza Armia Kosowa, UCK. Ta ostatnia postanowiła stworzyć wrażenie, że w Kosowie dochodzi do czystek etnicznych, skła-niając ludność do masowego opuszczania prowincji, co za pośrednictwem zachodnich mediów znakomicie działało na opinię publiczną w tych krajach. Wreszcie, pojawił się zarzut, że w Kosowie dochodzi do ludobójstwa, co później całkowicie zdezawuowała międzynarodowa komisja.

Interwencja zbrojna Sojuszu Atlantyckiego rozpoczęła się 24 marca 1999 r. Państwa NATO nie zdecydowały się wystąpić o uprzednią autoryzację Rady Bezpieczeństwa. Liczono również, że w obliczu takiej operacji władze w Belgradzie szybko skapitulują i zgodzą się na żądania Sojuszu, czyli projekt porozumienia z Rambouillet. Tak się nie stało. Przyjęta przez Sojusz doktryna „zero strat własnych” oznaczała ograniczenie się do ataków z powietrza (rakiety, bomby) oraz wykluczenie operacji lądowej. Ten sposób walki prowadził do wzrostu liczby ofiar, zwłaszcza wśród ludności cywilnej, i to po obu stronach konfliktu – tak Serbów, jak i Albańczyków. Rosnące w wyniku przedłużającej się operacji militarnej straty ludzkie i zniszczenia sprawiły, że zachod-nia opinia publiczna zaczęła negatywnie oceniać operację. Przeciwne interwencji

Roman Kuźniar34

były tak respektowane organizacje, jak Komitet Czerwonego Krzyża, Human Rights Watch czy Komisarz ONZ ds. Praw Człowieka. Krytykę ignorowano, ponieważ − jak uzasadniał głównodowodzący sił NATO gen. Wesley Clark − wojna o Kosowo stała się wojną o wiarygodność Sojuszu. Ostatecznie, 10 czerwca doszło do zakończenia operacji i podpisania porozumienia o przejęciu kontroli nad Kosowem przez siły międzynarodowe, głównie NATO. Jednak siły te nie przeszkodziły UCK w prześla-dowaniu ludności serbskiej (zabójstwa, czystki etniczne). W 2008 r. Kosowo ogłosiło niepodległość. W ostatnich latach (2014−2015) ludność Kosowa masowo opuszcza swój kraj, kierując się do państw UE. Powodem tego exodusu są ciężkie warunki życia będące pokłosiem mafijno-korupcyjnego stylu sprawowania władzy przez grupy rządzące. Wieloletnia, kosztowna obecność misji NATO, OBWE, ONZ, UE nie znormalizowała sytuacji, nie zaprowadziła rządów prawa, demokracji i poszanowania praw człowieka. Już wcześniej, tzn. zaraz po zakończeniu tej operacji, powołując się na jej przebieg i konsekwencje, społeczność międzynarodowa odrzuciła doktrynę interwencji humanitarnej. Operacja nie mogła też dobrze przysłużyć się jej innemu, normatywnemu celowi: powszechnej akceptacji norm postulowanego przez Zachód porządku międzynarodowego (m.in. prawa człowieka przed suwerennością)7.

Mimo bardzo krytycznych ocen ekspertów i komentatorów, a także obaw państw niezachodnich, zachodni politycy nie potrafili się zdobyć na poważniejszą refleksję nad doświadczeniem tej pierwszej „wojny o prawa człowieka”. Przeciwnie, dominowało samozadowolenie i przeświadczenie, że operacja zakończyła się sukcesem: przecież powstrzymano czystki etniczne, znienawidzony Milošević musiał oddać Kosowo pod kontrolę międzynarodową, a protesty społeczne doprowadziły do upadku jego rządów (w 2000 r.), a on sam trafił do Hagi, gdzie czekał na postępowanie przed MTK. Przewaga w zdolnościach prowadzenia militarnych operacji out of area tworzyła wiarę w ich przydatność do osiągania celów politycznych.

Wojnę o Kosowo toczył Sojusz Atlantycki, ale strategia, dowodzenie i wykonanie były głównie po stronie amerykańskiej. To było cenne doświadczenie. Dlatego po zama-chu terrorystycznym z 11 września 2001 r. Stany Zjednoczone ani chwili nie wahały się podjąć decyzję o operacji zbrojnej przeciw rządzonemu przez talibów Afganistanowi. Waszyngton postanowił, że nie ograniczy się do pojmania ukrywających się tam przy-wódców Al-Kaidy i eliminacji tworzonego przez nich zagrożenia terrorystycznego. Celem operacji rozpoczętej w październiku 2001 r. było także usunięcie władzy talibów (regime change), a co za tym idzie − nation building. Aby to uczynić, należało zająć całe terytorium kraju oraz zdławić wszelki opór wobec obcych sił interwencyjnych. Obalenie talibów było zadaniem łatwym, może nazbyt łatwym, jak na pragnienie zemsty za 11 września. Łatwo też było zainstalować „swojego człowieka w Kabulu”, którym

7 A.J. Bacevich, E.A. Cohen (red.), War Over Kosovo. Politics and Strategy in a Global Age, Columbia University Press, New York 2001; R. Kuźniar, Kosowo: Audiatur et altera pars, „Rocznik Strategiczny” 1999/2000; M. Mandelbaum, A perfect failure: NATO’s war against Yugoslavia, „Foreign Affairs” 1999, t. 78, nr 5, s. 2−8.

Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje 35

został Hamid Karzaj. Znacznie trudniejsze były kolejne założenia planu: stabilizacja sytuacji, wprowadzenie nowego porządku politycznego z elementami demokracji, praw człowieka, instytucji bezpieczeństwa (armia, policja). Jego forsowanie wymagało korumpowania miejscowych, tradycyjnych „elit władzy” oraz używania „miażdżącej siły” wobec przeciwników, głównie talibów. Wiązało się to z dużymi stratami w ludziach i nierespektowaniem miejscowych obyczajów, co wzmagało opór, a także z wyręcza-niem miejscowych instytucji i społeczności w ich podstawowych zadaniach. Lokalni watażkowie (warlords) wykorzystywali oddziały USA do własnych porachunków, co tylko pogarszało stosunek ludności cywilnej do interwentów.

Szybko okazało się, że skoncentrowane na działaniach bojowych siły amerykań-skie są niewystarczające. Sięgnięto po siły NATO – operacja ISAF, z mandatu RB NZ, rozwinięta w pełni w 2003 r. – które miały odgrywać rolę stabilizacyjną. Szybko okazało się, że i one musiały prowadzić działania bojowe. W drugiej połowie dekady doszło do wzmożenia walk i wzrostu liczby ofiar konfliktu, zarówno cywilnych, jak i wojskowych (kulminacja nastąpiła w latach 2008−2010). Liczba wojsk ISAF i innych państw (w sumie ok. 40) sięgnęła blisko 150 tys. Misja zaczęła „grzęznąć”, a wojskowi, którzy dyktowali strategię, chętnie traktowali Afganistan jak poligon wojenny. Amerykańscy dowódcy wojskowi wręcz lekceważyli polityków8, którzy byli bezradni wobec zawiłości konfliktu toczonego w odległym miejscu i od lat. Dowódcy wojskowi nie kryli, że ich celem jest „zabić jak najwięcej” talibów, którzy przecież nie zagrażali bezpieczeństwu USA9. Brak nadziei na osiągnięcie pierwotnych celów skłonił państwa NATO do wyznaczenia daty zakończenia operacji – grudzień 2014 r. – i tego terminu dotrzymano. Wcześniej udało się wyszkolić i wyposażyć sporą armię (ok. 300 tys. żołnierzy) i policję afgańską, które miały przejąć odpowiedzialność za stabilność i bezpieczeństwo w swoim kraju. Jednak obawy o trwałość popieranych przez Waszyngton władz w Kabulu przekonały prezydenta Baracka Obamę do pozo-stawienia po wyjściu NATO ponad dziesięciotysięcznego kontyngentu wojsk USA w Afganistanie. Pod względem stabilności i nation building pewne efekty są bezsporne. Afganistan ma szansę uniknąć losu państwa upadłego, ale bardzo trudno jest przyjąć jakąś miarę powodzenia operacji USA/NATO w tym kraju, zwłaszcza w odniesieniu do czasu jej trwania, związanych z nią różnego rodzaju szkód oraz ofiar, poniesionych nakładów, kruchości sytuacji i niejasnych perspektyw10.

8 Przypadek głównodowodzącego siłami ISAF gen. S. McChrystala, który został odwołany w 2010 r. po ujawnieniu jego pogardliwych uwag o kompetencji najwyższych władz politycznych USA zajmujących się konfliktem w Afganistanie. Jego następca D. Petraeus, zwolennik strategii „miażdżącej siły” bez względu na straty cywilne zasłynął z aroganckiej krytyki prezydenta Afganistanu, gdy ten zwracał uwagę na niepotrzebne powodowanie przez wojska USA strat wśród ludności cywilnej. 9 R. Kuźniar, Przegląd sytuacji strategicznej – aspekty globalne, „Rocznik Strategiczny” 2010/11, s. 65−67. 10 P. Tomsen, The good war? What went wrong in Afghanistan – and how to make it right, „Foreign Affairs” 2014, listopad−grudzień, https://www.foreignaffairs.com/articles/afghanistan/2014-10-19/good-war (data dostępu: 6.10.2015).

Roman Kuźniar36

Irak był doskonałą katastrofą w każdym aspekcie: prawnym, moralnym, humani-tarnym, konsekwencji wewnętrznych oraz implikacji międzynarodowych. Podobnie jak w przypadku wojny w Afganistanie, pierwotnym motywem były nie prawa czło-wieka, lecz bezpieczeństwo. Jednak od samego początku tej wojnie towarzyszył motyw regime change, czyli obalenia reżimu Husajna oraz wprowadzenia demokracji według zachodnich wzorów. Zakładany sukces „demokratyzacji” Iraku miał w zamyśle autorów projektu, amerykańskich neokonserwatystów, być katalizatorem podobnych procesów w rejonie „szerszego Bliskiego Wschodu”. Pretekstem do wojny, rozpoczętej bez przyzwolenia ONZ i przy sprzeciwie większości członków jej RB oraz międzynaro-dowej opinii publicznej, były rzekome programy i arsenały broni masowego rażenia w Iraku oraz równie rzekoma współpraca z Al-Kaidą. Atak USA nastąpił 20 marca 2003 r., a prezydent G.W. Bush wygłosił swoje słynne mission accomplished już 1 maja. Szybki sukces militarny USA i kilku państw towarzyszących, w tym Polski, był jedynie początkiem długotrwałego konfliktu. Do walki z agresorem doszła też wewnętrzna wojna religijna szyitów z sunnitami, w której ci pierwsi byli wspierani przez Iran (i przez USA, które po obaleniu sunnickiego, choć raczej laickiego reżimu Husajna, oparły się w Iraku na szyitach).

Amerykanie popełnili w tej wojnie wszystkie możliwe błędy, by nie wspomnieć, że już sama agresja była błędem ocierającym się o szaleństwo. Jego tłem była ideolo-gia rządzącej w USA administracji, która do realizacji swych hegemonicznych celów postanowiła wykorzystać tragedię 11 września. Rozwój operacji szybko zdezawu-ował jej deklarowane motywy i cel. Okazało się − o czym można było dowiedzieć się i bez wojny − że w Iraku nie ma broni masowego rażenia ani programów jej produkcji. Niedyskryminacyjne i masowe stosowanie siły przez USA prowadziło do ogromnych strat wśród ludności cywilnej, a stosowanie tortur i innych metod nie-ludzkiego oraz poniżającego traktowania jeńców (symbolem więzienie Abu Ghraib oraz Guantanamo) delegitymizowało rzekomo humanitarne intencje przyświecające interwencji. Początkowy słaby opór przerodził się w powstanie. Już po kilku latach straty ludzkie były nieporównanie wyższe od tych, które były skutkiem ponad 30 lat władzy reżimu Husajna – w zależności od metody liczenia oceniano je na od 200 do 500 tys. ofiar śmiertelnych oraz ponad 2 mln uchodźców11. Co ciekawe, sami ame-rykańscy dowódcy wskazują na arogancję, niekompetencję i pogardę dla prawa, cechujące cywilnych polityków na najwyższych szczeblach12. Straty i opór były tym większe, że amerykański administrator Iraku Paul Bremer nie dopuszczał do udziału we władzy przedstawicieli lokalnych społeczności. Rozwiązanie wszelkich instytucji władzy i bezpieczeństwa istniejących przed inwazją doprowadziło do prawdziwej

11 Różne aspekty wojny przeciwko Irakowi zob. zwłaszcza:. R. Kuźniar, Polityka i siła. Studia stra-tegiczne – zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 297−305; H. Świętek, Wojna z Irakiem w 2003 roku. Główne przyczyny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2011. 12 R.S. Sanchez, D.T. Philips, Mądrzejszy w boju. Opowieść żołnierza, tłum. M. Ojrzanowski, Wy -dawnictwo A. Marszałek, Toruń 2010 (autor był dowódcą sił koalicyjnych w Iraku w latach 2003−2004).

Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje 37

anomii społecznej, która wyrażała się w kolejnych wybuchach lokalnych wojen wszystkich przeciw wszystkim. Strategia wzmożonego stosowania przemocy (surge) celem fizycznej eliminacji przeciwników okupacji kraju spowodowała okresowe uspo-kojenie sytuacji, które administracji Baracka Obamy pozwoliło wyprowadzić wojsko z Iraku pod koniec 2011 r. Upadające państwo zostawiono w rękach szyickiej grupy „trzymającej władzę”, przy czym w Waszyngtonie wiedziano o głębokiej korupcji i sekciarskich tendencjach tej grupy, a także o inicjowanych przez nią prześladowa-niach sunnitów i chrześcijan. Państwo irackie, wskutek wojny niezdolne do spełniania swych normalnych funkcji, istniejące tylko nominalnie, a de facto zdemolowane, w la-tach 2013−2014 stało się łatwym łupem dla zbójeckiego Islamskiego Państwa Syrii i Lewantu, quasi-państwowego tworu utworzonego przez islamskich dżihadystów na znacznych obszarach Syrii i Iraku.

Pod względem konsekwencji doskonałą katastrofą okazała się także zachod-nia operacja militarna wymierzona w reżim Mu’ammara Kaddafiego. Popełnione błędy bardzo zaskakują, ponieważ państwa zachodnie powinny być mądrzejsze po doświadczeniu wojny w Iraku. Interwencja została podjęta w kontekście „arabskiej wiosny” z inicjatywy Paryża. Punktem wyjścia była groźba, że wojska rządowe krwawo rozprawią się z rebeliantami w Benghazi i dojdzie do strat wśród cywilów. Rezolucja 1973 RB NZ z 17 marca 2011 r. pozwalała na ochronę ludności cywilnej przed atakami wojsk rządowych, wprowadzała strefę zakazu lotów oraz zakaz dostaw broni. Odwoływała się przy tym wprost do zasady „odpowiedzialności za ochronę”. Tak więc motywem przewodnim była ochrona ludności cywilnej przed możliwymi zbrodniami. Postanowienia rezolucji miały być realizowane wyłącznie „z powietrza” (samoloty, rakiety). Problem polegał na tym, że Nicolas Sarkozy podjął tę inicjatywę za względów wewnętrznych (poprawa notowań przed zbliżającymi się wyborami prezydenckimi), a zagrożenie dla ludności cywilnej ze strony wojsk Kaddafiego zostało mocno przeszacowane. Paryż uzyskał dla operacji wdrożenia postanowień rezolucji poparcie Londynu, potem kilku innych państw Europy Zachodniej, a na koniec ociągającej się w tej sprawie administracji Obamy. Największym sceptykiem był właśnie prezydent USA. W zachowaniu Paryża i Londynu pobrzmiewało echo neokolonializmu. Nieufne wobec intencji Zachodu Rosja i Chiny wstrzymały się od głosu, podobnie postąpiły też Niemcy, Indie i Brazylia.

Zapoczątkowana przez Francję i Anglię operacja szybko została przejęta przez NATO (naloty na pozycje libijskie były koordynowane przez Sojusz), choć nie wszystkie państwa członkowskie w niej uczestniczyły. Błędem państw interweniujących było wyjście poza mandat rezolucji i sprzymierzenie się z powstańcami w celu obalenia władz w Trypolisie. Wszelkie oferty rozejmu i wezwania do negocjacji były odrzu-cane przez NATO. Świadomie manipulowano przy tym liczbą ofiar cywilnych, aby medialnie powiększyć skalę kryzysu i konieczność obalenia dyktatora. Trwająca od marca do października operacja powietrzna NATO istotnie doprowadziła do zniszczenia

Roman Kuźniar38

struktur władzy w Libii, a w końcu do zabicia samego Kaddafiego13. Zaczął się czas zemsty na ludziach byłego reżimu (także na plemionach, z których się wywodzili). Nowym, wspieranym przez Zachód władzom udało się na kilka miesięcy zapewnić stabilizację. Zyskały także zachodnie koncerny naftowe, którym „z wdzięczności” przydzielono koncesje na do tej pory upaństwowioną ropę. Później górę wzięły po-działy etniczno-plemienne i terytorium Libii stało się obszarem walk różnych milicji, grup dżihadystycznych, terrorystycznych, czysto przestępczych. Broń z magazynów byłego reżimu trafiła do kilkunastu krajów regionu, gdzie zasiliła ugrupowania rebe-lianckie (np. w Mali). Już od 2013 r. Libię zaczęto określać jako modelowe państwo upadłe ze wszystkimi klęskami, z jakimi w takim państwie musi borykać się ludność cywilna14. Libia stała się także otwartym oknem masowego przerzutu uchodźców z Afryki do Europy.

W Syrii, zgodnie z „prawem serii”, też miało dojść do zwycięstwa „arabskiej wiosny”, do obalenia reżimu Asada. Nie było zwycięstwa, nie obalono prezydenta i w ostatniej chwili uniknięto interwencji − bezpośredniej operacji militarnej. Jednak Zachód od początku postawił na powstańców i udzielał pomocy politycznej i finansowej Wolnej Armii Syrii. Francja nawet uznała ją − nie wiadomo, na jakiej podstawie − za jedynego przedstawiciela narodu syryjskiego i nawiązała z jej politycznym ramie-niem stosunki dyplomatyczne, zrywając je jednocześnie z Damaszkiem [!]. W poro-zumieniu z Zachodem Arabia Saudyjska i Katar (dla nich to był przede wszystkim konflikt między sunnitami a szyitami i wpływami Iranu) podjęły się dostaw broni dla WAS. Mocarstwa zachodnie „straszyły” też przyjęciem rezolucji w RB NZ, choć po libijskiej „wpadce” same nie kwapiły się do interwencji, niezależnie od ewentualnego weta Moskwy czy Pekinu. Syria to duży kraj, bez złóż ropy… Do interwencji prawie doszło latem 2013 r., kiedy wojska Asada użyły broni chemicznej przeciw ludności cywilnej. Waszyngton wycofał się w ostatniej chwili, a rządowi Camerona odmówił poparcia w tej sprawie własny parlament. Palący się do interwencji Paryż został sam. Przeobrażenie się powstania w przewlekły i krwawy konflikt wewnętrzny (w 2014 r. liczba ofiar śmiertelnych przekroczyła 200 tys.) oraz zbrodnie popełniane przez obie strony otworzyły przestrzeń dla dżihadu, który na dużej części terytorium Syrii i Iraku utworzył tzw. Państwo Islamskie (ISIL, IS). Do interwencji Zachodu w Syrii nie doszło, ale wcześniejsza pomoc dla jednej ze stron miała wpływ na rozwój sytuacji prowa-dzący do ekspansji IS15. Sam konflikt, jak również działalność „Państwa Islamskiego”, naznaczone są wieloma zbrodniami oraz klęską humanitarną milionów mieszkańców Syrii, w tym exodusem uchodźców (części z nich do Europy).

13 B. Balcerowicz, K. Pronińska, Konflikty zbrojne 2011, „Rocznik Strategiczny 2011/12”, s. 318−321, oraz M. Madej, NATO – kolejny ciężki rok, ibidem (podrozdz. Operacja w Libii – sukces wbrew przewidywaniom). 14 A.J. Kuperman, Obama’s Libya debacle. How a well-meaning intervention ended in failure, „Foreign Affairs” 2015, marzec−kwiecień, https://www.foreignaffairs.com/articles/libya/2015-02-16/obamas-libya-de-bacle (data dostępu: 6.10.2015). 15 K. Pronińska, B. Balcerowicz, Konflikty zbrojne, „Rocznik Strategiczny” 2013/14, s. 138−142.

Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje 39

Lekcje płynące z liberalnego interwencjonizmu ostatnich lat

Konstatacji i wniosków płynących z opisanych tu interwencji − niewątpliwie, choć w różnym stopniu − motywowanych asertywną odmianą demokratycznego liberali-zmu jest wiele. Łączy je trudne do empirycznego obalenia przekonanie, że większość z nich, a może nawet wszystkie, źle się rozwinęły w ich podstawowych, z ideowego punktu widzenia, aspektach. Co gorsza, nie tylko nie prowadziły do demokratycznych przeobrażeń i poprawy sytuacji praw człowieka, ale też znacząco pogorszyły sytuację bezpieczeństwa, co pociągnęło za sobą dramatyczne skutki dla ludności cywilnej, określane zwykle terminem katastrofy humanitarnej.

Podstawowym błędem popełnianym przy każdej z tych interwencji było nieodpo-wiednie przykładanie się do zrozumienia sytuacji, na które postanowiono zareagować interwencją zbrojną, oraz niedostatek wyobraźni w kwestii możliwych następstw tych interwencji. Ignorowano zwłaszcza „zasadę zrozumienia”, sformułowaną przez świetnego znawcę tej problematyki Jonathana Moore’a, jeszcze przed pierwszą z wy-mienionych interwencji. W pracy opublikowanej w 1998 r. Moore definiuje ją jako „konieczność możliwie najgłębszego zrozumienia realnego stanu rzeczy (który ma być powodem interwencji), unikanie opierania się na niesprawdzonych założeniach lub powierzchownej informacji oraz wymóg poważnego i uważnego zrozumienia związków zachodzących między różnymi aktorami uczestniczącymi w danej sytuacji, przede wszystkim zaś zrozumienia sytuacji kraju, na który spadnie dobrodziejstwo interwencji”16.

Drugi błąd to nadużywanie siły militarnej, wiara, że możemy zbrojnie rozstrzygnąć problem – konflikt, dramat humanitarny – z którym postanowiliśmy się zmierzyć. Wynikał on z przeświadczenia, że w obliczu przewagi, jaką dysponuje strona inter-weniująca (NATO czy konkretne zachodnie mocarstwa), druga strona, przedstawiana jako niegodny szacunku wróg, musi szybko ulec – albo skapitulować, albo przegrać. Politycy podejmowali decyzję, a wojskowi otrzymywali zadanie do realizacji. Jednak o ile politycy mieli na myśli rozwiązanie problemu, opanowanie kryzysu, o tyle dla wojskowych zadanie jawiło się jako konieczność odniesienia zwycięstwa. W praktyce logika militarna brała górę nad polityczną. Dowódcy mówili politykom, co należy robić, aby zwyciężyć, a owo „co robić” oznaczało z reguły „więcej siły” (jak w przy-padku Petreusa – surge), zgodę na rozszerzanie celów ataku – od ściśle militarnych do cywilnych. Stawką w tej grze była przecież wiarygodność strony interweniującej: Sojuszu Atlantyckiego czy Stanów Zjednoczonych. Rozwiązanie problemu w sposób zgodny z jego istotą, z pierwotną przyczyną, schodziło na drugi plan. Logika „zabić jak najwięcej” bojowników strony przeciwnej była szczególnie widoczna w Iraku i Afganistanie. Jednak nadużywanie siły zbrojnej i ofiary, owe eufemistyczne collate-ral damages, które pociągała za sobą, obracały przeciwko interweniującym nie tylko 16 J. Moore (red.), Hard Choices. Moral Dilemmas in Humanitarian Intervention, Rowman and Littlefield, Lanham 1998, s. 5−6.

Roman Kuźniar40

lokalne społeczności (całe społeczeństwa, grupy etniczne, narodowe), ale też własną opinię publiczną. Rzecz symptomatyczna: ofiary strony interweniującej (żołnierze) były policzone co do jednej, a ofiarami po drugiej stronie – także ludźmi – niespe-cjalnie się przejmowano.

Kolejny błąd wiąże się nierzadko z czymś, co Michael Walzer, autor znakomi-tych Wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych, nazywa „arogancją i gorliwością demokratycznego idealizmu”, ale też „wojskową hubris”, właściwą mocarstwom zachodnim, górującym pod względem techniki militarnej nad innymi. Zdaniem Walzera, jeśli państwa liberalne podejmują tego rodzaju interwencje, to wykazują „upór i zaciekłość” oraz gotowość do powodowania nieproporcjonalnych strat po to, aby uzyskać sto procent racji w danym konflikcie. Stoi to w sprzeczności z mądrą tezą Liddella Harta, który mówił, że „celem wojny jest osiągnięcie lepszego stanu pokoju”17. Łatwo też usprawiedliwiają własne, niezgodne z prawem nadużywanie siły. Niechęć do kompromisu i rozmów (Kosowo, Libia) z demonizowanym wcześniej przeciwnikiem przedłuża walkę i utrudnia później powrót do normalności, utrudnia owo nation building.

Czwarta kwestia to nadmierne ambicje Zachodu związane z nation building. Ten koncept świetnie wpisuje się liberalne podejście do porządku międzynarodowego. Rozwinięte państwa demokratyczne wspierają budowę państw demokratycznych tam, gdzie ich do tej pory nie było, i to na obszarach dotkniętych wcześniej konfliktem, w miejscu dotychczasowych państw upadłych. Takie postępowanie wydawało się możliwe, ponieważ Zachód wyzwala jakieś państwo od tyranii lub buduje je od pod-staw (po jego wcześniejszym upadku), więc nic nie powinno przeszkodzić w udanej realizacji takiego projektu – na piaskach Babilonu czy w afrykańskiej dżungli. Ta koncepcja stała się modna w drugiej połowie lat 90. Każdy konflikt wewnętrzny, którego opanowanie w celu zapobieżenia katastrofie humanitarnej wymagało użycia siły militarnej, powinien być po jego zakończeniu wykorzystywany do ustanowienia państwa bliskiego demokracji, respektującego prawa człowieka w sposób zgodny z oczekiwaniami rozwiniętego Zachodu. Ten teoretycznie słuszny zamiar kończył się z reguły niepowodzeniem, gdyż nie brał pod uwagę lub wprost zderzał się z lokalną kulturą, tradycją polityczną, strukturą społeczną. Błędem okazywało się zwłaszcza wyręczanie lokalnych społeczności w ich zadaniach oraz związana z tym „koniecz-ność” zwalczania tych, którym się to nie podobało. Dla części miejscowych było to wygodne, niestety, tworzyło warunki sprzyjające korupcji, a ostatecznie uzależniało miejscowych od pomocy zewnętrznej. Nie przybliżało to do spełnienia założeń pro-jektu nation building. Jego losy w czarnych barwach podsumowała Sylvie Kauffman, czołowa publicystka „Le Monde”: „Nation building, ta wielka i szlachetna idea, dzięki której najpotężniejsze demokracje świata miały nadzieję w drodze interwencji pomóc

17 M. Walzer, Wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Rozważania natury moralnej z uwzględnieniem przykładów historycznych, tłum. M. Szczubiałka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 194−197.

Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje 41

odrodzić się narodom znajdującym się w ruinie, stała się słowem tabu, symbolem porażki…”18.

Wreszcie, należy zauważyć, że w niektórych przypadkach ważnym negatywnym czynnikiem był czas operacji, co odnosi się zwłaszcza do Kosowa i Afganistanu. W miarę ich trwania i upływu lat wykazują one tendencję do degeneracji, do utraty ich pierwotnego „humanitarno-demokratyzującego” sensu. Stają się też podatne na „zarażanie się” specyficznym klimatem wytwarzanym na styku operacji z warunkami lokalnymi. Powstawały patologie, które stawały się normalnością, ceną za obecność misji. Pojawia się demoralizująca korupcja, elementy kolaboracji, które alienują kolaborantów z miejscowych społeczności. Przedłużanie misji oraz niechęć do prze-kazywania władzy miejscowym spotykają się ze sprzeciwem i „zmuszają” do elimi-nacji przeciwników − tylko dlatego, że nie chcą akceptować cywilizacyjnej roli tych, którzy przyszli „dać nam wolność”. Można to nazwać „syndromem Kurtza” – chodzi tu o bohatera Jądra ciemności Josepha Conrada. Jak czytamy w tym opowiadaniu, „busz wziął na nim straszny odwet za jego dziwaczną inwazję”, a mianowicie „odkrył przed Kurtzem rzeczy, jakich sam o sobie nie wiedział”19. Znajdowało to m.in. wyraz w czaszkach zdobiących ogrodzenie jego domu w dżungli. To zjawisko jest znane już od niekończącej się wyprawy Aleksandra Macedońskiego, która ostatecznie… źle się skończyła20.

Naturalnie, obok wymienionych problemów-lekcji towarzyszących interwencjom Zachodu i wpływających na wypaczenie ich przebiegu i rezultatów, istniały też kwestie bardziej tradycyjne. Chodzi o względy strategiczne, gospodarcze czy związane z do-raźnymi potrzebami polityki wewnętrznej, jak choćby sytuacja wyborcza (przykładem Sarkozy prący do interwencji w Libii; w żyjącej ideologią praw człowieka Francji akcja zbrojna miała poprawić jego zasłużenie fatalne notowania w przededniu wyborów, które i tak równie zasłużenie przegrał). Wspólnym mianownikiem ich wszystkich był sposób przeprowadzania operacji właśnie w kontekście ich liberalno-humanitarnej i demokratyzacyjnej narracji. Problem tkwił nie w tym, dlaczego dochodziło do interwencji, ponieważ w pewnych przypadkach ich humanitarne uzasadnienie było bezdyskusyjne, ale w tym, jak. Sposób przeprowadzania interwencji zbyt często de-zawuował i delegitymizował ich sens i cel.

Co gorsza, liberalny interwencjonizm Zachodu, nie przynosząc założonych efek-tów w jego ideologicznym wymiarze (prawa człowieka, demokracja itp.), niósł ze sobą inne negatywne konsekwencje. Po pierwsze, Zachód pozbawiał się legitymizacji w odniesieniu do interwencji z powodów humanitarnych (R2P). Po drugie, większość wymienionych interwencji stworzyła poważne zagrożenia dla bezpieczeństwa państw zachodnich, zwłaszcza „Państwo Islamskie”. Trzeba się teraz z nimi zmagać, płacić

18 S. Kauffmann, Le rêve brisé du «nation building», „Le Monde” z 29.11.2014. 19 J. Conrad, Jądro ciemności, tłum. A. Zagórska, Wydawnictwo Greg, Kraków 2005, s. 64−65. 20 E.D. Samet, When is a war over?, „International New York Times” z 24.11.2014.

Roman Kuźniar42

sporą cenę, a końca tych zmagań nie widać. Po trzecie, w ich rezultacie nastąpiło pogorszenie międzynarodowej pozycji Zachodu. Pogłębieniu uległy antyzachodnie resentymenty, które różnym antyzachodnim koalicjom i poczynaniom zapewniły i będą zapewniać „amunicję”. Dla liberalnego interwencjonizmu szkoda tym większa, że trudno sobie w tej chwili wyobrazić podjęcie podobnej do jednej z opisanych wcześniej interwencji, gdy zajdzie prawdziwa potrzeba, bez mandatu RB NZ. Po Libii Zachód stracił swoją wiarygodność w zakresie operacji z tytułu odpowiedzialności za ochronę. Doszło w ten sposób do poważnego podkopania autorytetu Rady Bezpieczeństwa w obszarze podejmowania decyzji o użyciu siły w celu przeciwstawienia się ciężkim naruszeniom praw człowieka. Szczególnie przygnębiająca jest świadomość, że te państwa, które wtedy (rezolucja 1973) wstrzymały się od głosu – od Chin po Brazylię – niezależnie od ich rozmaitych motywacji miały rację.

* * *

Złych i nieudanych interwencji, podejmowanych z intencji mieszczących się w szkole asertywnego liberalizmu, jest znacznie więcej. To, co jest błędem czy grze-chem zachodniego, liberalnego interwencjonizmu, staje się usprawiedliwieniem dla poczynań czysto mocarstwowych, odzwierciedlających bezwstydną logikę „prawa silniejszego”. Tak jest w przypadku neoimperialnych poczynań Rosji w ostatnich latach. Oskarżeniami pod adresem „podobnych” poczynań Zachodu w Kosowie czy Iraku Moskwa usprawiedliwiała użycie siły wobec Gruzji czy Ukrainy i siłową zmianę granic. Każda taka nieudana interwencja wiąże się ze szkodą dla uczciwości publicznego dyskursu oraz rządów prawa w państwie demokratycznym. Aby do takich akcji mogło dojść, niekiedy trzeba załamać konstytucję, pozwolić na łamanie prawa międzynarodowego, ignorować stanowiska i instynkt moralny opinii publicznej, na-ruszać prawa obywatelskie (przykładem podsłuchy). Rządy państw demokratycznych świadomie uprawiają politykę strachu, aby lęk przed sprowokowanym przez te rządy zagrożeniem wykorzystać do podejmowania decyzji o ograniczaniu praw obywatelskich czy do zaskarbienia sobie wyrozumiałości dla działań podejmowanych z naruszeniem prawa (np. ataki przy użyciu dronów, w których ginie dużo osób niewinnych i przy-padkowych). Te wszystkie sprawy pozostają w sprzeczności z założeniami szkoły liberalnej w stosunkach międzynarodowych.

Mogłoby się wydawać, że doświadczenia z lat 1989−2011 były wystarczająco znie-chęcające, by skłonić zachodnie demokracje do powstrzymywania się od pochopnych interwencji w formule regime change. Interwencja libijska zdecydowanie temu przeczy (preparowanie obrazu sytuacji, wyraźne wyjście poza mandat RB NZ). A przecież nie tylko katastrofa Libii, ale też wcześniejsza fiasko w Iraku były do przewidzenia21.

21 G. Rose, J. Tepperman, A hard education. Learning from Afghanistan and Iraq, „Foreign Affairs” 2015, listopad−grudzień, https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/hard-education (data dostępu: 6.10.2015).

Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie – przesłanki i konsekwencje 43

Fałszywość ich uzasadnień była bardziej niż oczywista. Ideologiczne „chciejstwo” w połączeniu z interesami wytwarzały niepohamowany pęd ku interwencji. Czy Zachód potrafi się z tego wyleczyć? Sprzyjać temu będzie dokonująca się globalna zmiana układu sił na niekorzyść Zachodu. Ciężar lekcji, które płyną z opisanych w tym tekście operacji, polega na tym, że mocarstwa demokratyczne mogą się okazać niezdolne do działania w sytuacjach wskazanych przez zasadę odpowiedzialności za ochronę, niezdolne do użycia siły w celu ochrony ludności przed wielkim zbrodniami. A nikt inny nie będzie potrafił ani chciał tego czynić.

Western Liberal Interventionism after the Cold War – Determinants and Consequences

After the Cold War, Western military interventions in various regions of the world intensified. This time, the motivations behind them were not mainly imperialist or neo-colonial. They reflected, first of all, a new, broadened security concept as well as the conviction that armed force may be used in situations of mass violation of human rights and to overthrow despotic regimes to be followed by the establishment of a democratic system. This belief originates in the liberal concept of international relations. The author presents a number of Western military interventions emblematic of this motivation – from Kosovo to Libya. Their failure and especially the long-term consequences force us to give some thought to the mistakes that were made and question the purpose of the very core of liberal interventionism. The awareness of these mistakes and traps can, however, help conduct such interventions – when an actual need for them arises – not only more effectively but also in accordance with the principles of the concept.

Keywords: liberal interventionism, humanitarian intervention, sovereignty, Atlantic Alliance (NATO), human rights, regime change, G.W. Bush policies, theory of democratic peace, nation building, responsibility to protect (R2P)

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201503

Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji „odpowiedzialność za ochronę”1

Agnieszka Bieńczyk-MissalaUniwersytet Warszawski

Artykuł traktuje o wymiarze prewencji zawartym w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę”. Analizie poddano najważniejsze dokumenty R2P. Przedstawiono dyskusję międzyrządową, która odbywała się głównie na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ, ewolucję podejścia instytucji ONZ do R2P oraz rosnącą zgodę państw na rozwój wymiaru prewencji.

Dokonana została systematyzacja i analiza międzynarodowych instrumentów zapobiegania masowym zbrodniom: wczesnego ostrzegania, dyplomacji prewen-cyjnej, instrumentów ekonomicznych i wojskowych. W artykule wskazano najważ-niejsze trudności, z którymi borykają się państwa i organizacje międzynarodowe podejmujące się zapobiegania masowym zbrodniom.

Słowa kluczowe: odpowiedzialność za ochronę, zapobieganie masowym zbrodniom, instrumenty prewencji, Organizacja Narodów Zjednoczonych, prawa człowieka

Zapobieganie masowym zbrodniom jest konsekwencją złożonej przez państwa w preambule Karty Narodów Zjednoczonych obietnicy uchronienia przyszłych po-koleń od klęsk wojny, przywrócenia wiary w podstawowe prawa człowieka, w jego godność i wartość, w równouprawnienie mężczyzn i kobiet oraz w równość narodów dużych i małych2.

Cel ten realizowano m.in. poprzez rozwój prawa międzynarodowego, w którym zobowiązano państwa do współpracy w dziedzinie praw człowieka oraz ich posza-nowania, a także poprzez rozwój kompetentnych instytucji międzynarodowych i me-chanizmów kontrolnych. Jednak podejmowane przez dziesięciolecia wysiłki okazały się niewystarczające, by zapobiec kolejnym wstrząsającym zbrodniom. Rzezie, do których doszło w Kambodży, Gwatemali, Rwandzie, Timorze Wschodnim, Srebrenicy, Demokratycznej Republice Kongo i wielu innych miejscach, a także nieadekwatność

Agnieszka Bieńczyk-Missala – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski. 1 Artykuł przygotowano w ramach projektu Wojny Zachodu. Przyczyny, uwarunkowania, przebieg i następstwa wojskowych interwencji państw zachodnich w okresie pozimnowojennym, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie umowy UMO-2012/07/B/HS5/03783. 2 Zob. preambuła do Karty Narodów Zjednoczonych w: A. Bieńczyk-Missala (wybór i oprac.), Międzynarodowa Ochrona Praw Człowieka. Wybór Dokumentów, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 13.

Agnieszka Bieńczyk-Missala46

reakcji wspólnoty międzynarodowej zmuszały do dyskusji oraz rozwoju krajowych i międzynarodowych instrumentów służących ochronie ludności.

Jednym z największych koncepcyjnych osiągnięć ostatnich lat była „odpowie-dzialność za ochronę” (Responsibility to Protect, R2P), zaproponowana przez Między-narodową Komisję ds. Interwencji i Suwerenności Państwa (ICISS) w 2001 r.3 oraz przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (ZO ONZ) w Dokumencie Końcowym Światowego Szczytu ONZ rezolucją nr 60/1 z 24 paź-dziernika 2005 r.4

Celem artykułu jest ukazanie prewencji jako tego wymiaru R2P, który w najwięk-szym stopniu jest akceptowany przez państwa, oraz analiza możliwości wykorzystania jak dotąd wypracowanych, najważniejszych instrumentów prewencji masowych zbrodni na potrzeby realizacji R2P. Zagadnienie to warto podjąć, ponieważ zdecydowana większość akademickich dyskusji i analiz na temat R2P dotyczy możliwości dokony-wania międzynarodowych interwencji zbrojnych ze względu na zagrożenie masowymi zbrodniami. Pozostaje to w rozbieżności ze stanem dyskusji międzyrządowej, z której wynika przede wszystkim zgoda państw na podejmowanie wysiłków prewencyjnych.

Od Raportu ICISS do Dokumentu Końcowego

Temat prewencji masowych naruszeń praw człowieka pojawił się w dyskusji międzyrządowej pod koniec lat 90. w dużej mierze dzięki Sekretarzowi Generalnemu ONZ Kofiemu Annanowi. W obliczu słabości reakcji ONZ na masowe zbrodnie do-konywane w czasie konfliktu na Bałkanach w latach 1992−1995, w Somalii w 1993 r. czy Rwandzie w 1994 r. ogłosił on na forum Komisji Praw Człowieka ONZ w 1998 r., że następny wiek musi być wiekiem prewencji5. Początkowo Annan koncentrował się na ludobójstwie. W 2004 r., w dziesiątą rocznicę zbrodni w Rwandzie, zaproponował plan działań mających na celu niedopuszczenie do podobnych wydarzeń w przyszłości. Składał się on z pięciu punktów: (1) zapobieganie konfliktom zbrojnym, które sprzyjają ludobójstwu, (2) ochrona cywilów w trakcie konfliktów zbrojnych, (3) skończenie z bezkarnością poprzez lepsze wykorzystanie krajowego i międzynarodowego sądow-nictwa, (4) gromadzenie informacji i wczesne ostrzeganie dzięki instytucji Specjalnego Doradcy ONZ na rzecz Zapobiegania Ludobójstwu, (5) szybkie i skuteczne zaanga-żowanie, włącznie z przeprowadzeniem akcji zbrojnej6.

3 Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, The Responsibility to Protect, grudzień 2001, http://responsibilitytoprotect.org/ICISS%20Report.pdf (data dostępu: 9.07.2015). 4 General Assembly, 2005 World Summit Outcome, par. 138−140, http://www.un.org/en/preventgeno-cide/adviser/pdf/World%20Summit%20Outcome%20Document.pdf#page=30 (data dostępu: 9.07.2015). 5 Wystąpienie Sekretarza Generalnego Kofiego Annana podczas otwarcia 54 sesji Komisji Praw Człowieka, 18.03.1998, SG/SM/6487 HR/4355. 6 Action Plan to Prevent Genocide, wystąpienie Sekretarza Generalnego ONZ w Genewie z 7.04.2004, http://www.preventgenocide.org/prevent/UNdocs/KofiAnnansActionPlantoPreventGenocide7Apr2004.htm (data dostępu: 30.06.2015).

Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji… 47

Inicjatywy podejmowane przez Sekretarza Generalnego korespondowały z wnio-skami raportu „Odpowiedzialność za ochronę” z grudnia 2001 r., który był efektem pracy grupy znamienitych ekspertów Międzynarodowej Komisji ds. Interwencji i Suwerenności Państwa (ICISS). Dotyczył on możliwych działań podejmowanych przez wspólnotę międzynarodową w sytuacji dotkliwych cierpień ludności spowodo-wanych przez konflikty wewnętrzne, powstania czy represje. Komisja zaproponowała następujące rozwiązania:− nowe rozumienie suwerenności państwa, także jako odpowiedzialności za ochronę

swoich obywateli7,− w przypadku, gdy państwo zawodzi, przejście odpowiedzialności za ochronę na

wspólnotę międzynarodową,− odpowiedzialność wspólnoty międzynarodowej w trzech wymiarach: prewencji,

reakcji i odbudowy, rozumianej jako przywrócenie sytuacji przestrzegania praw człowieka,

− uznanie interwencji zbrojnej za ostatni możliwy instrument, uruchamiany przy spełnieniu następujących kryteriów: wystąpienie masowych zbrodni lub poważne zagrożenie ich wystąpienia, ostateczność, słuszna intencja, proporcjonalność oraz szansa na poprawę sytuacji8.Nowa koncepcja stała się z czasem przedmiotem debaty międzyrządowej oraz

eksperckiej. Kofi Annan powołał Panel Wysokiego Szczebla ds. Zagrożeń, Wyz wań i Zmian, który zarekomendował Organizacji Narodów Zjednoczonych przy jęcie i implementację koncepcji „odpowiedzialność za ochronę”9. Stało się to moż liwe dzięki ustaleniom światowego szczytu ONZ, który odbył się we wrześniu 2005 r. W paragrafach 138 i 139 Dokumentu Końcowego państwa uznały zasadność kon -cepcji R2P, w tym pierwszorzędną odpowiedzialność państw za ochronę ludności oraz uzupełniającą odpowiedzialność wspólnoty międzynarodowej.

Kilka zapisów odbiegało jednak od ustaleń raportu ICISS. Przede wszystkim sy-tuacje, do których odnosi się koncepcja, zawężono do: ludobójstwa, zbrodni przeciw ludzkości, zbrodni wojennych i czystek etnicznych. Wybór instrumentów w dyspozycji wspólnoty międzynarodowej, mających na celu pomoc w ochronie ludności, ograni-czono do możliwości wynikających z rozdziałów VI i VIII Karty ONZ. Autoryzowanie interwencji zbrojnych pozostawiono w gestii Rady Bezpieczeństwa, zgodnie z rozdzia-łem VII. Nie podjęto zatem próby rozwiązania dylematu odpowiedzialności za decyzję o interwencji, gdy Rada Bezpieczeństwa pozostaje bierna. Rozważania dotyczące tej kwestii były znaczącą częścią Raportu ICISS10.

7 Por. L. Axworthy, RtoP and the Evolution of State Sovereignty w: J. Genser, I. Cotler, The Responsibility to Protect. The Promise of Stopping Mass Atrocities in our Time, Oxford University Press, Oxford−New York 2012, s. 3−16. 8 Report of the International Commission…, op.cit. 9 Raport Panelu Wysokiego Szczebla ds. Zagrożeń, Wyzwań i Zmian, A More Secure World: Our Shared Responsibility, United Nations, New York 2004, s. 1, 17, 65−66, 72−73. 10 Report of the International Commission…, op.cit, s. 31−38.

Agnieszka Bieńczyk-Missala48

W Dokumencie Końcowym państwa odeszły także od podziału na odpowiedzial-ność w zakresie prewencji, reakcji i odbudowy. Największe znaczenie przyznano właśnie prewencji11. Zapowiedziano, że państwom będzie udzielane prewencyjne wsparcie w ochronie ludności, co ma też obejmować budowę ich wewnętrznego potencjału w tej dziedzinie. Uznano także potrzebę rozwijania zdolności wczesnego ostrzegania ONZ12.

Opisane wcześniej postanowienia zostały przyjęte przez wszystkie państwa człon-kowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wziąwszy pod uwagę formułowane wcześniej obawy, należy to postrzegać jako niewątpliwy sukces. Mniejsze państwa obawiały się, że koncepcja może stać się instrumentem wykorzystywanym do wymie-rzonych w nie interwencji zbrojnych13. Państwa duże, głównie Stany Zjednoczone, nie godziły się na przyjęcie obowiązku reagowania zbrojnego za każdym razem, gdy dochodzi do zbrodni. W paragrafie 139 uznano gotowość (a nie obowiązek) do podjęcia zbiorowej akcji zbrojnej, kiedy wspomniane kryteria zostaną spełnione14.

Prewencja w międzyrządowej dyskusji o „odpowiedzialności za ochronę”

Stopień ogólności i brak precyzji, a także polityczny charakter Dokumentu Koń -cowego wymagały kontynuowania dyskusji o konkretach. W związku z nadużywaniem koncepcji i haseł praw człowieka przez Stany Zjednoczone dla uzasadnienia działań zbrojnych w Iraku po 2003 r., czy też przez Rosję podczas wojny z Gruzją w 2008 r., w pierwszych latach po jubileuszowym szczycie wiele państw zaczęło przejawiać dość sceptyczne nastawienie do R2P.

Koncepcja przetrwała w dużej mierze dzięki determinacji Sekretarza Generalnego ONZ Ban Ki-moona. W 2007 r. utworzył on instytucje, które miały na celu rozwój i implementację koncepcji: Specjalnego Doradcę ds. Zapobiegania Ludobójstwu oraz Specjalnego Doradcę ds. Odpowiedzialności za Ochronę15. Jego kolejne raporty stanowiły największy wkład konceptualny w rozwój R2P. Dyskusja międzyrządowa, która odbywała się przy okazji ich ogłaszania na forum Zgromadzenia Ogólnego, ukazywała poziom poparcia państw dla jej implementacji.

W raporcie ze stycznia 2009 r. Implementing the Responsibility to Protect, opub-likowanym w chwili narastania wątpliwości wielu państw, Sekretarz Generalny

11 Na temat kluczowego znaczenia prewencji zob. także: S. Nambiar, The emerging principle of the responsibility to protect: An Asian perspectives, „Strategic Analysis” 2011, t. 35, nr 6, s. 959. 12 UN World Summit Outcome Document, par. 138−139. 13 Zob. artykuł P. Grzebyk w niniejszym numerze „Stosunków Międzynarodowych”, s. 61–78. 14 Zob. interesujący zbiór artykułów poświęcony RtP: E. Smolar, B Szewczyk, Jan Karski a odpowie-dzialność za ochronę, Fundacja Edukacyjna Jana Karskiego, Warszawa 2015; W.A. Knight, F. Egerton, The Routledge Handbook of the Responsibility to Protect, Routledge, Nowy Jork 2014. Zob. także: L. Glanville, The Responsibility to Protect Beyond Borders, „Human Rights Law Review” 2012, t. 12, 2012, s. 8−15. 15 Funkcję tę pełnili: Edward C. Luck (2007−2012) i Jennifer Welsh od 2013 r.

Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji… 49

uznał implementację R2P za swój priorytet. Największe znaczenie dla dalszych prac miał nowy podział odpowiedzialności i zadań związanych z wdrażaniem R2P. Zaproponowane przez Ban Ki-moona trzy wymiary objęły: odpowiedzialność państwa za ochronę ludności, międzynarodową pomoc państwom w wypełnianiu przez nie obowiązków oraz międzynarodową reakcję16.

Raport był przedmiotem debaty Zgromadzenia Ogólnego w sierpniu 2009 r. Przedstawiciele Nikaragui, Wenezueli, Kuby, Iranu, Sudanu i Korei Północnej stali na stanowisku, że jeśli istotą R2P będzie interwencja i użycie siły zbrojnej, to łatwo stanie się ona instrumentem państw silnych przeciw słabym. Na ostateczne poparcie dalszego rozwoju koncepcji przez państwa Afryki i Azji miały wpływ dwa czynniki. Po pierwsze, w debacie udało się uniknąć podziału na Północ i Południe. Większość państw rozwijających się zgodziła się z przesłaniem Sekretarza Generalnego, że Afryka przyczyniła się do powstania R2P poprzez uwzględnienie prawa do interwen-cji w Akcie założycielskim Unii Afrykańskiej, co uczyniono w imię zastąpienia idei non-interference ideą non-indifference17. Idea ta została poparta przez Egipt i cały Ruch Państw Niezaangażowanych. Po drugie, łatwe do zaakceptowania okazało się założe-nie prewencji masowych zbrodni. Przedstawiciel Rwandy wezwał do wykorzystania afrykańskiego doświadczenia i zaangażowania na rzecz prewencji masowych zbrodni, co pomogło przekonać do koncepcji państwa afrykańskie. Na stanowisko państw azjatyckich największy wpływ miało poparcie udzielone przez Indie i Indonezję18. Debata Zgromadzenia Ogólnego zakończyła się sukcesem – przyjęciem w drodze konsensusu zaproponowanej przez Gwatemalę rezolucji 63/308, w której państwa wyraziły zamiar kontynuowania dyskusji o R2P19.

Kolejny raport Early Warning, Assesment, and the Responsibility to Protect20, przedstawiony przez Sekretarza Generalnego na forum Zgromadzenia Ogólnego 14 lipca 2010 r., dotyczył już stricte zapobiegania, a zwłaszcza wczesnego ostrzegania. Sekretarz Generalny zidentyfikował problemy, które należy rozwiązać, aby prewencja mogła być skuteczna. Po pierwsze, uznał, że przepływ informacji między instytucjami ONZ jest zbyt mały. Po drugie, zbieranie i analizowanie informacji odbywa się często w oderwaniu od specyfiki i potrzeb, które wynikają z odpowiedzialności za prewencję masowych zbrodni (par. 138, 139 i 149). Po trzecie, zgodnie z paragrafami 138 i 139 Dokumentu Końcowego przyjętego na szczycie w 2005 r., szczególny nacisk trzeba położyć na wypracowanie

16 B. Ki-moon, Implementing the Responsibility to Protect, Report of the Secretary-General, A/63/677, 12.01.2009. 17 Zob. art. 4 Konstytucji Unii Afrykańskiej z 4.07.2000. 18 Zob. Official Records of the General Assembly, Sixty-third Session, Plenary Meetings 96th to 101st meetings (A/63/PV.96–101), a także: E.C. Luck, Building a Norm: The Responsibility to Protect Experience, w: R.I. Rotberg (red.), Mass Atrocity Crimes. Preventing Future Outrages, World Peace Foundation, Cambridge−Washington, D.C. 2010, s. 108−124. 19 GA resolution 63/308, 7.10.2009. 20 B. Ki-moon, Early Warning, Assessment, and the Responsibility to Protect, Report of the Secretary-General, A/65/864, 14.07.2010.

Agnieszka Bieńczyk-Missala50

instrumentów służących ostrożnej, adekwatnej i bezstronnej ocenie sytuacji i jej rozwoju w terenie. Tylko wtedy będzie możliwy dobór najlepszej możliwej reakcji21.

W czasie debaty Zgromadzenia Ogólnego, w której uczestniczyły 42 państwa, zgodzono się, iż trzeba wzmocnić zdolność wczesnego ostrzegania. Nie jest ono możliwe bez wiarygodnych, pozyskiwanych na czas informacji. Uznano, że należy wykorzystywać różne źródła, w tym fundusze, programy i agencje ONZ oraz misje w terenie. Uczestnicy debaty byli niemal zgodni co do konieczności poprawy koordyna-cji i współpracy instytucji w ramach systemu ONZ. Wątpliwości dotyczące celowości działań wyraziły: Nikaragua, Iran, Pakistan, Sudan i Wenezuela22.

Praktycznym wynikiem dyskusji była decyzja o stworzeniu wspólnego urzędu do spraw prewencji ludobójstwa i promocji R2P, przegłosowana przez Zgromadzenie Ogólne w rezolucji 64/24523. Takie rozwiązanie miało sprzyjać bliższej współpracy Specjalnych Doradców i w dłuższej perspektywie przyczynić się do rozwoju prewencji.

Skuteczne wczesne ostrzeganie i prewencja są możliwe jedynie przy ścisłej współpracy państw i instytucji międzynarodowych, dlatego naturalną kontynuacją tej dyskusji było spotkanie poświęcone współpracy ONZ z instytucjami regionalnymi i subregionalnymi. Tradycyjnie, za podstawę posłużył raport Sekretarza Generalnego, w którym określił on rolę, jaką w zakresie „odpowiedzialności za ochronę” mogą od-grywać organizacje regionalne, ustanawiając regionalne mechanizmy kontroli i wspie-rania państw24. Wskazał przy tym na mandat Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych OBWE w zakresie wczesnego ostrzegania i prewencji, Unię Europejską, której ambitne kryteria członkostwa przyczyniły się do rozszerzenia poszanowania praw człowieka, oraz Międzynarodową Konferencję Regionu Wielkich Jezior, która podjęła wysiłki na rzecz stworzenia komitetów wspierających państwa w ich odpo-wiedzialności za przestrzeganie praw człowieka. Sekretarz Generalny nadmienił także o prewencyjnej roli regionalnych trybunałów praw człowieka funkcjonujących w ra-mach Rady Europy, Organizacji Państw Amerykańskich i Unii Afrykańskiej, a także Międzynarodowego Trybunału Karnego.

Koncepcyjną nowością raportu było wprowadzenie podziału na prewencję struk-turalną i operacyjną. Istotą i celem prewencji strukturalnej miała być zmiana danej sytuacji z podatnej na stosowanie przemocy i masowe zbrodnie na taką, w której będą one mniej prawdopodobne. Natomiast prewencja operacyjna stanowi już odpowiedź na bezpośrednie zagrożenie zbrodniami, które obejmuje przypadki stosowania przemocy25.

21 W. Burke-White, Adoption of the Responsibility to Protect, University of Pennsylvania Law School, Public Law Research Paper, nr 11–40, s. 33−34. 22 Early Warning, Assessment, and the Responsibility to Protect, Informal Interactive Dialogue of the General Assembly, 9.08.2010, Global Centre for the Responsibility to Protect Report, wrzesień 2010. 23 GA resolution 64/245, 24.12.2010. 24 B. Ki-moon, The Role of Regional and Sub-regional Arrangements in Implementing the Responsibility to Protect, Report of the Secretary-General, A/65/877–S/2011/393, 12.07.2011. 25 Zob. na ten temat interesującą pozycję: S. McLoughlin, The Structural Prevention of Mass Atro cities. Understanding Risk and Resilence, Routledge, New York 2014.

Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji… 51

Przy okazji ogłoszenia raportu ujawnił się brak możliwości precyzyjnego oddzielenia sfery działań prewencyjnych od sfery reakcji (III filaru).

Dylematy te potwierdził Sekretarz Generalny Ban Ki-moon w raporcie The Res -ponsibility To Protect: Timely and Decisive Response26, przedstawionym 5 sierpnia 2012 r. Dotyczył on III filaru, czyli możliwości międzynarodowych działań podejmowa-nych w sytuacji dużego zagrożenia bądź dokonywania masowych zbrodni. W debacie aktywny udział wzięło 58 państw. Ponieważ odbywała się ona po powołaniu się na R2P przez Radę Bezpieczeństwa w przypadkach Wybrzeża Kości Słoniowej i Libii27, część wypowiedzi dotyczyła sposobu implementacji koncepcji i ukazała znaczące różnice między państwami w zakresie możliwych instrumentów reakcji. Najlepszym wyrazem panujących nastrojów była propozycja Brazylii (responsibility while protecting). Jej istotę stanowiła chęć ograniczenia możliwości podejmowania interwencji zbrojnych w imię R2P i skierowanie uwagi państw na zadania prewencyjne28.

Tym właśnie zadaniom Sekretarz Generalny poświęcił swój piąty raport State Responsibility and Prevention z 5 sierpnia 2013 r., poświęcony odpowiedzialności pań-stwa za ochronę ludności i prewencję29. W dokumencie tym założono przede wszystkim konieczność rozwoju krajowego prawa i instytucji oraz kształtowania społeczeństwa, tak aby było ono w stanie reagować na czynniki ryzyka masowych zbrodni. Sekretarz Generalny zaliczył do nich: dyskryminację i naruszenia praw człowieka w przeszłości, mowę nienawiści, propagandę czy ideologię wykluczenia, podwyższoną aktywność grup zbrojnych i milicji, działania ułatwiające popełnienie zbrodni, jak zmiany prawa lub sterowanie grupami zbrojnymi, słabość struktur państwowych, wystąpienie czynów stanowiących zbrodnię. Ponadto przedstawił instrumenty pozostające do dyspozycji państw w zakresie prewencji, takie jak budowa potencjału wewnętrznego, promocja i ochrona praw człowieka oraz przyjęcie narzędzi zapobiegających zbrodniom, wśród których można wymienić mechanizmy instytucjonalne, dialog ze społeczeństwem czy edukację. W trakcie debaty wiele państw podzieliło się dobrymi praktykami w tej dziedzinie. Ponad 30 państw mianowało specjalnych urzędników ds. odpowiedzialności za ochronę (m.in. Australia, Dania, Ghana, Kostaryka), utworzyło międzyresortowe zespoły ds. prewencji (np. amerykańska Rada Prewencji Zbrodni) lub krajowe komisje zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości (np. Kenia, Rwanda, Uganda, Tanzania)30.

26 B. Ki-moon, The Responsibility to Protect: Timely and Decisive Response, Report of the Secretary-General, A/66/874–S/2012/578, 25.07.2012. 27 M. Ignatieff, Do we sit back and let Homs burn?, „Financial Times” z 28.02.2012. 28 Timely and Decisive Response, Summary of the Informal Interactive Dialogue of the UN General Assembly on the Responsibility to Protect, 5.09.2012. 29 Ban Ki-moon, State Responsibility and Prevention, Report of the Secretary-General, A/67/929– S/2013/399, 9.07.2013. 30 Summary of the United Nations Secretary − General’s Report on the Responsibility to Protect: State Responsibility and Prevention, Global Centre for the Responsibility to Protect, 6.08.2013, s. 3.

Agnieszka Bieńczyk-Missala52

Sekretarz Generalny uznał też prewencję za najważniejsze działanie w raporcie poświęconym II filarowi, który łączy się z odpowiedzialnością wspólnoty między-narodowej (Fulfilling our Collective Responsibility: International Assistance and the Responsibility to Protect) z 11 lipca 2014 r.31 Ban Ki-moon wskazał formy pomocy międzynarodowej państwom, mające przede wszystkim charakter typowo prewencyjny: doradztwo i zachęcanie do przestrzegania praw człowieka przez państwa i organizacje międzynarodowe, wspieranie krajowych instytucji, pomoc w ocenie ryzyka wystąpie-nia masowych zbrodni oraz reagowania na sprzyjające im czynniki, takie jak napięcia etniczne czy mowa nienawiści. Sekretarz Generalny przewidział także bezpośrednią pomoc, jak np. mediacja, pomoc w ściganiu zbrodniarzy, pomoc uchodźcom i inne.

Ban Ki-moon, Unia Europejska oraz 12 państw – wszyscy wskazali na związek między zapobieganiem masowym zbrodniom a zapobieganiem naruszeniom praw człowieka, objętym planem działania „Rights Up Front”, zaproponowanym przez Biuro Sekretarza Generalnego po raz pierwszy w grudniu 2013 r.32 Najczęściej poprzedzają one masowe zbrodnie. Sekretarz Generalny przyznał, że R2P jest przede wszystkim doktryną prewencyjną33. Słowa te zostały wypowiedziane trzy lata po budzącej wąt-pliwości interwencji zbrojnej w Libii.

Odtąd także Rada Bezpieczeństwa podkreślała rolę prewencji w kontekście odpo-wiedzialności państwa za ochronę, m.in. w rezolucjach nr 2134 z 28 stycznia 2014 r.34 oraz nr 2141 z 10 kwietnia 2014 r.35 dotyczących zaangażowania ONZ w Republice Środkowoafrykańskiej, w rezolucji 2171 z 21 sierpnia 2014 r. dotyczącej zapobiegania konfliktom na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa36 i w rezolucji 2185 z 20 li-stopada 2014 r. dotyczącej operacji peacekeeping i peacebuilding ONZ37.

Za najważniejszą trzeba jednak uznać rezolucję nr 2150 z 14 kwietnia 2014 r., której tematem jest zapobieganie ludobójstwu. Odwołując się do zapisów Dokumentu Końcowego z 2005 r. i R2P, Rada Bezpieczeństwa wezwała państwa do zapobiegania ludobójstwu i innym zbrodniom międzynarodowym oraz do ich zwalczania. Zaleciła państwom rozwój programów edukacyjnych w tym zakresie oraz wezwała Sekretarza Generalnego do działań na rzecz lepszej koordynacji rozmaitych międzynarodowych mechanizmów wczesnego ostrzegania.

Rezolucja przyjęta w dwudziestą rocznicę zbrodni ludobójstwa w Rwandzie miała być przedmiotem debaty podczas konferencji międzynarodowej ONZ, zorganizowanej

31 B. Ki-moon, Fulfilling our Collective Responsibility: International Assistance and the Responsibility to Protect, Report of the Secretary-General, A/68/947S/2014/449, 11.07.2014. 32 ‘Rights Up Front’ Detailed Action Plan, styczeń 2014 (updated) http://www.un.org/sg/rightsupfront/ (data dostępu: 8 lipca 2015) 33 Summary of the Sixth Informal Interactive Dialogue of the UN General Assembly on the Responsibility to Protect, 8.09.2014, Global Centre for the Responsibility to Protect, wrzesień 2014. 34 S/RES/2134 (2014). 35 S/RES/2149 (2014). 36 S/RES/2171 (2014). 37 S/RES/2185 (2014).

Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji… 53

we wrześniu 2015 r. w Genewie i poświęconej zakresowi obowiązków państw w dziedzi-nie prewencji ludobójstwa i innych masowych zbrodni. Istnienie obowiązku prewencji potwierdził w 2007 r. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, uznając w sprawie Bośni i Hercegowiny, że była Jugosławia (później Republika Serbii) zaniechała obo-wiązku zapobieżenia ludobójstwu w Srebrenicy w 1995 r. i ukarania ich sprawców38. Obowiązek ten został sformułowany już w 1948 r. w Konwencji o karaniu i zapobie-ganiu zbrodni ludobójstwa, lecz przez następne kilkadziesiąt lat jej zapisy były raczej przyczynkiem do rozważań nad prewencyjną rolą krajowego i międzynarodowego sądownictwa karnego, nie służyły zaś formułowaniu propozycji działań prewencyjnych.

Międzynarodowe instrumenty zapobiegania masowym zbrodniom

Prowadzenie polityki zapobiegania masowym zbrodniom poprzez rozwój środ-ków prawnych, politycznych, ekonomicznych i społecznych leży przede wszystkim w gestii państw. Doskonalenie międzynarodowych instrumentów prewencji, które w istocie przez lata wypracowywano na potrzeby zapobiegania konfliktom, stanowi element rozwoju współpracy w zakresie zapobiegania masowych zbrodni. Koncepcja R2P przyczyniła się do stworzenia nowych rozwiązań, a przynajmniej do dyskusji nad możliwością adaptacji już istniejących instrumentów do specyficznych wymogów sytuacji, w których występuje ryzyko poważnej przemocy wobec ludności.

Wczesne ostrzeganiePodstawowym instrumentem prewencji jest system wczesnego ostrzegania. Za

każdym razem rzetelna i obiektywna ocena sytuacji ma kluczowe znaczenie dla podjęcia skutecznych działań. Raporty, które powstały w latach 90. po ludobójstwie w Rwandzie i Srebrenicy, wskazywały na słabości zarządzania informacją i systemu ostrzegania w ONZ. W przypadku Rwandy niezależne dochodzenie doprowadziło m.in. do wysnucia wniosku, że w ONZ brakowało instytucji, która wypełniałaby zadania związane z wczesnym ostrzeganiem i analizą ryzyka39. Brakowało także odpowiedniego przepływu informacji w systemie ONZ, co odnosiło się zwłaszcza do tych informacji, które trafiały do Rady Bezpieczeństwa. W raporcie Sekretarza Generalnego dotyczącym masakry w Srebrenicy podkreślono, że wczesne ostrzeganie nie oznacza, że na pewno zostanie podjęta szybka i skuteczna akcja, ale zwiększa ono szansę na bardziej adekwatną i zdecydowaną odpowiedź40.

38 International Court of Justice Judgment of 26.02.2007, http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13685.pdf (data dostepu: 15.12.2014). 39 Zob. Report of the Independent Inquiry into the Actions of the United Nations During the 1994 Genocide in Rwanda, S/1999/1257, 15.12.1999. 40 Zob. Report of the Secretary-General pursuant to General Assembly resolution 53/35. The Fall of Sre bre nica, A/54/549, 15.11.1999, par. 474.

Agnieszka Bieńczyk-Missala54

W systemie wczesnego ostrzegania ONZ uczestniczą m.in. biura terenowe ONZ, Departament Operacji Pokojowych (DPKO), Biuro Wysokiego Komisarza Praw Człowieka (UNHCHR), organizacje systemu Narodów Zjednoczonych, takie jak Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF), Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP), Światowy Program Żywnościowy (WFP) i inne komórki, np. Departament Spraw Politycznych czy Biuro Koordynacji Pomocy Humanitarnej (OCHA), które monitorują sytuację w terenie, identyfikują problemy i składają cykliczne raporty.

Mechanizmy wczesnego ostrzegania zostały także stworzone przez organiza-cje regionalne, np. OBWE powołało do istnienia urząd Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych, oraz przez państwa. Te ostatnie nie zawsze chętnie i na czas dzielą się poufnymi informacjami ze względu na własne interesy. Również organiza-cje pozarządowe, zwłaszcza mające status konsultacyjny przy Radzie Gospodarczej i Społecznej oraz uczestniczące w pracach instytucji praw człowieka ONZ, mogą w drodze wystąpień, ale też w ramach codziennej aktywności, zwracać uwagę na „zwiastuny” masowych zbrodni.

Stosunkowo nową instytucją w tym zakresie jest wspomniane już Biuro Specjalnego Doradcy ds. Zapobiegania Ludobójstwu (OSAPG), który ma pracować na rzecz zapo-biegania zbrodniom ludobójstwa, zbrodniom przeciw ludzkości, czystkom etnicznym i zbrodniom wojennym. Jego rola polega na zbieraniu danych o przypadkach maso-wych naruszeń praw człowieka i poważnych naruszeniach międzynarodowego prawa humanitarnego, które mogą prowadzić do popełnienia najcięższych zbrodni. W tym celu urząd współpracuje ze wszystkimi instytucjami ONZ w terenie. Zbiera od nich informacje, które następnie analizuje, stosując wskaźniki wypracowane w Ramowej Analizie Masowych Zbrodni (Framework Analysis for Atrocity Crimes), takie jak: relacje między grupami etnicznymi, słabość struktur państwowych, zjawisko dyskry-minacji, transfer broni, zamiar zniszczenia grupy i inne41, a następnie ocenia ryzyko wystąpienia zbrodni. Jeśli stwierdzi, że istnieje ryzyko wystąpienia ludobójstwa, to wydaje apele ostrzegawcze i rekomendacje, które przekazuje Sekretarzowi Generalnemu i Radzie Bezpieczeństwa. Informacje docierają także do organizacji międzynarodo-wych, państw oraz jednostek.

Mimo uwzględnienia w nazwie instytucji słowa „ludobójstwo” OSAPG nie zajmuje się jedynie zapobieganiem zbrodni ludobójstwa. Byłoby to niemożliwe, ponieważ wy-magałoby identyfikacji zbrodni przed jej wykonaniem. Biuro w ogóle nie zajmuje się identyfikacją kategorii zbrodni i szeroko interpretuje swój mandat, badając przypadki poważnego łamania prawa.

W przypadku stwierdzenia ryzyka masowych zbrodni OSAPG nie ma możliwo-ści angażowania się, doradzając lub świadcząc dobre usługi. Jego rolą jest jedynie wczesne ostrzeganie i mobilizowanie ONZ do podjęcia działań. Dotychczas Biuro

41 Framework Analysis for Atrocity Crimes. A Tool for Prevention, United Nations, New York 2014.

Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji… 55

wydało ostrzeżenia w przypadku m.in. Sudanu, Sudanu Południowego, Syrii, Republiki Środkowoafrykańskiej i Kenii.

We wczesnym ostrzeganiu problemem pozostaje wielość mechanizmów stwo-rzonych w ramach ONZ, które wykorzystywane są w wąskim zakresie na potrzeby konkretnych organów i instytucji. Nadal brakuje instytucji, która odgrywałaby rolę centrum koordynacji. We wspomnianym już raporcie z 14 lipca 2010 r., dotyczącym wczesnego ostrzegania i odpowiedzialności za ochronę, Sekretarz Generalny uznał, że istnieje zbyt mały przepływ informacji między instytucjami ONZ, a ponadto często dochodzi do duplikacji działań. Gromadzenie i analizowanie informacji następuje często w oderwaniu od specyfiki i potrzeb wynikających z odpowiedzialności za pre-wencję masowych zbrodni. Tym problemom miało zaradzić powołanie OSAPG, ale także utworzenie międzyagencyjnej struktury służącej skoordynowaniu działań (The United Nations Interagency Framework for Coordination on Preventive Action). Nie ustają wysiłki na rzecz koordynacji systemów wczesnego ostrzegania między ONZ a organizacjami regionalnymi, takimi jak OBWE, Rada Europy, Unia Europejska, Unia Afrykańska i inne.

Dyplomacja prewencyjna

W przypadku zagrożenia masowymi zbrodniami, eskalacją napięcia czy konfliktu zbrojnego organizacje międzynarodowe i państwa wykorzystują dyplomację prewen-cyjną. W ONZ Sekretarz Generalny może np. zaoferować swoje dobre usługi, a Rada Bezpieczeństwa ma możliwość wsparcia zadań dyplomacji prewencyjnej42. Przynosi ona pozytywne rezultaty, jeśli państwa i organizacje regionalne za sobą współpracują. Na polecenie organów ONZ dyplomaci i urzędnicy pełniący funkcję wysłanników mogą prowadzić poufną bądź tzw. cichą dyplomacją, np. podczas nieoficjalnych roz-mów nakłaniać rząd do zmiany polityki albo w trakcie publicznych wystąpień zwracać uwagę na sytuację praw człowieka i czynniki sprzyjające masowym zbrodniom43. Dyplomację prewencyjną wykorzystują też państwa i organizacje regionalne.

W ONZ, w ramach Departamentu Spraw Politycznych, istnieje Oddział Wspierania Mediacji, który doradza wysłannikom i negocjatorom oraz ustanawianym misjom politycznym, a także je wspiera. Jednakże ONZ nie wypracowała dotychczas od-rębnej procedury wykorzystywania dyplomacji prewencyjnej w sytuacji zagrożenia masowymi zbrodniami. Większość oddziałów ONZ koncentruje się na zapobieganiu konfliktom zbrojnym, co sprawia, że ostatecznie kwestie masowych naruszeń praw

42 Szerzej na temat UN institutional frameworks zob.: Preventive Diplomacy: Delivering Results, Report of the Secretary-General, http://www.un.org/wcm/content/site/undpa/main/issues/preventive_diplomacy/main_preventive (data dostępu: 7.07.2015) 43 B. Ramcharan, Preventive Diplomacy at the UN, Indiana University Press, Bloomington−Indianapolis 2008, zwłaszcza rozdział 9 poświęcony m.in. zapobieganiu ludobójstwu, s. 175−193.

Agnieszka Bieńczyk-Missala56

człowieka mogą być spychane na dalszy plan. Ich uwzględnienie niejednokrotnie zależy od świadomości i zaangażowania konkretnych osób44.

Podejmowanie problemów poważnych naruszeń praw człowieka może pociągać za sobą trudności w kontaktach z lokalnymi władzami i usztywniać ich pozycje negocja-cyjne. Jeśli stawką jest pokój, może to zniechęcać przedstawicieli ONZ do wywierania presji w sferze praw człowieka. Podjęcie kwestii praw człowieka na czas powinno być z zasady częścią wysiłków w obrębie dyplomacji prewencyjnej. Niemniej aktualne mechanizmy nie zakładają tego wprost.

W raporcie Sekretarza Generalnego z 2012 r., poświęconym wzmocnieniu roli mediacji w pokojowym rozstrzyganiu sporów oraz prewencji i rozwiązywania kon-fliktów, zwrócono uwagę na potrzebę znajomości praw człowieka oraz międzynaro-dowego prawa humanitarnego przez ludzi realizujących misje w ramach dyplomacji prewencyjnej. Uznano, że niedopuszczalna jest zgoda na amnestię dla sprawców zbrodni wojennych, zbrodni przeciw ludzkości i masowych naruszeń praw człowieka, uznawana za warunek zawarcia porozumień pokojowych45.

Instrumenty ekonomiczneMasowe naruszenia praw człowieka częściej występują na terenach, gdzie panuje

bieda, dlatego duże znaczenie mają instrumenty finansowe. Chodzi o udzielanie po-mocy gospodarczej w postaci bezpośredniego wsparcia finansowego lub niezbędnych kredytów, które wspomogą rozwój państwa i sprawią, że przemoc i jej konsekwencje staną się „nieopłacalne”. W ONZ funkcjonuje wiele funduszy, programów i agencji, które wykonują zadania z zakresu wspierania rozwoju państw. Dla zwiększenia ich efektywności w 1997 r. z inicjatywy Sekretarza Generalnego powstała Grupa Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, która obecnie obejmuje 32 fundusze, programy, agen-cje i inne jednostki, które zajmują się rozwojem. Do największych należą: Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Fundusz Narodów Zjednoczonych ds. Dzieci, Światowy Program Żywnościowy, Światowa Organizacja Zdrowia. ONZ podpisuje z państwami indywidualne Plany Pomocy Rozwojowej, które dla instytucji Narodów Zjednoczonych stanowią wskazówkę co do udzielania wsparcia. Ich założenia współ-grają z Deklaracją Milenijną i milenijnymi celami rozwoju.

Znaczącymi dawcami pomocy rozwojowej są też Unia Europejska i Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Organizacje te często łączą udzielaną pomoc z propagowaniem praw człowieka. Udzieleniu pomocy sprzyja przewidywalny,

44 Na temat niewykorzystanych możliwości dyplomacji prewencyjnej w przypadku Libii zob. S. Rashid, Preventive diplomacy, Mediation and the Responsibility to Protect in Libya: A missed opportunity for Canada? „Canadian Foreign Policy Journal” 2013, t. 19, nr 1, s. 39−52. 45 Strengthening the role of mediation in the peaceful settlement of disputes, conflict prevention and resolution Report of the Secretary-General, A/66/811, 25.06.2012. Zob. także wcześniejsze opracowania Sekretarza Generalnego dotyczące mediacji: S/2004/616 oraz S/2009/189.

Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji… 57

demokratyczny charakter rządów, który daje pewność, że otrzymane pieniądze nie zostaną wykorzystane na cele wojskowe, a ostatecznie przeciw społeczeństwu. Aby uniknąć takiej sytuacji, fundusze są przeznaczane na konkretne projekty. Przypadki naruszeń praw człowieka czy nieprzejrzystość polityki lokalnych władz są często po-wodem do wstrzymywania pomocy, jak było w przypadku Rwandy. Po ludobójstwie w 1994 r. do tego kraju zaczęła napływać ogromna pomoc międzynarodowa. Oskarżenia o łamanie standardów stały się m.in. powodem ograniczania pomocy od 2012 r.46

Instrumenty ekonomiczne mogą też być stosowane w charakterze negatywnym. Rada Bezpieczeństwa na podstawie art. VIII Karty Narodów Zjednoczonych może nałożyć sankcje gospodarcze na niedemokratyczne reżimy, których polityka grozi wybuchem przemocy bądź które ją stosują. Rada Bezpieczeństwa zastosowała ten instrument m.in. wobec reżimu w Południowej Rodezji w latach 1965−1979 r., RPA w latach 1986−1994, Iraku w latach 1990−2003. Oceny skuteczności zastosowa-nych sankcji były niejednoznaczne47. Z jednej strony mobilizowały one lokalnych przedsiębiorców chcących rozwijać działania biznesowe do wywierania nacisku na dopuszczające się naruszeń władze. Z drugiej strony sankcje niekorzystnie odbijały się na warunkach życiowych miejscowej ludności, najczęściej także w państwach sąsiednich. Dowodziły tego m.in. raporty dotyczące Iraku48. Nie doprowadziły też do oczekiwanej zmiany reżimu.

Całe spektrum sankcji zastosowano w stosunku do Jugosławii w czasie wojen na Bałkanach w latach 90. Zablokowano dostawy broni i dostęp do kredytów, w dalszej kolejności zamrożono serbskie aktywa za granicą i wprowadzono zakaz inwestowa-nia w tym kraju. Nie zapobiegło to dokonywaniu zbrodni ani nie położyło im kresu.W długim okresie zmotywowało strony do zawarcia pokojowego układu w 21 listo-pada 1995 r.49

Instrumenty wojskoweGdy istnieje ryzyko masowych zbrodni, kluczowe znaczenie ma zastosowanie

instrumentów wojskowych. W zależności od sytuacji państwa mogą podjąć albo zerwać wojskową współpracę, udzielić pomocy lub nałożyć sankcje. W kontekście wczesnego ostrzegania szczególnie istotne jest monitorowanie dostaw broni. Nagłe

46 International Development Statistics (IDS) online databases, http://www.oecd.org/dac/stats/idsonline.htm (data dostępu: 7 lipca 2015) 47 Zob. P.R. Baehr, The Role of Human Rights in Foreign Policy, Palgrave Macmillan, London 1996; R.O. Matthews, C. Pratt (red.), Human Rights in Canadian Foreign Policy, McGill–Queen’s University Press, Kingston−Montreal 1988, s. 18−19; R. Higgins, Human Rights… op. cit., s. 578 – 580. 48 UNICEF, Results of the 1999 Iraq Child and Maternal Mortality Surveys, http://fas.org/news/iraq/1999/08/990812-unicef.htm (data dostępu: 6.10.2015); 2003 IRQ: Iraq Watching Briefs − Overview Report, czerwiec 2003, http://www.unicef.org/evaldatabase/files/Iraq_2003_Watching_Briefs.pdf (data dostępu: 6.10.2015). 49 V.D. Comras, Pressuring Milosevic: Financial Pressure Against Serbia and Montenegro, 1992−1995, 6.11. 2012, ISN-ITH, artykuł pierwotnie opublikowany przez Center for a New American Security.

Agnieszka Bieńczyk-Missala58

zainteresowanie rządu bądź grup zbrojnych zakupem broni i amunicji uznawane jest za czynnik, który może świadczyć o zaplanowanej zbrodni50. W takiej sytuacji Rada Bezpieczeństwa może zastosować sankcje wojskowe, nakładając embargo na sprzedaż broni do określonego państwa. W praktyce środki te są postrzegane jako nieskuteczne z powodu dużej konkurencji na rynku handlu bronią. Embargo może również pocią-gać za sobą nierównowagę w dostępie do broni pomiędzy walczącymi stronami, co może przełożyć się na większą skalę zbrodni. To jeden z wniosków wyciągniętych z konfliktu w byłej Jugosławii51.

Prewencyjną rolę odgrywa nierzadko obecność sił międzynarodowych. Siły ONZ rozmieszczone w latach 90. w Macedonii, początkowo w ramach Sił Ochronnych ONZ na Bałkanach UNPROFOR, a następnie Sił Zapobiegawczych ONZ w Macedonii UNPREDEP, miały zapobiec „rozlaniu” się konfliktu52. Podobne zadania realizowała operacja ONZ na Wybrzeżu Kości Słoniowej w 2004 r. Operacje powoływane do monitorowania porozumień o przerwaniu wrogich działań czy zawartych układów pokojowych odgrywały też w przeszłości de facto rolę prewencyjną, np. we Wschodniej Sławonii, Baranii i Zachodnim Sirmium (UNTAES) w latach 1996−1998, Timorze Wschodnim (UNTAET/UNMISET/) w latach 1999−2005 czy Kosowie (UNMIK) od 1999 r.

Mimo przypadków błędów i niespełnienia oczekiwań przez siły ONZ, tak jak stało się w Srebrenicy w 1995 r czy Sri Lance w 2009 r., badania dowiodły, że ich obecność wpływa na zmniejszenie przemocy i ograniczenie liczby ofiar53. We wnikliwym ra-porcie Międzynarodowego Instytutu Pokoju (International Peace Institute) z czerwca 2015 r. poświęconym błędom w zakresie prewencji masowych zbrodni wymieniono następujące trudności, z jakimi muszą zmierzyć się siły ONZ w zakresie prewencji i ochrony ludności: przepaść między oczekiwaniami a zdolnościami, tendencja do unikania stosowania siły, słabości wywiadowcze, konkurencyjne priorytety i niewy-starczające polityczne poparcie54.

50 W 1993 r. sprowadzono do Rwandy z Chin 581 ton maczet za kwotę 725 tys. dolarów amerykań-skich, zob. L. Melvern, Conspiracy To Murder – The Rwandan Genocide, Verso, London−New York, 2006, s. 56. Nieco ponad połowa ofiar ludobójstwa w Rwandzie została zabita za ich pomocą, zob. P. Verwimp, Machetes and firearms: The organization of massacres in Rwanda, „Journal of Peace Research” 2006, t. 43, nr, s. 5−22. 51 V.D. Comras, Pressuring Milosevic…, op.cit. 52 Na temat prewencyjnej roli operacji peacekeeping i obserwatorów ONZ, zwłaszcza o doświadczeniu macedońskim, zob. B. Ramcharan, Preventive Diplomacy at the UN, op.cit., s. 138−144. 53 Zob. zwłaszcza raport ONZ: Evaluation of the Implementation and Results of Protection of Civilians Mandates in United Nations Peacekeeping Operations, UN Doc. A/68/787, 7.03.2014, a także: A. Hoeffler, Can international interventions secure the peace, „International Area Studies Review” 2014, t. 7, nr 1, s. 75–94; L. Hultman, J. Kathman, M. Shannon, Beyond Keeping Peace: United Nations Effectiveness in the Midst of Fighting, „American Political Science Review” 2014, nr 4, s. 737–753. 54 A.J. Bellamy, A. Lupin, Why We Fail: Obstacles to the Effective Prevention of Mass Atrocities, International Peace Institute, czerwiec 2015, zwłaszcza s. 13−17, http://www.ipinst.org/wp-content/up-loads/2015/06/IPI-E-pub-Why-We-Fail.pdf (data dostępu: 6.10.2015).

Zapobieganie masowym zbrodniom jako realizacja koncepcji… 59

Wyzwania praktyki

Potrzeba zapobiegania ludobójstwu i innym masowym zbrodniom zyskała uznanie w stosunkach międzynarodowych. Coraz więcej państw, organizacji międzyrządowych i NGOs wykazuje aktywność w tej dziedzinie. Te, które doświadczyły masowych naruszeń praw człowieka, jak Rwanda, Tanzania, Kenia, Uganda, Burundi, Zambia, Argentyna i Meksyk, rozwinęły krajowe mechanizmy prewencyjne. Przyjęły odpo-wiednie prawo wewnętrzne i powołały instytucje, których celem jest zapobieganie zbrodniom. Stare demokracje, jak Stany Zjednoczone czy państwa Unii Europejskiej, są zainteresowane działaniami prewencyjnymi w ramach polityki zagranicznej.

Podobnie organizacje międzynarodowe rozwijają swoje zdolności prewencyjne. Największe możliwości ma w tym zakresie Organizacja Narodów Zjednoczonych, ale także Unia Europejska, Unia Afrykańska, Międzynarodowa Konferencja Regionu Wielkich Jezior i Stowarzyszenie Państw Azji Środkowo-Wschodniej. Organizacje pozarządowe, jak np. Auschwitz Institute for the Prevention of Genocide, szerzą świadomość potrzeby działań prewencyjnych, przeprowadzają szkolenia i edukują. Starają się dotrzeć do wszystkich potencjalnych podmiotów: państw, instytucji i osób, które mogą wywrzeć pozytywny wpływ na potencjalnych sprawców zbrodni, w tym do przedstawicieli mediów i przywódców religijnych.

Prewencja masowych zbrodni jest jednak wciąż młodą dziedziną współpracy międzynarodowej. Co ciekawe, nie zawsze państwa i międzynarodowe instytucje powołują się na R2P, podejmując działania prewencyjne. Tymczasem, aby instrumenty prewencji mogły być skuteczne, powinny być konsekwentnie stosowane. Sprzyjałoby temu stworzenie międzynarodowego systemu zapobiegania masowym zbrodniom, a zatem solidnych podstaw prawnych, instytucjonalnych i mechanizmów stosowa-nia prewencji. Na przeszkodzie stoi pewnego rodzaju niszowość tej problematyki. W praktyce zapobieganie masowym zbrodniom stanowi zwykle część „większego problemu”, np. zapobiegania konfliktom czy przeciwdziałania terroryzmowi. Nie jest zatem dla rządów priorytetem. W sytuacji ryzyka, gdy trzeba podjąć jakieś decyzje, duże znaczenie ma wola polityczna, której często brakuje.

Choć dzięki wypracowanej Ramowej Analizie Masowych Zbrodni poczyniono duży postęp w kwestii analizy ryzyka wystąpienia masowych zbrodni, to wyzwaniem pozostaje czynnik ludzki. Chodzi o trudności w analizowaniu motywów, którymi kierują się jednostki – potencjalni sprawcy zbrodni − oraz w przewidywaniu ich zachowań.

Sytuacje, w których występuje ryzyko popełnienia zbrodni, są zawsze skom-plikowane i podlegają dynamicznym zmianom. Bardzo trudne jest więc tworzenie schematów działań, a także ich skuteczne zastosowanie w praktyce.

Agnieszka Bieńczyk-Missala60

Prevention of Mass Atrocities as the Implementation of the Concept of ‘Responsibility to Protect’

The article deals with the prevention aspect of the concept of Responsibility to Protect. The analysis performed by the author covers the most important R2P documents. The author presents the intergovernmental debate that took place mainly at the UN General Assembly, as well as the evolution of the approach of the UN institutions to R2P and the growing acceptance of the development of the prevention aspect.

The article systematises and analyses the international instruments of prevention of mass atrocities: early warning, preventive diplomacy, economic and military instruments. Moreover, it identifies the main difficulties experienced by countries and international organisations that have decided to take action towards preventing mass atrocities.

Keywords: Responsibility to Protect, prevention of mass atrocities, preventive instruments, United Nations, human rights

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201504

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P)1

Patrycja GrzebykUniwersytet Warszawski

Artykuł dotyczy roli interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialności za ochronę” (R2P). Analizuje warunki uzgodnione przez państwa (członków ONZ), które muszą być spełnione, aby uzasadnić użycie siły w ramach R2P. Wskazuje przypadki, w których NZ odnosiły się do R2P, żeby uzasadnić użycie siły (wskazano na przykłady interwencji w Libii i braku interwencji w Syrii). Ponadto dokonano oceny rozwoju koncepcji R2P pod względem jej wymiaru zbrojnego, w odwołaniu do propozycji brazylijskich i chińskich. Autorka twierdzi, że koncepcja R2P jest nadal żywa i przydatna do opisu sytuacji politycznej, w której społeczność mię-dzynarodowa powinna reagować na naruszenia praw człowieka. Koncepcja ta nie może być jednak wykorzystywana jako samoistna podstawa uzasadniania inter-wencji zbrojnej, gdyż oznaczałoby to pogwałcenie Karty Narodów Zjednoczonych.

Słowa kluczowe: odpowiedzialność za ochronę, R2P, odpowiedzialna ochrona, odpowiedzialność w czasie ochrony, RWP, interwencja zbrojna, Libia, Syria, Wybrzeże Kości Słoniowej, Republika Środkowej Afryki, prawo do użycia siły, Międzynarodowa Komisja ds. Interwencji i Suwerenności Państwa, ICISS, rezolucja Rady Bezpieczeństwa 1973 (2011)

Wprowadzenie

Impulsem do stworzenia przez Międzynarodową Komisję ds. Interwencji i Su -werenności Państwa (ICISS) raportu „Odpowiedzialność za ochronę”2, który zapocząt-kował pracę nad koncepcją o tej samej nazwie w ramach Narodów Zjednoczonych3,

Patrycja Grzebyk – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski. 1 Artykuł przygotowano w ramach projektu Wojny Zachodu. Przyczyny, uwarunkowania, przebieg i następstwa wojskowych interwencji państw zachodnich w okresie pozimnowojennym, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie umowy UMO-2012/07/B/HS5/03783. 2 International Commission on Intervention and State Security, Report of the International Commission on Intervention and State Security, Responsibility to Protect, International Development Research Centre grudzień 2001, s. VII, http://www.responsibilitytoprotect.org/index.php/about-rtop/core-rtop-documents, (data dostępu: 3.05.2015). 3 Poparcie dla tworzącej się normy dotyczącej odpowiedzialności za ochronę zostało wyrażone naj-pierw w raporcie tzw. Wysokiego Panelu. Został on powołany przez Sekretarza Generalnego ONZ w celu opracowania przed sześćdziesiątą rocznicą utworzenia ONZ rekomendacji co do radzenia sobie z globalnymi

Patrycja Grzebyk62

była z jednej strony interwencja zbrojna NATO w Kosowie (1999), z drugiej zaś nieudane interwencje w Bośni (1992−1995) oraz w Somalii (1993), a także brak interwencji zbrojnej w Rwandzie (1994). Niemniej wymiar zbrojny nie zdominował prac nad odpowiedzialnością za ochronę (R2P). Przeciwnie, był i jest traktowany jako kwestia, która powinna mieć charakter marginalny, gdyż do interwencji zbrojnej w imię ochrony ludności powinno dochodzić w skrajnych, wyjątkowych sytuacjach. Jednak to właśnie kwestia interwencji zbrojnej budziła i nadal budzi największe kontrowersje, a tym samym decyduje o wzroście lub spadku popularności koncepcji R2P.

Problemowi odpowiedzialności za ochronę poświęcono liczne publikacje4, w któ-rych rozważa się m.in., czy koncepcja ta ma status rodzącej się, czy też już istniejącej normy zwyczajowej prawa międzynarodowego, wskazówki co do interpretacji ist-niejących norm czy jedynie zasady postępowania w stosunkach międzynarodowych o charakterze moralnym, lecz niekoniecznie prawnym5. Nie przesądzając, która z tych opinii jest bliższa prawdy (zapewne do ostatecznego rozstrzygnięcia potrzeba dłuższej perspektywy czasowej, gdyż minęło zaledwie 10 lat od formalnej akceptacji koncep-cji przez członków ONZ), w niniejszym artykule zamiennie jest mowa o koncepcji, doktrynie, zasadzie R2P.

zagrożeniami bezpieczeństwa (The High-level Panel on Threats, Challenges and Change, A More Secure World, Our Shared Responsibility, UN 2004, A/59/565, par. 203), a następnie w raporcie SG ONZ opracowanym w ramach przygotowań do sześćdziesiątej sesji Zgromadzenia Ogólnego i podsumowania implementacji Deklaracji Milenijnej (Secretary-General, In Larger Freedom: Towards Development, Security and Human Rights for All, A/59/2005, 21.03.2005, par. 7, 132, 135). W tym drugim dokumencie odpowiedzialność za ochronę była rozpatrywana w kontekście praw człowieka − wolności do życia w godności. Następnym kro-kiem była akceptacja zobowiązań wynikających z R2P przez członków ONZ w Dokumencie Końcowym przyjętym na szczycie w 2005 r.(General Assembly, World Summit Outcome, 24.10.2005, A/RES/60/1, par. 138–39). W kolejnych latach (poczynając od 2009 r.) SG ONZ przygotowywał raporty dotyczące implemen-tacji odpowiedzialności za ochronę (A/63/677, 12.01.2009; A/64/864, 14.07.2010; A/65/877, 27.06.2011; A/66/874, 25.07.2012; A/67/929, 9.07.2013; A/68/947, 11.07.2014), nad którymi Zgromadzenie Ogólne debatowało (zob. np. A/RES/63/308, 7.10.2009). 4 Zob. np. A. Hehir, The Responsibility to Protect. Rhetoric, Reality and the Future of Humanitarian Intervention, Palgrave Macmillan, New York 2012; R.H. Cooper, J. Voïnov Kohler (red.), Responsibility to Protect. The Global Moral Compact for the 21st Century, Palgrave Macmillan, New York 2009; E. Smolar, B. Szewczyk (red.), Jan Karski a odpowiedzialność za ochronę, Wydawnictwo Naukowe Semper, Fundacja Edukacyjna Jana Karskiego, Warszawa 2015; C. Badescu, Humanitarian Intervention and the Responsibility to Protect: Security and Human Rights, Routledge, New York 2010; R. Thakur, The United Nations, Peace and Security: From Collective Security to the Responsibility to Protect, Cambridge University Press, Cambridge 2006; A.J. Bellamy, Responsibility to Protect: The Global Effort to End Mass Atrocities, Polity Press, Cambridge 2009; J. Pattinson, Humanitarian Intervention and the Responsibility to Protect: Who Should Intervene?, Oxford University Press, Oxford 2010; Y. Razali Kassim, The Geopolitics of Intervention: Asia and the Responsibility to Protect, Springer, Cham 2014; J. Genser, Hon. I. Cotler (red.), The Responsibility to Protect, Oxford University Press, New York 2011. 5 C. Stahn, Responsibility to Protect: Political Rhetoric or Emerging Legal Norm?, „American Journal of International Law” 2007, t. 101, nr 1, s. 101 i n. Zob. też: D. Heidrich, Zasada odpowiedzialności za ochronę i możliwość jej praktycznego zastosowania. Casus Libii, „Stosunki Międzynarodowe − International Relations” 2013, nr 1 (t. 47), s. 175.

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) 63

Nierzadkie jest podejście, że R2P to jedynie świetna akcja marketingowa, która ma za zadanie opakować stare dylematy w nowe terminy, wlać stare wino w nowe butelki6. W istocie, jeśli postrzegać R2P wyłącznie w kontekście interwencji zbrojnej (należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że nie powinno tak być), to taka ocena jest prawidłowa, gdyż interwencja zbrojna, którą dopuszcza koncepcja R2P, to dobrze znana interwen-cja humanitarna (a istnienia normy dopuszczającej jej użycia upatruje się przecież jeszcze w okresie poprzedzającym przyjęcie Karty Narodów Zjednoczonych7), tym razem ujęta w mniej kontrowersyjny termin „prawa do reakcji”8 i zwracająca większą uwagę na perspektywę ofiar, a nie interweniującego państwa.

Celem niniejszego artykułu jest, po pierwsze, wskazanie miejsca interwencji zbrojnej w koncepcji R2P, w jakich sytuacjach można się do niej odwołać i z czyjego upoważnienia. Po drugie, podane zostaną przykłady wykorzystania R2P do uzasadniania interwencji zbrojnych, zarówno tych zrealizowanych, jak i tych, nad którymi jedynie debatowano. Po trzecie, oceniona zostanie możliwość użycia R2P do uzasadniania interwencji zbrojnych i perspektywy rozwoju koncepcji pod względem jej wymiaru zbrojnego.

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji R2P

Już w raporcie ICISS interwencja zbrojna jako element tzw. odpowiedzialności za reakcję była uznawana za ostateczność, środek nadzwyczajny i wyjątkowy, którego użycie było uzasadnione tylko wtedy, gdy wykorzystano wszystkie niezbrojne opcje w celu rozwiązania kryzysu, a inne mniej intruzywne środki nie miałyby szans powo-dzenia9. Zasadę tę przyjęto również w kolejnych raportach przygotowywanych w ra-mach ONZ oraz w Dokumencie Końcowym światowego szczytu z 2005 r., w którym nie wykluczono użycia przez Radę Bezpieczeństwa środków na podstawie rozdziału VII. Zaznaczono jednak, że decyzja dotycząca interwencji powinna być podejmowana

6 C. Stahn, Responsibility…, op.cit., s. 111. Zob. też: P. Stockburger, Emerging Voices: Is The R2P Doctrine the Greatest Marketing Campaign International Law Has Ever Seen?, 23.08.2013, blog: opiniojuris.org, http://opiniojuris.org/2013/08/23/emerging-voices-is-the-r2p-doctrine-is-the-greatest-marketing-cam-paign-international-law-has-ever-seen/ (data dostępu: 15.05.2015). 7 J. Zajadło, Dylematy humanitarnej interwencji, Arche, Gdańsk 2005, s. 62 i n. 8 W raporcie ICISS (zob. przypis 1) w odpowiedzialności za ochronę komisja wyróżniła: odpowie-dzialność za prewencję, odpowiedzialność za reakcję (tu mieścił się problem interwencji zbrojnej), odpo-wiedzialność za odbudowę. W raporcie zwrócono uwagę, że termin „interwencja humanitarna” budził na tyle kontrowersje, iż prowadził do militaryzacji słowa „humanitarny”, a zdaniem organizacji humanitarnych i pracowników humanitarnych nie powinno tak być. Ponadto posługiwanie się tym terminem, z założenia o pozytywnym wydźwięku, niejako przesądzało kwestię możliwości zastosowania obrony przed tego typu interwencją (pkt 1.40); zob. tez: R. Thakur R2P after Libya and Syria: Engaging Emerging Powers, „The Washington Quarterly” 2013, t. 36, nr 2, s. 65. W raporcie SG dotyczącym implementacji odpowiedzialności za ochronę (A/63/677, 12.01.2009) kwestia interwencji zbrojnej znalazła miejsce w ramach tzw. III filaru (Timely and decisive response). 9 Pkt 4.37−4.38.

Patrycja Grzebyk64

w odniesieniu do każdego przypadku z osobna, we współpracy z organizacjami regio-nalnymi i jedynie wówczas, kiedy środki pokojowe byłyby nieadekwatne, a władze krajowe w sposób oczywisty zawiodłyby, jeśli chodzi o ochronę ich ludności10.

W toku rozwoju doktryny R2P znaczącemu zawężeniu − w porównaniu z pierw-szymi sugestiami ICISS − uległ zakres sytuacji, w których możliwa byłaby interwencja zbrojna. Zgodnie z raportem ICISS do interwencji zbrojnej można się uciec, gdy do-chodzi lub miałoby dojść do utraty życia ludzkiego na dużą skalę, będącego skutkiem celowych działań państwa lub jego zaniedbań bądź faktu, iż struktury państwa są niewydolne (a failed state situation), a także w przypadku czystek etnicznych na dużą skalę dokonywanych w postaci zabójstw, przymusowych wydaleń, aktów terroru lub zgwałceń11. W Dokumencie Końcowym światowego szczytu z 2005 r. ograniczono możliwość interwencji do sytuacji ludobójstwa, zbrodni wojennych, czystek etnicznych i zbrodni przeciw ludzkości12. Oznacza to, że interwencja może nastąpić jedynie w przy-padku celowej (gdyż zbrodni międzynarodowej nie można popełnić z nieostrożności) zbrodniczej działalności państwa, a nie wtedy, gdy struktury państwowe okazują się niewydolne w sytuacji katastrofy naturalnej czy społeczno-ekonomicznego kryzysu, które to przypadki wymieniono w raporcie ICISS13.

Dziwić może wymienienie w Dokumencie Końcowym zbrodni wojennych bez żadnego kwantyfikatora, gdyż katalog czynów kwalifikowanych jako zbrodnie wojenne jest bardzo szeroki i zasadniczo każdy celowy atak na osobę chronioną (np. osobę cywilną, personel medyczny) w czasie konfliktu zbrojnego powinien być uznany za taką zbrodnię. A przecież zabicie kilku osób cywilnych nie powinno być pretekstem do interwencji zbrojnej. Propozycją wartą rozważenia byłoby przyjęcie podobnego kwantyfikatora jak w przypadku zbrodni przeciw ludzkości, a więc interwencja byłaby możliwa tylko wtedy, gdy zbrodnie wojenne byłby popełniane systematycznie lub na dużą skalę. Ponadto wymienienie jako jednej z sytuacji uruchamiającej R2P czystek etnicznych wydaje się zbędne, nie istnieje bowiem definicja legalna tego pojęcia, a praktyka określana jako czystki etniczne z punktu widzenia międzynarodowego prawa karnego może być kwalifikowana jako odpowiednio zbrodnia ludobójstwa,

10 Par. 139. Zob. też: A/66/874, 25.07.2012, par. 57, gdzie podkreśla się, że decyzja o zastosowaniu środków przymusu nigdy nie może być podejmowana pochopnie, konieczna jest bowiem uważna analiza sytuacji, konsekwencji zarówno działań, jak i bezczynności, ocena najbardziej efektywnej i odpowiedniej strategii osiągnięcia celu. Należy jednak pamiętać, że odpowiednia analiza powinna być szybka i umożliwiać, a nie niweczyć, odpowiednią odpowiedź. 11 Par. 4.19. 12 Par. 138. Por. również The High-level Panel on Threats, Challenges and Change, A More Secure World…, par. 203, gdzie dopuszczano możliwość zbrojnej interwencji w przypadku „ludobójstwa lub innych masowych zabójstw, czystek etnicznych lub poważnych naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego”. 13 Por. G. Evans, M. Sahnoun, Odpowiedzialność za ochronę, w: E. Smolar, B. Szewczyk (red.), Jan Karski…, op.cit., s. 74. Warto jednak zaznaczyć, że tak wysoko postawiono poprzeczkę w kwestii decyzji o interwencji w ramach trzeciego filaru R2P. W przypadku drugiego filaru, obejmującego wsparcie zagrożo-nych państw oferowane przez społeczność międzynarodową, działania typu prewencyjnego − co oczywiste − mogą zostać podjęte, zanim dojdzie do wymienionych zbrodni (zob. A/63/677).

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) 65

zbrodnie wojenne lub zbrodnie przeciw ludzkości. Stąd też wskazanie osobno czy-stek etnicznych jako sytuacji uzasadniającej zewnętrzną interwencję ma charakter superfluum, chyba że przyjąć, iż każde prześladowanie danej grupy, którego skut-kiem miałoby być opuszczenie przez członków grupy terytorium danego państwa, ma uzasadniać interwencję zbrojną. Warto również zaznaczyć, że odwołanie się do zbrodni wojennych czy ludobójstwa wskazuje, iż R2P nie powinna być postrzegana wyłącznie jako kolejna odsłona wzmacniania ochrony osób cywilnych, na co mogłoby wskazywać częste łączenie obu koncepcji np. w rezolucjach Rady Bezpieczeństwa14. Wspomniane zbrodnie, w przeciwieństwie do zbrodni przeciw ludzkości, mogą być popełniane również na osobach, których nie sposób zakwalifikować jako cywilów (np. kombatanci hors de combat).

Aby rzeczywiście mogło dojść do użycia siły zbrojnej w celu ochrony ludności przed wymienionymi wcześniej zbrodniami, konieczne było określenie organiza-cji/organu upoważniającego do interwencji. Raport ICISS odwoływał się do Rady Bezpieczeństwa jako tego organu, który jest najwłaściwszy, aby podjąć decyzję o in-terwencji. W przypadku blokady RB dopuszczał jednak wykorzystanie Zgromadzenia Ogólnego na sesji nadzwyczajnej w ramach procedury „Zjednoczeni dla pokoju” lub działanie organizacji regionalnych, które uzyskałyby upoważnienie ze strony RB już po przeprowadzeniu operacji (jak to było z ECOWAS w Liberii w 1992 r. oraz Sierra Leone w 1997 r.). W sytuacjach szczególnych ICISS nie wykluczała interwen-cji ze strony koalicji ad hoc czy poszczególnych państw15. Komisja dostrzegała, że proponowane przez nią sposoby ominięcia zablokowanej w wyniku weta RB stoją w sprzeczności z KNZ, ale najwidoczniej wychodziła z założenia, że do interwencji na tle humanitarnym dochodziło wielokrotnie bez autoryzacji RB, a rekomendacje Komisji powinny przynajmniej doprowadzić do ograniczenia przypadków naruszania KNZ. ICISS rekomendowała, by ewentualna interwencja miała charakter wielona-rodowy – w dokumentach NZ podkreśla się jej kolektywny charakter – co wynika z założenia, że grupa państw w większym stopniu będzie ograniczała się w użyciu siły i powstrzyma państwo zbyt pochopnie sięgające po środki przymusu.

Proponowane przez ICISS rozwiązania dotyczące rozszerzenia kręgu podmiotów autoryzujących ewentualne użycie siły nie zostały zaakceptowane w obrębie ONZ, w której dokumentach wyraźnie podkreślono, że w każdym przypadku konieczne jest trzymanie się ram obowiązującego prawa międzynarodowego, a użycie środków

14 Zob. np. S/RES/1674 28.04.2006 czy S/RES/1975 z 30.03.2011. 15 Pkt 6.29−6.40. Warto również przypomnieć, że RB niejako zaakceptowała post factum nieautoryzo-wane przez nią przypadki użycia siły przez NATO w Kosowie, Unię Afrykańską w Burundi i Darfurze, czy Australii w Timorze Wschodnim. Zob. również S.E. Rice, A.J. Loomis, Ewolucja interwencji humanitarnej a odpowiedzialność za ochronę, w: E. Smolar, B. Szewczyk (red.), Jan Karski…, op.cit., s. 110−111 (autorzy ci podkreślają, że bez autoryzacji można interweniować jedynie wtedy, gdy wymaga tego powaga kryzysu, przy właściwej motywacji, skuteczności i proporcjonalności; interweniujący jednak powinni być gotowi na formalne potępienie i poniesienie odpowiedzialności, jeśli nie zastosują się do wymienionych kryteriów).

Patrycja Grzebyk66

przymusu może nastąpić na podstawie rozdziału VII w wyniku decyzji RB16. Nawet gdy w dokumentach ONZ wymienia się Zgromadzenie Ogólne i jego rolę w kontekście R2P, to podkreśla się znaczenie ograniczeń wynikających z prawa międzynarodowego, czyli m.in. brak kompetencji po stronie ZO do legalizacji użycia siły nawet w przy-padku uruchomienia procedury „Zjednoczeni dla pokoju”17. Rozwój R2P w ramach ONZ poszedł więc nie w stronę obejścia wymogu uzyskania zgody RB, lecz w stronę sformułowania wskazówek w kwestii mobilizacji Rady do działania w przypadku wspomnianych wcześniej zbrodni. Należy zaznaczyć, że już wielokrotnie RB pokazała, że traktuje naruszenia praw człowieka jako zagrożenia dla pokoju18, co zaakceptowali wszyscy stali członkowie RB19. Nie ma zatem żadnych przeszkód prawnych, by RB w przypadku ludobójstwa, zbrodni wojennych, zbrodni przeciw ludzkości uznała ist-nienie „zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa” i rekomendowała użycie siły zbrojnej. Problem pojawia się dopiero w przypadku zablokowania RB przez weto jednego z jej stałych członków (P5). Dlatego już w raporcie ICISS podkreślano, że jeśli dojdzie do sytuacji, w której zastosowanie powinna znaleźć R2P, pięciu stałych członków RB (pod warunkiem, że kwestia nie dotyczy ich podstawowych interesów) powinno zrezygnować z użycia weta, jeśli rezolucja upoważniająca do użycia siły ma poparcie większości (odwoływano się także do możliwości konstruktywnego wstrzymania się od głosu)20. Ten postulat jest powtarzany w niemal każdej dyskusji na temat reformy RB21. Dotychczas nie przyjęto jednak żadnych prawnych ograniczeń możliwości użycia weta przez stałego członka RB, mimo że propozycja ta cieszy się niezmiennie poparciem kilkudziesięciu państw.

W raporcie ICISS zwrócono uwagę na kwestię proporcjonalności użycia siły. Zdaniem ICISS środki przymusu powinny być proporcjonalne pod względem skali, czasu trwania i intensywności interwencji22. Siły należy użyć jedynie tyle, żeby osiągnąć

16 Zob. np. par. 138 World Summit Outcome; par. 32 A/66/874 (wśród możliwych środków wymieniono: rozmieszczenie wielonarodowych sił usankcjonowanych przez RB w celu stworzenia stref bezpieczeństwa, wprowadzenie stref zakazu lotów, ustanowienie wojskowej obecności na lądzie i na morzu w celach ochrony lub odstraszania, a także inne środki ustanowione przez RB). 17 Zob. np. par. 63, A/63/677 18 Szerzej na ten temat, zob.: I. Popiuk-Rysińska, Humanizacja pokoju i bezpieczeństwa międzyna-rodowego w działaniach Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych po „zimnej wojnie”, „Stosunki Międzynarodowe − International Relations” 2014, t. 50, nr 2, s. 106 i n.; J. Kranz, Między wojną a pokojem: świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej, w: J. Kranz (red.), Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2009, s. 120. 19 C. O’Donnell, The Development of the Responsibility to Protect: An examination of the debate over the legality of humanitarian intervention, „Duke Journal of Comparative & International Law” 2014, t. 24, nr 3, s. 580−581. 20 Pkt 6.21. 21 The High-level Panel on Threats, Challenges and Change, A More Secure World…, op.cit., par. 256. W ostatnim czasie szczególnie Francja propaguje ideę odpowiedzialności, by nie wetować w sytuacjach, gdy dochodzi do masowych zbrodni (Responsibility not to Veto, RN2V). 22 Pkt. 4.32 i n.; zob. też: The High-level Panel on Threats, Challenges and Change, A More Secure World…, op.cit., par. 207.

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) 67

wskazany humanitarny cel. Niemniej pojawia się pytanie, jak daleko można posunąć się w interwencji w imię ochrony ludności. Jeśli bowiem zbrodni dopuszcza się reżim rządzący, to czy w celu zapobieżenia dalszym zbrodniom i odbudowy rządów prawa nie należałoby go obalić? Jednoznacznie pozytywnej odpowiedzi na wymienione pytanie brakuje w jakimkolwiek dokumencie dotyczących R2P (zarówno ICISS, jak i ONZ). ICISS podkreślała, że celem interwencji jest ochrona ludności, a nie pokonanie państwa23, co sugerowałoby brak możliwości obalania reżimów. Stwierdzała jednak, że niekiedy jest konieczna okupacja, żeby pozbawić państwo możliwości krzywdzenia własnych obywateli24. Sekretarz Generalny ONZ w swoich raportach zwrócił uwagę, że interwencja powinna doprowadzić do społecznej odnowy i budowy zdolności in-stytucjonalnych, aby zabiec przyszłym aktom przemocy25. Jeśli więc przedstawiciele danego reżimu jasno określają swoje zbrodnicze cele, od których nie chcą odstąpić, to jedynym wyjściem może się okazać odsunięcie ich od władzy. Zmiana reżimu wpisywałaby się zatem w cele R2P. Sprawa jednak się komplikuje, gdy strona opo-zycyjna nie daje gwarancji, że do kolejnych zbrodni nie będzie dochodzić, a przecież interwencja zbrojna powinna w dłuższej perspektywie nie prowadzić do pogorszenia sytuacji w porównaniu z tą sprzed interwencji26.

W raporcie ICISS sformułowano liczne warunki dotyczące sposobu przeprowa-dzenia interwencji. ICISS podkreśliła, że przy interwencji zbrojnej konieczne jest jasne określenie celów, jednoznacznego mandatu oraz dysponowanie odpowiednimi zasobami do jego realizacji. Interweniujące siły powinny mieć jednolite podejście do prowadzonych działań, jedność dowództwa, jasną i jednoznaczną komunikację i hie-rarchię dowódczą, precyzyjne zasady zaangażowania (rules of engagement), a w swych działaniach powinny przestrzegać MPH i zasad proporcjonalności27. W dokumentach ONZ nie odnoszono się tak szczegółowo do operacyjnej części ewentualnej interwencji zbrojnej, być może dlatego, by nie sprawiać wrażenia, iż interwencja zbrojna ma być normą w sytuacji uruchamiającej R2P.

23 Pkt 7.31. 24 Pkt 4.33. Z tego właśnie powodu m.in. Lekarze Bez Granic są przeciwni koncepcji R2P i podkreślają, ąc, że jej założeniem jest nie przywrócenie porządku, ale jego całkowita zmiana, zob. F. Weissman, “Not In Our Name”: Why Médecins Sans Frontières Does Not Support the “Responsibility to Protect”, „Criminal Justice Ethics” 2010, t. 29, s. 197 25 A/66/874, par. 15. 26 Zob. raport ICISS, pkt 4.41. 27 Pkt 7.1. i n. Na temat specyfiki prowadzenia operacji zbrojnej w sytuacji masowych naruszeń praw człowieka, zob. S. Sewall, D. Raymond, S. Chin, Mass Atrocity Response Operations: A Military Planning Handbook, 2010, www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA525455 (data dostępu:15.05.2015).

Patrycja Grzebyk68

Praktyka (nie)interwencji zbrojnej

W swoich rezolucjach28 oraz oświadczeniach prezydialnych29 Rada Bezpieczeństwa odwoływała się dość często do pojęcia odpowiedzialności państwa za ochronę własnej ludności, z czego można wnioskować o dość wysokiej pozycji R2P w systemie prawa międzynarodowego. Trudno jednak wyciągać z tego faktu daleko idące wnioski doty-czące charakteru normatywnego R2P, gdyż trzeba wziąć pod uwagę charakter RB jako organu politycznego, realizującego cele polityczne i używającego w związku z tym często nieprecyzyjnych (z punktu widzenia prawa międzynarodowego) terminów.

W kontekście wykorzystania R2P do uzasadnienia interwencji zbrojnej szczególne znaczenie ma rezolucja 1973 z 2011 r. w sprawie Libii, przyjęta w odpowiedzi na do-konywane na jej terenie zbrodnie przeciw ludzkości30. Rezolucja 1973 jest wyjątkowa, ponieważ na jej podstawie RB autoryzowała po raz pierwszy użycie środków przymusu wobec państwa wbrew jego woli, w sytuacji, która nie była konfliktem międzynarodo-wym31. Rezolucja 1973 nie została jednak przyjęta jednomyślnie. Choć żadne państwo nie głosowało przeciw, to pięciu członków RB (Brazylia, Chiny, Niemcy, Indie, Rosja) wstrzymało się od głosu i wyraziło poważne obawy co do słuszności rozwiązania ze względu na możliwość skorzystania z pokojowych środków rozwiązywania sporu oraz

28 S/RES/1653, 27.01.2006 (DRK oraz Burundi); S/RES/1674, 28.04.2006 (ochrona cywilów); S/RES/1706, 31.08.2006 (Sudan, Darfur), S/RES/1894, 11.11.2009 (ochrona cywilów); S/RES/1970, 26.02.2011 (Libia); S/Res/1973, 17.03.2011; S/RES/1975, 30.03.2011 (Wybrzeże Kości Słoniowej); S/RES/1996, 8.07.2011 (Południowy Sudan); S/RES/2014, 21.10.2011 (Jemen); S/RES/2016, 27.10.2011 (Libia); S/RES/2040, 12.03.2012 (Libia); S/RES/2085, 19.12.2012 (Mali); S/RES/2093, 6.03.2013 (Somalia); S/RES/2095, 12.03.2013 (Libia); S/RES/2109, 11.07.2013 (Sudan, Południowy Sudan); S/RES/2121, 10.10.2013 (Republika Środkowej Afryki); S/RES/2134, 28.01.2014 (Republika Środkowej Afryki); S/RES/2149, 10.04.2014; S/RES/2150, 16.04.2014; S/RES/2155, 27.05.2014; S/RES/2165, 14.07.2014 (Syria); S/RES/2170, 15.08.2014 (terro-ryzm); S/RES/2171, 21.08.2014 (zapobieganie konfliktom); S/RES/2185, 20.11.2014 (siły policyjne); S/RES/2187, 25.11.2014 (Południowy Sudan); S/RES/2196, 22.01.2015 (Republika Środkowej Afryki); S/RES/2211, 26.03.2015 (DRK). 29 S/PRST/2011/18, 22.09.2011; S/PRST/2011/21, 14.11.2011; S/PRST/2012/18, 29.06.2012; S/PRST/2012/28, 19.12.2012; S/PRST/2013/2, 12.02.2013; S/PRST/2013/4, 15.04.2013; S/PRST/2013/8, 17.06.2013; S/PRST/2013/15, 2.10.2013; S/PRST/2014/3, 12.02.2014; S/PRST/2014/5, 21.02.2014; S/PRST/2014/8, 12.05.2014; S/PRST/2014/21, 28.10.2014; S/PRST/2015/3, 19.01.2015. 30 S/RES/1970 i S/RES/1973. O tym, iż na terytorium Libii dochodzi do zbrodni, które mogą być zakwa-lifikowane jako zbrodnie przeciw ludzkości, mówili w lutym 2011 r. m.in. Wysoka Komisarz NZ ds. Praw Człowieka Navi Pillay oraz Specjalny Doradca SG NZ ds. zapobiegania ludobójstwu Francis Deng, a także Specjalny Doradca SG NZ ds. Odpowiedzialności za Ochronę Edward Luck (zob. http://www.un.org/en/preventgenocide/adviser/statements.shtml oraz http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=37626#.VVSMZ5Ntga0, data dostępu: 15.05.2015). Na temat R2P i interwencji w Libii zob. też: D. Heidrich, Zasada odpowiedzialności…, op.cit. s. 182 i n.; J. Morris, Libya and Syria: R2P and the spectre of the swinging pendulum, „International Affairs” 2013, t. 89, nr 5, s. 1265 i n. 31 Wcześniejszy przypadek autoryzacji przez RB interwencji w Somalii (S/RES/794 z 1992 r.) jest o tyle nieadekwatny, że dotyczył państwa, którego struktury państwowe nie istniały, trudno więc było mówić o działaniu wbrew wyraźnej woli prawowitych władz; zob. P.D. Williams, A. J. Bellamy, Principles, politics, and prudence: Libya, the Responsibility to Protect, and the use of military force, „Global Governance” 2012, t. 18, s. 275.

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) 69

niechcianych konsekwencji interwencji zbrojnej 32. Niemniej zastosowanie środków przymusu (wprowadzenie strefy zakazu lotów) przez RB miało wsparcie ze strony organizacji regionalnych: Rady Współpracy Zatoki czy Organizacji Konferencji Islamskiej i Ligi Państw Arabskich. Należy jednak zaznaczyć, że choć Unia Afrykańska potępiała działania Kaddafiego, to była przeciwna interwencji zewnętrznej33. W operacji NATO (ta właśnie organizacja przejęła odpowiedzialność za interwencję zbrojną) nie wzięli udziału wszyscy członkowie sojuszu (Niemcy i Polska), ale NATO otrzymało wsparcie ze strony kilku państw nieczłonkowskich (Szwecji, Jordanii, Kataru, ZEA), co niewątpliwie świadczyło o kolektywnym, niejednostronnym charakterze interwencji. Wkrótce po rozpoczęciu operacji Unified Protector („Zjednoczony Obrońca”) pojawiły się wątpliwości co do czystości intencji interweniujących oraz proporcjonalności za-stosowanych środków. Siły NATO nie ograniczyły się bowiem do patrolowania strefy zakazu lotów i ochrony cywilów, lecz zaangażowały się w akcje ofensywne w postaci ostrzału stanowisk wojsk rządowych, wspierając tym samym stronę powstańczą i przy-czyniając się do obalenia reżimu Kaddafiego. Dodatkowo państwa koalicji szkoliły opozycję, pomagały jej w tworzeniu odpowiednich struktur dowodzenia, wsparły ją swoimi oddziałami sił specjalnych, dostarczały broń. Wśród celów ataków NATO znalazły się m.in. rezydencje Kaddafiego, których zniszczenie trudno uznać za zna-czące dla ochrony ludności cywilnej34. Choć w oficjalnych raportach podkreślano, że operacja NATO była prowadzona w taki sposób, żeby uniknąć strat wśród ludności cywilnej35, to jednak pojawiały się zarzuty dotyczące zbyt licznych ofiar cywilnych36. Rosja oraz Chiny (przy wsparciu Indii, Brazylii i RPA, a więc wszystkich członków grupy BRICS) wskazywały, że operacja NATO znacznie przekroczyła zakres autoryzacji nadanej przez RB i przyczyniła się do destabilizacji całego regionu (proliferacja broni, rekrutacja dzieci do sił zbrojnych, masy uchodźców)37. Warto podkreślić, że nie są to

32 S/PV.6498 oraz SC/10200, 17.03.2011. Zob. jednak argumenty za zlekceważeniem głosów sprzeciwu w: A.J. Bellamy, From Tripoli to Damascus? Lesson learning and the implementation of the Responsibility to Protect, „International Politics” 2014, t. 51, nr 1, s. 23−44. 33 AU Doc. PSC/PR/C0MM.2 (CCLXV), 10.03.2011. 34 Zob. np.: C.S. Chivvis, Toppling Qaddafi. Libya and the Limits of Liberal Intervention, Cambridge University Press, New York 2014, s. 3 i n.; Y. Razali Kassim, The Geopolitics of Intervention. Asia and the Responsibility to Protect, Springer, Cham 2014, s. 5 i n. Zob. też: A. Cowell, S. Erlanger, France becomes first country to recognize Libyan rebels, „The New York Times” z 10.03.2011, http://www.nytimes.com/2011/03/11/world/europe/11france.html, (data dostępu: 15.05.2015); R. Booth, Arming Libya rebels not allowed by UN resolutions, legal experts warn US, „The Guardian” z 30.03.2011, http://www.theguardian.com/world/2011/mar/30/arming-libya-rebels-america-warned (data dostępu: 15.05.2015); B. Whitaker, Is France right to arm Libyan rebels?, „The Guardian” z 30.06.2011, http://www.theguardian.com/commentisfree/2011/jun/30/france-arm-libyan-rebels (data dostępu: 15.05.2015). 35 Zob. raport Międzynarodowej Komisji Śledczej powołanej przez Radę Praw Człowieka, A/HRC/19/68. 36 Human Rights Watch, NATO: Investigate Civilian Deaths in Libya At Least 72 Dead in Air Attacks on Unclear Targets, 14.05.2012, http://www.hrw.org/news/2012/05/14/nato-investigate-civilian-deaths-libya (data dostępu: 15.05.2015) 37 SC/10535, 31.01.2012. Zob. również Security Council Report, Monthly Forecast February 2012, s. 4, http://www.securitycouncilreport.org/ (data dostępu: 15.05.2015), a także D. Silander, R2P – principle and practice? The UNSC on Libya, „Journal of Applied Security Research” 2013, t. 8, nr 2, s. 275−276.

Patrycja Grzebyk70

tylko zwroty retoryczne, ponieważ sytuacja w Libii z pewnością nie jest lepsza niż przed interwencją, państwo to od kilku lat jest w trakcie lub na skraju wojny domowej, dochodzi do licznych naruszeń praw człowieka, a w regionie znacząco zwiększyła się działalność ugrupowań zbrojnych i wiele krajów musiało zmierzyć się z problemem terroryzmu czy konfliktu zbrojnego. Tym samym ocena operacji zbrojnej w Libii z punktu widzenia zasad R2P musi być niejednoznaczna ze względu na konsekwencje interwencji (zmiana reżimu, brak bezpieczeństwa, motywacja interweniujących)38. Co charakterystyczne, odwołania do libijskiego przypadku są rzadkie w kolejnych rezolucjach RB odnoszących się do odpowiedzialności za ochronę.

Negatywna ocena interwencji w Libii przez Rosję i Chiny przyczyniła się do usztywnienia ich stanowiska w sprawie Syrii39. Mimo że dane dotyczące ofiar konfliktu w Syrii były wręcz szokujące, gdyż na początku 2015 r. przekroczyły już 200 tys.40, a fakt dopuszczania się zbrodni wojennych, zbrodni przeciw ludzkości nie budził większych wątpliwości41, kilkakrotnie Rosja i Chiny zablokowały przyjęcie rezolucji dotyczącej konfliktu w Syrii42. Można wypominać obu państwom, że nie powstrzy-mały się od użycia weta w sytuacji uzasadniającej zastosowanie środków w ramach R2P. Jednak Rosja i Chiny wskazywały, że kazus libijski uświadomił im, jak państwa zachodnie rozumieją odpowiedzialność za ochronę. Ich zdaniem przypadek libijski stanowi modelowy przykład interwencji pod hasłem humanitaryzmu, której prawdzi-wym celem jest zmiana reżimu na bardziej przychylny państwom zachodnim43. Stąd też nawet w oświadczeniach prezydialnych i prasowych RB na temat Syrii unikano terminologii charakterystycznej dla R2P44, choć w tym samym czasie używały go inne organy ONZ, jak Rada Praw Człowieka45 czy Zgromadzenie Ogólne46. W RB

38 Nie można się więc zgodzić z oceną Pauliny Zajadło-Węglarz, że interwencja w Libii to „książkowy przykład zastosowania rodzącej się koncepcji dokładnie w takim celu, w jakim została ona opracowana – do ratowania życia ludzkiego”; zob. P. Zajadło-Węglarz, Odpowiedzialność za ochronę, w: J. Symonides, D. Pyć (red.), Wielka encyklopedia prawa, Tom IV: Prawo międzynarodowe publiczne, Fundacja „Ubi societas, ibi ius”, Warszawa 2014, s. 305. 39 Szerzej na temat debaty w sprawie zastosowania R2P w Syrii, zob. N. Tocci, O pojęciu siły politycznej i normach, w: E. Smolar, B. Szewczyk (red.), Jan Karski…, op.cit., s. 128 i n. 40 R. Gladstone, M. Ghannamjan, Syria deaths hit new high in 2014, observer group says, „The New York Times” z 1.01. 2015, http://www.nytimes.com/2015/01/02/world/middleeast/syrian-civil-war-2014--deadliest-so-far.html?_r=0 (data dostępu: 15.05.2015) 41 Amnesty International, Syria: ‘Death everywhere’ – war crimes and human rights abuses in Aleppo, Syria, 4.05.2015, https://www.amnesty.org/en/documents/mde24/1370/2015/en/ (data dostępu: 15.05.2015). 42 S/2011/612, SC/10403, 4.10.2011 (Brazylia, Indie, Liban, Republika Południowej Afryki wstrzymały się od głosu); S/2012/77, SC/10536 4.02.2012; S/2012/538, SC/10714, 19.07.2012 (Pakistan i RPA wstrzy-mały się od głosu); S/2014/348 SC/11407 22.05.2014. 43 Zob. S/PV.6627, 4.10.2011; S/PV.6826, 30.08.2012. 44 Zob. np. S/PRST/2011/16, 3.08.2011; S/PRST/2012/20, 26.09.2012; S/PRST/2012/10, 5.04.2012; S/PRST/2013/9, 10.07.2013; w niektórych oświadczeniach podnosi się jednak kwestię ochrony cywilów, zob.: S/PRST/2012/6, 21.03.2012; S/PRST/2013/15, 2.10.2013. 45 Zob. np. A/HRC/RES/20/22, 16.07.2012, par. 5. 46 A/66/253, 21.02.2012.

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) 71

udało się przyjąć jedynie rezolucje dotyczące udzielania pomocy humanitarnej47, pro-liferacji broni chemicznej48, a także środków pokojowych w postaci monitorowania zawieszenia broni49. Były to zatem środki, które nie mogły zagrozić rządom Baszszara Asada i wykluczały możliwość zbrojnej interwencji. Nic więc dziwnego, że wobec blokady RB w literaturze i przede wszystkim wypowiedziach przedstawicieli państw zachodnich powrócono do retoryki, zgodnie z którą ewentualna interwencja, być może, byłaby nielegalna, ale na pewno byłaby uzasadniona względami humanitarnymi50. Warto jednak zaznaczyć, że podjęcie interwencji w Syrii wbrew woli RB stałoby w sprzeczności z zasadami R2P. Choć sytuacja w Syrii spełnia wstępne kryteria do zastosowania interwencji zbrojnej na gruncie koncepcji R2P, to jednak w przeciwień-stwie do Libii w przypadku Syrii mamy do czynienia ze stanowczym sprzeciwem ze strony dwóch stałych członków RB51, a organizacje regionalne nie postulowały jednoznacznie potrzeby interwencji. Szanse na to, że sytuacja w Syrii przynajmniej nie uległaby pogorszeniu, gdyby celem misji było odsunięcie Asada, były i są nikłe. Fakt, że na części obszaru syryjskiego działalność prowadzi tzw. Państwo Islamskie może dowodzić, że zwalczanie reżimu Asada mogłoby doprowadzić do przejęcia władzy przez ekstremistów, którzy dopuszczaliby się jeszcze większych zbrodni. Stąd też naruszenie zakazu użycia siły w celu interwencji w Syrii nie przyczyniłoby się do budowy trwałego pokoju w regionie.

Nie tylko w przypadku Syrii podnosi się konieczność użycia odpowiednich środków przymusu nawet wbrew woli państwa. Wystarczy podać przykłady Sudanu (Darfur), Sudanu Południowego czy Demokratycznej Republiki Konga, gdzie zginęły tysiące – a w przypadku DRK − już miliony osób cywilnych, a władze w coraz większym stopniu nieprzychylnie spoglądają na działalność misji pokojowych ONZ ustano-wionych na ich terytorium. Dodajmy jeszcze sytuację w Korei Północnej, gdzie, jak wskazują raporty ONZ, dochodzi do zbrodni przeciw ludzkości52. Podejście RB do sytuacji w tych państwach jest jednak dość konserwatywne, tzn. nastawione na szuka-nie pokojowych środków rozwiązywania sporu i wzmacnianie struktur państwowych, oraz pragmatyczne, nie widać bowiem możliwości stworzenia sił wielonarodowych, które mogłyby interweniować w tych państwach (w szczególności w KRL-D ze względu na posiadaną przez nią broń nuklearną). Pokazuje to, że rezolucja 1973 jest traktowana przez RB nie jako precedens, lecz jako wyjątek. Nie oznacza to jednak,

47 S/RES/2139, 22.02.2014. 48 S/RES/2118, 27.09.2013. 49 S/RES/2043, 21.04.2012. 50 Zob. J. Ralph, Promocja odpowiedzialności za ochronę w brytyjskiej strategii, w: E. Smolar, B. Szew -czyk (red.), Jan Karski…, op.cit., s. 205 i n. 51 Sprzeciw nie dotyczy jedynie ewentualnej interwencji zbrojnej czy nawet kwestii przekazania sytuacji w Syrii do Międzynarodowego Trybunału Karnego. Zob. jednak krytyczne uwagi na temat wykorzystania MTK przez RB w kontekście kryzysu syryjskiego w: P. Grzebyk, Testowanie Rady Bezpieczeństwa w czasach niepokoju… – działalność RB ONZ w 2014 roku, „Rocznik Strategiczny” 2014/2015, t. 20, s. 79. 52 A/HRC/25/63, 7.02.2014.

Patrycja Grzebyk72

że RB wyklucza możliwość użycia siły, by realizować cele R2P. Niemal równolegle z interwencją w Libii doszło do interwencji na Wybrzeżu Kości Słoniowej, gdzie na podstawie autoryzacji RB siły Francji, ECOWAS i UA, wspierając misję UNOCI, prowadziły działania ofensywne, żeby zmusić Laurenta Gbabgo do przekazania władzy nowo wybranemu prezydentowi Alassanemu Ouattarowi53. Choć nie należy stosować prostej analogii, trudno nie dostrzec, że i w tym przypadku można by mówić o wymuszaniu zmiany reżimu w celu ochrony ludności cywilnej. Trzeba też dodać, że tak jak w przypadku Libii przy podejmowaniu decyzji o interwencji miały znaczenie libijskie zasoby ropy, tak w przypadku WKS swoją rolę odegrała chęć zapewnienia bezpieczeństwa dostaw m.in. z kopalni uranu. W 2013 r. po konsultacji z władzami przejściowymi RB autoryzowała operację UA i Francji w Republice Środkowej Afryki, gdy wydawało się, że w państwie tym może dojść do ludobójstwa na wielką skalę54.

W stronę odpowiedzialności w czasie ochrony

Ban Ki-Moon w swoim raporcie na temat implementacji R2P podkreślił, że R2P to w istocie „ramy polityczne oparte o fundamentalne zasady prawa międzynarodowego dotyczące prewencji i odpowiedzi w stosunku do takich zbrodni jak ludobójstwo, zbrodnie wojenne, czystki etniczne i zbrodnie przeciw ludzkości”55. Można z tego wnioskować, że jako koncepcja polityczna R2P nie daje prawnego uzasadnienia jej realizacji, lecz podstawy należy szukać w istniejących normach prawa międzynarodo-wego56. Wykluczone jest więc powoływanie się na R2P, gdy nie ma podstawy prawnej do użycia siły w postaci samoobrony, zgody państwa goszczącego czy upoważnienia RB. Mimo że KNZ jako jeden z celów wymienia „popieranie i zachęcanie do posza-nowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich”57, to nie formułuje wyraźnego wyjątku od zakazu użycia siły58, na którego podstawie można by uciec się do środków zbrojnych w przypadku łamania tych praw. Z kolei niebezpieczeństwo wykorzystania R2P do uzasadniania interwencji, które w istocie są agresją, okazuje się realne, czego dowiodła m.in. interwencja w Iraku w 2003 r.59 Słusznie więc podnosi

53 S/RES/1975, 30.03.2011. 54 S/RES/2127, 5.12.2013. Również tym przypadku można by podejrzewać, że Francji głównie zale-żało na istniejących w tym kraju złożach złota, diamentów czy uranu oraz utrzymaniu swej roli w regionie, zob. B. Balcerowicz, K. Pronińska, Konflikty zbrojne, „Rocznik Strategiczny” 2013/2014, t. 19, s. 150. 55 A/66/874, par. 59. 56 Zob. D. Amnéus, Responsibility to Protect: emerging rules on humanitarian intervention?, „Global Society” 2012, t. 26, nr 2, s. 241. 57 Art. 1 ust. 3 KNZ, Dz. U. z 1947 r., nr 23, poz. 90. 58 Art. 2 ust. 4 KNZ. 59 Zob. A. J. Bellamy, The responsibility to protect and Australian foreign policy, „Australian Journal of International Affairs” 2010, t. 64, nr 4, s. 437; J. Moses, B. Bahador, T. Wright, The Iraq War and the Responsibility to Protect: Uses, abuses and consequences for the future of humanitarian intervention, „Journal of Intervention and Statebuilding” 2011, t. 5, nr 4, s. 347 i n.

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) 73

się, że R2P może być pretekstem do zmiany reżimu i do umacniania hegemonicznej roli danego państwa60.

Pojawienie się koncepcji R2P miało na celu odejście od dyskusji na temat prawa danego państwa do interweniowania na terenie innego państwa z powodów humanitar-nych na rzecz przyjęcia odpowiedzialności za ochronę ludności także innych państw przed największymi zbrodniami w świetle prawa międzynarodowego61. Nie oznaczało to jednak stworzenia nowej podstawy prawnej do użycia siły. Znaczące jest bowiem to, że nawet w przygotowanych przez Komisję Prawa Międzynarodowego artykułach, które dotyczą odpowiedzialności państw za czyny niezgodne z prawem międzynarodowym, w przypadku naruszenia norm o charakterze peremptoryjnym (niewątpliwie należy do nich zakaz ludobójstwa, zbrodni przeciw ludzkości i przynajmniej niektórych zbrodni wojennych) inne państwa przy stosowaniu przeciwśrodków nie mogą naruszyć norm dotyczących zakazu groźby i użycia siły62.

Wartością dodaną R2P jest na pewno podkreślenie zmiany w rozumieniu suwe-renności definiowanej jako kontroli na rzecz odpowiedzialności63. Suwerenność ma się wiązać przede wszystkim z obowiązkiem ochrony własnej ludności. Tym samym uznanie R2P przez członków ONZ w Dokumencie Końcowym, przyjętym na świato-wym szczycie w 2005 r., miało ukrócić dywagacje na temat możliwości traktowania przez niektóre państwa praw człowieka jako „spraw, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa” i ustalenie hierarchii między zasadą nieinterwencji a koniecznością ochrony praw człowieka z korzyścią dla tej drugiej64. To spojrzenie na suwerenność z punktu widzenia R2P wcale jej nie osłabia, lecz ją utwierdza, jak podkreślają Madeleine Albright i Richard S. Williamson65. Tak rzeczywiście jest, jeśli patrzymy na R2P jak na zestaw środków mających wzmacniać państwo. W silnym państwie, w którym obowiązują standardy rządów prawa, nie powinno dojść do takich zbrodni, jakich dotyczy R2P. Nie bez powodu raporty SG poświęcone odpowiedzialności za ochronę skupiają się na środkach dyplomatycznych, sankcjach, roli SG, a nie na interwencji.

Interwencja zbrojna uzgodniona z władzami państwa może je wzmocnić. Warto przypomnieć, że większość obecnie realizowanych operacji pokojowych ma na celu nie tylko ochronę ludności cywilnej, ale też wzmacnianie struktur państwowych.

60 Zob. S.N. MacFarlane, C.J Thielking, T.G Weiss, The responsibility to protect: is anyone interested in humanitarian intervention?, „Third World Quarterly” 2004, t. 25, s. 979. 61 The High-level Panel on Threats, Challenges and Change, A More Secure World…, op.cit., par. 201. 62 Zob. art. 50 ust. 1 lit. a przepisów dotyczących odpowiedzialności państwa za czyny niezgodne z prawem międzynarodowym (Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts), 2001 (aneks do rezolucji ZO ONZ nr 56/83, 12.12.2001) 63 C. Stahn, Responsibility…, op.cit. s. 111 i n. 64 Por. The High-level Panel on Threats, Challenges and Change, A More Secure World…, op.cit., par. 199−200. 65 Zob. M. K. Albright, R. S. Williamson, Masowe okrucieństwa w świetle Narodowej Strategii Bez-pieczeństwa, w: E. Smolar, B. Szewczyk (red.), Jan Karski…, op.cit., s. 158.

Patrycja Grzebyk74

Stworzenie w ramach MONUSCO brygad interwencyjnych pokazało, że siły operacji pokojowych mogą z powodzeniem prowadzić akcje ofensywne (choć należy zazna-czyć, że RB traktuje ten kazus jako wyjątkowy i nietworzący precedensu)66. Jednak jakie rozwiązanie przyjąć w skrajnych przypadkach, gdy państwo (jego władze) nie chce współpracować, a interwencja zbrojna wbrew jego woli wydaje się wskazana? Aby uniknąć niebezpieczeństwa wykorzystania operacji do partykularnych celów pod hasłem R2P (a przynajmniej zarzutów o takie wykorzystanie) należy stworzyć wielonarodowe siły szybkiego reagowania. Niestety, rozmowy na ten temat raczej się nie posuwają. Konieczność podjęcia wysiłku zbrojnego w sytuacji R2P dostrzegły niektóre organizacje międzynarodowe, a jedna z nich, mianowicie Unia Afrykańska, wprost przewidziała w swym statucie prawną możliwość interwencji zbrojnej w sy-tuacji objętej R2P67. Co ważne, to właśnie w organizacjach regionalnych ONZ widzi nadzieję na skuteczną interwencję, gdy odpowiedź zbrojna okaże się konieczna68.

Trzeba zaznaczyć, że wprowadzenie zasady odpowiedzialności za ochronę do Dokumentu Końcowego z 2005 r. nie obyło się bez oporu69. Toteż wszelkie nadużycia R2P ze strony poszczególnych państw jedynie osłabiają zakorzenienie się koncepcji w praktyce działań ONZ. Widząc to niebezpieczeństwo, we wrześniu 2011 r. Brazylia wystąpiła z inicjatywą „odpowiedzialności w czasie ochrony” (Responsibility while Protecting, RwP), której celem było podkreślenie, że implementacja R2P powinna być zgodna z celami i zasadami KNZ i koncentrować się na prewencji, czego znakiem miało być lepsze identyfikowanie sygnałów świadczących o tym, że do danych zbrodni może w najbliższej przyszłości dojść70. Brazylia nie kryła, że impulsem do stworzenia propono-wanej przez nią koncepcji była krytyka libijskiej operacji. Chcąc uniknąć wykorzystania R2P np. do obalania reżimów, Brazylia zaproponowała, by wszystkie działania z trzech filarów R2P były politycznie podporządkowane i stosowane chronologicznie (pod wpły-wem głosów krytyki, Brazylia zastąpiła chronologiczne na sekwencyjne). W sytuacji objętej R2P wszelkie środki pokojowe mają być wykorzystane, a przed interwencją

66 S/RES/2098, 28.03.2013. Krytyka takiego rozwiązania, zob. J. Karlsrud, The UN at war: examining the consequences of peaceenforcement mandates for the UN peacekeeping operations in the CAR, the DRC and Mali, „Third World Quarterly” 2015, t. 36, nr 1, s. 49 i n. 67 Zob. Akt Konstytuujący Unię Afrykańską z 7.11.2000, art. 4h, gdzie Unii przyznano prawo do interweniowania w państwie członkowskim na podstawie decyzji Zgromadzenia w przypadku poważnych okoliczności, a mianowicie: zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciw ludzkości. Dodatkowo protokół w sprawie poprawek z 3.02.2003 dodał jeszcze możliwość interwencji w przypadku „poważnego zagrożenia dla prawowitego porządku” (protokół nie wszedł jeszcze w życie). 68 A/66/874, par. 43. 69 Swój sprzeciw wyrażały Algieria, Białoruś, Egipt, Iran, Kuba, Pakistan, Rosja, zob. szerzej C. Stahn, Responsibility…, op.cit., s. 108. 70 A/66/551–S/2011/701, 11.11.2011. Zob. jednak uwagi Andreasa Kolba, który twierdzi, że inicjatywa brazylijska była jego zdaniem nazbyt skupiona na aspekcie zbrojnym, A. S. Kolb, The “Responsibility While Protecting”: A Recent Twist in the Evolution of the “Responsibility to Protect”, w: N. Weiß, J.-M. Thouvenin (red.), The Influence of Human Rights on International Law, Springer, Cham 2015, s. 84. Szerzej na temat RwP, zob. też: Y. Razali Kassim, The Geopolitics…, op.cit., s. 3 i n.; T. Benner, Brazil as a norm entrepreneur: the “Responsibility while Protecting” initiative, Global Public Policy Institute Working Paper, marzec 2013.

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) 75

powinna nastąpić szczegółowa analiza potencjalnych skutków, tak aby interwencją nie wyrządzić więcej szkód niż te, które ją uzasadniały. Brazylia zaproponowała, by użycie siły mogło być autoryzowane wyłącznie przez RB lub w wyjątkowych okolicznościach przez ZO zgodnie z procedurą „Zjednoczeni dla pokoju”. Autoryzacja użycia siły musi być ograniczona pod względem jej elementów prawnych, operacyjnych i czasowych, a wdrożenie środków przymusu ma być ścisłe z „literą i duchem” udzielonego mandatu. Brazylia podkreśliła również, że akcja zbrojna powinna być rozsądna, proporcjonalna i ograniczona do celów wyznaczonych przez RB, a w celu monitorowania i oceny wdrażania odpowiedzialności w czasie ochrony RB powinna przyjąć odpowiednie procedury. W razie potrzeby do obowiązków RB należy zapewnienie, by ci, którzy użyją siły, ponieśli z tego tytułu odpowiedzialność. Tak więc w istocie Brazylia pod nowym hasłem proponowała, aby na każdym etapie wdrażania R2P ściśle trzymano się zasad, które już wcześniej w ramach R2P sformułowano.

Podobnie jest z chińską propozycją „odpowiedzialnej ochrony” (Responsible Protection, RP), o której wspomina się już w literaturze, lecz jeszcze nie jest oficjalnie forsowana przez Chiny w ONZ71. Podobnie jak w przypadku brazylijskiej inicjatywy nie chodzi o podważenie koncepcji R2P, ale o taką jej implementację, jaka zgodna jest z pierwotnymi zasadami. Chiny przypominają bowiem, że trzeba pamiętać o celu R2P, którym jest ochrona niewinnych, a nie zwalczanie konkretnej opcji politycznej w danym państwie. W chińskiej propozycji podkreśla się, że autoryzacji może doko-nywać jedynie RB i zawsze należy wyczerpać wszelkie polityczne i dyplomatyczne środki. Interwencja nie może powodować jeszcze większych strat, a chroniący powinni czuć się odpowiedzialni za rekonstrukcję po interwencji. Konieczne jest wdrożenie odpowiednich mechanizmów nadzoru, oceny wyników oraz pociągnięcia do odpo-wiedzialności. Jak widać, obecnie rozwój R2P stymulowany przez państwa BRICS skupia się przede wszystkim na doskonaleniu instrumentów wspierania państw, a nie środków przymusu, czy to w postaci sankcji, czy interwencji zbrojnej72, tak aby „właściwe rzeczy robić we właściwym czasie i miejscu”73. Inną, bardziej inwazyjną interpretację R2P blokuje obecnie pewne weto ze strony Rosji czy Chin oraz ostrożność USA w odniesieniu do angażowania się w operacje zbrojne, które nie przekładają się na ich bezpośrednie interesy.

71 Zob. R. Zongze, Responsible Protection: Building a Safer World, „China International Studies” 2012, t. 34, http://www.ciis.org.cn/english/2012-06/15/content_5090912.htm (data dostępu: 15.05.2015); A. Garwood-Gowers, China’s “Responsible Protection” concept: re-interpreting the Responsibility to Protect (R2P) and military intervention for humanitarian purposes, „Asian Journal of International Law” 2015 (w druku); http://www.postwesternworld.com/2015/01/24/responsible-protection-entrepreneurship/ (data dostępu: 15.05.2015). 72 A/66/874, par. 56. 73 Ibidem, par. 53.

Patrycja Grzebyk76

Konkluzje

Krytyka interwencji libijskiej sprawiła, że nawet główni zwolennicy R2P zaczęli uważać, że koncepcja ta straciła rację bytu, przynajmniej pod względem wymiaru zbrojnego74. Być może doniesienia o upadku R2P są przedwczesne, ale faktem jest, że obecnie uwaga skupia się bardziej na wszelkiego rodzaju środkach zapobiegania zbrodniom wojennym, zbrodniom przeciw ludzkości i ludobójstwu niż na rozwoju zasad ewentualnej interwencji zbrojnej. Nie jest to jednak zjawisko negatywne. Najwidoczniej kazus Libii był potrzebny, by przypomnieć priorytety R2P i by rzeczywiście środki pokojowe, prewencja, wsparcie struktur państwowych zajęły najważniejsze miejsce w hierarchii celów ONZ75. Jeśli zaś chodzi o wymiar zbrojny, to wyniki debaty na temat implementacji R2P jasno wskazują, że nie ma zgody, by traktować R2P jako samoistną podstawę do interwencji. W każdym przypadku konieczne jest działanie zgodne z istniejącymi ograniczeniami użycia siły. R2P uwypukla bowiem kontekst użycia siły, pewne ramy polityczne, lecz nie formułuje nowych zasad prawnych doty-czących użycia siły. Tym samym R2P nie może być przesłanką do np. zmiany reżimów. Można się więc spodziewać, że RB będzie udzielała zgody na wsparcie zbrojne władz państwowych (choćby dotyczyło to dopiero co wybranych władz, jak było w Wybrzeżu Kości Słoniowej), ale nie przeciw nim lub wbrew ich woli.

Takie inicjatywy jak brazylijska „odpowiedzialność w czasie ochrony” czy chińska „odpowiedzialna ochrona” nie dążą do przeformułowania koncepcji R2P. Chodzi ra-czej o jej wzmocnienie przez podkreślenie podstawowych zasad, co do których wśród państw istniał konsensus w 2005 r. W innym przypadku R2P stałaby się synonimem agresywnej, hegemonicznej polityki, a przecież została ona stworzona w zupełnie innym celu. Miała być narzędziem pomocy ofiarom zbrodniczej działalności czy bierności swego państwa i jednocześnie powstrzymać państwa, które chciałyby wykorzystać krzywdę tych osób do osiągania swoich partykularnych celów.

The Place of Military Intervention in the Concept of Responsibility to Protect (R2P)

The paper indicates the role of military intervention in the concept of responsibility to protect and describes the conditions on which states (UN members) agreed and which must be fulfilled in order to use armed force in the name of R2P. It also points out cases in which the UN referred to R2P in order to justify military interventions (e.g., the cases of Libya and Syria). Furthermore, the article provides an assessment of the development of the concept of R2P in its military aspect, with references to

74 G. Evans, ‘The responsibility to protect: an idea whose time has come … and gone?’, „International Relations” 2008, t. 22, nr 3, s. 288 i n. 75 Por. A/66/874, par. 11.

Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P) 77

Brazilian and Chinese initiatives. The author argues that the R2P concept is still valid and useful as a description of the political environment in which the international society must react to human rights violations, but it cannot be used as the sole legal basis for military intervention, as this would be in contravention of the UN Charter.

Keywords: responsibility to protect, R2P, responsible protection, responsibility while protecting, RWP, military intervention, Libya, Syria, Ivory Coast, the Central African Republic, the right to use force, International Commission on Intervention and State Sovereignty, ICISS, United Nations Security Council Resolution 1973 (2011)

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201505

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie1

Kamila PronińskaUniwersytet Warszawski

Celem artykułu jest zbadanie powiązań między wyzwaniami związanymi z zapew-nieniem bezpieczeństwa energetycznego państw Zachodu w zmieniających się po zimnej wojnie uwarunkowaniach politycznych i rynkowych a prowadzonymi przez te państwa interwencjami zbrojnymi. W artykule przyjęto założenie, że percepcja bezpie-czeństwa energetycznego w danym kontekście rynku energetycznego może wpływać na angażowanie się w konflikty zbrojne w regionach zasobnych w surowce. Stawiane są zatem pytania o dynamikę wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego po zimnej wojnie z perspektywy Zachodu oraz o to, na ile trzy interwencje zbrojne prowadzane kolektywnie przez Zachód: I wojna w Zatoce Perskiej, interwencja w Iraku i Libii, były motywowane czynnikami energetycznymi. W tym kontekście stawiane jest także pytanie, na ile interwencje Zachodu podejmowane po zimnej wojnie mogą być osadzone w głównych nurtach badań nad wojnami surowcowymi.

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo energetyczne, rynek ropy naftowej, „klątwa surowcowa”, wojny surowcowe, pozimnowojenne interwencje Zachodu, wojna w Libii, wojna w Iraku

1. Wprowadzenie

Bezpośrednio po zakończeniu zimnej wojny trendy na rynku ropy naftowej, określanego mianem rynku kupującego z racji wzrostu podaży oraz stosunkowo niskich cen, zdawały się sprzyjać państwom Zachodu. Zachód2 − jako największy światowy konsument i zarazem importer energii − mimo korzystnych trendów ryn-kowych pozostawał pod wpływem kryzysów naftowych poprzednich dekad. Kryzysy te w ogromnym stopniu ukształtowały percepcję bezpieczeństwa energetycznego uzależnionych od importu państw OECD, a także wpłynęły na instrumentarium dzia-łań podejmowanych w celu zapewnienia stabilnych dostaw. Jednak Zachód szybko

Kamila Pronińska – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski. 1 Artykuł przygotowano w ramach realizacji projektu Wojny Zachodu. Przyczyny, uwarunkowania, przebieg i następstwa wojskowych interwencji państw zachodnich w okresie pozimnowojennym, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie umowy UMO-2012/07/B/HS5/03783. 2 Zachód jest szeroko rozumiany, na potrzeby tego artykułu, jako państwa członkowskie Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) i Międzynarodowej Agencji Energii (IEA).

Kamila Pronińska80

stanął przed zupełnie nowymi wyzwaniami w obszarze zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego. Wiązało się to m.in. z rosnącą konkurencją w dostępie do ropy i gazu ze strony państw spoza OECD, obawami o zmniejszenie się światowej podaży, a także znaczącymi fluktuacjami cen ropy.

Bezpieczeństwo energetyczne stało się jednym z najważniejszych punktów od-niesienia w narodowych strategiach bezpieczeństwa, a wzrost zainteresowania tym obszarem, tak na gruncie nauki akademickiej, jak i praktyki politycznej państw, może być tylko porównywany z okresem bezpośrednio po kryzysie 1973 r. Mając na względzie, z jednej strony, wzrost znaczenia problematyki energetycznej w debatach nad bezpieczeństwem, a z drugiej przeprowadzane interwencje zbrojne w regionach wrażliwych z perspektywy bezpieczeństwa dostaw ropy i gazu, zasadne jest stawianie pytania badawczego o surowcowy wymiar tych interwencji3.

Celem artykułu jest zbadanie, czy istnieją powiązania między wyzwaniami łączą-cymi się z zapewnieniem bezpieczeństwa energetycznego państw Zachodu w nowych uwarunkowaniach politycznych i rynkowych po zimnej wojnie a prowadzonymi przez te państwa interwencjami zbrojnymi. Przyjmując założenie, że percepcja wyzwań jest punktem wyjścia formułowania strategii bezpieczeństwa energetycznego, a kontekst rynku energetycznego i stosunków w sferze energetycznej może wpływać na angażo-wanie się w konflikty zbrojne, stawiane są dwa podstawowe pytania badawcze: jaka była dynamika wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego po zimnej wojnie z perspektywy Zachodu; oraz na ile interwencje zbrojne prowadzone kolektywnie przez Zachód po zimnej wojnie były motywowane czynnikami surowcowo-energetycznymi. W tym kontekście zadawane jest też pytanie, na ile interwencje te można uznać za tzw. wojny surowcowe, i tym samym osadzone w nurcie badań nad tymi wojnami.

W artykule zaprezentowano wyniki cząstkowych badań w odnośnym obszarze, realizowanych w ramach projektu badawczego Wojny Zachodu po zimnej wojnie.

2. Wyzwania bezpieczeństwa energetycznego państw Zachodu po zimnej wojnie

Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego, tj. stabilnych dostaw energii po osiągalnych cenach4, wymaga dostosowywania się do dynamicznie zmieniających się

3 Interwencje Zachodu, o których traktuje niniejszy artykuł, obejmują wyłącznie kolektywne działania zbrojne, w których Zachód jest wykonawcą operacji peace-enforcement lub siłą interweniującą zbrojnie w konflikcie, podejmowane pod auspicjami organizacji międzynarodowych (UE, NATO, ONZ) lub na bazie działań powoływanych ad hoc koalicji chętnych. Ponieważ artykuł odnosi się do problematyki bezpieczeństwa energetycznego, spośród wszystkich interwencji spełniających wskazane kryteria wybrano te, które spełniały dodatkowy warunek, mianowicie znaczenie państwa, w którym dokonano interwencji dla światowego rynku ropy i/lub gazu. 4 Na potrzeby artykułu przyjęto najbardziej ogólną z definicji bezpieczeństwa energetycznego. W li-teraturze występuje wiele różnych ujęć definicyjnych. Szerzej, zob. Ch. Winzer, Conceptualizing energy secu rity, „Energy Policy” 2012, nr 46, s. 36−48.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 81

uwarunkowań rynkowych, technologicznych, jak również geopolitycznych. W ciągu niecałych 20 lat od zakończenia zimnej wojny zmieniały się trendy popytowo-podażowe, pozycja Zachodu jako głównego odbiorcy eksportowanych przez niezachodni świat węglowodorów, rola poszczególnych ośrodków produkcji, a także rola różnych noś-ników energii. Sektor i rynek ulegały też przemianom w związku z rozwojem nowych technologii produkcji i transportu surowców oraz energii. Wszystkie te czynniki w po-łączeniu z politycznymi, militarnymi, ekonomicznymi, społecznymi czy ekologicznymi zmianami w sferze bezpieczeństwa międzynarodowego kształtowały wyzwania dla bezpieczeństwa energetycznego Zachodu. Oddziaływały one tym samym na percepcję zagrożeń i strategie bezpieczeństwa.

Uwzględniając rolę, jaką węglowodory odgrywają w światowym bilansie ener-getycznym (57% światowej konsumpcji energii przypada na ropę i gaz), a zwłaszcza w gospodarkach państw OECD (udział ropy i gazu wynosi 63%5), zrozumiałe jest, że uwaga Zachodu koncentruje się na problemie dużej zależności od importu. Większość światowego importu ropy i gazu przypada właśnie na państwa OECD, mimo że od 2008 r. nie są już one największym konsumentem energii na świecie6. Podobnie, nie odpowiadają za większość przyrostu popytu na energię. Największy udział w produkcji i eksporcie ropy ma Bliski Wschód, na który przypada: 47,9% udokumentowanych światowych rezerw i 32% produkcji ropy. Państwa Zatoki Perskiej stanowią główny trzon kartelu OPEC, który odpowiada za 42% światowej produkcji ropy, a przypada nań 71% światowych rezerw7. Zarówno pozycja rynkowa OECD, jak i OPEC zmieniały się pod wpływem obserwowanych w ostatnich dekadach trendów popytowo-podażowych oraz technologicznych.

Charakterystyka zjawisk, które dominowały w percepcji zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego Zachodu w danych uwarunkowaniach światowego rynku, stanowi punkt wyjścia analizy związków między bezpieczeństwem energetycznym a interwen-cjami zbrojnymi w regionach produkcji. W analizie tej przyjmuje się trzy podstawowe założenia: (1) kontekst energetyczny, czyli dany kształt rynku energetycznego, stan stosunków między eksporterami a importerami, trendy popytowo-podażowe, ceny, konflikty zbrojne, klęski żywiołowe w regionach produkcji, ma podstawowe zna-czenie dla kształtowania percepcji bezpieczeństwa energetycznego (w tym poczucia zagrożeń); (2) kontekst wpływa silnie na skłonność państw do korzystania z różnych instrumentów polityki energetycznej, o charakterze mniej lub bardziej kooperatywnym; (3) możliwości efektywnego oddziaływania państw w stosunkach energetycznych są warunkowane czynnikami o charakterze geopolitycznym (kontekst strategiczny), w tym danym układem sił w systemie międzynarodowym, na poziomie globalnym i regionalnym.

5 Dane za 2013 r.: BP Statistical Review of World Energy 2014, BP, London 2014. 6 W 2008 r. udział państw OECD w światowej konsumpcji spadł do 49%; w 2013 r. wynosił 43,5%, ibidem. 7 Dane za rok 2013 za: ibidem.

Kamila Pronińska82

Mimo iż od lat 70. udało się zmniejszyć udział ropy w całkowitej konsumpcji energii, to uzależnienie gospodarek zachodnich od importowanej ropy jest nadal bardzo duże. Strategiczne znaczenie tego surowca dla wysoko rozwiniętego świata sprawia, że ponosi on spore koszty ekonomiczne i polityczne owego uzależnienia. W sensie ekonomicznym ceny ropy są niezmiernie ważne dla kondycji światowej gospodarki. Jednakże koszty uzależnienia od importowanej ropy można również rozumieć szerzej. Jak zauważa Peter Hain: „koszty zapewniania bezpieczeństwa w naszym obecnym systemie energetycznym są ogromne, a ponoszone są w bardzo dużej mierze przez USA”8. Hain myśli nie o uzależnieniu Zachodu od fluktuacji cen ropy stanowią-cych obciążenie dla gospodarek, ale o kosztach zapewnienia stabilności na Bliskim Wschodzie i zabezpieczenia (czasami z wykorzystaniem środków militarnych) dostaw bliskowschodniej ropy.

Konieczność utrzymywania obecności wojskowej w regionach kluczowych dla światowego rynku naftowego – czy to w formie obecności marynarki wojennej, sił zabezpieczających rurociągi lub inne instalacje naftowe, utrzymywania stałych baz wojskowych, czy to w skrajnych sytuacjach prowadzenia interwencji zbrojnej – przez analityków jest określane mianem militaryzacji polityki energetycznej9. W latach 80. jej doktrynalnym wyrazem stała się proklamowana przez prezydenta Jimmy’ego Cartera doktryna. Jednak zaangażowanie militarne jest skrajnym instrumentem zapewnienia bezpieczeństwa dostaw. Jak pokazały doświadczenia kryzysów naftowych, państwa importerzy w pierwszej kolejności podejmowały działania na rzecz zmniejszenia uzależnienia od niestabilnych i konfliktogennych regionów produkcji. Importerzy decydowali się na kosztowne inwestycje w rozwijanie produkcji nie tam, gdzie znaj-dowały się złoża najtańsze w eksploatacji oraz największe, ale tam, gdzie złoża były mniej zasobne, a koszty wydobycie − wysokie.

Na początku lat 90. rynek ropy charakteryzował się niskimi cenami, a także otwarciem nowych możliwości importowych, co wiązało się z rozwojem produkcji na Morzu Północnym, a w późniejszym okresie z upadkiem ZSRR i uwolnieniem eksportu rosyjskiego oraz kaspijskiego. Świat wysoko rozwinięty wkroczył też w ko-lejną falę efektywności energetycznej, co oznaczało zmniejszanie silnej korelacji między wzrostem gospodarczym a wzrostem konsumpcji energii. W tym okresie rynek ropy określano jako rynek kupującego, a więc to eksporterzy zabiegali o rynki zbytu oraz potwierdzanie swej wiarygodności. Z perspektywy OPEC wzrost konku-rencji oznaczał ograniczenie dominującej roli kartelu na rynku naftowym. Większa otwartość na zagraniczne inwestycje oznaczała zwiększenie dostępu do surowców i zmniejszanie kontroli państw surowcowych nad przemysłem naftowym na rzecz

8 P. Hain, Energy security, „The RUSI Journal” 2002, t. 147, nr 2, s. 34−36. 9 D. Moran, J.A. Russell, The militarization of energy security, „Strategic Insights” 2008, t. 7, nr 1; A. Myers Jaffe, R. Soligo, Militarization of Energy: Geopolitical Threats to the Global Energy System, Working Paper Energy Forum James A. Baker III, maj 2008; N. Satori, The Militarization of Energy: A Sustainable Challenge for the EU?, Chatham House European Security and Defence Forum Workshop, 11.11.2011.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 83

współpracy z nim10. W uwarunkowaniach takiego właśnie rynku wybuchła I wojna w Zatoce Perskiej, w którą Zachód zaangażował się w charakterze sił interwencyjnych.

Trendy popytowe zaczęły się zmieniać na przełomie XX i XXI w., gdy dynamicznie rozwijające się gospodarki spoza OECD stawały się importerami netto węglo wodorów, a ich zapotrzebowanie na ropę i gaz gwałtownie rosło. Państwa OECD stanęły w obliczu rosnącej konkurencji o dostęp do ropy, gazu i tras ich transportu. Towarzyszące tym przemianom znaczne fluktuacje cen ropy i kolejne szoki cenowe sprawiały, że bezpie-czeństwo dostaw i problem zależności importowych ponownie znalazły się w centrum zainteresowania państw Zachodu. Strategie bezpieczeństwa energetycznego w czasie, kiedy Zachód rozpoczął „wojnę z terroryzmem”, były efektem wzrastających obaw przed rosnącym obciążeniem gospodarek kosztami importu ropy przy jednoczesnym znacznym transferze bogactwa do regionów jej produkcji, a także przed ograniczeniem możliwości produkcyjnych i transportowych. Nastroje świata zachodniego najlepiej oddają słowa raportu IEA z 2008 r.: „Światowy system energetyczny znajduje się na rozdrożu. Współczesne globalne trendy podaży i konsumpcji energii są całkowi-cie niezrównoważone”11. Spadek wolnych mocy produkcyjnych i niewystarczający poziom inwestycji w sektorze eksploracji i produkcji ropy oraz gazu, w połączeniu z rewitalizacją koncepcji peak-oil12, sprawiły, że rynek gwałtownie reagował na wszelkie zaburzenia dostaw (wywołane strajkami, klęskami żywiołowymi, atakami terrorystycznymi, czy działaniami zbrojnymi). Wojna w Iraku w 2003 r., jako główny obok Afganistanu front „wojny z terroryzmem”, wybuchła w sytuacji narastających obaw o zabezpieczenie dostaw importowanej ropy i rosnących jej cen. Sama jednak przyczyniła się do kolejnych szoków cenowych. Tendencja ta utrzymywała się do kryzysu finansowego w 2008 r., kiedy zaczął spadać popyt i ceny węglowodorów13.

Wysokie ceny oraz towarzyszące im obawy o bezpieczeństwo energetyczne sprzy-jały rozwojowi technologicznemu i inwestycjom w droższe technologie produkcji wę-glowodorów (szelfowych, niekonwencjonalnych) i transportu (rozwój LNG). Sprzyjały także dywersyfikowaniu bilansu energetycznego (dynamiczny rozwój energetyki odnawialnej). Działania te przyniosły pewne efekty i dalsze przeobrażenia rynku. Jednak podstawowym problemem wciąż było uzależnienie od zewnętrznych dostaw-ców. Strajki w sektorze wydobywczym, zawirowania polityczne, czego kulminacją była fala arabskich rewolucji i konflikty zbrojne w Afryce i na Bliskim Wschodzie, sprawiały, że pytania o metody zwiększenia bezpieczeństwa dostaw stały się ważną częścią debat politycznych i naukowych.

10 E.L. Morse, A new political economy of oil?, „Journal of International Affairs” 1999, t. 53, nr 1, s. 1−29. 11 IEA, World Energy Outlook 2008, OECD/IEA, Paris 2008, s. 37. 12 Teza, że po okresie wzrostu światowa produkcja paliw węglowodorowych osiągnie szczyt, a następnie będzie spadać aż do całkowitego wyczerpania się rezerw, po raz pierwszy wyłożona w: M. King Hubbert, Energy and Power. A Scientific American Book, W. H. Freeman & Co., San Francisco 1971, s. 39. 13 Według notowań NYMEX w lipcu 2008 r. cena ropy osiągnęła rekord 147 USD/b, ale już od końca września ceny zaczęły spadać poniżej 100 USD/b. W grudniu wyniosły niewiele ponad 40 USD. W ciągu zatem zaledwie 4 miesięcy ceny spadły o blisko trzy czwarte.

Kamila Pronińska84

Kryzys finansowy, który uderzył w wysoko rozwinięte państwa Zachodu, oraz rozwój rynku rynku LNG oraz amerykańskiej produkcji niekonwencjonalnych węglo -wodorów doprowadziły w kolejnej dekadzie XXI w. do nadpodaży ropy i gazu. W kon-sekwencji po wzroście cen ropy do średniego poziomu powyżej 100 USD/b w 2011 r. (a zatem roku fali arabskich rewolucji i interwencji Zachodu w Libii) – średnia ta utrzymywała się do połowy 2014 r. – cena ropy zaczęła odnotowywać istotne spadki na światowych giełdach. W marcu 2015 r. baryłka ropy Brent kosztowała poniżej 50 USD, a zatem miała najniższą cenę od 6 lat. Ponownie rozpoczęła się walka o rynki zbytu. Nowością stała się zamiana ról na globalnym rynku. USA z największego światowego importera ropy i gazu stały się największym producentem obu tych surowców.

3. Współczesne konflikty surowcowe – główne ujęcia badawcze

Narodowa Rada Wywiadu USA w analizie ryzyka wybuchu międzynarodowego konfliktu zbrojnego przed 2030 r. wskazuje konflikty o surowce jako jeden z trzech najbardziej prawdopodobnych scenariuszy wysokiego ryzyka14. Wśród czynników skłaniających do wszczynania konfliktów surowcowych wymienia zwiększającą się konsumpcję i spadającą podaż surowców naturalnych. Badacze problematyki konfliktów zbrojnych również wskazują, że takie surowce jak ropa naftowa czy cenne minerały zwiększają prawdopodobieństwo wojen. W istocie konflikty surowcowe są nieodłącz-nym zjawiskiem w stosunkach międzynarodowych i środowisku bezpieczeństwa. Nie są także zjawiskiem nowym15. Przez całe stulecia państwa organizowały wyprawy i toczyły wojny celem zdobycia dostępu do cennych kruszców.

Obserwowany w XX w. wzrost znaczenia ropy, czy szerzej węglowodorów, dla gospodarki oraz bezpieczeństwa − zarówno w sensie bezpieczeństwa ekonomicznego, jak i militarnego – sprawił, że zmieniła się strategiczna rola regionów obfitujących w te surowce. Część z nich zaczęła dynamicznie się rozwijać, podczas gdy inne stały się polem rywalizacji surowcowej i wojen. Na gruncie badań nad bezpieczeństwem wzrosło zainteresowanie problematyką konfliktów surowcowych oraz wpływu odkryć ropy na rozwój gospodarczy państw, dobrobyt obywateli, procesy demokratyczne. W badaniach wykazano istnienie wielu związków między surowcami a konfliktami zbrojnymi oraz zjawiskami ekonomiczno-politycznymi zachodzącymi w danym pań-stwie16. We wszystkich wskazanych odniesieniach silną pozycję w literaturze zajęła

14 Za: R. Reuveny, K. Barbieri, On the effect of natural resources on interstate conflicts, „Progress in Physical Geography” 2014, t. 38, nr 6, s. 786. 15 R. Findlay, K. O’Rourke, Power and Plenty: Trade, War and the World Economy in the Second Millennium, Princeton University Press, Princeton−Woodstock 2007. 16 P. Collier, A. Hoffler, Greed and Grievance in Civil War, „Oxford Economic Papers” 2004, nr 56; H. Fjelde, Buying peace? Oil wealth, corruption, and civil war, 1985−99, „Journal of Peace Research” 2009, t. 46, nr 2, s. 199−218; M.L. Ross, How do natural resources influence civil war? Evidence from thirteen cases, „International Organization” 2004, t. 58, nr 1, s. 35−67.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 85

koncepcja klątwy surowcowej17, rozwijana w ramach dwóch głównych nurtów badań powiązań między surowcami a konfliktami, tj. geopolitycznego i ekonomii politycz-nej konfliktów zbrojnych. Badania te koncentrują się na analizie powiązań między obfitością surowców a: (1) spowolnionym wzrostem gospodarczym i kształtowaniem uzależnienia gospodarek od eksportu surowca, (2) wybuchem konfliktów zbrojnych, (3) utrzymywaniem niedemokratycznych reżimów. Wyodrębnienie trzech wymiarów powiązań ma uzasadnienie analityczne, lecz w praktyce płaszczyzny te nachodzą na siebie, co może prowadzić do wybuchu konfliktów. W rzeczywistości o tym, czy dane państwo staje się obszarem konfliktu surowcowego, decyduje wiele czynników na-tury ekonomicznej, politycznej, społecznej i militarnej18. Tego rodzaju efekt synergii zaobserwować można zwłaszcza na Bliskim Wschodzie.

W nurcie ekonomii politycznej konfliktów badacze koncentrują się na zjawisku strukturalnych problemów gospodarczych (np. tzw. choroby holenderskiej, korup-cjogenności, silnych dysproporcji ekonomicznych, niedorozwoju innych sektorów czy wysokiego udziału własności państwowej), jakie pociąga za sobą utrzymywanie dużego uzależnienia od dochodów z eksportu surowców w państwach naftowych. Te właśnie czynniki mogą być katalizatorem konfliktów19. Badania utrzymane w tym nurcie, stanowiące zarazem ważny punkt odniesienia w późniejszych pracach nad powiązaniami między zasobnością surowców a podatnością państw na wybuch wojen, prowadzili w latach 90. Paul Collier i Anke Hoffler. Stawiają oni tezę, iż największe ryzyko wybuchu wojen domowych niosą ze sobą nie podziały etniczne, ale bogactwo surowcowe, tj. uzależnienie PKB od eksportu surowców20. Uznanie, że problemy strukturalne państw naftowych czynią je podatniejszymi na wybuch konfliktów zbroj-nych, odnosi się do politycznego wymiaru klątwy surowcowej, przez który zazwyczaj rozumie się także powiązania między surowcami a utrzymywaniem się autorytarnych władz21, słabością instytucji państwowych i elit niechętnych reformowaniu systemu,

17 T.L. Karl, The Paradox of Plenty, University of California Press, Berkeley 1997; R.M. Auty, Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis, Routledge, New York 1993; M.L. Ross, The Natural Resource Curse: How Wealth Can Make You Poor, w: I. Bannion, P. Collier (red.), Natural Resources and Violent Conflict: Options and Actions, The World Bank, Washington D.C. 2003. 18 Badania ilościowe wskazują, że większość współczesnych konfliktów toczy się przede wszystkim przy udziale państw charakteryzujących się niedemokratycznymi systemami politycznymi, niskimi standardami ochrony praw człowieka, słabymi wskaźnikami gospodarczymi, niskim wskaźnikiem HDI oraz uzależnieniem od eksportu surowców. M. Renner, The Anatomy of Resource Wars, Worldwatch Paper nr 162, październik 2002, s. 16. 19 R. Auty, Sustaining…, op.cit.; R. Auty, Resource Abundance and Economic Development, Oxford University Press, Oxford 2001; T.L. Karl, The Paradox …, op.cit.; M.L. Ross, The political economy of the resource curse, „World Politics” 1999, t. 1, nr 51, s. 297−322. 20 P. Collier, Economic Causes of Civil Conflict and Their Implications for Policy, Word Bank, Washington D.C. 2000. 21 W większości opracowań badacze są zgodni, że niedemokratyczny system władzy w państwach naftowych jest m.in. wynikiem polityki fiskalnej wysokich wydatków publicznych i utrzymywania struktur patronackich dla stabilizowania władzy, zob.: J.D. Colgan, Oil, domestic politics, and international conflict, „Energy Research & Social Science” 2014, t. 1, s. 199−200. Karl wskazuje, że państwo naftowe kształtuje swą

Kamila Pronińska86

występowaniem napięć społecznych związanych z degradacją środowiska w regionach produkcji ropy czy niesprawiedliwą dystrybucją zysków.

W nurcie geopolitycznym badacze wychodzą z założenia o strategicznej wadze surowców, których nierównomierne rozmieszczenie sprawia, że stają się one przed-miotem rywalizacji międzynarodowych oraz konfliktów zbrojnych. Szczególną uwagę zawraca się na państwa naftowe, ponieważ ropa „nie jest po prostu surowcem jednym z wielu […] jest surowcem geostrategicznej wagi […] definiuje naszą cywilizację i cywilizacje XX i XXI wieku”22. Analizując w tym duchu potencjał konfliktogenny ropy naftowej, Michael Kleare wskazuje na istnienie trzech regionów zapalnych, w których obfitość surowców i nieuregulowane granice sprawiają, że są one podatne na tego rodzaju konflikty zbrojne. Owe regiony to Zatoka Perska, Morze Kaspijskie oraz Morze Południowochińskie. Amerykański badacz twierdzi, że konflikty „o cenne surowce, z którymi wiąże się władza i dobrobyt” stają się coraz ważniejszym czyn-nikiem oddziałującym na stosunki międzynarodowe; „często przemieszane z anta-gonizmami o podłożu etnicznym, religijnym czy plemiennym, konflikty te niosą ze sobą poważne i coraz większe zagrożenie dla pokoju i stabilności w wielu regionach świata”23. Analitycy tego nurtu koncentrują się na międzynarodowej rywalizacji o dostęp do zasobów, tras transportu oraz zysków. Rywalizacja ta może odbywać się z wykorzystaniem środków militarnych24. Rozważane są dwa podstawowe scenariusze konfliktów zbrojnych w tym kontekście: po pierwsze, atak zbrojny przeprowadzony przez silniejsze państwo importera na słabsze państwo naftowe jako odpowiedź na pogłębiający się brak surowców (resource scarcity conflict), po drugie, konflikt zbrojny między największymi importerami jako przejaw walki o dostęp lub kontrolę nad surowcami, szlakami transportu25. Rywalizacja między importerami może też po-średnio przyczynić się do wybuchu konfliktu poprzez wzrost niestabilności i słabości struktur państwa-eksportera, które zwiększają jego podatność na przewroty polityczne i surowcowe konflikty zbrojne26.

pozycję międzynarodową w oparciu o dochody z eksportu ropy, zob. T.L. Karl, The perils of the petro-state: reflections on the paradox of plenty, „Journal of International Affairs” 1999, t. 53, nr 1. 22 S. Negut, M.C. Neacsu, L.B. Vlad, The geopolitics of strategic energy resources. Strategic energetic resources, „Strategic Impact (Impact Strategic)” 2007, nr 1, s. 18. 23 M. Klare, Resource Wars: The New Landscape of Global Conflict, Hendy Holt and Company, New York 2001. 24 D. Moran, J.A. Russel The militarization…, op.cit. 25 M. Klare, Resource…, op. cit.; D. Moran, J.A. Russel The militarization…, op.cit. Nicolo Sartori oraz David Victor, odnosząc się do obu tych scenariuszy w dwóch odrębnych pracach, słusznie uznają, że dotychczas zabezpieczenie dostępu do ropy i gazu zapewniał rynek, a analizy wskazujące na rosnące wy-korzystywanie w tym celu środków militarnych są przejawem hiperpesymizmu. Nie wykluczają oni jednak użycia środków militarnych do zmierzenia się z niektórymi wyzwaniami bezpieczeństwa energetycznego (jak ataki terrorystyczne, pirackie, konflikty zbrojne w miejscach produkcji itp.), zob. D.G. Victor, What Resource Was?, „The National Interest”, listopad 2007; N. Sartori, The Militarization of Energy: A Sustainable Challenge for the EU?, European Security and Defence Forum, Chatham House, 11.11.2010, s. 12–13. 26 N. Melvin, R. de Koning, Resoources and armed conflict, „SIPRI Yearbook 2011: Arma ments, Di sar mament and International Security”, Oxford University Press, Oxford 2011, s. 42.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 87

Dynamiczny rozwój badań nad konfliktami surowcowymi przypadł na lata po zakończeniu zimnej wojny, co wiązało się z nowymi tendencjami obserwowanymi w toczących się konfliktach zbrojnych. Mary Kaldor i Basker Vashee, wprowadzając pojęcie „nowych wojen”, wskazywali, że w odróżnieniu od „starych” większość konfliktów pozimnowojennych była determinowana nie czynnikami geopolitycznymi, ale ekonomicznymi. Silniej niż w przeszłości konflikty te podlegały prywatyzacji i komercjalizacji, co często wiązało się z instrumentalizacją surowców. Wraz z ma-lejącym wsparciem finansowym stron konfliktów przez mocarstwa zaangażowane w dwublokową rywalizację strony walczące musiały poszukiwać nowych źródeł dochodów, aby finansować działania zbrojne. Surowce, zwłaszcza te, które dawało się w stosunkowo łatwo wydobyć i sprzedać na czarnym rynku (lootable resources)27, stały się kluczowym źródłem finansowania działań zbrojnych.

Na podstawie wymienionych głównych nurtów badań można wskazać trzy pod-stawowe płaszczyzny powiązań między konfliktami zbrojnymi a surowcami energe-tycznymi. Po pierwsze, surowce energetyczne mogą być źródłem konfliktu zbrojnego. Po drugie, mogą stać się ważnym źródłem finansowania działań zbrojnych. Po trzecie, surowce, a dokładniej infrastruktura służąca ich wydobyciu i transportowi, mogą stać się narzędziem w konflikcie zbrojnym i integralną częścią strategii wojennej. Koncentrując się wyłącznie na pierwszym powiązaniu, należy wyodrębnić specjalną grupę konfliktów zbrojnych w państwach naftowych. Owe konflikty wynikają z dłu-goterminowych relacji, jakie kształtują się między władzą państwową a koncernami naftowymi. Powiązania te mogą przynieść poważne szkody lokalnym społecznościom. W takich uwarunkowaniach następuje rekonfiguracja formacji społecznych: powstają nowe aktywne ruchy, które mogą sięgnąć po walkę zbrojną. Celem w takim konflik-cie jest wywalczenie udziału w zyskach i kontroli nad sektorem naftowym, a czasem dążenie do uniezależnienia prowincji bogatej w surowce28.

Jeśli państwo lub koalicja państw trzecich interweniuje zbrojnie w państwach naftowych, to może ingerować w rozgrywający się już konflikt surowcowy albo inny (np. celem ochrony własnych interesów zagrożonych w warunkach działań zbrojnych − czy przez spadek produkcji w regionie konfliktu, niemożność realizacji kontraktów, znaczne fluktuacje cen ropy, czy przez blokowanie strategicznie ważnej infrastruktury eksportowej), może też być jego inicjatorem. Badania empiryczne nad motywacjami interwentów prowadzone przez Vincenza Bove’a, Kristiana Gleditscha oraz Petrosa Sekerisa wskazują, że prawdopodobieństwo interwencji strony trzeciej zwiększa się, gdy w państwie pogrążonym w konflikcie zbrojnym znajdują się znaczące zasoby surowców, a udział tego państwa w rynku jest odpowiednio wysoki. Interwencje

27 P. Le Billon, The political ecology of war: natural resources and armed conflicts, „Political Geography” 2001, nr 20, s. 569−570. 28 Wskazuje się również, że prawdopodobieństwo secesji wzrasta, kiedy podmioty zewnętrzne eksploa-tujące „lokalne” surowce nie dzielą się dochodami z lokalną społecznością lub społeczność ta ponosi koszty związane z wywłaszczeniami, degradacją środowiska życia; ibidem, s. 574.

Kamila Pronińska88

przeprowadzane są przez siły państwa trzeciego lub w postaci outsourcingu siły zbrojnej, zwłaszcza w sytuacji przejęcia kontroli nad ośrodkami wydobywczymi przez ugrupowania zbrojne29. Często łączy się to z dążeniem do obrony dotychczasowego modelu podziału zysków30.

4. Interwencje zbrojne Zachodu jako przejaw militaryzacji polityki energetycznej?

Spośród wszystkich pozimnowojennych interwencji zbrojnych dokonanych przez Zachód – działający kolektywnie pod auspicjami organizacji międzynarodowej lub ad hoc w formie tzw. koalicji chętnych – trzy nastąpiły w regionach ważnych dla glo-balnego rynku energetycznego: I wojna w Zatoce (operacja Desert Storm z 1991 r.), II wojna w Zatoce (operacja Iraqi Freedom z 2003 r.), interwencja w Libii (operacja Unified Protector z 2011 r.). Teza o surowcowym podłożu interwencji w tych regionach była rozpowszechniana przez autorów tekstów publikowanych w opiniotwórczych periodykach publicystycznych i serwisach internetowych31. Naturalne wydawało się skojarzenie, że skoro Zachód podejmuje interwencję zbrojoną w regionie produkcji węglowodorów, to w tej wojnie „musi chodzić o ropę”. W istocie analiza wszyst-kich trzech interwencji wskazuje, że, po pierwsze, w danym momencie zupełnie różne były uwarunkowania światowego rynku energetycznego i tym samym sytua-cja energetyczna państw interwentów. Po drugie, skutki tych interwencji dla rynku energetycznego oraz państw interwentów w tym kontekście były skrajnie odmienne. W hierarchii motywacji i rzeczywistych celów danej interwencji czynnik surowcowy także zajmował różne pozycje.

Niewątpliwie czynnikiem łączącym wspomniane trzy interwencje jest zasobność energetyczna odpowiednio Kuwejtu, Iraku i Libii. Wszystkie te państwa naftowe są zarazem członkami OPEC i w danym okresie odgrywały ważną rolę w regionalnym układzie sił. Ich rola na światowym rynku ropy oraz dla państw Zachodu była jednak różna, mogła też ulec istotnej zmianie wskutek konfliktu zbrojnego.

Kuwejt, który stał się przedmiotem „podręcznikowej agresji” ze strony Iraku w 1990 r., miał znaczące udokumentowane rezerwy ropy (w 1990 r. kontrolował 9,4% światowych rezerw i 15% rezerw bliskowschodnich) i zapewniał 8,5% blisko-wschodniej produkcji32. Jako piąty największy producent w Zatoce Perskiej (z pro-

29 Ibidem, s. 575 30 T. Gylfason, The international economics of natural resources and growth, „Minerals & Energy – Raw Materials Report” 2005, t. 20, nr 2, s. 5. 31 Np. T.L. Friedman, A war for oil, „The New York Times” z 5.01.2003; Y. Sadowski, No war for whose oil?, „Le Monde Diplomatique”, kwiecień 2003; A. Nafeez, Iraq invasion was about oil, „The Guardian” z 20.03.2014; T. Macalister, Libya. So, was this a war for oil?, „The Guardian” z 2.09.2011; P. Escobar, Endgame: divide, rule and get the oil, „Asia Times” z 25.03.2011. 32 Dane: BP…, op. cit.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 89

dukcją na poziomie 1,6 mln b/d33) zajmował ważne miejsce na mapie energetycznej. Równocześnie sam agresor (pogrążony w problemach gospodarczych) spełniał ważną funkcję w łańcuchu dostaw ropy i regionalnym układzie sił. Panowanie Iraku nad Kuwejtem oznaczałoby uzyskanie strategicznej przewagi w regionie i zdecydowanie większej kontroli nad światowym rynkiem ropy. Analiza motywacji Saddama Husajna34 oraz korzyści, jakie osiągnąłby Irak z udanej okupacji Kuwejtu, wskazuje, że agresja ta była pierwszym po zimnej wojnie konfliktem surowcowym. Mieściła się ona w te-oretycznych ramach ekonomii politycznej konfliktów zbrojnych – uzależnienie Iraku od dochodów z rynku ropy przy kształtowaniu się niekorzystnych dla eksporterów trendów cenowych groziło pogłębianiem się problemów gospodarczych, narastaniem niezadowolenia społecznego i mogło zagrażać reżimowi35. Zgodnie z twierdzeniami przedstawicieli nurtu geopolitycznego motywacją Husajna była zmiana układu sił w regionie, co wiązało się z przejęciem kontroli nad znaczącymi rezerwami ropy i zwiększeniem możliwości projekcji siły Iraku. Po aneksji Kuwejtu Irak kontrolo-wałby 30% udokumentowanych rezerw ropy znajdujących się na Bliskim Wschodzie i 20% światowych rezerw. Do tego uzyskałby większy wpływ na politykę OPEC, ponieważ dysponowałby mocami produkcyjnymi rzędu 7% światowej produkcji. W samym OPEC zdolności produkcyjne Iraku stanowiłyby 23% produkcji kartelu, co dawałoby mu najsilniejszy głos po Arabii Saudyjskiej36. Wśród innych korzyści Irak zyskałby znacznie większy dostęp do Zatoki Perskiej i terminali eksportowych z nowoczesną infrastrukturą. Odpowiedź Zachodu na agresję Iraku była zatem odpo-wiedzią na konflikt zbrojny o podłożu surowcowym, który znacząco naruszał ład na Bliskim Wschodzie, w tym dotychczasowy układ sił na rynku naftowym.

Kontekst interwencji 2003 r. był zupełnie inny, a i sam konflikt został zainicjowany przez Zachód. Irak − oskarżony oficjalnie o posiadanie BMR i zaatakowany w 2003 r. przez koalicję chętnych z inicjatywy i pod przywództwem USA – pod koniec 2002 r. dysponował 8,7% udokumentowanych światowych rezerw ropy. Jednakże na produkcję i stan sektora naftowego w Iraku silnie wpływały sankcje. W pierwszej połowie lat 90. nastąpił drastyczny spadek irackiej produkcji (z poziomu 2,1 mln b/d do 400−500 tys. b/d) oraz eksportu (Irak eksportował maksymalnie 0,3 mln b/d, podczas gdy przed agresją na Kuwejt eksport wynosił 2,5 mln b/d)37. Sytuacja stopniowo poprawiała się

33 Dane za rok 1989 r.: IEA, Monthly Oil Market Report 1990, IEA/OECD, Paris, grudzień 1990, s. 18. 34 Husajn oskarżał Kuwejt o „kradzież irackiej ropy” oraz rościł sobie pretensje do złoża Ar-Rumajla i wysp Zatoki Perskiej znajdujących się w posiadaniu Kuwejtu. 35 Zakłada się, że niskie ceny ropy są skorelowane z wyższym poziomem protestów społecznych, a także podważają zdolności reżimu do projekcji siły, zapewnienia bezpieczeństwa, dostarczania dóbr publicznych itd.; zob.: A.M. Jaffe, R.A. Manning, The shocks of a world of cheap oil, „Foreign Affairs” 2000, t. 79, nr 1; https://www.foreignaffairs.com/articles/2000-01-01/shocks-world-cheap-oil (data dostępu: 9.11.2015); M. Ross, A closer look at oil, diamonds, and civil war, „Annual Review of Political Science” 2006, t. 9, nr 1. 36 Dane: BP…, op. cit. 37 Dane: ibidem.

Kamila Pronińska90

wraz z uruchomieniem programu „Ropa za żywność”. W 1998 r. produkcja wróciła do poziomu sprzed wojny (2,1 mln b/d), a rekordową ilość ropy Irak wyprodukował w 2000 r. (tj. 2,6 mln b/d)38. Równolegle zaczął wzrastać eksport, tak że w latach bezpośrednio poprzedzających interwencję jego poziom osiągnął ten sprzed I wojny w Zatoce. Na ówczesnym rynku naftowym, coraz bardziej wymagającym z perspektywy importerów, Irak mógł stać się partnerem gospodarczym Zachodu, ale problemem po-zostawał reżim. Mimo sankcji władza Husajna była stabilna, choć znacznie osłabiona militarnie i ekonomicznie. W porównaniu z wcześniejszym okresem Irak nie był jednak w stanie kontynuować ekspansjonistycznej i agresywnej polityki zagranicznej eksportu, co w połączeniu z rosnącymi cenami ropy mogły zmienić tę sytuację.

Pod koniec 2010 r., czyli bezpośrednio przed interwencją, udokumentowane re-zerwy Libii wynosiło 48,5 mld baryłek ropy, tj. 2,8% światowych rezerw (największe rezerwy spośród państw Afryki). Produkcja libijska stabilizowała się na poziomie 1,65 mln b/d (tj. 1,9% światowej produkcji)39. Libia, podobnie jak Irak, była obło-żona sankcjami amerykańskimi i ONZ. Jednakże sankcje te na początku XXI w. były stopniowo znoszone. Przed okresem arabskich rewolucji Libia była dostawcą dobrej jakościowo ropy i gazu przede wszystkim do UE. Udział Europy w libijskim eksporcie ropy wynosił 70−80%, a od 2004 r. również USA zaczęły importować libijską ropę. Wybuch rebelii w Libii już w pierwszych dniach spowodował zaburzenie dostaw ropy rzędu 1 mln b/d40. Wraz z nasileniem działań zbrojnych koncerny międzynarodowe musiały wstrzymać produkcję. O skali wyzwań związanych z odcięciem libijskich dostaw, a także z nagłym wzrostem cen ropy świadczy podjęcie przez IEA decyzji o koordynowanym uwolnieniu 60 mln baryłek ropy z rezerw strategicznych państw członkowskich (Libya Collective Action). Było to pierwsze tego rodzaju działanie od czasu huraganu Katrina w Zatoce Meksykańskiej w 2005 r.41

Biorąc pod uwagę globalny kontekst strategiczny, wszystkie trzy interwencje na-stąpiły w całkowicie odmiennych uwarunkowaniach rynkowych i geopolitycznych. We wszystkich trzech przypadkach różna była tak pozycja Zachodu w relacji zarówno do globalnego porządku międzynarodowego, jak i do globalnego rynku energetycznego.

Pierwsza wojna w Zatoce wybuchła w warunkach końca zimnej wojny i zmie-niającego się układu sił na Bliskim Wschodzie, który ze zdwojoną siłą ujawnił głę-bokie podziały istniejące w świecie arabskim. Kształtował się nowy ład, tak w sensie rozkładu biegunów siły, jak i ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa. Nie miał on jasno zdefiniowanych ram. W tym czasie Zachód był największym światowym konsumen-tem i importerem węglowodorów, a rynek ropy wkroczył w fazę rynku kupującego. Z jednej strony obserwowano korzystne z perspektywy importerów trendy cenowe

38 Dane: ibidem. 39 W 2000 r. produkcja libijskiej ropy wynosiła 1,4 mln b/d i osiągnęła najwyższy poziom w 2008 r. – 1,7 mln b/d. Nie odbudowała się jednak do rekordowego poziomu z lat 60. tj. 3 mln b/d, zob. ibidem. 40 C. Krauss, Why the disruption of Libyan oil has led to a price spike, „The New York Times” z 28.02.2011. 41 D. Glick, A look at the IEA 2011 release of strategic oil reserves, „Actuelles de l’Ifri”, lipiec 2011.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 91

i podażowe, z drugiej zaś percepcja bezpieczeństwa energetycznego państw Zachodu pozostawała pod wpływem niedawnych kryzysów naftowych.

Interwencja 2003 r. została przeprowadzona w uwarunkowaniach ogłoszonej przez USA „wojny z terroryzmem” i doktryny uderzenia uprzedzającego. Ówczesny rynek ropy podlegał istotnym przekształceniom. Najważniejszą zmienną była rosnąca konkurencja między importerami węglowodorów oraz rosnące ceny ropy. Nagłaśniano koncepcje szybkiego osiągnięcia przez świat szczytu produkcji ropy. Rosnące ceny postrzegano jako wskaźnik powstającej luki między podażą i popytem, a nawet defi-cytowości surowca. Wzrost obaw przed wyczerpaniem się zasobów stał się central-nym punktem rozważań nad surowcowym wymiarem interwencji zbrojnej Zachodu przeprowadzonej w Iraku42.

Wojna w Libii wybuchła jako konsekwencja arabskich rewolucji – fali głębokiego niezadowolenia społecznego i masowych protestów, które rozpoczęły się w grudniu 2010 r. tunezyjską rewolucją i rozlały na inne państwa arabskie. W tym okresie rynek energetyczny charakteryzował się niepewnością. Popyt po okresie załamania zaczął się szybko odbudowywać, a ceny rosnąć. Nie osiągnęły one jednak poziomu sprzed kryzysu finansowego, ale utrzymujący się trend wzrostowy mógł niepokoić państwa OECD, które boleśnie odczuły skutki tego kryzysu.

Biorąc pod uwagę uwarunkowania rynkowe wszystkich trzech interwencji zbroj-nych, należy uznać, że jedynie operacja Desert Storm została przeprowadzona przy korzystnych dla importerów trendach rynkowych. Należy jednak mieć na względzie, że sama percepcja bezpieczeństwa energetycznego Zachodu pozostawała wówczas pod silnym wpływem kryzysów naftowych. Zarówno operacja Iraqi Freedom, jak i Unified Protector prowadzone były w znacznie trudniejszych warunkach na rynku ropy, ponieważ coraz węższy był margines między popytem a podażą, co znajdowało odzwierciedlenie w rosnących cenach giełdowych tego surowca. W porównaniu z 1991 r. istotną zmienną była także rosnąca konkurencja ze strony państw spoza OECD, które odpowiadały za większość przyrostu popytu na energię. Rola tej grupy państw w kształtowaniu niekorzystnych dla Zachodu trendów popytowo-podażowych okazała się kluczowa. Jednak w 2011 r. państwa OECD znajdowały się w lepszej sytu-acji niż 10 lat wcześniej z racji rosnącej podaży amerykańskich niekonwencjonalnych węglowodorów, co stwarzało nową perspektywę dla rynku energetycznego.

Uznanie danej interwencji za wojnę surowcową wymaga oceny motywacji Zachodu, tj. na ile znacząca była rola czynnika surowcowego w procesie decyzyjnym. W żadnym z omawianych przypadków nie zostało oficjalnie zadeklarowane, że celem jest opano-wanie terenów bogatych w złoża, kontrola szlaków czy zapewnienie stabilności dostaw ropy. Wszystkie te interwencje odbyły się jednak w państwach naftowych, z różnymi

42 Np. M.T. Klare, Blood and Oil. How America’s Thirst for Petrol is Killing Us, Hamish Hamilton, London 2005; R. Heinberg, The Party’s Over. Oil, War and The Fate of Industrial Societies, New Society Publishers, Vancouver 2005.

Kamila Pronińska92

skutkami dla rynku i samych interwentów. Mogą zatem wpisywać się w badania konfliktów surowcowych zarówno w ramach nurtu geopolitycznego (Klare, Moran, Russel, Victor, Sartori), jak i ekonomii politycznej (Karl, Collier, Hoffler, Ross, Auty).

Pierwsza wojna w Zatoce była wynikiem „podręcznikowego” przykładu agresji zbrojnej zakazanej z mocy prawa międzynarodowego. Dla Bliskiego Wschodu, przez lata borykającego się z konfliktami zbrojnymi wewnątrz świata arabskiego, a także między nim a Izraelem, nowy ład międzynarodowy oznaczał wzrost niepewności. Z perspektywy interesów Zachodu szczególnie ważne było utrzymanie stabilności Bliskiego Wschodu i niezakłóconego dostępu do bliskowschodniej ropy. Zachód kla-syfikował zapewnienie bezpieczeństwa dostaw bliskowschodnich węglowodorów jako żywotny interes. Choć oficjalną narrację zdominował przekaz „w tej wojnie nie chodzi o ropę, ale o odparcie agresji”43, to w tym konkretnym przypadku na samym początku interwencji Zachodu amerykański prezydent powiedział: „Iracki atak zagraża naszym pracom, naszemu stylowi życia, naszym wolnościom i wolnościom zaprzyjaźnionych państw na całym świecie, które będą cierpieć, jeśli jedne z największych na świecie rezerw ropy dostaną się pod kontrolę Husajna”44. Ta niejednoznaczność oficjalnych komunikatów płynących ze strony najsilniejszego państwa koalicji przeprowadzającej interwencję zbrojną jest wymowna i wskazuje na obecność motywacji surowcowych w procesie decyzyjnym.

W kalkulacjach amerykańskich w odniesieniu do Bliskiego Wschodu sam upadek ZSRR oznaczał stworzenie większych możliwości oddziaływania USA na Bliskim Wschodzie, jak również istotną zmianę równowagi sił w regionie45. W tych konkretnych uwarunkowaniach odpowiedź na agresję Iraku była zatem próbą utorowania drogi do nowego porządku międzynarodowego – „otwierała się przestrzeń do przeobrażenia światowej polityki”46, ze szczególną rolą USA jako „strażnika bezpieczeństwa i po-koju”. Jednocześnie była to interwencja, która miała chronić interesy ekonomiczne świata zachodniego.

Oceniając wymiar surowcowy interwencji 1991 r., należy zgodzić się ze stwier-dzeniem, że chodziło w niej o zabezpieczenie interesów strategicznych Zachodu, a nie komercyjnych interesów (tj. interesów zachodnich koncernów)47. Zajęcie kuwejckich

43 Słowa wypowiedziane przez prezydenta Georga H. Busha, cyt. za: L. Freedman, E. Karsh, The Gulf Conflict 1990−1991. Diplomacy and War in the New World Order, Princeton University Press, Princeton 1991, s. 9. 44 R.W Apple Jr., Bush says Iraqi aggression threatens ‘Our Way of Life’, „New York Times” z 16.08.1990. 45 S.J. Wayne, President Bush goes to war: a psychological interpretation from a distance, w: S.A. Ren -shon (red.), The Political Psychology of the Gulf War, Leaders, Publics, and the Process of Conflict, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh−London 1993, s. 30−31. 46 Experts form President’s news conference on the Gulf Crisis, „New York Times” z 31.08.1990, s. 11, za: S.A. Renshon, Good Judgment and the Lack Thereof During the Gulf War: A Preliminary Psychological Model with Some Applications, w: S.A. Renshon (red.), The Political Psychology of the Gulf War…, op.cit. 47 M.L. O’Sullivan, The Entanglement of Energy, Grand Strategy, and International Security, w: A. Goldthau (red.), The Handbook of Global Energy Policy, Wiley–Blackwell, London 2013.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 93

złóż przez Irak mogło mieć poważne konsekwencje strategiczne. Kontrola nad takimi zasobami nie tylko zaburzałaby regionalną równowagę sił, w której państwa bardziej zaprzyjaźnione z USA poniosłyby stratę, ale też dawałaby możliwość Husajnowi szantażowania państw regionu i destabilizowania światowych cen ropy, co miałoby poważne skutki dla światowej gospodarki48. Istniały także obawy, że Irak nie zadowoli się samym Kuwejtem i będzie również dążył do wkroczenia do Arabii Saudyjskiej. Agresywna polityka Husajna zagrażała zatem suwerenności kluczowych – z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego Zachodu – państw naftowych49 i stabilno-ści regionu. Co więcej, mogłaby spowodować, że Irak wszedłby w posiadanie broni nuklearnej i rozpoczął wojnę z Izraelem. Mając na względzie wskazane uwarunkowa-nia strategiczne, reakcja Zachodu ze Stanami Zjednoczonymi na czele, które po raz pierwszy wystąpiły w charakterze jedynego globalnego supermocarstwa, musiała być stanowcza i mieć charakter zbrojny. Brak reakcji oznaczał m.in. poważne konsekwencje dla funkcjonowania światowego rynku naftowego i bezpieczeństwa energetycznego. Bezpieczeństwo regionu (utrzymanie status quo) i wynikająca z niego stabilność światowego rynku energetycznego odgrywały podstawową rolę wśród motywów, jakimi kierował się Zachód, decydując się na interwencję zbrojną. Konflikt surow-cowy – agresja Iraku na Kuwejt – uruchomił interwencję zbrojną Zachodu o silnym podłożu surowcowym. Użyto środków zbrojnych celem zabezpieczenia interesów strategicznych (utrzymania regionalnego i energetycznego zarazem status quo) w tym kluczowym dla światowego rynku energetycznego regionie. Wraz z odparciem agresji w warunkach rynku kupującego lat 90. w ramach sankcji nałożonych na rząd Husajna można było ograniczyć sprzedaż irackiej ropy bez poważniejszych konsekwencji dla bezpieczeństwa energetycznego Zachodu, który rozpoczął zawieranie kontraktów w Azji Środkowej, Rosji lub Afryce.

Motywacje ekonomiczne USA w odniesieniu do decyzji o interwencji w Iraku w 2003 r. pozostają kwestią sporną. Niektórzy badacze50 jednoznacznie stawiają tezę, że tej wojnie USA chodziło przede wszystkim o uzyskanie bezpośredniego dostępu do irackich zasobów, w sensie dostępu do złóż uzyskanego przez amerykańskie kon-cerny; uzyskania kontraktów na wydobycie i eksport; przeprowadzenia prywatyzacji irackiego sektora w której głównie uczestniczyłyby amerykańskie koncerny itd. Jak stwierdza Alan Greenspan: „Przykro mi, że jest niepoprawne politycznie przyznanie tego, co wszyscy wiedzą: wojna w Iraku była wojną o ropę”51. Inni badacze całkowicie negują surowcowy wymiar tej interwencji52.

48 S.A. Renshon, Good…, op.cit., s.80; M.L. O’Sullivan, The Entanglement…, op.cit., s. 33. 49 S.A. Renshon, Good…, op. cit., s. 80. 50 Np. M. Klare, Blood…, op. cit. 51 A. Greenspan, The Age of Turbulence: Adventures in a New World, Penguin Press, New York 2007, s. 463 52 Np. D.R. Henderson, Do Governments Need to Go to War for Oil?, https://www.independent.org/pdf/policy_reports/2007-09-01-warforoil.pdf (data dostępu: 9.11.2015): R.E. Looney, Handbook of Oil Politics, Routlege, London−New York 2012, s. 135.

Kamila Pronińska94

Oceniając argumentację przemawiającą za tezą o surowcowym podłożu interwencji w Iraku i przeciw niej, należy podkreślić, że sama specyfika regionu, tj. jego boga-ctwo surowcowe i znaczenie strategiczne dla rynku ropy, a także wyjątkowo trudna sytuacja rynkowa sprawiają, że czynnik naftowy musi zostać uwzględniony. Biorąc pod uwagę, że to USA i koalicjanci zaatakowali Irak, trzeba podkreślić, że jeśli w tym konflikcie chodziłoby o sam „dostęp do ropy”, to istniały inne tańsze i szybsze opcje realizacji tego celu. Jak słusznie zauważa O’Sullivan, Husajn w tym czasie negocjo-wał PSA (porozumienie o podziale produkcji) z koncernami rosyjskimi i chińskimi, a USA mogłyby warunkować zniesienie sankcji uzyskaniem koncesji dla koncernów amerykańskich53. A zatem jaki mógł być związek między decyzją o interwencji a za-sobnością surowcową Iraku? Wroga władza kontrolowała, jak wskazywano wcześniej, znaczące zasoby ropy, co więcej, tuż przed interwencją produkcja powróciła do poziomu sprzed sankcji. Dochody z eksportu pozwalały Irakowi na wejście w posiadanie BMR, powrót do agresywnej polityki i destabilizowanie regionu. To wszystko musiało być uwzględniane przy podejmowaniu decyzji o interwencji.

Realizacja komercyjnych interesów sektora i największego ówczesnego importera jest jedną z linii argumentacji za surowcowym wymiarem interwencji, ale czy jest to linia słuszna? Z perspektywy sektora energetycznego konflikt w Iraku w najlepszym wypadku poprzez zmianę władzy mógł skutkować zdobyciem lukratywnych kontrak-tów dla zachodnich koncernów, zwiększając znacząco dostęp IOCs (internationl oil companies) do światowych rezerw ropy. W „najgorszym ze scenariuszy” interwencja doprowadziłaby do wprowadzenia na rynek znacznej ilości irackiej ropy pod kontrolą irackiego NOC (National Oil Company)54. Należy jednak zauważyć, że choć Zachód mógł liczyć na łatwiejszy dostęp do irackiej ropy po interwencji, to nie było gwarancji, że jej ceny spadną. W praktyce skutkiem interwencji był znaczny wzrost cen ropy, który spowodował wzrost dochodów koncernów naftowych i transfer bogactwa do państw naftowych. Część zachodnich IOCs faktycznie zdobyła kontrakty w Iraku, ale jak pokazuje działalność Koalicyjnej Władzy Tymczasowej, wspierane były takie rozwiązania, które umożliwiały podział irackich zasobów dopiero po ukonstytuowaniu się nowych władz55. Wydaje się zatem, że komercyjne interesy zachodnich koncernów odgrywały znacznie mniejszą rolę niż interesy strategiczne Zachodu, tj. realizacja amerykańskiej doktryny uderzenia uprzedzającego i budowa nowego porządku mię-dzynarodowego okresu „wojny z terroryzmem”. W analizie surowcowego wymiaru tej interwencji Daniel Yergin wysuwa też argument, że choć Amerykanie uwzględniali w swych kalkulacjach wykorzystanie irackich zasobów do odbudowy po interwencji, a Irak jest państwem o ogromnym znaczeniu dla światowych rynków energetycznych,

53 M.L. O’Sullivan, The Entanglement…,op.cit., s. 33−34. 54 P. Le Billon, A. Cervantes, Oil prices, scarcity and geographies of war, „Annals of the Association of American Geographers” 2009, t. 99, nr 5, s. 840. 55 M.L. O’Sullivan, The Entanglement…, op.cit., s. 33. Ostatecznie w projekty naftowe w irackim sektorze zaangażowało się wiele nieamerykańskich, a także niezachodnich koncernów.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 95

to jednak „nie była to wojna o iracką ropę […] ropa nie odgrywała takiej samej roli jak inne czynniki w definiowaniu amerykańskiej polityki”56. Wśród strategicznych interesów mogły być brane pod uwagę te, które wiązały się z rynkiem naftowym, choć w hierarchii motywacji znajdowały się one niżej niż interesy polityczne. Mowa tu głównie o uzyskaniu większej kontroli nad rynkiem. Niemniej w związku ze wzra-stającym popytem, mógł on rozwijać się w kierunku niekorzystnym dla importerów. Jeśli jednak porówna się interwencję 2003 r. z interwencją podjętą w 1991 r., należy uznać, że mimo znacznie trudniejszych uwarunkowań rynkowych w 2003 r. czynnik surowcowy w motywacjach Zachodu był silniejszy w 1991 r. Z perspektywy Zachodu konsekwencje braku reakcji zbrojnej na agresję Iraku na Kuwejt dla układu sił na rynku naftowym były na tyle poważne, że odegrały one istotną rolę jako motyw interwencji zbrojnej.

W przypadku interwencji 2003 r. warto zwrócić uwagę na inne powiązania mię-dzy zasobami Iraku a decyzją o działaniach zbrojnych. Przed samą interwencją Irak produkował blisko 3 mln b/d i trudno było oczekiwać znaczącego wzrostu produkcji w krótkim okresie, ale sam sektor naftowy mógł być źródłem finansowania odbudowy Iraku po konflikcie. Już w 2002 r. administracja amerykańska prowadziła rozmowy w sprawie wykorzystania irackich zasobów w tym celu57. W interwencji zbrojnej 2003 r. nie mieliśmy zatem do czynienia z tak powszechnym zjawiskiem finansowa-nia konfliktu ze sprzedaży surowców, ale z planowanym przeznaczeniem dochodów z eksportu ropy na odbudowę po konflikcie. Zasoby irackie ułatwiały więc podjęcie decyzji o interwencji, ponieważ Irak mógł sam zapłacić za odbudowę58.

Interwencja w Libii nie doczekała się tak licznych analiz powiązań między surow-cami a interwencją państw zachodnich. W tym przypadku głównym motywem Zachodu miała być odpowiedzialność za ochronę libijskiej ludności cywilnej59. Zresztą operację powietrzną rozpoczęto na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa, w której przywo-łano koncepcję odpowiedzialności za ochronę. Wymiar humanitarny interwencji był silnie eksponowany, choć w tym samym czasie fala arabskich rewolucji dotarła i do Syrii, gdzie dziennie ginęło więcej cywili wskutek działań zbrojnych reżimu Baszszara Asada, niż w Libii. W obu przypadkach mieliśmy do czynienia z tzw. przemocą jedno-stronną60, której ofiarami była ludność cywilna. Jednakże interwencję przeprowadzono tylko w Libii, co więcej, przekroczyła ona mandat RB, doprowadzając do upadku

56 D. Yergin, The Quest: Energy, Security, and the Remaking of the Modern World, Free Press, London 2012, s. 143−145. 57 Ibidem, s. 143−145. 58 M.L. O’Sullivan, The Entanglement…, op. cit., s. 33–34; D. Yergin, The Quest…, op.cit., s. 143. 59 I.H. Daalder, J.G. Stavridis, NATO’s Victory in Libya, „Foreign Affairs” 2012, t. 91, nr 2. 60 Przy czym w przypadku Libii demonstracje cywilów pacyfikowane przez służby bezpieczeństwa bardzo szybko przekształciły się wojnę domową. O siłach zbrojnych powstańców można było mówić już w lutym. W przypadku Syrii kilka miesięcy zajęło przekształcenie się przemocy jednostronnej w wojnę strony rządowej z uzbrojonymi rebeliantami, zob.: B. Balcerowicz, K. Pronińska, Konflikty zbrojne 2011, „Rocznik Strategiczny” 2011/12, s. 300−309.

Kamila Pronińska96

rządów Mu’ammara Kaddafiego. Motywacje interwentów i w tym przypadku były złożone i wychodziły poza deklarowany wymiar czysto humanitarny.

Państwa Zachodu od lat pozostawały w napiętych stosunkach z libijską władzą. Zarówno Francja, Wielka Brytania, jak i USA miały liczne historyczne powody, by podjąć próbę obalenia Kaddafiego61, co mogłoby być przedmiotem osobnej analizy. Ustosunkowując się wyłącznie do potencjalnych motywacji związanych z kwestią surowców, należy podkreślić, że przed interwencją wiele zachodnioeuropejskich kon-cernów zaangażowało się w wydobycie libijskich węglowodorów, a sama Europa była głównym odbiorcą ropy i gazu ze złóż libijskich. Koncerny te inwestowały jednak na warunkach, które postrzegały jako wyjątkowo niekorzystne62. Gdy w świecie arabskich doszło do turbulencji, na rynku ropy zapanowała niepewność, groźba wstrzymania dostaw z Libii okazała się poważnym wyzwaniem. Już od pierwszych dni powstania analitycy ostrzegali przed konsekwencjami, jakie chaos polityczny w Libii będzie miał dla światowego rynku ropy. W ich ocenie zachodnia interwencja jawiła się jako czynnik stabilizujący – dowód na to, że Zachód wciąż jest w stanie kontrolować sytu-ację, gdy zagrożone jest bezpieczeństwo dostaw z kluczowych regionów produkcji63.

Trwanie konfliktu nie służyło rynkowi, prowadząc do dalszych zakłóceń dostaw, wzrostu cen i konieczności uwolnienia rezerw IEA. Jednakże do takiego przedłużenia konfliktu doszło właśnie za sprawą zachodniej interwencji i dostaw broni dla libijskich rebeliantów64. Należy mieć bowiem na względzie, że w marcu, tuż przed rozpoczęciem przez Zachód operacji zbrojnej, powstańcy znaleźli się w krytycznej sytuacji, a Kaddafi był bliski stłumienia powstania. Wydaje się zatem, że nie chodziło o to, by jak najszyb-ciej zakończyć konflikt i przywrócić dostawy libijskich surowców. Obok względów humanitarnych celem interwencji stało się po prostu wsparcie strony rebelianckiej, poprzez m.in. wyeliminowanie libijskiego lotnictwa, a ostatecznie także obalenie rządów Kaddafiego. Zachód wykorzystał moment rozlania się arabskich rewolucji na Libię, żeby odsunąć od władzy libijskiego przywódcę, z wszelkimi tego konsekwencjami ekonomicznymi i politycznymi. Nie przewidziano, podobnie jak w przypadku Iraku, że będą one tak tragiczne w skutkach: chaos polityczny, wojna domowa, penetracja

61 Np. Ch. Fermor, NATO’s decision to intervene in Libya (2011): Realist principles or humanitarian norms?, „Journal of Politics & International Studies” 2012, t. 8, nr 13, s. 342−345. 62 Przed wojną domową w wydobycie libijskich surowców zaangażowane były m.in. Total, ENI, BP, ExxonMobil, Chevron, Conoco Phillips. Konkurencja o dostęp do libijskich złóż była duża, a system ustanowiony przez reżim Kaddafiego znany jako EPSA-4 opierał się na warunkach, które prezes Conoco Philips w Libii określił jako „the toughest terms in the world”. Koncerny otrzymywały maksymalnie 12% udziału w produkcji z danego złoża, zob. G. Chazan, For West’s oil firms, no love lost in Libya, „The Wall Street Journal” z 15.04.2011. 63 Np. International Oil Daily w lutym ostrzegał, że fala rewolucji, która objęła Libię, uderza silnie w świa-towy sektor naftowy, zob. D.N. Gibbs, Power politics, NATO, and the Libyan intervention, „Counterpunch” z 15.09.2011. 64 M. Hosenball, Exlusive: Obama authorizes secret help for Libya rebels, Reuters, 30.03.2011, http://www.reuters.com/article/2011/03/30/us-libya-usa-order-idUSTRE72T6H220110330 (data dostępu: 9.11.2015); D. Jolly, K. Fahim, France Says It Gave Arms to the Rebels in Libya, „The New York Times” z 29.06. 2011.

Bezpieczeństwo energetyczne a interwencje zbrojne Zachodu po zimnej wojnie 97

państwa przez ugrupowania dżihadystyczne, secesje zbrojne Cyranejki. Przeciwnie, z perspektywy interesów energetycznych zachodnie koncerny mogły liczyć na koncesje przyznane przez nowe władze, którym wsparcia udzielił Zachód, na znacznie lepszych warunkach. Zwłaszcza prasa amerykańska wskazywała, jak silne bariery towarzyszyły zagranicznym inwestycjom w sektorze naftowym za panowania Kaddafiego, sugerując możliwość osiągnięcia znacznych korzyści komercyjnych z obalenia dyktatora65. Jeśli przyjąć założenia nurtu geopolitycznego, to należy przyznać, że libijskie, bardzo do-bre gatunkowo ropa i gaz, które mogą być transportowane do Europy z pominięciem Cieśniny Ormuz, Bab al-Mandab i Kanału Sueskiego, są cenną zdobyczą. Jednak nie wydaje się, by w początkowej fazie interwencji komercyjne interesy koncernów, czy nawet strategiczne interesy Zachodu związane z rynkiem naftowym, odegrały rolę klu-czową. Niemniej Zachód mógł kalkulować, że odsunięcie Kaddafiego od władzy może przynieść dodatkowe korzyści strategiczne w postaci przyjaznego, demokratycznego rządu z pozytywnymi konsekwencjami dla bezpieczeństwa energetycznego. Zmiana władzy i uzyskanie większego wpływu na Libię mogły stanowić jedne z głównych motywów zachodnich interwentów66.

* * *

Przez cały okres po zimnej wojnie państwa zachodnie starały się rozumieć lepiej współczesne wyzwania związane z bezpieczeństwem energetycznym. Wprawdzie w latach 90. ich strategiczna czujność mogła być uśpiona w związku z korzystnymi trendami, ale początek XXI w. przyniósł zasadniczą zmianę w myśleniu o potrzebie zabezpieczania rosnących potrzeb energetycznych. Wśród ważnych pytań stawianych w debacie na temat zapewnienia bezpieczeństwa dostaw znalazło się wykorzystywanie środków militarnych celem zapewnienia stabilnych dostaw surowców. Zagadnieniom militaryzacji polityki energetycznej Zachodu przyglądano się podczas wszystkich prowadzonych w tym okresie interwencji zbrojnych.

Z przeprowadzonej analizy wynika, że interwencje w 1991, 2003 i 2011 r. były pro-wadzone w różnych uwarunkowaniach strategicznych i rynkowych. Ponieważ wszystkie one zostały przeprowadzone w państwach naftowych i do tego w regionach kluczowych dla światowego rynku naftowego i bezpieczeństwa energetycznego Zachodu, czynnik energetyczny był w nich uwzględniany, choć w różnym stopniu i w różnych fazach procesu decyzyjnego o przeprowadzeniu czy kontynuowaniu interwencji. Najsilniej powiązania między motywacjami surowcowymi Zachodu a przeprowadzonej inter-wencji są widoczne w przypadku operacji z 1991 r., przeprowadzonej w warunkach korzystnych z perspektywy importerów trendów rynkowych. Co ważne, interwencja

65 Np. C. Krauss, The scramble for access to Libya’s oil wealth begins, „The New York Times” z 22.08.2011; G. Chazan, For West’s…, op.cit. 66 N. Nougayrède, Iran may be secretly arming Gaddafi in Anti-Western alliance, „Le Monde” z 6.07.2011; Ch. Fermor, NATO’s decision…, op. cit., s. 341−342.

Kamila Pronińska98

była konieczna, by odeprzeć agresję, która istotnie naruszała dotychczasowy układ sił w regionie i na rynku energetycznym, z wszelkimi tego negatywnymi długofalowymi konsekwencjami dla bezpieczeństwa energetycznego. Jednakże w żadnej z nich mo-tywem przewodnim nie były komercyjne interesy koncernów zachodnich, co niejed-nokrotnie sugerowała prasa. Motywacje związane z bezpieczeństwem energetycznym należy postrzegać w szerszym kontekście strategicznych interesów Zachodu, które realizowano przy użyciu siły. Powstrzymanie (jak w 1991 r.) czy obalenie (interwencje w 2003 i 2011 r.) problematycznych czy wrogich reżimów spowodowało ukonstytu-owanie się nowych, demokratycznych, przyjaznych Zachodowi władz. Zachód przez interwencje tworzył nowy ład regionalny w kluczowych dla stabilności rynku nafto-wego regionach. Nie przewidział, że obalenie dotychczasowych władz Iraku i Libii przyniesie tak dramatyczne skutki dla bezpieczeństwa międzynarodowego, w tym dla bezpieczeństwa energetycznego.

Energy Security and Western Post-Cold-War Military Interventions

The article aims to examine the links between Western interventions and energy security in the changing post-Cold-War political and market conditions. It has been assumed that the perception of energy security and the context of the energy market may have an impact on decisions to intervene in regions rich in raw materials. In analysing the dynamics of the post-Cold-War challenges and threats to energy security from the Western perspective, the article looks at three Western military interventions: the first Gulf War, Iraq and Libya, and it explores the energy dimension of these wars. In this context, it also considers to what extent the post-Cold-War interventions of the West can be embedded in the framework of mainstream research on the resource wars.

Keywords: energy security, oil market, resource curse, resource wars, Western post-Cold-War interventions, the First Gulf War, war in Libya, war in Iraq

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201506

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni oraz Kosowie1

Anna Wojciuk, Maciej MichałekUniwersytet Warszawski

Państwa Europy i Ameryki Północnej wielokrotnie po zakończeniu zimnowojen-nej rywalizacji brały udział w działaniach zbrojnych poza własnymi granicami. Jednak za każdym razem ich demokratyczne rządy musiały starać się przekonać własne społeczeństwo o konieczności zaangażowania. Pierwsza wojna w Zatoce Perskiej, wojna w Bośni oraz w Kosowie są przykładami konfliktów, podczas których wpływ na kształt zaangażowania militarnego państw Zachodu miały treść przekazu medialnego oraz nastroje społeczne, w dużej mierze kształtowane za jego pośrednictwem. Jak wykazano, opinia publiczna jest raczej powściągliwa wobec użycia siły w stosunkach międzynarodowych. Wpływ na zwiększenie poparcia dla interwencji wojskowej, obok retoryki rządów, które z różnym sukcesem prze-konywały społeczeństwo do swoich zamiarów, mogły mieć nowoczesne media pokazujące ludziom grozę wojny. Analizowane przypadki pokazują jednak, że wolne media i demokratyczny ustrój utrudniają państwom podejmowanie decyzji co do zaangażowania wojskowego. Wzrosty i spadki poparcia społeczeństwa dla zaangażowania w konflikt zbrojny pozostają w dużej mierze nieuchwytne, a postę-pujące w ostatnich latach upowszechnienie się mediów społecznościowych zmienia zasady prowadzenia wojny informacyjnej przez państwa.

Słowa kluczowe: demokracja, media, interwencje wojskowe, wojna informacyjna, efekt CNN

Zwycięskie i bezpieczne po zakończeniu zimnej wojny, demokratyczne państwa Europy i Ameryki Północnej angażowały się w działania zbrojne poza własnymi granicami. Jednakże motywacje, stopień oraz trwałość tego zaangażowania były uwarunkowane wieloma różnymi czynnikami, nie tylko wolą polityczną rządu czy większości parlamentarnej i ich poczuciem realizacji interesów państwa. Jak zauważył

Anna Wojciuk – doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dzien nikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.Maciej Michałek – doktorant, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski. 1 Artykuł przygotowano w ramach projektu Wojny Zachodu. Przyczyny, uwarunkowania, przebieg i następstwa wojskowych interwencji państw zachodnich w okresie pozimnowojennym, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie umowy UMO-2012/07/B/HS5/03783. Autorzy dziękują uczestnikom seminarium projektu, odbywającemu się w Zakładzie Studiów Strategicznych ISM UW oraz dwóm recenzentom za przydatne uwagi dotyczące tego tekstu.

Anna Wojciuk, Maciej Michałek100

Kant, w ustroju demokratycznym prowadzenie wojny w większym stopniu zależy od wewnętrznego poparcia dla takich działań niż w systemach autokratycznych. Za każ-dym razem demokratycznie wybrane rządy muszą przekonać własne społeczeństwo o konieczności zaangażowania się oraz znaleźć normatywny język mówienia o tym, dlaczego użycie siły jest konieczne.

Współcześnie w relacji między władzą a opinią publiczną kluczową rolę odgrywają media. Narracja środków masowego przekazu, sposób interpretacji sukcesów, porażek oraz całej gamy zdarzeń, które trudno jednoznacznie oceniać, mają znaczący wpływ na nastroje społeczeństwa. W skrajnych przypadkach rządy muszą liczyć się z możli-wością, że opinia publiczna nie zaakceptuje ich polityki i zmusi je do jej weryfikacji. Władza musi zatem zabiegać, by uzyskać wewnętrzną legitymizację i tak zawsze bardzo ryzykownych przedsięwzięć w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego. W analizach konfliktów, w których dobrowolnie uczestniczyły państwa członkowskie NATO, zmieniając stopniowo charakter samego Sojuszu, często jednak pomija się te niewojskowe, wewnętrzne uwarunkowania ich udziału.

W tym miejscu należy też przyjąć definicję pojęcia opinii społecznej, które będzie stosowane w tym tekście. Zadania określenia go podejmowali się nie tylko politolodzy i socjolodzy, ale również filozofowie i przedstawiciele innych nauk, tworząc całe spek-trum mniej lub bardziej trafnych propozycji2. Obecną tendencją jest przede wszystkim nietraktowanie opinii publicznej jako prostej sumy opinii indywidualnych w danym społeczeństwie, ale postrzeganie jej jako wynik ścierania się odmiennych poglądów i postaw. Na tym gruncie w Polsce znane są szczególnie definicje F. Ryszki: „Opinia społeczna to reakcja zbiorowości ludzkich w skali makro na globalne i pojedyncze działania polityczne, wyrażające się w aprobacie lub dezaprobacie tych działań”, oraz J.J. Wiatra: „opinia publiczna to historycznie określony i zmienny stan świadomości wielkich grup społecznych dotyczący spraw publicznych i wyrażanych w sposób artykułowany (publiczny)”3. Przyjmując te dwie definicje, można w uproszczeniu stwierdzić, że opinia publiczna to zbiór stanowisk wyrażanych przez jednostki danej grupy czy społeczności, które są artykułowane w celu wywarcia określonych skutków (np. wpłynięcia na decyzje polityczne). W tym przypadku media są szczególnym uła-twieniem w artykulacji opinii indywidualnych, ponieważ usprawniają ich oddziaływa-nie, a przy tym – w państwach demokratycznych – zobowiązane są do poszanowania pluralizmu opinii4.

Znaczenie nastrojów społecznych oraz treści przekazu medialnego w państwach członkowskich NATO bywało ignorowane, jak choćby przez Saddama Husajna podczas I wojny w Zatoce, lub świadomie wykorzystywane, jak w Stanach Zjednoczonych podczas tego samego konfliktu. Różnice, jakie spowodowało to podczas prowadzenia

2 B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, Teoria i praktyka propagandy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 66−68. 3 Ibidem, s. 68. 4 Ibidem, s. 73.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 101

działań wojskowych poza własnymi granicami, mają do dziś zasadnicze znaczenie i z tego względu wymagają prawidłowego rozumienia. Zdolność państw NATO do utrzymywania kontroli nad zjawiskiem znanym jako „efekt CNN”, czyli wpływem przekazu medialnego na podejmowane decyzje polityczne, stała się istotnym elementem towarzyszącym działaniom zbrojnym.

Napięcia i współzależności istniejące między władzą polityczną, mediami oraz opinią publiczną istotnie oddziaływały podczas podejmowania decyzji o braniu lub niebraniu udziału w konflikcie zbrojnym, charakterze tego udziału, a także miały wpływ na gotowość do ryzykowania życia własnych żołnierzy czy skłonność do prowadzenia rozmów dyplomatycznych. Materiał badawczy, jakiego w tym zakresie dostarczają badania m.in. wojen w Zatoce Perskiej oraz na obszarze byłej Jugosławii, obejmuje cały wachlarz modeli i przypadków funkcjonowania tego mechanizmu. Przestudiowanie go, ograniczone w niniejszej pracy do trzech wojen, pozwala pogłębić jego rozumienie, a także może ułatwić świadome posługiwanie się nim przez państwa w przyszłości. Zaproponowany w niniejszym tekście dobór trzech przypadków uzasadniony jest tym, że są to konflikty zbliżone pod względem czasu wybuchu i trwania, ograniczonego do lat 90. XX w., a zatem specyficznego momentu w historii systemu międzynarodowego – po zakończeniu zimnej wojny, gdy Zachód triumfował, a porządek międzynarodowy ulegał transformacji. Ponadto są to międzynarodowe konflikty zbrojne, w których siłą interweniująca były państwa Zachodu, a interwencja miała charakter wielostronny. Dla lat 90. badany zbiór trzech konfliktów jest wyczerpujący w odniesieniu do wy-mienionych wcześniej kryteriów.

Co istotne, przegląd rozmaitych badań opinii publicznej w poszczególnych konfliktach oraz fluktuacji poparcia i sprzeciwu wyrażanych przez społeczeństwa prowadzi do wniosku, że jak dotąd specjaliści nie zdołali zidentyfikować klarow-nych korelatów wzrostu i spadku poparcia. O ile na początku lat 90. XX w. wierzono w „efekt Wietnamu”, czyli przekonanie, że straty w ludziach po stronie państwa do-konującego interwencji prowadzą do spadku poparcia opinii publicznej dla wojny5, o tyle np. II wojna w Zatoce w 2003 r. nie potwierdza tej hipotezy. Tak więc, mimo iż strach przed sprzeciwem własnych wyborców skłania państwa Zachodu do stosowania takich środków prowadzenia działań zbrojnych, które zminimalizują ryzyko ofiar po własnej stronie, niezmiennie działanie tego mechanizmu nie jest jednoznaczne. Dlatego też niniejszy artykuł zawiera analizę trzech interwencji Zachodu, przepro-wadzonych w latach 90., pod kątem zmian poziomu poparcia opinii publicznej dla tych interwencji.

5 B. Ociepka, Komunikowanie międzynarodowe, „Astrum”, Wrocław 2002, s. 139.

Anna Wojciuk, Maciej Michałek102

I wojna w Zatoce 1990−1991

Stany ZjednoczonePierwsza wojna w Zatoce cieszyła się większym poparciem opinii publicznej

w Stanach Zjednoczonych niż jakikolwiek inny konflikt od czasów II wojny świa-towej. Jednak w miesiącach, które bezpośrednio poprzedzały interwencję, opinia publiczna była bardzo podzielona w ocenie ewentualnych działań zbrojnych. Z tego powodu w pierwszych dniach po inwazji Iraku na Kuwejt administracja prezydenta George’a H. Busha poszukiwała właściwego języka, którym wydarzenie to będzie przedstawiać amerykańskiemu społeczeństwu. Choć już 8 sierpnia prezydent dał wyraźny i mocny sygnał, publicznie stwierdzając, że integralność terytorialna Arabii Saudyjskiej jest żywotnym interesem Stanów Zjednoczonych, oraz zaapelował, by Irak nie przekraczał jej granic6, na początku widoczna była niepewność co do szer-szej strategii, a stanowisko Białego Domu pozostawało niejasne. Większość opinii publicznej nie była pewna, jakie jest uzasadnienie wysłania dużych sił zbrojnych do tego regionu, towarzyszyła temu również szczególnie charakterystyczna dla życia politycznego w USA obawa przed możliwymi ofiarami wśród własnych żołnierzy7.

Jesienią 1990 r. w Stanach Zjednoczonych odbyło się wiele demonstracji pacy-fistycznych, ale w mediach poświęcono im mało uwagi8. Z 2855 minut programów poświęconych polityce George’a H. Busha w Zatoce Perskiej i wyemitowanych w wie-czornych pasmach telewizyjnych jedynie 29 minut poświęcono relacjonowaniu działań i poglądów sprzeciwiających się interwencji9. Administracja prezydenta miała przed sobą trudne zadanie, musiała bowiem nie tylko przekonać amerykańskie społeczeństwo do słuszności zaatakowania dyktatora, którego w poprzednich latach wspierano jako regionalnego sojusznika, ale też dokonać tego w obronie Kuwejtu – kraju bogatego w ropę naftową i dalekiego od demokratyczno-liberalnych standardów. Świadome tego wyzwania kuwejckie władze aktywnie wsparły kampanię propagandową w USA na rzecz interwencji, przede wszystkim wynajmując potężne firmy z dziedziny public relations, prawnicze i lobbingowe.

W kampanii, która miała budować poparcie społeczne dla przeprowadzenia operacji wojskowej przeciw Irakowi, wskazać można trzy fazy. Już w sierpniu 1990 r. prezydent Bush porównał Saddama Husajna do Adolfa Hitlera i przypomniał, że prowadzenie polityki ustępstw wobec agresywnych dyktatorów okazuje się nieskuteczne, czego

6 G.H. Bush, Adress on Iraq’s Invasion of Kuwait, „Council on Foreign Relations”, 8.08.1990, http://www.cfr.org/iraq/president-george-hw-bushs-address-iraqs-invasion-kuwait-1990/p24117 (data dostępu: 16.03.2015) 7 B. Schwarz, Casualties, Public Opinion, and U.S. Military Intervention. Implications for U.S. Regional Deterrence Strategies, Rand Arroyo Center, Santa Monica 1994, s. 17. 8 B. Allen, P. O’Loughlin, A. Jasperson, J.L. Sullivan, The media and the Gulf War: framing, priming, and the spiral of silence, „Polity” 1994, t. 27, nr 2, s. 257. 9 G. Ruffini, Press failed to challenge the rush to war, w: H. Smith (red.), The Media and the Gulf War: The Press and Democracy in Wartime, Seven Locks, Washington, D.C. 1992, s. 282−292.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 103

sztandarowym przykładem była II wojna światowa. Przyjmując tę narrację, Stany Zjednoczone odmówiły wszelkich negocjacji, których punktem wyjścia byłoby uznanie jakichkolwiek roszczeń strony irackiej. Aby przekonać społeczeństwo do swoich dzia-łań, władze zarysowały wówczas trzy grupy argumentów: podkreślające konieczność ochrony suwerenności Kuwejtu, wskazujące na interes Stanów Zjednoczonych w sta-bilizacji zasobnego w ropę naftową regionu oraz mówiące o możliwym zagrożeniu granic sojuszniczej Arabii Saudyjskiej.

Druga faza kampanii budowy poparcia społecznego dla interwencji wojskowej w Zatoce Perskiej rozpoczęła się od mowy George’a H. Busha, wygłoszonej 1 listopada 1990 r., gdy doszło do dalszego zaostrzenia używanego w niej języka, a Saddam Husajn został określony jako dyktator „bardziej brutalny od Adolfa Hitlera”10. W styczniu 1991 r., w odpowiedzi na doroczne przemówienie prezydenta USA o stanie państwa, powstała grupa składająca się z przedstawicieli różnych środowisk politycznych opo-wiadających się za wysłaniem wojsk bez względu na ich osobisty stosunek do wojny. Ta faza kampanii na rzecz interwencji okazała się udana i przechyliła szalę opinii publicznej, a poparcie dla uderzenia na Irak zaczęło dominować nad sceptycyzmem wobec zasadności dokonywania interwencji.

Intensywna kampania na rzecz zwiększenia poparcia dla przeprowadzenia in-terwencji wojskowej przeciw Irakowi przyniosła widoczne efekty, choć udało się uzyskać poparcie jedynie nieznacznie przekraczające połowę obywateli. Sześć dni przed głosowaniem w Senacie nad autoryzacją wysłania amerykańskich żołnierzy za granicę sondaż Gallupa wykazał, że 52% respondentów popierało „wojnę między USA a Irakiem, która ma na celu wycofanie się Irakijczyków z Kuwejtu”, podczas gdy 39% wciąż się sprzeciwiało temu. Był to jednak istotny wzrost poparcia, ponieważ sześć tygodni wcześniej jedynie 37% Amerykanów było przychylnie nastawionych do interwencji, natomiast aż 51% się jej sprzeciwiało. Co ciekawe, ponad 40% responden-tów niezmiennie twierdziło, że rząd nie przedstawił klarownego, satysfakcjonującego wytłumaczenia, dlaczego armia USA ma zostać wysłana do Kuwejtu i Iraku (sondaże „New York Times” i CBS od sierpnia 1990 r. do stycznia 1991 r.).

Trzecia faza kampanii medialnej rozpoczęła się wraz z początkiem działań zbroj-nych przeciw Irakowi. Nastąpiło wówczas wyraźne zjednoczenie się opinii publicznej w popieraniu decyzji o interwencji. Poparcie to w drugiej połowie stycznia 1991 r. raptownie wzrosło do 79% przy 15% badanych przeciwnych, a na przełomie stycznia i lutego 1991 roku sięgnęło rekordowych 83% za atakiem na Irak przy 15% przeciw. Łatwo przy tym zauważyć pewne zjawisko, opisane już w 1973 r., mianowicie „jed-noczenie się wokół flagi” (rally around the flag). Jest to trudny do wyjaśnienia wzrost poparcia dla prezydenta USA w sytuacjach poczucia zagrożenia lub zaskakującego

10 R. Beamish, Bush: Saddam worse than Hitler − tough talk in campaign swing follows sag in popularity polls, „The Seattle Times” z 1.11.1990, http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?-date=19901101&slug=1101632 (data dostępu: 16.03.2015).

Anna Wojciuk, Maciej Michałek104

rozwoju wypadków11. Jednocześnie, po rozpoczęciu działań wojennych zarówno media, jak i opinia publiczna jeszcze bardziej ograniczyły dyskusje nad potencjalnie kontrowersyjnymi aspektami interwencji.

Interesujące wyniki przyniosło też wykonane przez Freedom Forum studium bibliometryczne. Zwrócono w nim uwagę, że przygotowaniom do interwencji oraz relacjom prowadzonym z obszaru działań wojennych towarzyszyły liczne odwołania do Wietnamu12. Analiza blisko 66 tys. relacji prasowych oraz telewizyjnych, które uka-zały się między 1 sierpnia 1990 r. a 28 lutego 1991 r., pokazała, że słowo „Wietnam” pojawiło się aż 7299 razy, częściej niż jakikolwiek inny termin i prawie trzy razy częściej niż drugi w kolejności, czyli „żywe tarcze”, wspomniany 2588 razy. Słowa „Wietnam” przeważnie używano w kontekście amerykańskich obaw przed „kolejnym Wietnamem”, czyli przed ponownym zaangażowaniem się w długotrwały, niemożliwy do wygrania konflikt, który generuje olbrzymie straty ludzkie i materialne. Strona rządowa starała się odpowiadać na te obawy, zapewniając, że „Wietnam nigdy się nie powtórzy”, i „tym razem będziemy walczyć, by wygrać”.

Doświadczenia z wojny w Wietnamie bardzo silnie wpłynęły na relacje rządu USA z mediami w trakcie I wojny w Zatoce. Władze USA pamiętały, że sposób pre-zentowania tamtej wojny przez media w znacznym stopniu przyczynił się do erozji poparcia amerykańskiej opinii publicznej dla zaangażowania w Wietnamie. W związku

11 R. Brody, Assessing the President: The Media, Elite Opinion, and Public Support, Stanford University Press, Stanford 1991, s. 58. 12 C. Lamay, By the numbers I: The bibliometrics of war, w: C. Lamay, E. Dennis (red.), The Media at War: The Press and the Persian Gulf Conflict, Gannett Foundation, New York 1991, s. 41−44.

Wykres 1. Poziom poparcia Amerykanów w sondażach dla interwencji zbrojnej przeciw IrakowiŹródło: Instytut Gallupa.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 105

z tym, podczas konfrontacji z Irakiem armie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wprowadziły bezprecedensowe, bardzo restrykcyjne zasady relacjonowania konfliktu przez media13. Z tego powodu w relacjach z samej inwazji relatywnie mało miejsca poświęcono ofiarom − zarówno wojskowym, jak i cywilnym. Wykształcił się charak-terystyczny, techniczny i sterylny język opowiadania o wojnie, w którym operowano takimi pojęciami, jak „inteligentne bomby namierzające swoje cele” czy „chirurgiczne uderzenia” minimalizujące „straty towarzyszące”. Znaczenie amerykańskich wysiłków nakierowanych na kontrolę przekazu medialnego było olbrzymie, zwłaszcza że I wojna w Zatoce była pierwszą w historii, którą relacjonowano na żywo w CNN i innych telewizjach satelitarnych. To powodowało, że nie tylko amerykańskie społeczeństwo, ale też widzowie z całego świata śledzili ten konflikt za pośrednictwem mediów.

Wielka BrytaniaTak jak dla Amerykanów punktem odniesienia w kontekście I wojny w Zatoce była

wojna w Wietnamie, tak dla Brytyjczyków odniesienie stanowiła wojna o Falklan- dy. Podczas brytyjskiej interwencji, podjętej w 1982 r. na oddalonych od Londynu o 15 tys. kilometrów wyspach, silna krytyka ze strony opozycji przyczyniła się do spadku poparcia społecznego dla działań zbrojnych. Pamięć o tym sprawiła, że podczas konfliktu w latach 1990−1991 opozycyjna Partia Pracy obawiała się zbyt otwarcie wyrażać wątpliwość co do zasadności zaangażowania militarnego w Zatoce Perskiej. Mimo prezentowanej zgody Partii Konserwatywnej i Partii Pracy opinia publiczna była na początku podzielona. Przez cały czas bardzo jednoznaczny był przekaz medialny, co wynikało, po pierwsze, ze ścisłej kontroli dopływu informacji, jaką udało się usta-nowić armii amerykańskiej, po drugie, z blokady informacyjnej po stronie Iraku, a po trzecie, z braku wewnętrznej legitymizacji dla krytykowania polityki koalicyjnej14.

Uwagę zwracano na technologiczną nowoczesność wojny w Zatoce, mówiono o atakowanych obiektach, prawie w ogóle nie wspominając o uczestniczących w kon-flikcie zbrojnym ludziach. Najwięcej obrazów cierpienia media ujawniły dopiero pod koniec kampanii, a przekaz zaczął być wówczas bardziej wyważony. Dopiero w drugim tygodniu lutego 1991 r. brytyjskiej opinii publicznej po raz pierwszy zaprezentowano zdjęcia cywilnych ofiar irackich. Pod koniec wojny zaczęto również w przybliżeniu podawać szacunkową liczbę ofiar po stronie irackiej. Dane te zaskoczyły wówczas Brytyjczyków, wskazując od 40 tys. do 200 tys. zabitych.

Wysiłki władz Wielkiej Brytanii sprawiły, że poparcie opinii publicznej dla udziału w konflikcie systematycznie rosło, osiągając aż 90% w sondażach opublikowanych przez „Sunday Times” 2 marca 1991 r., dzień przed oficjalnym zakończeniem operacji

13 B. Ociepka, Komunikowanie…, op.cit., s. 142. 14 M. Shaw, R. Carr-Hill, Mass media and attitudes to the Gulf War in Britain, „Electronic Journal of Communication/La Revue Electronic de Communication” 1991, t. 2, nr 1, http://www.cios.org/EJCPUB-LIC/002/1/00212.HTML (data dostępu: 9.10.2015).

Anna Wojciuk, Maciej Michałek106

wojennej15. Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych kontrola nad treścią prezentowaną w środkach masowego przekazu osiągnęła w ten sposób swój cel − zapewniła poparcie większości społeczeństwa dla działań rządu.

FrancjaNad Sekwaną poparcie społeczne dla interwencji w Iraku w 1990 r. było wyraźnie

słabsze niż w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Składało się na to kilka elementów: Francję łączyły dobre relacje społeczne i gospodarcze z wieloma krajami arabskimi, zwłaszcza z Algierią, żyła w niej półtoramilionowa społeczność muzuł-mańska, Paryż przez cały okres zimnej wojny starał się też podkreślać niezależność swojej polityki zagranicznej od wpływów amerykańskich. W czasie, gdy Francja przystępowała do koalicji antyirackiej, prezydent François Mitterand cieszył się sze-rokim poparciem parlamentarnym. Udział w wojnie przeciw Irakowi popierała nie tylko jego Partia Socjalistyczna, ale też wszystkie ugrupowania prawicowe włącznie z Frontem Narodowym. Przeciwna była jedynie Partia Komunistyczna. Ułatwiło to prezydentowi przekonanie francuskiej opinii społecznej do operacji militarnej, lecz nadal była potrzebna odpowiednia i zdecydowana polityka informacyjna.

Aby uzasadnić przyłączenie się do koalicji pod przewodnictwem Stanów Zjed-noczonych, rząd francuski podkreślał wyczerpanie wszelkich innych środków nacisku i przedstawiał sytuację jako wymagającą międzynarodowej interwencji. Prezydent Mitterand podkreślał, że militarny udział Francji w tej operacji zapewni jej miejsce przy stole negocjacyjnym oraz międzynarodowy prestiż. Jednocześnie Francja prowa-dziła znacznie mniej bezkompromisową politykę wobec Iraku niż Stany Zjednoczone i wielokrotnie starała się skłonić Irakijczyków do wycofania z Kuwejtu, a także do dyplomatycznego rozwiązania konfliktu. Jeszcze 14 stycznia 1991 r., na kilka dni przed interwencją, François Mitterand zaproponował plan pokojowy ostatniej szansy, który pozwoliłby Saddamowi Husajnowi wyjść z twarzą z sytuacji i uniknąć konfron-tacji. Propozycje te nie podobały się Stanom Zjednoczonym ani Wielkiej Brytanii, a zdaniem części badaczy francuska polityka miała przede wszystkim zaprezentować niezależność stanowiska Paryża i przekonać rodzimą opinię publiczną do poparcia zbliżającej się interwencji militarnej16.

Działania władz Francji oraz prowadzona kampania informacyjna stopniowo przekonywały opinię publiczną, która jeszcze jesienią 1990 r. była zdecydowanie bardziej ambiwalentnie nastawiona do interwencji niż w styczniu 1991 r. Sondaż przeprowadzony przez dziennik „Le Figaro” w listopadzie 1990 r. pokazał, że 36% Francuzów popierało wojnę, a 45% było jej przeciwnych. Jednak w chwili rozpoczęcia interwencji we wszystkich sondażach ponad 65% Francuzów popierało

15 Ibidem. 16 A. Bin, R. Hill, A. Jones, Desert Storm: A Forgotten War, Praeger, Westport 1998, s. 44.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 107

interwencję i niemal tyle samo opowiadało się za udziałem wojsk francuskich w tym przedsięwzięciu17. Na decyzji o wzięciu udziału w operacji przeciw Irakowi skorzystał również sam François Mitterand, ponieważ poparcie dla jego osoby w ciągu dnia po rozpoczęciu wojny wzrosło o 19 punktow procentowych, do rekordowych dla tego polityka 62%18.

Jednocześnie francuska opinia publiczna, choć popierała operację, cały czas wy-rażała wątpliwości co do prawdziwych celów wojny. Obawiano się, że akcja służy realizacji regionalnych interesów Stanów Zjednoczonych, przede wszystkim tych, które wiązały się z zabezpieczeniem dostępu do złóż ropy naftowej. Ostatecznie przeważył jednak argument, że nawet jeśli Waszyngtonem kierują i takie motywy, to Saddam Husajn w swojej agresji na Kuwejt posunął się zbyt daleko, co wymagało stanowczej reakcji całej społeczności międzynarodowej.

KanadaNa początku konfliktu z Irakiem w 1990 r., po ataku Saddama Husajna na Kuwejt

i wprowadzeniu sankcji ekonomicznych wobec reżimu w Bagdadzie, opinia publiczna w Kanadzie także prezentowała przychylne stanowisko, podobne do tego, które wy-rażane było w sondażach w USA. We wrześniu 1990 r. 68% Kanadyjczyków i 69% Amerykanów popierało wysłanie sił wojskowych do Zatoki Perskiej w celu egzekwo-wania nałożonych na Irak sankcji19. Jednak później, gdy rozważana operacja wojskowa przeciw Irakowi stała się jednym z głównych tematów w przekazie medialnym, opinie publiczne w tych dwóch państwach zaczęły się wyraźnie różnicować. Widoczne stało się to zwłaszcza od grudnia 1990 r., gdy Organizacja Narodów Zjednoczonych auto-ryzowała „użycie wszelkich niezbędnych środków”, by zakończyć iracką okupację Kuwejtu.

Inaczej niż w Stanach Zjednoczonych, analizy jakościowe prasy kanadyjskiej po-kazują, że nie była ona przychylna użyciu siły ani ofensywie zbrojnej przeciw Irakowi. Na podstawie studiów prasoznawczych można wysnuć wniosek, że w większości artykułów opublikowanych między 15 grudnia 1990 r. a 15 stycznia 1991 r., podczas relacjonowania wydarzeń nie zajmowano jasnego stanowiska na temat ewentualnej interwencji bądź powstrzymania się od niej lub prezentowano jednocześnie argumenty na rzecz obu rozważanych możliwości20. Prasa kanadyjska nie przyjęła więc roli, jaką

17 Ibidem, s. 43. 18 François Mitterand, „The Telegraph” z 9.01.1991, http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/7733286/Francois-Mitterrand.html, (data dostępu: 15.03.2015). 19 A.L. Hibbard, T.A. Keenleyside, The Press and the Persian Gulf crisis: the Canadian angle, „Canadian Journal of Communication” 1995, t. 20, nr 2, http://www.cjc-online.ca/index.php/journal/article/view/869/775 (data dostępu 15.03.2015). 20 L. Miljan, Television coverage of the Persian Gulf war, wystąpienie na konferencji „Annual Meeting of the Canadian Political Science Association”, Charlottetown 1992, za: A.L. Hibbard, T.A. Keenleyside, The Press…, op.cit.

Anna Wojciuk, Maciej Michałek108

odgrywała w tym czasie prasa amerykańska, i nie funkcjonowała jako narzędzie rządu mające służyć zdobyciu poparcia dla swojej polityki21.

Bardziej neutralny i prezentujący więcej kontrowersji dotyczących kryzysu w Za -toce Perskiej przekaz medialny w Kanadzie znalazł odzwierciedlenie w badaniach opinii publicznej. W styczniu 1991 r. sondaż Gallupa wykazał, że w tym państwie tylko 36% społeczeństwa popierało wysłanie sił zbrojnych do Iraku, podczas gdy 55% było temu przeciwnych22. Dla porównania, na początku interwencji poparcie w USA było o ok. 25 punktów procentowych wyższe niż w Kanadzie, a sprzeciw o po-nad 20 punktów procentowych niższy. Ostatecznie przez cały czas trwania interwencji wśród Kanadyjczyków utrzymywała się licząca ponad 60% przewaga respondentów przeciwnych zaangażowaniu militarnemu ich państwa w wojnę z reżimem Saddama Husajna. Wskutek niskiego poparcia rząd premiera Mulroneya zdecydował więc, że liczącą ponad pół miliona żołnierzy koalicję antyiracką wesprze jedynie 3700 kana-dyjskich wojskowych, wśród których w ogóle nie było żołnierzy sił lądowych. W ten sposób swobodny i przedstawiający różne argumenty przekaz medialny przyczynił się do niskiego poparcia Kanadyjczyków dla zaangażowania wojskowego, co w rezultacie zmusiło władze do znaczącego ograniczenia swojego zaangażowania.

NiemcyZgodnie ze swoją polityką bezpieczeństwa, konsekwentnie prowadzoną od II wojny

światowej, Niemcy nie zamierzały wysyłać sił do Zatoki Perskiej. Utrzymywało się przekonanie, podzielane również przez pozostałe państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone, że Niemcy już nigdy nie powinny brać udziału w wojskowej interwencji w innym państwie. Także niemiecka opinia publiczna była przeciwna zaangażowaniu tego typu – latem 1990 r., na początku działań wojennych, 79% respondentów opo-wiadało się za rozwiązaniem kryzysu metodą negocjacji23. W rezultacie Niemcy nie wzięły udziału w operacji militarnej przeciw Irakowi.

Decyzja o niewysłaniu żołnierzy do Iraku nie oznaczała jednak całkowitego braku zaangażowania w konflikt z Saddamem Husajnem. Po pierwszych uderzeniach sił koalicji na Bagdad kanclerz Helmut Kohl oznajmił, że jest „zmartwiony rozwojem wypadków”, ale jednocześnie zadeklarował solidarność z państwami należącymi do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Solidarność ta skłoniła ostatecznie Bonn do udziele-nia ograniczonej pomocy w operacji przeciw Irakowi. Niemcy wspomogły działania wojenne finansowo, wstępnie przeznaczając 260 mln USD, która to kwota była póź-niej zwiększana i ostatecznie sięgnęła 6,5 mld USD. Do Turcji zostały też wysłane

21 J. Kirton, The role of the media in Canadian decisions to use force in the Persian Gulf War, 1990–91, wystąpienie na konferencji „The Media and Foreign Policy”, Seattle 1991, za: A.L. Hibbard, T.A. Keenleyside, The Press…, op.cit. 22 A.L. Hibbard, T.A. Keenleyside, The Press…, op.cit. 23 A. Bin, R. Hill, A. Jones, Desert…, op.cit., s. 44.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 109

niemieckie jednostki obrony przeciwrakietowej w celu ochrony przed ewentualnym atakiem odwetowym.

Wojna w Bośni i Hercegowinie 1992−1995

W odniesieniu do konfliktu w byłej Jugosławii opinia publiczna w Europie, Ka -nadzie i USA wyrażała z jednej strony, zaniepokojenie tragiczną sytuacją, a z drugiej silne przeświadczenie o konieczności działania jedynie w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Zewsząd rozbrzmiewały głosy poparcia dla przedsięwzięcia skoor-dynowanej, ale nie unilateralnej akcji na rzecz ochrony praw człowieka, a następnie przywrócenia pokoju, narastała również niechęć do przemocy na tle etnicznym. Respondenci byli świadomi ryzyka związanego z operacją wojskową. Co charakte-rystyczne, w Kanadzie ponownie bardzo ważną rolę odegrała opinia publiczna, a we Francji duże znaczenie miał głos liderów opinii. Media pokazujące sceny czystek etnicznych odegrały ogromną rolę w budowaniu silnego poparcia społeczeństw dla działań rządów. O ile w przypadku I wojny w Zatoce to rządy starały się przekonać pierwotnie sceptyczną opinię publiczną do poparcia podjętej decyzji o udziale w kon-flikcie, o tyle w przypadku interwencji w Bośni to opinia publiczna popychała rządy do działania, niekiedy wbrew początkowym przekonaniom polityków, np. we Francji czy w Wielkiej Brytanii.

Stany ZjednoczoneChoć w Stanach Zjednoczonych jednoznacznie uważano Serbów za agresorów

odpowiedzialnych za konflikt w Bośni, amerykański klimat polityczny pozostawał niejednoznaczny i oscylował między interwencjonizmem a izolacjonizmem24. Po wy-buchu konfliktu w 1992 r. widoczne było dość słabe, międzypartyjne porozumienie co do słuszności zaangażowania, lecz nie było jasne, w jakim wymiarze zaangażowanie to miałoby się urzeczywistnić.

Badania opinii publicznej dotyczące możliwej interwencji zaczęły pojawiać się już latem 1992 r.25 Były to głównie sondaże zamawiane przez stacje telewizyjne i prasę, ale pytania w każdym z nich formułowano w nieco inny sposób, co jest typowym problemem, który utrudnia ustalenie ówczesnych wahań nastrojów społecznych. Można jednak stwierdzić, że na początku konfliktu opinia publiczna prezentowała przekonanie, że operacja militarna w Bośni jest przede wszystkim zadaniem państw europejskich oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych. Jednocześnie wyniki wszystkich badań pokazywały poparcie respondentów dla udzielenia przez USA pomocy humanitarnej.

24 R. Sobel, U.S. and European attitudes toward intervention in the former Yugoslavia: Mourir pour la Bosnie?, w: R.H. Ullman, The World and Yugoslavia’s War, Council on Foreign Relations, New York 1996, s. 146−147. 25 Te i pozostałe dane sondażowe za: ibidem, s. 145−176.

Anna Wojciuk, Maciej Michałek110

Duże poparcie amerykańskiej opinii społecznej dla działań humanitarnych utrzymywało się zresztą przez cały czas trwania konfliktu w Bośni i Hercegowinie. Jej zasadność uznawano za względnie bezsporną, a ryzyko narażenia życia amerykańskich żołnierzy za znikome. Widoczne było także poparcie dla ewentualnej interwencji wojskowej przeprowadzonej w trybie sojuszniczym, przy wyraźnym sprzeciwie wobec przepro-wadzenia jej samodzielnie przez Waszyngton26.

Do udzielenia poparcia dla użycia sił wojskowych w celu zakończenia wojny domowej w Bośni Amerykanie przekonywali się dużo ostrożniej. Początkowo nawet poparcie dla ataków lotniczych sił USA przeciw oddziałom Serbów bośniackich było znikome27. Na początku 1993 r. na pytanie: „Czy USA powinny podjąć akcję wojskową przeciw Serbom”, twierdząco odpowiadało jedynie 27% Amerykanów (13.01.1993 r.), a gdy czystki etniczne nasiliły się, w pierwszej połowie 1994 r., grupa ta osiągnęła 40% (ABC/„Washington Post”, kwiecień 1994 r.). Większość Amerykanów popierała jednak użycie sił lotniczych USA do ochrony stref bezpieczeństwa wydzielonych dla Muzułmanów bośniackich.

Szczególne znaczenie dla przekonania amerykańskiej opinii publicznej do użycia sił wojskowych na Bałkanach miały mnożące się z każdym miesiącem doniesienia o cierpieniach ludności cywilnej na obszarach dotkniętych działaniami zbrojnymi, które docierały do Stanów Zjednoczonych za pośrednictwem mediów. Choć popar-cie rosło powoli i do końca konfliktu wykazywało czasowe spadki bezpośrednio po

26 R. Sobel, U.S. and European…, op.cit., s. 147−148. 27 R. Sobel, E. Shiraev (red.), International Public Opinion and the Bosnia Crisis, Lexington Books, Lanham 2003.

Wykres 2. Sondaż wśród Amerykanów: USA powinny dokonać interwencji zbrojnej, by zakończyć walki w Bośni?Źródło: Instytut Gallupa.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

6 maja 1993 r. 20 maja 1993 r.

Jeśli sojusznicy z Europy odmówią uczestnictwa

Jeśli sojusznicy z Europy będą uczestniczyć

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 111

incydentach, w których życie tracili amerykańscy żołnierze, pogarszająca się sytuacja ludności stopniowo przekonywała amerykańską opinię publiczną28. W rezultacie na początku 1993 r. ponad połowa (58%) Amerykanów zgadzała się, że USA „miały obowiązek użycia siły”, jeśli nie było innego sposobu „udzielenia cywilom pomocy humanitarnej” („Los Angeles Times”, 14.01.1993 r.), choć tylko 37% uważało, że USA mają „moralny obowiązek powstrzymać czystki etniczne” (Gallup, 28.01.1993 r.). Otwarte poparcie dla użycia sił wojskowych przeciw oddziałom bośniackich Serbów zwiększyło się wyraźnie latem 1993 r., gdy Serbowie zaczęli atakować uczestników misji ONZ w Sarajewie. W sumie poparcie dla militarnego zaangażowania USA rosło od połowy 1993 r. praktycznie do końca 1995 r.

W połowie 1995 r. już 78% respondentów popierało wysłanie sił USA, aby uratować wziętych jako zakładników członków misji ONZ (PSR, 1.06.1995 r.). Aż 37% badanych godziło się na to, nawet jeśli mogłyby wiązać się z tym znaczące straty ludzkie po stronie USA. Jednak poparcie znacząco spadło od razu po porozumieniach z Dayton – większość respondentów deklarowała wówczas, że USA już „zrobiły dość” w Bośni.

Co interesujące, podczas konfliktu w Bośni i Hercegowinie wśród Amerykanów wciąż silne były niepokoje związane z doświadczeniami z wojny wietnamskiej, a więc odzwierciedlające „syndrom wietnamski”29. Po I wojnie w Zatoce obawy te były już jednak słabsze, a w połowie 1993 r. 49% Amerykanów (Gallup, 5.05.1993 r.) było

28 P. Robinson, The Policy-media interaction model: Measuring media power during humanitarian crisis, „Journal of Peace Research” 2000, t. 37, nr 5, s. 613−633. 29 R. Sobel, U.S. and European…, op.cit., s. 149.

Wykres 3. Czy USA są odpowiedzialne, by zrobić coś w związku z walkami Serbów z Bośniakami w byłej Jugosławii?Źródło: Instytut Gallupa.

Anna Wojciuk, Maciej Michałek112

przekonanych, że zaangażowanie wojskowe na Bałkanach bardziej przypominać będzie szybkie zwycięstwo w Iraku niż porażkę w Wietnamie. Duże znaczenie dla przekonywania opinii publicznej do zaangażowania wojskowego miała też popular-ność prezydenta Billa Clintona, którego działania cieszyły się aprobatą większości społeczeństwa.

Jednocześnie wyraźnie widoczna była chwiejność poparcia opinii publicznej dla różnych form zaangażowania USA w konflikt w byłej Jugosławii. Niestabilność ta odzwierciedlała w pewnym stopniu stanowisko amerykańskiego rządu, a także towarzyszącego mu przekazu medialnego. Gdy rząd zdecydowanie krytykował boś-niackich Serbów, np. latem 1993 r. po zaatakowaniu przez nich sił pokojowych ONZ w Sarajewie, poparcie dla interwencji wojskowej USA raptownie rosło. Powtarzające się bezskutecznie próby negocjowania z Serbami oraz uzgadnianie zawieszenia broni wpływały z kolei na osłabienie poparcia dla interwencji30.

Wielka BrytaniaW Wielkiej Brytanii dużą presję na podjęcie działań wywierały media, co część

polityków uważała za sytuację niewygodną, zmuszającą ich do podejmowania decyzji być może przedwczesnych i ryzykownych31.

Początkowo premier John Major planował znacznie mniejsze zaangażowanie, co zalecano także w analizach i rekomendacjach przygotowywanych przez brytyj-skie Foreign Office. Jednak przekaz medialny ukazujący ludzkie cierpienia i rosnące zniszczenia, które były rezultatem wojny w Bośni i Hercegowinie, widocznie oddzia-ływał na nastroje społeczne i systematycznie zwiększał poparcie Brytyjczyków dla interwencji. Ponadto Serbów jednoznacznie postrzegano negatywnie jako agresorów, co ułatwiało wyrażenie własnego zdania na temat konfliktu. Przeprowadzane sondaże opinii publicznej wskazywały na silne poparcie dla brytyjskiego zaangażowania, lecz największe znaczenie dla respondentów nadal miał określony charakter tego zaan-gażowania: aż 86% Brytyjczyków popierało wysłanie sił pod auspicjami ONZ, by ochraniać konwoje, 61% popierało wysłanie sił interwencyjnych, ale poparcie spadało do 35%, gdy tylko wspominano o możliwym powtórzeniu się „scenariusza wietnam-skiego”. Bardzo ambiwalentne były również opinie na temat otwartego militarnego zaangażowania w konflikt.

Poparcie większości Brytyjczyków dla interwencji spowodowało, że wykształcił się umiarkowany, wielopartyjny konsensus polityczny w kwestii możliwego zaanga-żowania w misję pokojową, raczej pozytywnie zaczęto się również wypowiadać na temat operacji wojskowej. Już w trakcie interwencji na Bałkanach poparcie opinii publicznej uległo dalszej konsolidacji, kiedy media zaczęły informować o tym, że

30 Ibidem. 31 R. Wybrow, British attitudes toward the Bosnian simulation, w: R. Sobel, E. Shiraev (red.), International Public…, op.cit., s. 66−67.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 113

siły brytyjskie robią coś pożytecznego w rejonie konfliktu, np. ochraniają transporty i wypełniają zadania związane z utrzymaniem pokoju. W ten sposób opinia publiczna przyczyniła się do zwiększenia brytyjskiego zaangażowania w konflikt, wymuszając je wręcz na części sceptycznie nastawionej do interwencji sceny politycznej.

FrancjaWe Francji rząd miał bardzo ambiwalentny stosunek do kwestii zaangażowania

w interwencję w Bośni. Politycy byli raczej niechętni tej akcji, mając na uwadze m.in. historyczne więzi Paryża z Serbią czy wcześniej z Jugosławią (Francja prote-stowała przeciw przedwczesnemu uznaniu Słowenii i Chorwacji przez Niemcy). Rząd francuski, w przeciwieństwie do innych rządów europejskich, długo wstrzymywał się z uznaniem Serbów za agresorów, próbując dyplomatycznie uniknąć zajmowania jednoznacznego stanowiska w tej sprawie.

Jednak, co charakterystyczne, we Francji duży wpływ na klimat polityczny wokół interwencji mieli „francuscy intelektualiści”, którzy spójnie i zdecydowanie się za nią opowiadali, konsolidując w ten sposób opinię publiczną32. W rezultacie francuska opinia publiczna silnie popierała interwencję zbrojną w obronie Muzułmanów bośniackich już od 1992 r., a pomiędzy opinią publiczną a francuskimi politykami widoczny był znaczny rozdźwięk33.

32 M.M. Howard, L.M. Howard, Raison d’etat or raison populaire? The influence of public opinion on France’s Bosnia policy, w: R. Sobel, E. Shiraev (red.), International Public…, op.cit., s. 107. 33 Ibidem, s. 130.

Wykres 4. Poparcie Brytyjczyków dla zaangażowania wojskowego w Bośni i HercegowinieŹródło: Instytut Gallupa (10.03.1994).

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Powinniśmy wysłać wojsko,w ramach sił ONZ, by ochraniaćkonwoje z żywnością i pomocą

medyczną dla Bośni

Powinniśmy wysłać wojsko,jako część sił interwencyjnych,by pomóc rozdzielić od siebiewojska bośniackie i serbskie

Nie powinniśmy wysłać wojskado Jugosławii, ponieważ

skończy się to jak w Wietnamie,wojną trwającą przez lata

Tak

Nie

Anna Wojciuk, Maciej Michałek114

Jednakże ten początkowy rozdźwięk stopniowo malał, w miarę jak poglądy poli-tyków zaczęły zbliżać się do zdania wyrażanego przez większość opinii publicznej. Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, również we Francji szczególną rolę w procesie nakłaniania polityków do podjęcia działań odegrały media. Ocenia się, że przypadek ten naruszył tradycyjną francuską zasadę raison d’etat, zgodnie z którą rząd w Paryżu prowadzi politykę zagraniczną bardziej niezależną od postaw opinii publicznej, niż dzieje się to w innych państwach demokratycznych34. Niechęć rządu francuskiego do interwencji zmieniła się też po wyborach: ostatecznie prezydent Jacques Chirac opowiedział się stanowczo za udziałem Francji w interwencji zbrojnej. Ta zmiana na stanowisku głowy państwa zbiegła się również z innym wydarzeniem: Serbowie wzięli członków francuskiego kontyngentu sił pokojowych jako zakładników, co ostatecznie odebrało argumenty przeciwnikom zaangażowania zbrojnego.

Z sondaży Eurobarometru w latach 1993−1995 wynika, że francuska opinia pub-liczna popierała interwencję nieznacznie mocniej niż średnia europejska35. W czerwcu 1993 r., gdy rząd koncentrował się na dyplomacji humanitarnej, aż 57% responden-tów popierało akcję zbrojną (25% przeciw, 17% nie miało zdania). Dla porównania, w Europie średnio akcję zbrojną popierało 55% badanych, przy 28% przeciw i 17% nie-zdecydowanych. We wrześniu 1995 r., czyli po przeprowadzaniu działań zbrojnych na rozkaz prezydenta Chiraca, poparcie dla tych działań deklarowało 57% badanych przy 27% przeciw, podczas gdy w Europie średnio było to wówczas 53% za i 38% przeciw. Co ciekawe, we Francji poparcie dla interwencji było widocznie silniejsze niż w USA.

NiemcyPoczątkowo opinia publiczna w Niemczech była sceptycznie nastawiona do za-

angażowania niemieckich sił zbrojnych w konflikt zagraniczny, podobnie zresztą jak podczas I wojny w Zatoce. Jednak stopniowo wśród Niemców zaczęło rosnąć poparcie dla zaangażowania w interwencję. Duże znaczenie dla odejścia od programowego pacyfizmu miały medialne relacje ukazujące czystki etniczne i inne akty przemocy w Bośni. W tej sytuacji pragmatyzm przyczynił się do zmiany postaw prezentowanych również przez partie polityczne, np. początkowo niechętni zaangażowaniu w konflikt socjaldemokraci (SPD) zaczęli popierać aktywny udział niemieckich sił zbrojnych w operacji pokojowej na Bałkanach36. Podobnie wśród członków Partii Zielonych przekonanie o konieczności ochrony praw człowieka przeważyło nad wciąż wyraźnymi przekonaniami antywojennymi. Główne partie polityczne porozumiały się w kwestii słuszności zaangażowania Niemiec w misję utrzymania pokoju.

34 Ibidem. 35 R. Sobel, E. Shiraev (red.), International Public…, op.cit., s. 70. 36 K.L. Johnston, Germany, w: R. Sobel, P. Furia, B. Barratt (red.), Public Opinion and International Intervention: Lesson from the Iraq War, Potomac Books, Washington, D.C. 2012, s. 141.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 115

Akceptacja niemieckiej opinii publicznej dla wojskowego zaangażowania ograni-czona była jednak do jasno zdefiniowanych i wąsko określonych celów. Wskazywano również na konieczność działania kolektywnego, czyli opartego na wielostronnym procesie decyzyjnym, najlepiej w ramach ONZ37. W debacie odwoływano się przede wszystkim do konieczności utrzymania pokoju na Bałkanach, a Serbów postrzegano jednoznacznie jako agresorów. Niemniej wyraźnie podkreślano, że poparcie Niemiec dla zaangażowania wojsk podczas wojny w Bośni i Hercegowinie dotyczy jedynie misji niebojowych.

KanadaW Kanadzie przez cały czas trwania konfliktu partie polityczne zgadzały się, że

należy poprzeć misję pokojową w Bośni i że Kanada powinna w niej uczestniczyć. Również opinia publiczna była przekonana o potrzebie uczestnictwa Kanady w misji na Bałkanach, a Serbów jednomyślnie postrzegano jako agresorów. Deklaracje popar-cia dla zaangażowania się wynikały z dominującego przekonania, że ofiarom należy pomóc oraz że ustanowienie pokoju wymaga użycia siły zbrojnej. Funkcjonowanie sił pokojowych na mocy wielostronnych porozumień oraz skoncentrowanie ich dzia-łań na doprowadzeniu do międzynarodowej stabilności były hasłami dominującymi w Kanadzie na początku lat 90.38

Dzięki silnemu przekonaniu opinii publicznej o celowości zaangażowania się w za-kończenie wojny w Bośni i Hercegowinie siły kanadyjskie już w 1992 r., jako jedne z pierwszych, przybyły na miejsce konfliktu39. Poparcie dla misji wynikało przede wszystkim z silnie zinternacjonalizowanej kultury politycznej w tym państwie oraz z chęci pozytywnego odróżnienia się od potężnego sąsiada z południa. Jednocześnie wskazuje się, że duże poparcie opinii publicznej dla podjęcia działań znacząco wpły-nęło na decyzje podejmowane przez rząd.

Wojna domowa w Kosowie w 1999 r.

Stany ZjednoczoneObawy o to, jak zareaguje amerykańska opinia publiczna, miały dla władz w Wa -

szyngtonie duże znaczenie podczas debaty na temat możliwości przeprowadzenia interwencji NATO w Kosowie w 1999 r. Jak zwykle obawiano się, że jeśli po stronie amerykańskiej pojawią się ofiary, to poparcie drastycznie spadnie, rozpoczną się naciski na zaprzestanie działań i całkowite wycofanie z rejonu konfliktu. Jednak późniejsze sondaże pokazały, że w trakcie walk poparcie dla interwencji, zarówno

37 Ibidem. 38 M.J. O’Reilly, R. Vengroff, Canada, w: ibidem, s. 219. 39 E. Carriere, M. O’Reilly, R. Vengroff, In the service of peace: reflexive multilateralism and the Canadian experience in Bosnia, w: R. Sobel, E. Shiraev (red.), International Public…, op.cit. s. 1−33.

Anna Wojciuk, Maciej Michałek116

lotniczej, jak i lądowej, i tak systematycznie malało40. Początkowo od troski o życie amerykańskich żołnierzy silniejsze było poczucie moralnego obowiązku zakończenia czystek etnicznych, do których zaczęło dochodzić w toku walk w Kosowie. U podstaw poparcia dla interwencji leżały przede wszystkim względy humanitarne, zwłaszcza przekonanie, że Serbowie przeprowadzają czystki etniczne, dopuszczają się ludobój-stwa41. Argumenty oparte na interesie narodowym znajdowały mniejszy oddźwięk, trudniej też było je uzasadnić.

Zasadność przeprowadzenia nalotów w celu powstrzymania Slobodana Miloševicia nie budziła wśród Amerykanów większych kontrowersji. W sondażu ABC/„Washington Post” z 5 kwietnia 1999 r. 68% respondentów popierało naloty, choć 16 maja już tylko 59%, a 38% im się sprzeciwiało. Podobnie w sondażu Gallupa: 13−14 kwietnia 61% badanych popierało operację czysto lotniczą, ale 7−9 maja poparcie spadło do 55%, a 38% osób pytanych było im przeciwnych. Przyczyną widocznego spadku poparcia dla operacji lotniczej była nieefektywność tych działań, coraz wyraźniej dostrzegana wraz z upływem czasu.

Ta nieskuteczność spowodowała, że Amerykanie byli coraz mniej przekonani do nalotów, jako właściwej odpowiedzi na kryzys. Według badań CBS z 24 marca 1999 r. 53% respondentów wierzyło, że naloty NATO mogą zmusić Miloševicia do

40 D. Auserwald, Explaining wars of choice: an integrated decision model of NATO policy in Kosovo, „International Studies Quarterly” 2004, t. 48, nr 3, s. 631−662. 41 Americans on Kosovo: A Study of US Public Attitudes, Program on International Policy Attitudes, 27.05.1999, s. 1, http://www.pipa.org/OnlineReports/Kosovo/Kosovo_May99/Kosovo_May99_rpt.pdf, (data dostępu: 15.04.2015).

Wykres 5. Czy uznałbyś decyzję NATO o podjęciu działań za słuszną, gdyby w trakcie operacji lądowej w Kosowie zginęło 25/250 Amerykanów, ale udałoby się zmusić Serbów do wycofania, a etniczni Albańczycy mogliby wrócić do swoich domów?Źródło: PIPA (13.05.1999).

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 117

zaprzestania ataków na Kosowo, a już tydzień później grupa ta zmniejszyła się do 41%, przy 47% sądzących, że w ten sposób NATO nie jest w stanie osiągnąć swoich celów. W pierwszej połowie kwietnia wszystkie sondaże pokazywały zgodnie, że tylko 25−30% respondentów wciąż wierzyło, że ataki z powietrza wystarczą do realizacji celów NATO42. Z informacji przekazywanych przez media wynikało, że przepro-wadzone naloty nie powstrzymały Serbów przed dokonywaniem kolejnych czystek etnicznych. W efekcie rosło poparcie opinii publicznej dla metod dyplomatycznych, osiągając w połowie kwietnia 52%, a w maju − 62% (Program on International Policy Attitudes i CBS).

Jednocześnie widoczną akceptacją cieszyła się możliwość użycia w interwencji amerykańskich wojsk lądowych. Na początku kwietnia większość (60%) Amerykanów uważała, że Biały Dom popełnił błąd, z góry wykluczając operację lądową, ponieważ taka interwencja byłaby skuteczna (57%). W połowie maja 1999 r. roku, według badań przeprowadzonych przez PIPA, większość Amerykanów nie popierała interwencji NATO z użyciem sił lądowych (59% było przeciw, a 33% ją popierało), ale była gotowa się na nią zgodzić, gdyby okazało się, że to jedyny sposób powstrzymania czystek etnicznych − w tej sytuacji poparcie dla interwencji lądowej rosło do 60%. Podobne wskazania dali respondenci pytani w tym samym czasie przez CNN/„USA Today” oraz CBS43.

42 Ibidem. 43 Ibidem.

Wykres 6. Czego byś chciał, gdyby w operacji lądowej w Kosowie zginęło 10/50 amerykań -skich żołnierzy i zobaczyłbyś ich ciała w telewizji?Źródło: PIPA 1999.

Anna Wojciuk, Maciej Michałek118

Podjęto również próby przewidzenia, jak opinia publiczna zareaguje na ofiary po stronie amerykańskiej. Okazało się, iż jedynie 20% respondentów stwierdziło, że w przypadku śmierci 10/50 amerykańskich żołnierzy domagałoby się natychmiasto-wego wycofania wojsk lądowych, ok. 35% opowiedziałoby się za wzmocnieniem sił, by w przyszłości ograniczyć ryzyko takich ataków, 19% poparłoby atak odwetowy, a mniej więcej 20% opowiedziałoby się za powstrzymaniem się od reakcji i konty-nuacją obranego kursu.

Wielka BrytaniaOgólnie Brytyjczycy popierali zaangażowanie militarne w wojnę domową w Ko -

sowie. Podstawą tego poparcia, podobnie jak wśród Amerykanów, było przekona-nie o moralnym obowiązku zapobieżenia dalszym ofiarom oraz naruszeniom praw człowieka w Kosowie. Pod koniec marca 1999 r. takie przekonanie deklarowało aż 87% badanych44. Z badań Instytutu Gallupa wynika, że 69% pytanych wskazywało na konieczność powstrzymania czystek etnicznych, których zgodnie z doniesieniami medialnymi miały się dopuszczać obydwie walczące strony. Tak jak w przypadku wcześniejszych konfliktów, tak i w odniesieniu do Kosowa Brytyjczycy zwracali uwagę na odpowiedzialność spoczywającą na całej społeczności międzynarodowej, a nie tylko na ich kraju.

Opinia publiczna w Wielkiej Brytanii była dość wyraźnie przekonana, że in-terwencja zbrojna jest jedynym środkiem, który może powstrzymać rozlew krwi w Kosowie – takiego zdania było 63% badanych, a zaledwie 25% widziało inne rozwiązania. Prawie połowa (47%) Brytyjczyków uważała, że dalsze prowadzenie rozmów dyplomatycznych jest bezcelowe, druga połowa (48%) była innego zdania, a 5% było niezdecydowanych45. Przy całym wojennym nastawieniu opinii publicznej na Wyspach Brytyjskich najważniejsza pozostawała troska o los ludności cywilnej i poprawę jej bezpieczeństwa. Jedynie 7% badanych byłoby w stanie zaakceptować ewentualne bombardowania przez siły NATO celów cywilnych, a 88% było temu zdecydowanie przeciwne.

Na postawy Brytyjczyków szczególny wpływ wywarły przekazy medialne doty-czące konfliktu. Nie tylko pokazywano w nich grozę trwającej wojny, ale, co więcej, uważano je za bardziej wiarygodne niż opinie wygłaszane przez przedstawicieli najwyż-szych władz – z przekazem telewizyjnym zgadzało się 76% Brytyjczyków, z prasowym 58%, a z wypowiedziami członków rządu mniej niż połowa (47%)46. Mimo dużego po-parcia dla interwencji wojskowej obywatele Wielkiej Brytanii byli niechętnie nastawieni do ponoszenia potencjalnych kosztów zaangażowania w Jugosławii. Paradoksalnie,

44 Mail on Sunday – Kosovo Poll, Ipsos MORI, 2.04.1999, https://www.ipsos-mori.com/researchpub-lications/researcharchive/1860/Mail-on-Sunday-Kosovo-Poll.aspx (data dostępu: 15.04.2015). 45 Ibidem. 46 Ibidem.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 119

większość (57%) badanych uważała, że ochrona etnicznych Albańczyków w Kosowie nie jest warta straty choćby jednego brytyjskiego żołnierza. Brytyjczycy byli też nie-chętni możliwemu napływowi uchodźców wojennych z Kosowa do ich kraju – tylko 25% akceptowało udzielenie azylu 10 tys. lub większej liczbie uchodźców, 25% nie akceptowało przyjęcia jakichkolwiek uchodźców, a 20% pytanych pozostawało niezdecydowanych.

FrancjaMimo rezerwy, z jaką Francja traktowała Stany Zjednoczone, oraz wysiłku wkła-

danego przez nią w tworzenie wizerunku państwa prowadzącego całkowicie nieza-leżną politykę zagraniczną, jej polityka była zgodna z polityką większości członków NATO. Podobnie jak podczas I wojny w Zatoce czy wojny w Bośni i Hercegowinie, francuskie zaangażowanie wojskowe okazało się znaczące, cieszyło się również dużym i trwałym poparciem społecznym obywateli47.

Większość Francuzów (70%) uznała uderzenie sił koalicji międzynarodowej na oddziały serbskie na początku kwietnia 1999 r. za uzasadnione (badania CSA)48. Warto zauważyć, że mimo przekonania o słuszności zaangażowania militarnego w Jugosławii widoczna była niechęć i nieufność do Amerykanów, którzy przewo-dzili operacji NATO. Pytani o to, kto ponosi główną odpowiedzialność za konflikt w Kosowie, 77% Francuzów wskazywało Slobodana Miloševicia, ale 9% − Sojusz

47 N. Le Balme, France, w: R. Sobel, P. Furia, B. Barratt (red.), Public Opinion…, op.cit., s. 163. 48 M. Smith, The Kosovo Conflict: US Diplomacy and Western Public Opinion, „CPD Perspectives on Public Diplomacy”, Paper 3, 2009, http://uscpublicdiplomacy.org/sites/uscpublicdiplomacy.org/files/legacy/publications/perspectives/CPDPerspectivesKosovo.pdf (data dostępu: 9.10.2015).

Wykres 7. Czy uważasz, że Wielka Brytania dobrze zrobiła, dołączając w ramach NATO do bombardowań w Jugosławii?Źródło: Ipsos MORI.

Anna Wojciuk, Maciej Michałek120

Północnoatlantycki i Stany Zjednoczone (CSA). Jeszcze bardziej zaskakująco wyglą-dały odpowiedzi, gdy konkretnie zapytano, kto jest odpowiedzialny za bombardowanie Kosowa – 62% wskazało Miloševicia, ale aż 25% rząd USA („Le Parisien”)49. Takie nastroje utrzymywały się we Francji niemal przez cały czas trwania operacji Allied Force. Niezmiennie większe poparcie deklarowano dla zaangażowania wojsk francu-skich w Jugosławii niż dla całej operacji sił NATO50.

NiemcyW 1999 r. w Kosowie, po raz pierwszy od zakończenia II wojny światowej, Niemcy

wzięły udział w operacji wojskowej poza granicami swojego kraju. W sondażu „Der Spiegel” z 29−30 marca 50% ankietowanych odpowiedziało, że wojna, którą NATO prowadzi przeciw Serbii, jest uzasadniona, 18% było przeciwnego zdania, 28% oce-niło, że nigdy nie istniało uzasadnienie dla tej interwencji, a 4% zadeklarowało, że nie ma na ten temat zdania.

Nieustanne doniesienia o pogarszającej się sytuacji humanitarnej w rejonie kon-fliktu sprawiły, że decyzja rządu o wzięciu udziału w tej interwencji cieszyła się w Niemczech znaczącym, przekraczającym 60% poparciem. Jednak z czasem, gdy ograniczone działania nie przynosiły rezultatu i zaczęto mówić o wysłaniu sił lądo-wych, poparcie dla takiego rozwoju wypadków zmalało o połowę, do ok. 30%51.

49 Ibidem. 50 D. Auserwald, Explaining wars…, op.cit., s. 631−662. 51 Ibidem.

Wykres 8. Czy popierasz udział Francji w operacji wojskowej NATO w Jugosławii?Źródło: Canal IPSOS/„Journal du Dimanche”.

Opinia publiczna wobec „wojen Zachodu”: przypadki wojny w Zatoce, Bośni… 121

W związku z brakiem poparcia opinii publicznej niemieckie władze, choć Niemcy de facto wchodzili już w skład lądowego kontyngentu IFOR, skupiły swoje wysiłki na poszukiwaniu rozwiązania dyplomatycznego. Efektem był znaczący udział Berlina w wynegocjowaniu kończącego konflikt porozumienia pokojowego w czerwcu 1999 r.

Podsumowanie

Zgodnie z tym, co można przewidywać na podstawie liberalnej teorii stosunków międzynarodowych, badane przypadki wskazują, że opinia publiczna jest raczej po-wściągliwie nastawiona do pomysłów użycia siły w stosunkach międzynarodowych i czasami odnosi się to także do sytuacji kryzysów humanitarnych. W szczególności dotyczy to zaangażowania z użyciem sił lądowych, które potencjalnie łączy się ryzy-kiem większych strat ludzkich. O wiele łatwiej uzyskać poparcie swoich wyborców dla ataków z powietrza lub zaangażowania w akcje niebojowe. Wyraźny wpływ na zwiększenie poparcia dla interwencji wojskowej, obok retoryki rządów, które z różnym sukcesem przekonywały społeczeństwo do swoich zamiarów, miały media. W opisa-nych w niniejszym tekście przypadkach upowszechnienie się przekazu medialnego, nadawanie praktycznie z pola walki („efekt CNN”) oraz pokazywanie dramatycznych skutków trwających konfliktów widocznie wpływały na opinię publiczną i przekony-wały ją o celowości zaangażowania poza granicami kraju lub konieczności wycofania się. Dobitnie pokazały to m.in. przypadki Francji i Wielkiej Brytanii podczas wojny w Bośni, gdy przekaz medialny do tego stopnia wpłynął na opinię społeczeństwa, że władze poczuły się zobligowane do zwiększenia zaangażowania. Innym szczególnie charakterystycznym przypadkiem są zjednoczone Niemcy, w których rosnące zrozu-mienie współczesnych wyzwań międzynarodowych oraz transmitowane w mediach dramaty humanitarne spowodowały stopniowe zerwanie z radykalnym pacyfizmem i rezygnacją z powstrzymywania się od jakiegokolwiek ekspedycyjnego zaangażo-wania wojsk.

Bliższe przyjrzenie się trzem ujętym w pracy przypadkom pokazuje, że rządy państw demokratycznych, które są inicjatorami działań zbrojnych, przyjmują aktywną postawę wobec swojej opinii publicznej. Szczególnie historia I wojny w Zatoce jest doskonałym przykładem prowadzenia wojny informacyjnej i wykorzystania kontroli przepływu informacji. Przyglądając się konfliktowi z początku lat 90., łatwo zauważyć ewolucję, jaka dokonała się od tamtej pory, albowiem w epoce mediów społecznoś-ciowych i błyskawicznego obiegu informacji (i dezinformacji), analogiczna totalna kontrola nad przekazem z pola walki nie byłaby już możliwa. Zasadniczo zmienia to uwarunkowania wewnętrzne prowadzenia wojny przez państwa demokratyczne, ale nie oznacza, że współcześnie wojna informacyjna stała się mniej ważna, raczej zmieniły się warunki jej prowadzenia.

Okazuje się również, że świadomość roli przekazu medialnego wśród rządów skutkowała podejmowaniem przez nie bardzo różnych decyzji. W niektórych krajach,

Anna Wojciuk, Maciej Michałek122

np. w Stanach Zjednoczonych, podczas I wojny w Zatoce starano się przejąć nad nim całkowitą kontrolę, w innych, np. w Kanadzie, sposób informowania o wojnie nie podlegał żadnym ograniczeniom, a rząd niejako oczekiwał od społeczeństwa podję-cia decyzji co do charakteru rozważanego zaangażowania zbrojnego. Jednocześnie ostateczne wzrosty i spadki poparcia społeczeństwa dla różnych form interwencji, a także postrzegania samego konfliktu przez społeczeństwo (np. nieufność Francuzów wobec USA w czasie wojny w Kosowie) pozostają nawet a posteriori nie do końca uchwytne, a priori bardzo trudne do przewidzenia przez rządy. Na podstawie opisa-nych trzech przypadków można więc stwierdzić, że wolne media i demokratyczny ustrój zdecydowanie utrudniają państwom podejmowanie decyzji dotyczących za-angażowania wojskowego, zmuszając je do wielkiego wysiłku, jakim jest aktywne zabieganie o poparcie dla planowanych działań. Co więcej, mimo tego wysiłku presja opinii publicznej zmusza czasem do zmiany pierwotnie planowanej przez politycznych decydentów polityki i zwiększania lub zmniejszania zakresu swojego zaangażowania.

Public Opinion vis-à-vis ‘Western Wars’: A Case Study of the Gulf War, Bosnia and Kosovo

After the end of Cold War rivalry, European and North American states repeatedly took part in military interventions abroad. Each time, the democratic governments of these states were obliged to try to convince their own societies about the need for engagement. The Gulf War, the Bosnian War, and the Kosovo War are examples of conflicts during which mass media and public opinion influenced political decisions. As the authors indicated, public opinion is rather restrained towards the use of force in international relations. Modern mass media, however, could in some cases enhance public support for military intervention by showing people cruelty of the war. Nevertheless, free media and democratic government generally make it definitely harder to make the decision on engagement in a military conflict. The reasons behind the rises and falls in public support for such engagement remain complex and difficult to explain by any trackable factors. The ongoing spread of social media around the world changes the mechanisms of conducting information warfare today.

Keywords: democracy, media, military interventions, information war, the CNN effect

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201507

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013:

kontynuacja czy zmiana?

Karolina LibrontUniwersytet Warszawski

Przez wiele lat Niemcy prezentowały wstrzemięźliwy stosunek do interwencji zbrojnych. Ta postawa była związana z samoograniczeniem Niemiec w sferze ich polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, mającym swoje źródło w wydarzeniach II wojny światowej.

W niniejszym artykule skoncentrowano się na latach 1998−2013. Postawiono tezę, że ten okres odznaczał się mniejszą koherentnością co do udziału RFN w interwencjach wojskowych. Nie można bowiem mówić o dalszym liniowym zwiększeniu udziału w międzynarodowych operacjach przywracania lub utrzymania pokoju. Wydaje się również, że za tymi decyzjami stały rozmaite, nowe czynniki. Zdaniem autorki doszło do zmian w zakresie motywacji postaw wobec wybranych problemów bezpieczeństwa międzynarodowego. Pewne uzasadnienia pojawiły się po raz pierwszy w dyskursie politycznym, inne traciły na znaczeniu. Zestawy argumentów zostały przeanalizowane na gruncie modelu mocarstwa cywilnego zaproponowanego przez Hannsa W. Maulla.

Słowa kluczowe: Niemcy, polityka bezpieczeństwa Niemiec, polityka zagraniczna Niemiec, mocarstwo cywilne, Zivilmacht, Bundeswehra, Angela Merkel, Guido Westerwelle.

Przez wiele lat Niemcy prezentowały specyficzny stosunek do interwencji zbroj-nych. Mimo że państwo to dysponuje pewnymi atrybutami mocarstwa regionalnego, w tym przede wszystkim jest potęgą gospodarczą, to przez dekady podchodziło wyjątkowo wstrzemięźliwie do udziału w zagranicznych misjach i operacjach woj-skowych. Ta postawa wiązała się z samoograniczeniem Niemiec w sferze ich polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, mającym źródło w wydarzeniach II wojny światowej.

Charakterystyczne podejście RFN w omawianej dziedzinie skłoniło niemieckiego badacza Hannsa W. Maulla do opisu nowego typu potęgi – mocarstwa cywilnego1.

Karolina Libront – doktorantka, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet War szaw ski. 1 H.W. Maull, Deutschland als Zivilmacht, w: S. Schmidt, G. Hellmann, R. Wolf (red.), Handbuch zur deutschen Außenpolitik, Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2007, s. 74−75.

Karolina Libront124

Model Zivilmacht to określenie zbioru doktryn polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Mocarstwa cywilne przyczyniają się do kreacji ram prawnych dla stosunków między-narodowych. Po pierwsze, dążą do rezygnacji z przemocy jako środka rozwiązywania konfliktów i do zastąpienia go systemami kooperacji i zbiorowego bezpieczeństwa2. Po drugie, mocarstwo cywilne popiera model demokratycznego współdecydowania w państwach i pomiędzy nimi. Po trzecie, celem jest zapewnienie przestrzegania innych praw człowieka, zmniejszanie nierówności społecznych i promocja zrównoważonego rozwoju, zasad dobrego rządzenia (good governance), a także międzynarodowego podziału pracy i współzależności. Główne motywacje działania takiego państwa to wzmacnianie instytucji międzynarodowych oraz prawa międzynarodowego, ochrona ludności cywilnej, wspieranie pokoju i przestrzegania praw człowieka, solidarność sojusznicza.

Do początku lat 90. niemiecka armia nie mogła uczestniczyć w operacjach mi-litarnych za granicą i służyła wyłącznie do obrony terytorialnej. Tymczasem sojusz-nicy postulowali, aby zjednoczone państwo niemieckie wzięło na siebie większą odpowiedzialność za stabilność Europy i świata. Aby pogodzić oczekiwania partne-rów z wewnętrznymi ograniczeniami, ówczesny kanclerz Helmut Kohl zainicjował politykę znaną jako taktyka salami. „Plasterek po plasterku” zwiększała się bowiem liczba niemieckich jednostek rozmieszczonych za granicą oraz intensywność wy-konywanych przez nie misji. Intencją było przyzwyczajenie silnie pacyfistycznego społeczeństwa do idei użycia siły jako normalnego instrumentu polityki zagranicznej. Ówczesne wewnątrzpolityczne spory odzwierciedlają dwie przeciwstawne tendencje polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Niemiec. Z jednej strony partie chrześcijań-sko-demokratyczne dążyły do tego, by państwo mogło odgrywać coraz aktywniejszą rolę, forsować własne interesy, ale też ponosić większą odpowiedzialność za ład w Europie. Z drugiej zaś strony socjaldemokraci i Zieloni, a także Hans-Dietrich Genscher (FDP) preferowali „kulturę powściągliwości”3. Salomonowe orzeczenie Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 1994 r. o zgodności z ustawą zasadniczą członkostwa RFN w systemach bezpieczeństwa zbiorowego i organizacjach zbioro-wej obrony4 otworzyło drogę do udziału armii w operacjach podejmowanych w ich ramach, lecz z ograniczeniami możliwymi do zaakceptowania przez większą część

2 Preferowanie pokojowego rozwiązywania konfliktów nie oznacza automatycznie, że mocarstwa cywilne rezygnują z instrumentu militarnego. Użycie siły traktowane jest jako ostateczność, ale pozostaje jedną z dostępnych opcji. 3 S. Sulowski, Polityka europejska Republiki Federalnej Niemiec, „Elipsa”, Warszawa 2004, s. 60. 4 Federalny Trybunał Konstytucyjny uznał artykuły 24 i 87a niemieckiej ustawy zasadniczej za nie-kolidujące z udziałem armii w operacjach out of area, czyli poza granicami kraju i obszaru NATO, jeśli misje takie będą przeprowadzane w ramach Paktu w celu wykonywania Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ lub też bezpośrednio w operacjach podejmowanych przez ONZ. Co najważniejsze, Bundestag musi każdorazowo wyrazić zgodę na wysłanie wojsk za granicę. Orzeczenie: Bundesverfassungsgericht, Urt. v. 12.07.1994, Az.: 2 BvE 3/92, 1994, https://www.jurion.de/ (data dostępu: 30.06.2015).

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 125

klasy politycznej. Te warunki dobrze wpisywały się w schemat działania mocarstwa cywilnego, opisanego przez H.W. Maulla5.

W niniejszym artykule skoncentrowano się na latach 1998−2013 – to kolejne kadencje wyznaczają jego ramy czasowe. Autorka stawia tezę, że ten okres odznaczał się mniejszą koherentnością w kwestii udziału RFN w interwencjach wojskowych. Nie można bowiem mówić o dalszym liniowym zwiększeniu udziału w międzyna-rodowych operacjach przywracania lub utrzymania pokoju. Wydaje się również, że za decyzjami stały rozmaite czynniki: zdaniem autorki doszło do zmian w zakresie motywacji postaw wobec wybranych problemów bezpieczeństwa międzynarodowego. Pewne uzasadnienia pojawiły się po raz pierwszy w dyskursie politycznym, inne tra-ciły na znaczeniu. Niektóre zestawy argumentów niekoniecznie wpisują się w model opisanego wcześniej mocarstwa cywilnego.

Elementy, na które zwrócono uwagę w analizie, to uzasadnienie zaangażowania wojskowego za granicą, względnie jego braku, a także ogólne warunki polityczne towarzyszące procesowi decyzyjnemu. Motywy postępowania Berlina zostaną odtwo-rzone na podstawie oficjalnych wypowiedzi oraz komentarzy ekspertów. W analizie uwzględniono sytuacje o największym wydźwięku politycznym. Artykuł powinien odpowiedzieć na pytania, czy doszło do zmian w zakresie uzasadniania postawy RFN wobec interwencji wojskowych oraz czy wpisują się one w model mocarstwa cywilnego H.W. Maulla.

1. Interwencja w Kosowie

W 1998 r., na skutek impasu w negocjacjach między stronami konfliktu w Kosowie i w obliczu katastrofy humanitarnej, państwa NATO zdecydowały się na interwencję wojskową bez mandatu ONZ. Wówczas w porozumieniu z SPD i Zielonymi, którzy wkrótce mieli przejąć rządy, gabinet H. Kohla na swoim ostatnim posiedzeniu, tj. 30 września 1998 r., postanowił upoważnić ministra obrony do prowadzenia ograniczonej operacji powietrznej w ramach operacji Allied Force w celu wymuszenia zaprzestania walk oraz wsparcia politycznego rozwiązania konfliktu. Decyzję poparł Bundestag 500 głosami za do 63 przeciw i 18 wstrzymujących się6. Tym samym złamane zostało tabu: Niemcy wzięły udział w operacji zbrojnej, która nie miała autoryzacji RB ONZ.

Wymienia się kilka powodów, dla których zdecydowano się na ten kontrower-syjny krok. Po pierwsze, rząd pragnął dowieść swojej niezawodności w sprawach

5 H. Tewes, Das Zivilmachtskonzept in der Theorie der Internationalen Beziehungen. Annerkenung zu Knut Kirste und Hanns W. Maull, „Zeitschrift für Internationale Beziehungen” 1997, nr 4, s. 347−359, K. Kirste, Rollentheorie und Aussenpolitikanalyse. Die USA und Deutschland als Zivilmächte, w: S. Harnisch, H. Maull (red.), Germany as Civilian Power? The Foreign Policy of the Berlin Republic, Manchester University Press, Manchester−New York 2001, s. 507. 6 Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 248. Sitzung, Bonn, 16.10.1998, http://dip21.bun des -tag.de/dip21/btp/13/13248.pdf (data dostępu: 30.06.2015).

Karolina Libront126

międzynarodowych wobec sojuszników7. Motywacja ta okazała się ważniejsza na-wet od wzmacniania ONZ (tymczasem w porozumieniu koalicyjnym zapisano, że priorytet ma wspieranie monopolu tej organizacji w zakresie użycia siły8). Po drugie, na Zachodzie, przede wszystkim w Waszyngtonie demonstrowano niezadowolenie w kwestii ograniczeń związanych z użyciem siły przez RFN. Stany Zjednoczone liczyły na szerszy udział Bundeswehry – jednej z największych armii w Europie – w opanowywaniu przyszłych konfliktów.

Kwestia solidarności wydawała się szczególnie ważna dla Gerharda Schrödera9, podczas gdy Joschka Fischer skupiał się raczej na motywacji humanitarnej i sta-bilizacji10. Zwolennicy argumentu humanitarnego przeciwstawiali starej narracji, wytworzonej po II wojnie światowej – „nigdy więcej wojny” (Nie wieder Krieg), nową, zaktualizowaną wersję – „nigdy więcej Auschwitz” (Nie wieder Auschwitz). Chodziło o niedopuszczenie do sytuacji, w której ludność cywilna cierpi z powodu bezczynności wspólnoty międzynarodowej. Ten punkt widzenia podzielał J. Fischer. Twierdził, że pacyfizm Niemiec nie może polegać na obojętnym przyglądaniu się katastrofie humanitarnej11.

Podobne wnioski wyciągnęli eksperci. Jeden z nich ocenił, że RFN odebrała ważną lekcję: jako pełnowartościowy członek NATO i UE, Berlin nie może rezygnować z zobowiązań do zaprowadzania pokoju, nawet siłą, jeśli wymaga tego ochrona praw człowieka12. Gotowość użycia instrumentu wojskowego w celach humanitarnych bądź zapobiegania kryzysom uznano za znak szczególny czerwono-zielonej koalicji13.

Omawiana motywacja została wsparta udziałem Niemiec w kolejnych misjach humanitarnych na terenie Albanii i Macedonii. Zaangażowanie RFN wielokrotnie prze-wyższało to udzielone podczas operacji Allied Force, w której – w porównaniu z dzia-łaniami USA, Francji czy Wielkiej Brytanii – wkład bojowy był symboliczny. Działania Niemiec w zakresie dyplomatycznym i misjach humanitarnych stanowiły wyraz aspira cji do odgrywania ważnej roli w reorganizacji Europy Południowo-Wschodniej14. Znalazły one finał w udziale w operacji KFOR (Kosovo Force), m.in. w przejęciu kontroli nad jednym z sektorów znajdujących się pod kontrolą sił NATO.

7 Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 248. Sitzung, Bonn, op.cit., wypowiedzi: K. Kinkel, s. 5, V. Rühe, s. 10, G. Schröder, s. 14. 8 Aufbruch und Erneuerung – Deutschlands Weg ins 21. Jahrhundert. Koalitionsvereinbarung zwischen der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands und BÜNDNIS 90/DIE GRÜNEN, Bonn, 20.10.1998, p. XI.7. 9 G. Schröder, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 248. Sitzung, op.cit., s. 14. 10 J. Fischer, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 43. Sitzung, Bonn, 11.06.1999, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/14/14043.pdf (data dostępu: 30.06.2015), s. 4. 11 J. Fischer, Die rot-grünen Jahre. Deutsche Auβenpolitik vom Kosovo bis zum 11. September, Knaur TB, München 2008, s. 114−118, 129. 12 F.-L. Altmann, Die Bundeswehr auf dem Westlichen Balkan, w: S. Mair, Auslandseinsätze der Bundeswehr, Leitfragen, Entscheidungsspielräume und Lehren, „SWPStudie” 2007, http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/studien/2007_S27_mrs_ks.pdf (data dostępu: 9.10.2015), s. 96. 13 M. Staack, Außenpolitik und Bundeswehrreform, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 2005, nr 21, s. 33. 14 M.in. minister J. Fischer opracował tzw. Pakt Stabilności dla Europy Południowo-Wschodniej w 1999 r.

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 127

Decyzja koalicji SPD-Zieloni nie podobała się części elektoratu tych partii. Wyborcy byli podzieleni, szczególnie w kwestii celowości nalotów. Niemiecka opinia publiczna silnie zareagowała na incydent z 14 kwietnia 1999 r. Samolot NATO przeprowadził atak na kolumnę uchodźców, prowadzonych przez dziesięciu serbskich policjantów – zginęło wielu cywili. Również w obrębie koalicji pojawiały się głosy podające w wątpliwość założenia strategiczne operacji Allied Force15. Nie wszyscy członkowie rządzących partii zgadzali się z kursem wytyczonym przez kanclerza i ministra spraw zagranicznych. Zieloni wygwizdali J. Fischera podczas kongresu partii w maju 1999 r.16

H.W. Maull twierdził, że udział w operacji Allied Force nie stanowił zasadniczego zerwania z modelem mocarstwa cywilnego17. Zdaniem tego badacza interwencja militarna jest możliwa na gruncie doktryny Zivilmacht, o ile jej najważniejszymi im-peratywami pozostają cywilizowanie stosunków międzynarodowych, ochrona praw człowieka oraz rozwijanie współpracy międzynarodowej. RFN miała być „zmuszona” do podjęcia kroków wojskowych przede wszystkich z uwagi na oczekiwania sojuszni-ków, masowe naruszenia praw człowieka oraz zmianę w hierarchii priorytetów polityki zagranicznej partii rządzących18.

Podsumowując, działania rządu federalnego dotyczące konfliktu w Kosowie do-brze wpisują się w model mocarstwa cywilnego. Główne uzasadnienia odnosiły się do sytuacji humanitarnej – chęci zapobieżenia czystkom etnicznym. Dopuszczono modyfikację innych wewnętrznych ograniczeń, ponieważ imperatywem uczyniono uniknięcie katastrofy humanitarnej. Uznano, że jest to zadanie nadrzędne wobec przestrzegania prawa międzynarodowego. W wymiarze operacyjnym podkreślano wagę solidarności sojuszniczej.

2. Interwencja w AfganistanieW odpowiedzi na ataki terrorystyczne w USA, do których doszło 11 września

2001 r., G. Schröder zadeklarował „nieograniczoną solidarność” z sojusznikiem, wsparto odwołanie do artykułu 5 Traktatu Północnoatlantyckiego oraz przyjęcie Rezolucji nr 1368 RB ONZ, co stworzyło ramy prawne użycia siły przeciw organizacji terrorystycznej odpowiedzialnej za zamachy, czyli Al-Kaidzie19.

Bundestag udzielił zgody na zaangażowanie Bundeswehry (najpierw w ramach operacji Enduring Freedom) w listopadzie 2001 r. Mandat obejmował udział w walkach

15 R. Scharping, Wir dürfen nicht wegsehen. Der Kosovo-Krieg und Europa, Ullstein, Berlin 1999, s. 154. 16 E. Housson, Inne Niemcy, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2008, s. 152. 17 H. Maull, Germany’s foreign policy, post-Kosovo: “Still a civilian power”?, „Survival” 2000, t. 42, nr 2, s. 56−80. 18 N. Philippi, Civilian Power and War – the German Debate about Out-of-Area Operations between 1990 and 1999, w: S. Harnisch, H. Maull (red.), Germany as Civilian Power?…, op.cit. 19 Regierungserklärung des Bundeskanzlers Gerhard Schröder zu den Anschlägen in den Vereinigten Staaten von Amerika, 12.09.2001, http://www.documentarchiv.de/brd/2001/rede_schroeder_terror-usa.html (data dostępu: 30.06.2015).

Karolina Libront128

zbrojnych. Okoliczności głosowania były dramatyczne. Udział w kampanii wojskowej u boku USA nie cieszył się popularnością wśród posłów, nawet należących do rządzą-cych partii. Z tego powodu kanclerz zdecydował się na powiązanie głosowania nad wysłaniem żołnierzy z wotum zaufania dla rządu20, który utrzymał się tylko kilkoma głosami21. Miesiąc później zaakceptowano udział w NATO-wskiej misji ISAF22.

Na początku najczęściej przytaczanym powodem zaangażowania RFN w Afga -nistanie były solidarność z USA i potrzeba utrzymania wizerunku dobrego sojusznika23, podobnie jak było podczas debaty dotyczącej interwencji w Kosowie. Istniał również pragmatyczny wymiar tej argumentacji. Stałym motywem rządów G. Schrödera była chęć zwiększenia wagi Niemiec w stosunkach międzynarodowych, w tym podkreśle-nia ich asertywności i „normalności”24. Kanclerz w przemowie przed Bundestagiem stwierdził, że zamachy z 11 września były „punktem zwrotnym” w niemieckiej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa. Jednocześnie rozszerzeniu uległy geograficzne granice działania: od udziału w interwencji w Afganistanie Bundeswehra mogła działać na całym świecie25. J. Fischer przyznał, że nieuczestniczenie w operacjach oznaczałoby „daleko sięgające konsekwencje dla Republiki Federalnej Niemiec, dla jej bezpie-czeństwa i zdolności sojuszniczych”26.

Terroryzm był postrzegany w Niemczech jako jedno z najpoważniejszych zagro-żeń – potwierdziły to kolejne dokumenty strategiczne, m.in. Weiβbuch z 2006 r. Na jego percepcję wpływały doświadczenia historyczne RFN z rodzimym terroryzmem, a także fakt, że kilku zamachowców 11 września 2001 r. mieszkało na terenie Niemiec. Służby wywiadowcze sugerowały, że w RFN działa ok. 30 tys. członków i zwolen-ników bojowych organizacji islamistycznych, a część ma powiązania z Al-Kaidą27. W związku z tym zlikwidowanie baz terrorystów w Afganistanie podawano jako główny

20 Takie rozwiązanie jest wyjątkowe – w całej historii powojennych Niemiec głosowano jedynie trzy-krotnie nad wotum ufności. Stenogram obrad: Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 202. Sitzung, Berlin, 16.11.2001, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/14/14202.pdf (data dostępu: 30.06.2015). 21 K. Brummer, S. Fröhlich, Einleitung: Zehn Jahre Deutschland in Afghanistan, „Zeitschrift für Außen- und Sicherheitspolitik” 2011, nr 4, s. 8. 22 Tym razem głosowanie nie przebiegało tak dramatycznie: za udziałem w operacji opowiedziało się 538 posłów, w tym należący do partii CDU/CSU i FDP, przeciw – 35, 8 posłów wstrzymało się od głosu. Stenogram obrad: Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 210. Sitzung, Berlin, 22.12.2001, http://dipbt.bundestag.de/doc/btp/14/14210.pdf (data dostępu: 30.06.2015). 23 Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 210. Sitzung, Berlin, 22.12.2001, wypowiedzi: G. Schröder, s. 4, P. Struck, s. 13, V. Rühe, s. 17, P. Breuer, s. 24, http://dipbt.bundestag.de/doc/btp/14/14210.pdf (data dostępu: 30.06.2015); P. Struck, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 8. Sitzung, Berlin, 07.11.2002, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/15/15008.pdf (data dostępu: 30.06.2015), s. 3. 24 H. W. Maull, The Guns of November? Germany and the Use of Force in the Aftermath 9/11, „German Foreign Policy in Dialogue” 2011, nr 5, s. 13. 25 M. Staack, Außenpolitik und Bundeswehrreform, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 2005, nr 21, s. 33. 26 Cyt. za: K. Brummer, S. Fröhlich, Einleitung…, op.cit., s. 9. 27 K. Longhurst, Germany and the Use of Force, Manchester University Press, Manchester−New York 2004, s. 83.

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 129

cel zaangażowania w operację28, a wysoka pozycja terroryzmu w hierarchii zagrożeń legitymizowała użycie siły. Minister obrony Peter Struck stwierdził, że w nowych warunkach bezpieczeństwa Niemiec należy bronić nawet w Hindukuszu29. Tym sa-mym zaproponował redefinicję pojęcia obrony: obrona w klasycznym, terytorialnym rozumieniu mogła nie wystarczyć do zapewnienia bezpieczeństwa państwa w obliczu nowych uwarunkowań, w tym wzrostu znaczenia zagrożeń niesymetrycznych. Zdaniem autorki niniejszego tekstu ta ewolucja podejścia do obrony oraz oceny dopuszczalności użycia siły umożliwiła m.in. zwiększone zaangażowanie w operacje morskie.

Jednocześnie doszło do kolejnego przewartościowania w zakresie postrzegania instrumentu wojskowego. Jeszcze dwa lata wcześniej podczas debaty na temat udziału w operacji w Kosowie działania Bundeswehry miały być ultima ratio, którego użycie było usankcjonowane względami humanitarnymi30. W przypadku Afganistanu ten motyw niemal się nie pojawił. G. Schröder argumentował, że zaangażowanie wojska nie będzie aktem wojny napastniczej, że to wyłącznie element szerszych wysiłków zmierzających do przywrócenia pokoju w kraju31.

Wraz z upływem lat motywy udziału w interwencji ulegały korekcie. Politycy podkreślali cywilny wymiar zaangażowania i wysiłki czynione na rzecz odbudowy zniszczonego wojną kraju. Odnawianie mandatu Bundestagu na kolejne okresy pod-pierano argumentacją humanitarną, wręcz cywilizacyjną. Niezmiennie podnoszono argument konieczności zwalczania międzynarodowego terroryzmu32.

Jeśli chodzi o wymiar wojskowy, to działania żołnierzy Bundeswehry były ograni-czone do rejonu Kabulu i nastawione przede wszystkim na odbudowę, a nie na aktywne zwalczanie terrorystów33. Od 2003 r. systematycznie dochodziło do rozbudowy niemie-ckiego zaangażowania w wymiarze ilościowym i jakościowym34. W 2006 r. Niemcy przejęły odpowiedzialność za północną część Afganistanu (uważaną za stosunkowo

28 G. Schröder, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 202. Sitzung, op.cit.; G. Erler, Frieden vor Augen. Deutsche Außenpolitik in elf Jahren sozialdemokratischer Regierungsverantwortung, „Zeitschrift für Außen und Sicherheitspolitik” 2010, nr 3, s. 423. 29 P. Struck, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 97. Sitzung, Berlin, 11.03.2004, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/15/15097.pdf (data dostępu: 30.06.2015), s. 11. 30 Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 30. Sitzung, Berlin, 25.03.1999, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/14/14030.pdf (data dostępu: 30.06.2015), wypowiedzi: W. Schäuble, s. 10, W. Gerhardt, s. 11, P. Zumkley, s. 14. 31 G. Schröder, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 210. Sitzung, Berlin, 22.12.2001, http://dipbt.bundestag.de/doc/btp/14/14210.pdf (data dostępu: 30.06.2015), s. 3−4. 32 Np. Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 81. Sitzung, Berlin, 28.02.2007, http://dip21.bun-destag.de/dip21/btp/16/16081.pdf (data dostępu: 30.06.2015), wypowiedź: F. Steinmeier, s. 8127B−8129C.Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 119. Sitzung, Berlin, 12.10.2007, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/16/16119.pdf (data dostępu: 30.06.2015), wypowiedzi: G. Westerwelle, s. 9−10, E. von Klaeden, s. 11−12, H. Wieczorek-Zeul, s. 18−19. 33 S. Fröhlich, Deutschlands Rolle in der EU und NATO beim Konfliktmanagement in Afghanistan, „Zeitschriftfür Außen und Sicherheitspolitik” 2011, nr 4, s. 36−37. 34 Opis poszczególnych mandatów znajduje się na stronie rządu federalnego: Fortschrittsbe richt Afghanistan, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/StatischeSeiten/Breg/Afghanis tan/2011-12-27-fortschrittsbericht-afghanistan.html?nn=392318 (data dostępu: 30.06.2015).

Karolina Libront130

bezpieczną), w tym za działające na tym obszarze regionalne zespoły odbudowy35. RFN stała także jednym z największych donatorów pomocy międzynarodowej na rzecz tego kraju36.

Identyfikacja pacyfistyczna oznaczała, że wojska niemieckie od początku opero-wały z rozmaitymi ograniczeniami (tzw. caveats), dotyczącymi m.in. zasad użycia siły. Bundeswehra nie mogła włączać się w ofensywne akcje przeciw talibom. W rezultacie, jak ocenił jeden z ekspertów, panowało przeświadczenie, że ISAF to klasyczna operacja typu peace-keeping, a Bundeswehra podejmuje działania związane z odbudową kraju. Media wykreowały obraz wojska jako „umundurowanej agencji pomocy rozwojowej/porządkowej”37. Omawiana identyfikacja miała konsekwencje taktyczne i strategiczne, które z całą mocą ujawniły się, gdy od 2007 r. sytuacja militarna zaczęła się pogarszać. Liczne caveats wywołały krytykę, przede wszystkim ze strony USA38.

Od 2009 r. w Niemczech rządziła nowa koalicja złożona z CDU/CSU i FDP. Partie te tradycyjnie deklarowały większe przywiązanie do partnerstwa transatlantyckiego; nie miały również tak wyraźnej orientacji pacyfistycznej jak ugrupowania lewicowe. Podczas debat dotyczących misji ISAF w 2009 r. można było zaobserwować zmianę retoryki. Wcześniej podkreślano przede wszystkim cywilny wymiar misji i zadania związane z rekonstrukcją, natomiast od 2009 r. politycy wyraźniej wskazywali na jej element wojskowy. Misję charakteryzowano, używając następujących sformułowań: „misja bojowa” (Kampfeinsatz)39, „okoliczności przypominające wojnę” (kriegsähn-liche Zustände)40, „konflikt zbrojny”41. Za główny cel obecności Bundeswehry42

35 Antrag der Bundesregierung. Fortsetzung der Beteiligung bewaffneter deutscher Streitkräfte an dem Einsatz der Internationalen Sicherheitsunterstützungstruppe in Afghanistan unter Führung der NATO, Drucksache 16/2573, 13.09.2006, http://dip21.bundestag.de/dip21/btd/16/025/1602573.pdf (data dostępu: 30.06.2015). 36 R. Möller, Deutschlands Engagement in Afghanistan, 15.09.2008, http://www.bpb.de/internationales/asien/afghanistan/48614/deutschlands-engagement (data dostępu: 02.09.2014). 37 Cyt. J. Gotkowska, BUNDESWEHRA 3.0. Polityczny, wojskowy i społeczny wymiar reformy sił zbrojnych RFN, „Punkty widzenia” 2012, nr 28, s. 25. 38 Prasa przytaczała wypowiedzi amerykańskich oficerów i polityków, m.in. J. Gallu, Criticism of Germa- ny and France: avoiding the violence in Afghanistan, „Spiegel Online” z 25.10.2006, http://www.spiegel.de/international/criticism-of-germany-and-france-avoiding-the-violence-in-afghanistan-a-444666.html (data dostępu: 30.06.2015); D. Blair, General criticises Afghanistan troop restrictions, „The Telegraph” z 3.03.2008, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1580572/General-criticises-Afghanistan-troop-restrictions.html (data dostępu: 30.06.2015). 39 A. Merkel, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 223. Sitzung, Berlin, 08.08.2009, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/16/16233.pdf (data dostępu: 30.06.2015), s. 6. 40 K. zu Guttenberg, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 7. Sitzung, Berlin, 26.11.2009, http://dipbt.bundestag.de/doc/btp/17/17007.pdf (data dostępu: 30.06.2015), s. 10. 41 A. Merkel, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 37. Sitzung, Berlin, 22.04.2010, http://dipbt.bundestag.de/doc/btp/17/17037.pdf (data dostępu: 30.06.2015), s. 12. 42 Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 233. Sitzung, Berlin, 08.09.2009, http://dip21.bundes-tag.de/dip21/btp/16/16233.pdf (data dostępu: 30.06.2015), wypowiedzi: A. Merkel, s. 6−7, G. Westerwelle, s. 9, F. Steinmeier, s. 10−11; Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 7. Sitzung, Berlin, 26.11.2009,

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 131

w Afganistanie jednoznacznie uznawano ochronę ludności afgańskiej, obok odbudowy i szkolenia afgańskich sił bezpieczeństwa.

3. Stanowisko wobec interwencji w Iraku

Po interwencji w Afganistanie Stany Zjednoczone skierowały swoją uwagę na Irak. Waszyngton rozpoczął poszukanie partnerów do „koalicji chętnych”, którzy mieli interweniować zbrojnie w Iraku pod pretekstem zniszczenia broni masowego rażenia oraz obalenia dyktatury Saddama Husajna.

Dążeniom USA sprzeciwiły się Niemcy. Po wspólnym udziale w operacjach w Kosowie i Afganistanie Waszyngton nie spodziewał się, że właśnie ten kraju będzie przeciwny kolejnej operacji wojskowej. Elementy, które budziły szczególne zaniepokojenie Berlina, to doktryna uderzeń uprzedzających, a także eskalacja kru-cjaty przeciw terroryzmowi. Pojawiały się również obawy związane z destabilizacją sytuacji na Bliskim Wschodzie, co jest istotne w kontekście specjalnych stosunków z Izraelem43.

Uzasadnienia dotyczące postępowania w sprawie Iraku szły w kilku kierunkach. W dyskursie eksperckim i medialnym często podawano motywy wewnątrzpolityczne. Społeczeństwo nie chciało udziału w kolejnej odsłonie wojny z terroryzmem44. Ponadto zbliżały się ważne wybory. Jeszcze w pierwszej połowie 2002 r. nastawienie Berlina było raczej wstrzemięźliwe, dopiero po rozpoczęciu kampanii wyborczej się usztywniło. Wykorzystywano nastroje antyamerykańskie45. Podjęcie w kam-panii wątku międzynarodowego miało na celu odwrócenie uwagi od problemów wewnętrznych46.

Otwarte pozostaje pytanie, czy najbardziej znacząca dla decyzji była niemiecka tendencja do wstrzemięźliwości w użyciu siły, czy też chęć podkreślenia niezależności na arenie międzynarodowej. Wydaje się, że o ile społeczeństwo przejawiało tę pierwszą

http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/17/17007.pdf (data dostępu: 30.06.2015), wypowiedzi: G. Westerwelle, s. 6−7, J. Pflug, s. 8, K. zu Guttenberg, s. 10−11. 43 Schröder und Fischer verteidigen Nein zum Irak-Krieg, „Frankfurter Allgemeine Zeitung” z 13.02.2003, http://www.faz.net/aktuell/politik/regierungserklaerung-schroeder-und-fischer-verteidigen-nein-zum-irak-krieg-192713.html (data dostępu: 30.06.2015); Irak-Krieg: Schröder im Kreuzfeuer, „Spiegel Online” z 22.01.2003, http://www.spiegel.de/politik/deutschland/irak-krieg-schroeder-im-kreuzfeuer-a-231861.html (data dostępu: 30.06.2015). 44 Die Solidaritäts-Erklärung der Intellektuellen im Wortlaut, „Spiegel Online” z 26.02.2003, http://www.spiegel.de/kultur/gesellschaft/dokumentation-die-solidaritaets-erklaerung-der-intellektuellen-im-wort-laut-a-237839.html (data dostępu: 30.06.2015). 45 Np. J. Fischer krytykował politykę USA podczas Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa w 2003 r.; podczas tej samej konferencji padły słynne słowa polityka o braku przekonania co do zasadności interwen-cji wojskowej (I am not convinced). J. Jeffe, Fasching, family reunions, and hard power, w: W. Ischinger (red.), Towards Mutual Security: Fifty Years of Munich Security Conference, Vandenhoeck & Rupprecht, Göttingen−Bristol 2014, s. 405−406. 46 K. Longhurst, Germany and the Use of Force, op. cit., s. 89.

Karolina Libront132

motywację47 − podobnie jak część polityków, szczególnie Partii Zielonych − o tyle liderzy SPD starali się wykorzystać nastroje pacyfistyczne do zamanifestowania nowej asertywności Berlina. W kontekście coraz bardziej unilateralnych tendencji w USA podkreślano aspiracje Niemiec do odgrywania ważniejszej roli w stosunkach międzynarodowych niż tylko drugorzędnego przyjaciela Waszyngtonu. Co więcej, nie ograniczono się do wyrażenia braku zgody na udział w interwencji, ponieważ Niemcy aktywnie organizowały obóz antyamerykański w UE48. Manifestowano prawo do samodzielnego podejmowania decyzji o zaangażowaniu wojskowym49. Znamienne, że politycy SPD nie odnosili się tak wyraźnie jak poprzednio do sytuacji humanitarnej i stabilności regionu. Tych argumentów używał częściej koalicjant – Partia Zielonych50.

Jednym z pomijanych aspektów kwestii irackiej jest stosunek rządu federalnego do prawa międzynarodowego i instytucji międzynarodowych. W toku dyskusji podkreślano wymóg uzyskania prawidłowej legitymacji prawnomiędzynarodowej. Jednak kanclerz stwierdził wprost, że mandat ONZ nie będzie czynnikiem decyzyj-nym dla Berlina – mandat jedynie zezwala na użycie siły, ale nie wymaga użycia tego instrumentu51. Spowodowało to zarzuty części ekspertów o podważanie roli ONZ, np. Christian Hacke stwierdził, że działania Niemiec osłabiły ONZ52, Gunther Hellmann przyznał, że celem RFN „nie było wzmocnienie Narodów Zjednoczonych, lecz optymalizacja równoważenia siły przeciw USA”53. Hanns W. Maull stwierdził, że zachowanie rządu federalnego w sprawie Iraku stanowiło przypadek „unilateral-nego grzechu”54.

Uwzględnienie aktualnego stanu wiedzy o kwestii irackiej, w tym faktu, iż ostatecz-nie nie znaleziono w tym państwie broni masowego rażenia, każe traktować powyższe wypowiedzi sceptycznie. Należy odnotować, że rząd federalny wymagał dostarczenia

47 Np. list 19 przedstawicieli nauki i kultury, którzy wyrazili poparcie dla „polityki pokoju” G. Schrö -dera: Die Solidaritäts-Erklärung der Intellektuellen im Wortlaut, op.cit. 48 G. Hellmann, »…um diesen deutschen Weg zu Ende gehen zu können Ende gehen zu können«. Die Renaissance machtpolitischer Selbstbehauptungin der zweiten Amtszeit der Regierung Schröder-Fischer, w: Ch. Egle, R. Zohnhöfer (red.), Ende des rot-grünen Projektes, Springer VS, Wiesbaden 2007, s. 462. 49 Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 32. Sitzung, Berlin, 14.03.2003, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/15/15032.pdf (data dostępu: 30.06.2015), wypowiedzi: G. Schröder, s. 4−5, A. Merkel, s. 26. 50 Stenogramy posiedzeń Bundestagu: 8. z 07.11.2002, op.cit., 253. z 13.09.2002, op.cit., oraz Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 25. Sitzung, Berlin, 13.02.2003, http://dip21.bundestag.de/dip21/btp/15/15025.pdf (data dostępu: 30.06.2015). 51 Regierungserklärung von Bundeskanzler Gerhard Schröder vor dem Deutschen Bundestag zur aktuellen internationalen Lage, 13.02.2003, http://www.ag-friedensforschung.de/regionen/Irak/regierungserklaerung.html (data dostępu: 30.06.2015). 52 Ch. Hacke, Deutschland, Europa und der Irakkonflikt, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 2003, nr B 4−25, s. 9−10. 53 G. Hellmann, »…um diesen deutschen Weg zu Ende gehen zu können Ende gehen zu können«, op.cit., s. 462. 54 H.W. Maull, “Normalisierung” oder Auszehrung? Deutsche Auβenpolitik auf dem Prüfstand, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 2011, nr B 11, s. 17, 20−21.

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 133

przez Waszyngton dowodów na posiadanie przez Irak broni masowego rażenia przed podjęciem ostatecznej decyzji oraz domagał się nadrzędnej roli ONZ w przygotowa-niu i przeprowadzeniu interwencji, a nie powierzenia tego zadania w całości koalicji państw Zachodu 55.

4. Morskie misje Niemiec

Pierwszą dużą misją morską realizowaną w badanym okresie było zaangażowa-nie Bundesmarine w ramach operacji Enduring Freedom na Oceanie Indyjskim od 2002 r. Jej celem jest zwalczanie terrorystów poprzez kontrolę obszarów morskich: Morza Czerwonego, okolic Zatoki Perskiej oraz wybrzeża niedaleko granicy między Somalią a Kenią. Bundesmarine udostępniała różne rodzaje okrętów, w tym fregaty, kanonierki oraz tankowiec56. Zaangażowanie Bundeswehry negocjowano wprost z Waszyngtonem, a nie w ramach NATO. Również udział w operacji Active Endeavour w pobliżu Gibraltaru stanowi część wysiłków nakierowanych na zwalczanie terroryzmu.

Zupełnie inny zestaw uzasadnień był przedstawiany przy okazji debaty nad operacją u wybrzeży Libanu. UNIFIL (United Nations Interim Force in Lebanon, Tymczasowe Siły Zbrojne ONZ w Libanie) to jedna z najdłużej trwających misji ONZ – rozpoczęła się w 1978 r. Została ustanowiona z uwagi na ataki Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP) na Izrael z terytorium Libanu, na co siły izraelskie odpowiedziały wkrocze-niem na terytorium sąsiada. Siły UNIFIL miały pilnować przestrzegania rozejmu i bezpieczeństwa na granicy. W 2006 r. doszło do eskalacji konfliktu. Po negocjacjach udało się jednomyślnie uchwalić Rezolucję RB ONZ nr 1701 z 11 sierpnia 2006 r., która dotyczyła zakończenia II wojny libańskiej, prowadzonej między ugrupowaniem Hezbollah z terytorium Libanu oraz Izraelem. Na mocy dokumentu możliwa stała się rozbudowa dotychczasowej operacji UNIFIL (UNIFIL II lub UNIFIL Plus).

Rząd federalny chciał umożliwić udział do 2400 żołnierzy Luftwaffe i Bundesma -rine we wprowadzaniu w życie Rezolucji nr 1701. Wniosek rządu został zaaprobowany przez Bundestag we wrześniu 2006 r. Jednostki morskie otrzymały zadanie patrolowa-nia granic morskich Libanu, w tym miały zapobiegać nielegalnym transferom broni na tym akwenie. Mandat parlamentu wykluczał użycie siły na lądzie, ale zezwalał na prowadzenie działań szkoleniowych i rekonstrukcyjnych57.

Angela Merkel nazwała tę decyzję historyczną, ponieważ po raz pierwszy od II wojny światowej niemieccy żołnierze mieli wziąć udział w „solidnej misji” (robuste

55 Regierungserklärung von Bundeskanzler Gerhard Schröder vor dem Deutschen Bundestag zur ak-tuellen internationalen Lage, 13.02.2003, op.cit. 56 M. Stehr, Maritime Bedrohungen und deutsche Sicherheitspolitik, „Zeitschriftfür Außen- und Sicherheitspolitik” 2008, nr 2, s. 61. 57 Antrag der Bundesregierung Beteiligung bewaffneter deutscher Streitkräfte an der United Nations Interim Force in Lebanon (UNIFIL), Drucksache 16/2572, 13.09.2006, http://dip21.bundestag.de/dip21/btd/16/025/1602572.pdf (data dostępu: 30.06.2015).

Karolina Libront134

Mission) na Bliskim Wschodzie. Centralnym punktem debaty dotyczącej operacji UNIFIL była kwestia bezpieczeństwa Izraela58. Opozycja domagała się zapewnie-nia, że armia nie będzie miała możliwości działania na lądzie w pobliżu granicy libańsko-izraelskiej59. Argumentem przeciw udziałowi Niemiec było przekonanie, że państwo to jest zbyt uwikłane w reprezentowanie interesów jednej ze stron konfliktu60. Ponadto w jednym z sondaży 58% ankietowanych było przeciw zaangażowaniu, 26% − za, ale pod warunkiem zagwarantowania, że Bundeswehra nie będzie musiała działać przeciw Izraelczykom. Jedynie 13% akceptowało udział w misji UNIFIL bez żadnych ograniczeń61.

Rząd federalny motywował chęć zaangażowania przede wszystkim historyczną odpowiedzialnością za Izrael. A. Merkel przyznała, że bezpieczeństwo tego państwa jest „racją stanu” dla RFN. W mowie przed Bundestagiem Kanclerz przyjęła retorykę bardzo zbliżoną do retoryki, jaką rząd federalny posługiwał się w debacie na temat operacji w Kosowie: przypominała, że pozycja Niemiec po zimnej wojnie zmieniła się, wzrosła bowiem ich odpowiedzialność za system międzynarodowy62.

Niemcy chciały też być postrzegane jako czynnik stabilizujący na Bliskim Wscho -dzie i, szerzej, jako eksporter bezpieczeństwa. F.J. Jung zwrócił uwagę, że Rezolucję nr 1701 poparły rządy zarówno Izraela, jak i Libanu63. Okazało się, że operacja UNIFIL jest tym bardziej potrzebna po wybuchu arabskiej wiosny. Od 2010 r. argumentacja, zgodnie z którą jednostki Bundesmarine są koniecznym elementem stabilizacji w re-gionie, wysunęła się na pierwszy plan64. Wskazywano m.in. na interesy związane z bezpieczeństwem energetycznym, które pokój na Bliskim Wschodzie czynią sprawą priorytetową.

Po trzecie, ważna była motywacja sojusznicza: według słów A. Merkel członkowie NATO i UE musieli widzieć w RFN poważnego, solidnego partnera65. Podjęcie decyzji

58 M. Asseburg, Der Bundeswehr im Libanon: Die Maritime Task Force im Rahmen von »UNIFIL plus«, w: S. Mair, Auslandseinsätze der Bundeswehr…, op.cit., s. 99−100. 59 F.-J. Meiers, Von der Scheckbuchdiplomatie zur Verteidigung am Hindukusch. Die Rolle der Bundeswehr bei multinationalen Auslandseinsätzen, 1990−2009, „Zeitschrift für Außen und Sicherheitspolitik” 2010, nr 3, s. 212. 60 M. Asseburg, Der Bundeswehr im Libanon…, op.cit., s. 100. 61 Libanon-Einsatz. Deutsche laut Umfrage gegen Beteiligung, „Die Welt” z 19.08.2006, http://www.welt.de/print-welt/article146680/Deutsche-laut-Umfrage-gegen-Beteiligung.html (data dostępu: 02.09.2014). 62 Bundeskanzlerin Angela Merkel hat in ›Welt am Sonntag‹ (WamS) erklärt, warum sie den Einsatz im Libanon für richtig hält, 20.8.2006, www.bundesregierung.de/nn_774/Content/DE/Interview/2006/08/2006-08-20-wir-koennen-uns-nicht-heraushalten.html (data dostępu: 02.09.2014). 63 F.J. Jung, Rede im Deutschen Bundestag zu Tagesordnungspunkt 1: Antrag der Bundesregierung: Beteiligung bewaffneter deutscher Streitkräfte an der United Nations Interim Force in Lebanon (UNIFIL) auf Grundlage der Resolution 1701 (2006) des Sicherheitsrates der Vereinten Nationen vom 11. August 2006, 20.09.2006, http://www.bmvg.de (data dostępu: 14.09.2014). 64 T. de Maizière, Rede des Ministers zur Verlängerung des UNIFIL-Mandats, 14.06.2012, http://www.bmvg.de (data dostępu: 14.09.2014). 65 B. Stahl, Taumeln im Mehr der Möglichkeiten: Die deutsche Außenpolitik und Libyen, „Zeitschrift für Außen und Sicherheitspolitik” 2012, nr 5, s. 587.

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 135

zbiegło się w czasie z tendencją do zwiększania nacisków na Berlin w sprawie zaan-gażowania w Afganistanie. Wreszcie, warto zwrócić uwagę, że rządzący odwoływali się do konieczności wsparcia ONZ w implementacji Rezolucji nr 170166.

Z perspektywy rządu RFN i państw regionu misja jest sukcesem, gdyż istotnie wpłynęła na stabilność regionu. Jednak ocenia się, że pokój jest kruchy. Z tego też względu systematyczna redukcja kontyngentu Bundeswehry wzbudziła krytykę, m.in. ze strony Partii Zielonych67.

Niemcy zaangażowały się także w przeciwpiracką operację morską EU-NAVFOR--ATALANTA68, skoordynowaną z przeciwterrorystyczną operacją NATO Ocean Shield. Podstawą prawną operacji jest Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1816 z 2 czerwca 2008 r. Jej cel to ograniczenie piractwa, przede wszystkim na wodach terytorialnych Somalii, w tym ochrona okrętów uczestniczących w programach żyw-nościowych. Operacja Atalanta koordynowana jest przez Unię Europejską i z tego powodu ma wyjątkowy wydźwięk dla Niemiec. Wskazuje się, że Atalanta ma nie tylko duże znaczenie, ale także wysoką skuteczność69. Przedsięwzięcie jest zaliczane do tych, które bezpośrednio służą niemieckim interesom, np. ówczesny minister spraw zagranicznych Frank-Walter Steinmeier podkreślał wielokrotnie, że piractwo zagraża nie tylko okrętom z pomocą humanitarną, lecz również niemieckim statkom handlo-wym. Z uwagi na rozmiar handlu prowadzonego przez niemieckie przedsiębiorstwa w interesie RFN jest utrzymanie bezpieczeństwa morskich szlaków handlowych70. Taką samą argumentację stosował następca Steinmeiera Guido Westerwelle. Minister mówił m.in., że w operacji Atalanta „chodzi o naszą ochronę, o ochronę naszych statków i naszych szlaków handlowych”71. Politycy posługiwali się także argumentacją huma-nitarną. F. Steinmeier stwierdził, że „nie można po prostu pozostawić Somalijczyków ich własnemu losowi”72.

Operacje morskie, w których wzięły udział Niemcy, mają odmienne podstawy, lecz wszystkie wykazują pewne wspólne cechy. Po pierwsze, generalnie cieszą się one większym zrozumieniem społeczeństwa niż zaangażowanie lądowe. Marynarka

66 Antrag der Bundesregierung Beteiligung bewaffneter deutscher Streitkräfte an der United Nations Interim Force in Lebanon (UNIFIL), op.cit. 67 J. Trittin, Die Rolle der deutschen Außenpolitik bei der Sicherung der internationalen Handelswege zur See, „Zeitschrift für Außen und Sicherheitspolitik” 2011, nr 4, s. 355. 68 Inna występująca nazwa to European Union Naval Force Somalia. 69 J. Trittin, Die Rolle der deutschen Außenpolitik…, op.cit., s. 356. 70 Rede des Bundesministers des Auswärtigen, Dr. Frank-Walter Steinmeier, zur Beteiligung der Bundeswehr an der EU-geführten Operation „Atalanta“ zur Bekämpfung der Piraterie vor der Küste Somalias vor dem Deutschen Bundestag am 17. Dezember 2008 in Berlin, 17.12.2008, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Bulletin/2008/12/140-1-bmaa-bt.html (data dostępu: 14.09.2014). 71 Außenminister Guido Westerwelle zu ATALANTA vor dem Deutschen Bundestag, 17.12.2009, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/Reden/2009/091216-BM-BT-Atalanta.html (data dostępu: 10.09.2014). 72 Rede des Bundesministers des Auswärtigen, Dr. Frank-Walter Steinmeier, zur Beteiligung der Bundeswehr an der EU-geführten Operation „Atalanta“…, op.cit.

Karolina Libront136

występuje najczęściej przeciw podmiotom niepaństwowym – terrorystom bądź pira-tom, względnie szmuglerom broni. Ryzyko wystąpienia szkód ubocznych, np. w po-staci niezamierzonej śmierci cywilów, jest ograniczone. Interwencje nie naruszały interesów ani suwerenności pozostałych państw. Operacje morskie postrzegane są jako bezpośrednio służące gospodarczym interesom Niemiec. Te funkcje spełniały zarówno misja UNIFIL (stabilizacja Bliskiego Wschodu ważna ze względu na bezpieczeństwo energetyczne RFN), jak i Atalanta (bezpieczeństwo szlaków han-dlowych). W takich warunkach uchwalenie mandatu Bundestagu jest politycznie znacznie łatwiejsze.

5. Stanowisko wobec interwencji w Libii

Libijski epizod arabskiej wiosny rozpoczął się w połowie lutego 2011 r. Ówczesne wydarzenia skłoniły Radę Bezpieczeństwa ONZ do uchwalenia Rezolucji nr 1973, która wprowadziła strefę zakazu lotów nad Libią oraz autoryzowała użycie wszelkich środków niezbędnych do ochrony ludności cywilnej. W zakresie embarga zezwolono na przymusowe kontrole okrętów i samolotów. Pierwsze działania koalicji, w której skład weszły Francja, Wielka Brytania, USA, Włochy i Kanada, zostały podjęte w ra-mach operacji Odyssey Dawn i rozpoczęły się już dwa dni po przyjęciu dokumentu. Za przyjęciem Rezolucji głosowały państwa Zachodu, m.in. Francja, Portugalia, Wielka Brytania i USA. Do jej uchwalenia wzywały też państwa arabskie. Od głosu wstrzymały się: Brazylia, Chiny, Indie oraz Rosja, a także Niemcy73.

W połowie marca minister spraw zagranicznych Guido Westerwelle informował, że rząd solidaryzuje się z polityką sojuszników zmierzającą do zaostrzenia sankcji gospodarczych74. Przed samym głosowaniem nad Rezolucją nr 1973 prowadzono rozmowy, podczas których Berlin zgłaszał zastrzeżenia do planowanej operacji woj-skowej. Gorąca dyskusja dotyczyła ustanowienia strefy zakazu lotów. Republika Federalna postawiła warunki – uzyskanie oficjalnej prośby powstańców libijskich, zgody Ligi Państw Arabskich oraz kompromisu w RB ONZ. Postulaty te zostały speł-nione. Rzecznik rządzącej CDU ds. polityki zagranicznej Philipp Miβfelder wzywał rządzących do poparcia rezolucji i do militarnego udziału w jej implementacji75. Tym większe zaskoczenie wywołały kolejne kroki szefa niemieckiej dyplomacji. Niemcy, sprawujące funkcję niestałego członka RB ONZ, wstrzymały się od głosu. Po uchwa-leniu rezolucji rząd RFN zapowiedział, że Bundeswehra nie będzie uczestniczyć

73 Rezolucja nr 1973, 17.03.2011, https://www.bbn.gov.pl/ftp/dok/01/rezolucja_rb_onz_nr_1973_17_marca_2011.pdf (data dostępu: 30.06.2015). 74 Tekst oświadczenia Rządu Federalnego złożonego przez ministra Guida Westerwellego przed Bundestagiem w sprawie rewolucji w świecie arabskim, 16.03.2011, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/Reden/2011/110316_BM_BT_arab_Welt.html (data dostępu: 30.04.2015). 75 Wywiad z P. Mißfelderem, Flugverbotszone über Libyen aus humanitärer Sicht sinnvoll, 02.03.2011, http://www.philipp-missfelder.de/aktuelles/flugverbotszone-ueber-libyen-a/ (data dostępu: 30.06.2015).

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 137

w międzynarodowej interwencji wojskowej w Libii76, oraz wycofał jednostki marynarki spod dowództwa NATO w operacji Active Endeavour na Morzu Śródziemnym, aby uniknąć jakichkolwiek podejrzeń o udział w akcji wprowadzania strefy zakazu lotów. Jednocześnie rządzący zapewniali, że omawiany krok nie oznacza neutralności oraz wezwali do ustąpienia Mu’ammara Kaddafiego z pełnionego urzędu77.

Oficjalna argumentacja rządzącej koalicji dotycząca sprzeciwu wobec udziału w operacji powietrznej szła w kilku kierunkach. Jednym z często przytaczanych uza-sadnień było zdanie, że samoloty nie ochronią ludności cywilnej78. Obawiano się, że gdyby doszło do porażki kampanii powietrznej, konieczna będzie operacja lądowa. Ulrich Speck ocenił, że decyzja Berlina w kwestii interwencji sygnalizuje powrót do tradycyjnego pacyfizmu79. Niewątpliwie ten argument miał duże znaczenie, a jak pokazały kolejne miesiące, był też słuszny. Naloty nie uchroniły Libii przed kata-strofą humanitarną. Inny rodzaj argumentacji opierał się na zasadzie poszanowania suwerenności państw. ONZ i społeczność międzynarodowa nie powinna decydować o zmianie reżimu w jakimkolwiek kraju80.

Kolejnym argumentem wysuwanym przez stronę rządzącą było ryzyko zaognie-nia wojny domowej oraz rozlania się konfliktu na sąsiednie państwa. Dotyczyło to zwłaszcza Izraela81. Rząd federalny podkreślał, że dąży do zaprowadzenia pokoju i zaprowadzenia szerszej stabilności w regionie, a źle przygotowana interwencja nie pomoże w realizacji tych zadań. Argumentowano również, że Republika Federalna jest już zaangażowana w inne długotrwałe, kosztowne gospodarczo międzynarodowe operacje militarne, przede wszystkim w Afganistanie, a finansowe i organizacyjne możliwości RFN są ograniczone82.

Zachowanie G. Westerwellego można wyjaśnić, odwołując się do kilku czynników procesu decyzyjnego. Minister nie był pewien stanowiska Waszyngtonu w kwestii strefy zakazu lotów. Wcześniej zdanie Baracka Obamy na jej temat było negatywne, ale w trakcie negocjacji je zmienił. Możliwe również, że Niemcy poparłyby rezolucję, gdyby układ głosów w Radzie okazał się inny.

76 Regierungserklärung durch Bundesminister Westerwelle vor dem Deutschen Bundestag zur aktuel -len Entwicklung in Libyen (UN-Resolution), 18.03.2011, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/Reden/2011/110318_BM_Regierungserkl%C3%A4rung_Libyen.html (data dostępu: 30.06.2015). 77 Regierungserklärung durch Bundesaußenminster Westerwelle vor dem Deutschen Bundestag zum Umbruch in der arabischen Welt, 16.03.2011, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/Reden/2011/110316_BM_BT_arab_Welt.html (data dostępu: 30.06.2015). 78 Ibidem. 79 U. Speck, Why Germany Is Not Becoming Europe’s Hegemon, „FRIDE Policy Brief” 2012, nr 126. 80 Regierungserklärung durch Bundesminister Westerwelle vor dem Deutschen Bundestag zur aktuellen Entwicklung in Libyen (UN-Resolution), op.cit. 81 L. Rühl, Deutschland und der Libyenkrieg, „Zeitschrift für Außen und Sicherheitspolitik” 2011, nr 4, s. 566−567 82 Regierungserklärung durch Bundesaußenminster Westerwelle vor dem Deutschen Bundestag zum Umbruch in der arabischen Welt, op.cit.

Karolina Libront138

Aby zrównoważyć negatywne wrażenie, rząd RFN zaoferował, że koalicja między-narodowa może w ramach operacji Odyssey Dawn korzystać z niemieckich instalacji i obiektów. Koordynacja logistyczna działań zbrojnych przeciw Libii prowadzona była z kwatery Africomu pod Stuttgartem. Te kroki z kolei wskazywały na brak zde-cydowania i zdenerwowały tę część opinii publicznej, która chciała wierzyć, że RFN odcięła się od interwencji83.

Postępowanie rządzącej koalicji mogło być podyktowane względami wewnętrz-nymi. Sondaż opinii publicznej pokazał, że 65% obywateli niemieckich uważało decy-zję rządu wstrzymującego się od poparcia Rezolucji nr 1973 za słuszną, przeciwnego zdania było jedynie 29% Niemców84. Wewnątrzpolityczne koszty zaangażowania Bundeswehry za granicą zostały uznane za niewspółmiernie wysokie. Działania koalicji CDU/CSU-FDP zakładały, że ich stanowisko przełoży się na poparcie przed ważnymi wyborami, trzeba bowiem pamiętać, że w 2011 r. wybierano regionalne parlamenty w siedmiu landach, kluczowych dla zapewnienia większości w Bundesracie, oraz zostanie poparte przez większość sił politycznych. Wydaje się, że koalicja liczyła na powtórkę sytuacji z lat 2002−2003, kiedy kanclerz G. Schröder, wyczuwając nega-tywne nastroje społeczeństwa, odmówił Amerykanom jakiegokolwiek udziału Niemiec w interwencji w Iraku, zyskując tym samym cenne punkty wyborcze.

Opozycja potępiła decyzję rządu w sprawie Libii, co więcej, krytyczne głosy pochodziły również z partii FDP i CDU/CSU. J. Fischer ocenił, że Niemcy straciły wiarygodność w ONZ i na Bliskim Wschodzie oraz że niemieckie nadzieje na stałe członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa zostały trwale rozwiane85. Przewodniczący SDP Sigmar Gabriel zarzucił G. Westerwellemu, że swoimi działaniami skazał Niemcy na izolację oraz podzielił Europę86. Zieloni wytykali rządzącym współpracę z reżimami i brak wsparcia dla ruchów demokratycznych87. Ruprecht Polenz (CDU) nazwał wstrzymanie się od głosu „katastroficznym sygnałem”88. Opozycja zarzucała również, że podważono zobowiązania sojusznicze RFN89.

83 Africom koordiniert US-Angriffe − von Stuttgart aus, „Süddeutsche Zeitung” z 20.03.2011, http://www.sueddeutsche.de/politik/libyen-gipfel-in-paris-merkel-verspricht-indirekte-hilfe-fuer-libyen-offen-sive-1.1074427 (data dostępu: 30.06.2015). 84 A. Jarecka, Ataki zbrojne na Libię koordynowane z Niemiec, „Deutsche Welle” z 20.03.2011, http://www.dw.de/ataki-zbrojne-na-libi%C4%99-koordynowane-z-niemiec/a-14926004 (data dostępu: 18.09.2014). 85 J. Fischer, Deutsche Außenpolitik − eine Farce, „Süddeutsche Zeitung” z 24.03.2011, http://www.sueddeutsche.de/politik/streitfall-libyen-einsatz-deutsche-aussenpolitik-eine-farce-1.1075362 (data dostępu: 30.06.2015). 86 Wpis na oficjalym profilu S. Gabriela, 27.08.2011, https://www.facebook.com/sigmar.gabriel/posts/253066354726094?comment_id=3667943&offset=0&total_comments=40 (data dostępu: 30.06.2015). 87 F. Schmidt, Regierungserklärung des Außenminister und anschließende Bundestags-Debatte über den „Umbruch in der Arabischen Welt“ (Wortlaut), 16.03.2011, http://www.ag-friedensforschung.de/regionen/Libyen/bt-debatte.html (data dostępu: 30.06.2015). 88 Wywiad z R. Polenzem, J. Lau, Wir hätten zustimmen sollen, „Zeit Online” z 1.04.2011, http://www.zeit.de/2011/14/Interview-Polenz (data dostępu: 30.06.2015). 89 F. Schmidt, Deutscher Bundestag, Stenografischer Bericht. 123. Sitzung, Berlin, 07.09.2011, http://dipbt.bundestag.de/doc/btp/17/17123.pdf (data dostępu: 30.06.2015), s. 12.

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 139

Niemieccy komentatorzy zajmujący się analizą polityki zagranicznej byli podzie -leni. Wśród licznych artykułów, które ukazały się w kolejnych dniach po głosowa-niu w RB ONZ, wiele głosów było skrajnie krytycznych: krytykowano „haniebny sposób, w jaki Republika okazała się stroną blokującą działania” i twierdzono, że „Niemcy na stale wyeliminowały się z wyścigu o fotel stałego członka RB ONZ” stając po stronie dyktatorów90. Historyk Heinrich A. Winkler ogłosił „samomargina-lizację RFN” i pytał, czy Niemcy wciąż należą do wspólnoty Zachodu91. Ministrowi G. Westerwellemu i kanclerz A. Merkel zarzucono, że decyzją o wstrzymaniu się od głosu podzielili Unię Europejską oraz uniemożliwili wypracowanie wspólnego stano-wiska w tej niezmiernie ważnej kwestii. Minister spraw zagranicznych Francji Alain Juppé ogłosił: „Wspólna polityka zagraniczna i obrony Europy? Jest martwa”92. Jednak w wypadku Wielkiej Brytanii i Francji trzeba pamiętać, że państwa te miały zupełnie inne związki z Libią niż RFN. W dyskusji o międzynarodowej interwencji realizowały więc odmienne cele. Z perspektywy sytuacji w Libii w 2015 r. należy również krytycz-nie spojrzeć na przytaczane wcześniej oceny ekspertów, możliwe bowiem, że większa wstrzemięźliwość zgodna z niemieckich stanowiskiem przyniosłaby lepsze rezultaty.

W odniesieniu do omawianego tematu ważny, a niedoceniany jest wątek gospo-darczy. W ubiegłych latach reżim Kaddafiego zawierał serie umów z pośrednikami, dzięki którym ostatecznie kupował od niemieckich przedsiębiorstw m.in. helikoptery, radary, karabiny oraz rakiety przeciwpancerne93. Prasa ujawniła, że libijscy powstańcy znaleźli podczas szturmu na rezydencję dyktatora karabiny szturmowe G36, wyprodu-kowane przez spółkę Heckler & Koch z Oberndorfu. Producent oświadczył, że nigdy nie eksportował żadnej broni do Libii i nie wie, jaką drogą karabiny G36 trafiły do tego kraju94.

Zaistniałą sytuację można tłumaczyć dwojako: po pierwsze, jako wyraz przywią-zania do zasady pacyfizmu, po drugie, jako działania rządzącej koalicji, które świadczą o braku spójnej wizji polityki zagranicznej. Z całą pewnością sposób prowadzenia całej sprawy pokazał brak porozumienia głównych niemieckich sił politycznych, przez co w konsekwencji ucierpiał zewnętrzny wizerunek kraju.

90 R. Herzinger, Nichts dazugelernt, „Die Welt” z 18.03.2011; D. Brössler, Deutschland an der Seite von Diktatoren, „Süddeutsche Zeitung” z 20.03.2011. 91 Gehören wir noch zum Westen? Interview mit Heinrich August Winkler, „Die Welt” z 12.06.2011, http://www.welt.de/print/wams/politik/article13425877/Gehoeren-wir-noch-zum-Westen.html (data dostępu: 06.09.2014). 92 Cyt. za: T.G. Ash, France plays hawk, Germany demurs. Libya has exposed Europe’s fault lines, „The Guardian” z 24.03.2011. 93 J. Gräslin, Die Libyen- Connection der EADS, „FF” 2011, nr 3, s. 16. 94 Prokuratura wszczęła śledztwo w tej sprawie. Według doniesień prasy w 2014 r. spółce postawiono zarzuty złamania ustaw dotyczących eksportu broni (Kriegswaffenkontrollgesetz oraz Außenwirtschaftgesetz). O. Rebstock, Ermittlungen gegen Heckler & Koch eingestellt, „Schwarzwaelder-bote” z 11.07.2014, http://www.schwarzwaelder-bote.de/inhalt.oberndorf-ermittlungen-gegen-heckler-koch-eingestellt.55b0361c-b65e-434b-a128-9634e425a679.html (data dostępu: 30.06.2015).

Karolina Libront140

6. Podsumowanie

Podejście RFN do zagranicznych operacji z udziałem Bundeswehry zmieniło się przede wszystkim w sferze uzasadnienia takich misji. W latach 90. najważniejszym powodem interwencji były względy sojusznicze i humanitarne, później doszły do nich również takie cele, jak stabilizacja i odbudowa zagrożonych państw. Podczas konfliktu w Kosowie argumentowano, że tylko zbrojna interwencja może zapobiec dalszym czystkom etnicznym. Uzasadnienia te były zgodne z modelem mocarstwa cywilnego.

Zaangażowanie w Afganistanie to kwestia przesuwania granic, nie tylko w znacze-niu granic geograficznych. RFN po raz pierwszy dopuściła zastosowanie instrumentu militarnego bez wyraźnego odniesienia do uzasadnienia humanitarnego. Udział w mi-sjach Enduring Freedom i ISAF oznaczał działanie przeciw organizacji terrorystycznej, która schroniła się na terenie innego państwa. W ciągu ponad dziesięcioletniego zaan-gażowania w Afganistanie zmieniały się sposoby uzasadniania obecności Bundeswehry, a także model działania. Główne pierwotne motywy zachowania Niemiec to chęć podkreślenia niezawodności sojuszniczej oraz nowej roli na arenie międzynarodowej, mianowicie eksportera bezpieczeństwa – zarówno w zakresie stabilizacji Afganistanu, jak i zwalczania zagrożenia terrorystycznego. Dopiero w trakcie trwania misji ISAF jako główny argument za zaangażowaniem przywoływano motywację humanitarną. Wraz z pogorszeniem sytuacji militarnej i licznymi incydentami wojskowymi, społe-czeństwo i politycy uświadomili sobie, że armia nie jest quasi-organizacją pomocową, lecz działa w warunkach wojny. Z uwagi na zbliżające się wybory rządzący zaczęli rozważać wycofanie się z Afganistanu, mimo że nie zrealizowano ani celów wojsko-wych, ani celów cywilnych. Oznacza to, że pod koniec badanego okresu partie nie chciały ryzykować wyniku wyborczego, a motywacje humanitarna czy sojusznicza okazały się mniej ważne od wewnątrzkrajowych rozgrywek.

Stanowisko wobec Iraku i Libii ma wspólny mianownik: było wyrazem asertyw-ności Niemiec oraz manifestacją prawa do samodzielnej oceny problemów bezpieczeń-stwa przez pryzmat unilateralnych interesów RFN, jej specyficznej roli w stosunkach międzynarodowych i zasady pacyfizmu. Sytuację, która powstała na kanwie sporów dotyczących interwencji w Iraku i Libii, często porównywano z wojną w Kosowie, kiedy imperatywem była pomoc cywilom. Inne podobieństwo łączące te sprawy to zbliżony kontekst wewnętrzny: zbliżające się wybory, co skłania do wniosku, że de-cydujące znaczenie miały względy wewnętrzne.

Udział w misjach morskich uzasadniano głównie na trzy sposoby. Po pierwsze, dążono do przedstawienia Niemiec jako eksportera bezpieczeństwa, zdolnego do zapewnienia stabilizacji ważnych obszarów. Po drugie, ważne były motywy humani-tarne. Ostatnie zadanie, które było stosunkowo najczęściej przywoływane pod koniec okresu analizowanego w niniejszym tekście, to stabilizacja obszarów kluczowych dla bezpieczeństwa energetycznego i ochrona szlaków handlowych. Relatywna preferencja

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 141

dla Bundesmarine w trwającej transformacji wojska, przy jednoczesnych deklaracjach dotyczących przyszłego uczestnictwa w misjach zapewniających bezpieczeństwo najważniejszych akwenów pozwalają wnioskować, że motywy ekonomiczne będą w przyszłości odgrywać coraz większą rolę w decyzji o zaangażowaniu morskim.

Podsumowanie zestawiające główne uzasadnienia decyzji – te przedstawiane oficjalnie oraz te, które były najważniejsze zdaniem ekspertów – zawarto w tabeli 1.

Jeśli przyjrzymy się motywacjom, dostrzeżemy pewną ewolucję − w repertuarze uzasadnień stopniowo pojawiały się nowe aspekty i wydaje się, że Niemcy elastycz-niej reagowały na zmieniającą się sytuację międzynarodową. Na początku badanego okresu przeważała argumentacja wartości (względy humanitarne, niezawodność jako sojusznik, wspólna obrona wartości Zachodu). Była ona zasadniczo zgodna z priory-tetami modelowego mocarstwa cywilnego.

Pod koniec dominowało podejmowanie decyzji oparte na interesach, widoczne przede wszystkim w praktyce, jak również częściowo w dyskursie. Coraz częściej czynnikami były motywy gospodarcze: chęć ochrony szlaków handlowych i stabilizacji kluczowych obszarów ze względu na bezpieczeństwo energetyczne oraz zapewnienie bezpieczeństwa atrakcyjnym partnerom handlowym.

Wydaje się, że wiele decyzji było podyktowanych względami wewnętrznymi: politycy starali się kształtować taką politykę bezpieczeństwa, jaka spodobałyby się społeczeństwu. W sytuacjach, w których nie było wyraźnych interesów gospodarczych, polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Niemiec stanowiła funkcję polityki wewnętrznej i doraźnych interesów partii rządzących, a rezultatem zwykle był brak zaangażowania wojskowego lub wycofywanie się z interwencji, nawet jeśli nie osiągnięto początko-wych celów humanitarnych czy stabilizacji. Takie działanie nie jest zgodne z modelem mocarstwa cywilnego.

W opisywanym zakresie udało się zatem wykazać pewną ewolucję: wraz z upły-wem czasu zarówno w dyskursie oficjalnym, jak i eksperckim zmieniały się główne zestawy uzasadnień postawy Niemiec wobec istotnych problemów bezpieczeństwa międzynarodowego. Pojawiły się też nowe motywacje, których nie podnoszono tak wyraźnie na początku badanego okresu − przede wszystkim motywacja ekonomiczna. Stopniowo odchodzono więc od modelu mocarstwa cywilnego, choć należy zastrzec, że nadal większość zestawów uzasadnień była zasadniczo zgodna z nurtem doktryny Zivilmacht.

Karolina Libront142Ta

bela

1. S

tano

wis

ko R

FN w

obec

wyb

rany

ch p

robl

emów

bez

piec

zeńs

twa

Obs

zar

zaan

gażo

wan

iaA

utor

yzac

ja

RB

ON

ZD

ecyz

ja/

stan

owis

koO

ficja

lna

mot

ywac

ja d

ecyz

jiM

otyw

acja

dec

yzji

w d

ysku

rsie

eks

perc

kim

Kos

owo

Nie

Zaan

gażo

wan

ie

woj

skow

eA

rgum

enta

cja

hum

anita

rna

Solid

arność

soju

szni

cza

Arg

umen

tacj

a hu

man

itarn

aSo

lidar

ność

soju

szni

cza

Afg

anis

tan

Tak

Zaan

gażo

wan

ie

woj

skow

ePi

erw

otna

:So

lidar

ność

soju

szni

cza

Inte

resy

bez

piec

zeńs

twa

Odp

owie

dzia

lność

RFN

(now

a ro

la R

FN

jako

eks

porte

ra b

ezpi

eczeńs

twa)

Wtó

rna:

Odp

owie

dzia

lność

RFN

(now

a ro

la R

FN

jako

eks

porte

ra b

ezpi

eczeńs

twa)

Arg

umen

tacj

a hu

man

itarn

a

Pier

wot

na:

Solid

arność

soju

szni

cza

Inte

resy

bez

piec

zeńs

twa

Odp

owie

dzia

lność

RFN

(now

a ro

la R

FN ja

ko

eksp

orte

ra b

ezpi

eczeńs

twa)

Wtó

rna:

Odp

owie

dzia

lność

RFN

(now

a ro

la R

FN ja

ko

eksp

orte

ra b

ezpi

eczeńs

twa)

Arg

umen

tacj

a hu

man

itarn

aIr

akN

ieA

ktyw

ny

sprz

eciw

Ase

rtyw

ność

Pacy

fizm

Ase

rtyw

ność

, man

ifest

acja

inte

resu

nar

odow

ego,

un

ilate

raliz

mR

ówno

waż

enie

USA

Czy

nnik

i wew

nętrz

ne (w

ybor

y)Pa

cyfiz

mLi

ban

Tak

Zaan

gażo

wan

ie

woj

skow

eO

chro

na Iz

rael

aO

dpow

iedz

ialn

ość

RFN

(sta

biliz

acja

B

liski

ego

Wsc

hodu

)So

lidar

ność

soju

szni

cza

(rek

ompe

nsac

ja

cave

ats w

ram

ach

ISA

F)

Solid

arność

soju

szni

cza

(rek

ompe

nsat

a ca

veat

s w

ram

ach

ISA

F)O

chro

na Iz

rael

aO

dpow

iedz

ialn

ość

RFN

(sta

biliz

acja

Blis

kieg

o W

scho

du)

Mot

ywy

ekon

omic

zne

(bez

piec

zeńs

two

ener

gety

czne

)So

mal

iaTa

kZa

angażo

wan

ie

woj

skow

eM

otyw

y ek

onom

iczn

e (o

chro

na sz

lakó

w

hand

low

ych)

Arg

umen

tacj

a hu

man

itarn

a

Mot

ywy

ekon

omic

zne

(och

rona

szla

ków

han

dlow

ych)

Arg

umen

tacj

a hu

man

itarn

a

Libi

aTa

kB

rak

zaan

gażo

wan

iaSu

wer

enność

pań

stw

Pacy

fizm

Bra

k od

pow

iedn

ich

zdol

nośc

i w

ojsk

owyc

h

Czy

nnik

i wew

nętrz

ne (w

ybor

y)Błą

d w

pro

cesi

e de

cyzy

jnym

Mot

ywy

ekon

omic

zne

Podejście Niemiec do wybranych interwencji wojskowych w latach 1998–2013… 143

Germany’s Approach to Military Interventions between 1998 and 2013: A Continuation or a Change?

For a number of years, Germany had a very careful approach to military interventions. This attitude was connected with the self-restraint of Germany in the fields of its foreign and security policies, which resulted from the events of World War II.

This article focuses on the years 1998–2013. The author puts forward the thesis that Berlin was acting less coherently during that time with reference to its contribution to military interventions. One could no longer observe a steady rise in the number of German troops engaged in international peacekeeping or peace-enforcement operations. Furthermore, it seems that many new factors were included in the decision-making process. In the author’s opinion, there was a major change in the scope of the motivation behind the approaches to some international security issues. Some justifications appeared for the first time in the political discourse, some other were losing importance. The sets of justifications were analyzed through Hanns W. Maull’s model of civilian power.

Keywords: Germany, German security policy, German foreign policy, civilian power, Zivilmacht, Bundeswehr, Angela Merkel, Guido Westerwelle

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201508

Rewolucja w dziedzinie wojskowości – lekcje z konfliktów w Afganistanie i Iraku

Anna PochylskaUniwersytet Warszawski

Celem artykułu jest ukazanie kierunku zmian, jakie pod wpływem doświadczeń wojen w Afganistanie i Iraku zaszły w rozwoju zaawansowanych wojskowych technologii konwencjonalnych. Opisano w nim genezę i istotę zjawiska, jakim jest rewolucja w dziedzinie wojskowości (Revolution in Military Affairs, RMA). Przedstawiono ewolucję zaangażowania militarnego Stanów Zjednoczonych w kon-flikty w Afganistanie i Iraku w kontekście wykorzystywanych dotychczas technologii militarnych (ciężki sprzęt wojskowy, broń precyzyjna itp.) oraz niedoskonałości stosowanych strategii. Scharakteryzowane zostały także obecnie rozwijane tech-nologie militarne (m.in. automatyka i robotyka, biotechnologia, nanotechnologia), które mają stanowić odpowiedź na nowe wyzwania pojawiające się na polu walki.

Słowa kluczowe: rewolucja w dziedzinie wojskowości, wojna w Afganistanie, interwencja w Iraku, automatyka, robotyka, biotechnologia, nanotechnologia

Współczesna rewolucja w dziedzinie wojskowości (Revolution in Military Affairs, RMA), czerpiąca z rozwiązań wynikających z gwałtownego rozwoju technologii informatycznych na przełomie XX i XXI w., miała zapewnić Stanom Zjednoczonym niepodważalną przewagę militarną (w skali globalnej) oraz pozwolić na prowadzenie szybkich i skutecznych operacji zbrojnych. Całościowa transformacja amerykańskiej armii (jak również, w mniejszym stopniu, wojsk sojuszników USA) dokonuje się przede wszystkim na gruncie rozbudowy zaawansowanych technologicznie broni konwencjonalnych, które powinny zagwarantować bezpieczeństwo żołnierzy i pre-cyzję działania. Doświadczenia dwóch najważniejszych z punktu widzenia rozwoju rewolucji w dziedzinie wojskowości konfliktów, czyli wojen w Afganistanie i Iraku, pokazały jednak słabości przyjętego kierunku transformacji sił zbrojnych.

U podstaw powstania niniejszego artykułu leży przekonanie o dokonującym się obecnie zwrocie we współczesnej rewolucji w dziedzinie wojskowości. Celem analizy jest ukazanie kierunku zmian, jakie pod wpływem doświadczeń operacji afgańskiej i irackiej zaszły w rozwoju zaawansowanych wojskowych technologii konwencjonal-nych, w tym również przedstawienie niedoskonałości wykorzystywanych dotychczas

Anna Pochylska – doktorantka, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.

Anna Pochylska146

rozwiązań (broń precyzyjna, ciężki sprzęt wojskowy itp.) i problemów związanych z ich użyciem. W drugiej części artykułu omówione zostały najprężniej rozwijające się obecnie obszary i technologie militarne, które mają stanowić odpowiedź na nowe wyzwania, z jakimi muszą mierzyć się żołnierze w obliczu zmieniającego się cha-rakteru wojen. Analiza ta dotyczy przede wszystkim Stanów Zjednoczonych jako państwa, które w największym stopniu rozwinęło i zaadaptowało koncepcję rewolucji w dziedzinie wojskowości do swojej strategii bezpieczeństwa. Jednakże z uwagi na fakt, że zarówno operacja w Afganistanie, jak i (w mniejszym stopniu) w Iraku miały charakter koalicyjny, zasadne wydaje się odniesienie także do doświadczeń innych państw zaangażowanych w te misje.

Revolution in Military Affairs – geneza i charakterystyka zjawiska

Przemiany cywilizacyjne wyznaczające kierunek rozwoju społeczeństw oddziałują na wszystkie dziedziny życia. W naturalny sposób wpływają więc także na sferę woj-skowości1. Za najważniejsze „megatrendy” (głębokie, silne i długotrwałe tendencje rozwojowe) przełomu XX i XXI w., które wyznaczyły kierunek transformacji sił zbrojnych, uznaje się rewolucję informacyjną (informatyczną)2 oraz odejście od ma-sowej produkcji na rzecz rozwoju w dziedzinach badań i wiedzy3. Wspominane „od-masowienie” wytwarzania dóbr w wysokorozwiniętych państwach kapitalistycznych (przede wszystkim Stanach Zjednoczonych, krajach Europy Zachodniej i Japonii), znajduje swoje odzwierciedlenie w zmianie sposobu prowadzenia wojen: duże armie zastępowa ne są mniejszymi oddziałami, wyposażonymi m.in. w zdolności precyzyj-nego rażenia4.

Zgodnie z definicją zaproponowaną przez czołowego badacza rewolucji w dzie -dzi nie wojskowości Colina S. Graya termin rewolucja w dziedzinie wojskowości (Revolution in Military Affairs, RMA) oznacza „radykalną zmianę w sposobie pro-wadzenia wojny”, wspartą stałym rozwojem zdolności wojskowych i wzrostem

1 B. Balcerowicz, Siły Zbrojne w stanie pokoju, kryzysu, wojny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2010, s. 217−222. 2 W kontekście rewolucji informacyjnej warto wspomnieć o niebezpieczeństwach, jakie niesie ze sobą gwałtowny rozwój technologii informatycznych. Mowa tutaj o zagrożeniach wymierzonych w bezpieczeństwo teleinformatyczne, wynikających z możliwości prowadzenia (wrogich) działań w cyberprzestrzeni. O szcze-gólnej wadze tego typu niebezpieczeństw świadczy powszechna dostępność środków do przeprowadzania ataków w sieci oraz wykorzystywanie ich zarówno przez państwa (jak było w Estonii w 2007 r. czy w Gruzji w 2008 r.), jak również podmioty pozapaństwowe (m.in. cyberterroryzm). Szerzej zob. M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa, 2007; P.W. Singer, A. Friedman, Cybersecurity and Cyberwar. What Everyone Needs To Know, Oxford University Press, New York 2014 3 B. Balcerowicz, Siły Zbrojne…, op.cit., s. 217 4 Szerzej zob.: A. Toffler, Trzecia fala, tłum. E. Woydyłło, M. Kłobukowski, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań, 2006; A. Toffler, H. Toffler, Wojna i antywojna. Jak przetrwać na progu XXI wieku?, tłum. B. i L. Bud -reccy, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań, 2006.

Rewolucja w dziedzinie wojskowości – lekcje z konfliktów w Afganistanie i Iraku 147

efektywności5. Mianem takiej rewolucji określa się obecnie transformację ame-rykańskich sił zbrojnych, której początek datuje się już na lata 80. XX w.6 RMA w znacznym stopniu opiera się na rozwoju i modernizacji zaawansowanej technicznie broni konwencjonalnej, której użycie pozwala osiągnąć przewagę informacyjną nad przeciwnikiem (information superiority)7. Niemniej należy pamiętać, że rewolucja obejmuje całościowe zmiany w wojsku (nie tylko wyposażenie żołnierzy w nowo-czesne narzędzia walki), również transformację na poziomie organizacyjnym oraz koncepcyjnym (reformę dowodzenia, wypracowanie skutecznych strategii działania z uwzględnieniem nowego sprzętu itd.). W pierwotnym założeniu innowacyjność RMA polega przede wszystkim na większym niż dotychczas wykorzystaniu w walce sprzętu z dziedziny systemów informatycznych, łączności, komunikacji i rozpoznania, określanych inaczej jako C4ISR (command, control, communications, computers, intelligence, surveillance, reconnaissance), a także środków precyzyjnego rażenia8. Celem RMA było przystosowanie armii do prowadzenia szybkich, nieograniczonych geograficznie ani czasowo (działania zbrojne trwające nieprzerwanie całą dobę) oraz skutecznych operacji połączonych (zgodnie z założeniami koncepcji sieciocentrycz-nego prowadzenia działań zbrojnych, czyli network-centric warfare), również w krajach znacznie oddalonych od danego państwa (stąd dodatkowy nacisk na rozwój zdolności z zakresu power projection).

Ze względu na specyficzną kulturę strategiczną Stanów Zjednoczonych, możli-wość oraz wolę polityczną utrzymywania przez długi czas wydatków obronnych na wysokim poziomie, współczesna rewolucja w dziedzinie wojskowości pozostaje jak dotąd fenomenem głównie amerykańskim9. Katalizatorem rozwoju RMA były ataki z 11 września 2001 r. oraz ogłoszenie przez George’a W. Busha „wojny z terroryzmem” (war on terror), czemu towarzyszył gwałtowny wzrost wydatków militarnych oraz zwiększenie środków przeznaczanych w budżecie obronnym na rozwój i badania technologii wojskowych (Research and Development, R&D). Prawdziwym testem

5 C.S. Gray, Strategy for Chaos. Revolutions in Military Affairs and the Evidence of History, Frank Cass, London, 2002, s. 4 6 Za symboliczną cezurę rozpoczęcia RMA uważa się zakończoną militarnym sukcesem I wojnę w Zatoce Perskiej (w szczególności operację Desert Storm). W tym konflikcie na większą niż dotychczas skalę wykorzystano m.in. satelitarne systemy lokalizacji (GPS) i broń precyzyjną. O tym, jak rewolucyjne było to wówczas rozwiązanie, świadczy fakt, iż amunicja precyzyjna wystrzelona podczas wojny stanowiła jedynie 7% wszystkich wykorzystanych pocisków; zob.: B. Balcerowicz, Aspekty strategiczne wojny z Irakiem, „Rocznik Strategiczny” 2003/2004, s. 361 7 Rewolucja informatyczna miała doprowadzić do uzyskania pełnego obrazu pola bitwy i wyelimi-nowania z walki elementu zaskoczenia (innymi słowy, doprowadzić do neutralizacji Clausewitzowskich „mgły i tarcia”). R. Kuźniar, Polityka i siła. Studia Strategiczne – zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 285−286 8 Szerzej zob.: R. Domisiewicz, Wojny XXI wieku: Rewolucja w dziedzinie wojskowości w świetle operacji „Iracka Wolność”, „Rocznik Strategiczny” 2003/2004. 9 Supremacja militarna USA oraz wysoka pozycja amerykańskich koncernów zbrojeniowych w mię-dzynarodowym przemyśle obronnym powodują, że RMA wyznacza kierunek transformacji również w innych armiach państw Zachodu.

Anna Pochylska148

skuteczności nowych broni oraz systemów zaprojektowanych tak, aby zapewnić ar-mii Stanów Zjednoczonych niepodważalną przewagę militarną nad przeciwnikiem, były dwie misje rozpoczęte właśnie w ramach wspomnianej wojny z terroryzmem. Jednakże doświadczenia konfliktów w Afganistanie i Iraku negatywnie zweryfikowały efektywność przyjętej przez amerykańską armię strategii walki opartej głównie na wykorzystaniu ciężkiego sprzętu militarnego oraz precyzji rażenia. Tym samym wy-znaczyły nowy kierunek rozwoju współczesnej rewolucji w dziedzinie wojskowości.

Konflikty w Afganistanie i Iraku – test RMA

Owa rewolucja miała być sposobem na zapewnienie większego bezpieczeństwa żołnierzy podczas operacji wojskowych oraz doprowadzić do zminimalizowania (a nawet eliminacji) strat po stronie amerykańskiej. Zakładano również, że możliwa dzięki nowoczesnym technologiom precyzja działania skróci czas prowadzenia operacji i zwiększy ich skuteczność, a także pozwoli na odniesienie zwycięstwa bez angażo-wania w konflikt dodatkowych zasobów (finansowych, osobowych itd.). Niemniej koncentrowano się na rozwoju zdolności do prowadzenia wojen konwencjonalnych, skutecznych w starciach z inną regularną armią. Do takiego rodzaju działań były przy-gotowane siły zbrojne Stanów Zjednoczonych oraz ich sojuszników, kiedy wkraczały do Afganistanu i Iraku. Wraz z rozwojem tych konfliktów okazało się, że w sytuacji, gdy przeciwnik posługuje się innymi, niestandardowymi metodami walki, zaawanso-wany technicznie sprzęt wojskowy nie gwarantuje bezpieczeństwa ani skuteczności działania, a sama RMA traci na znaczeniu przy prowadzeniu działań o innym niż stricte militarnym charakterze (np. opartych na kontaktach z miejscową ludnością).

Skuteczność w ograniczaniu liczby ofiar po własnej stronie stała się miarą sukcesu analizowanej rewolucji. Za najlepszy środek do osiągnięcia tego celu uznano wypo-sażenie sił zbrojnych w ciężki, ale zaawansowany technologicznie sprzęt militarny10. Ze względu na swoje rozmiary, wagę i małą mobilność tego typu pojazdy okazały się w praktyce bardziej podatne na niekonwencjonalne metody działania przeciwnika, zwłaszcza gdy walki toczyły się w miastach (urban warfare). W początkowej fazie bitwy o leżące na przedmieściach Bagdadu Sadr City w marcu 2008 r. (uważanej przez niektórych za udany test skuteczności RMA), tylko w pierwszym tygodniu walk w wy-niku kontaktu z improwizowanymi urządzeniami wybuchowymi (Improvised Explosive Device, IEDs)11 oraz ostrzału z RPG prowadzonego przez irackich bojowników

10 Przede wszystkim były to duże „platformy wojskowe”, takie jak czołgi czy opancerzone wozy bojowe, które miały nie tylko chronić żołnierzy i zapewniać większą siłę rażenia oraz precyzję ataków, ale także gwarantować stałą łączność oraz komunikację pomiędzy poszczególnymi jednostkami (technologie C4ISR); zob.: B. Balcerowicz, Siły Zbrojne…, op.cit., s. 219 11 Improwizowane urządzenia wybuchowe (oraz ich bardziej zaawansowana wersja: Explosively Formed Penetrators, EFP) odpowiedzialne są za 2/3 wszystkich poniesionych przez Amerykanów ofiar śmiertelnych podczas wojny w Iraku; zob.: A. Krepinevich, D. Wood, Of IEDs and MRAPs: Force Protection In Complex Irregular Operations, Center for Strategic and Budgetary Assessments, 17.10. 2007, http://www.csbaonline.

Rewolucja w dziedzinie wojskowości – lekcje z konfliktów w Afganistanie i Iraku 149

Amerykanie stracili sześć wozów opancerzonych Stryker12. Dwie bitwy w Faludży (w kwietniu i listopadzie 2004 r.) również podważyły niezawodność dużych „platform wojskowych”. Znajomość terenu i zabudowań w stłoczonych przestrzeniach miejskich pozwalała przeciwnikowi na działanie z zaskoczenia oraz ostrzeliwanie m.in. z granat-ników i moździerzy wojsk USA (pozostających de facto bez pola manewru, w tym bez możliwości wycofania się). Na początku Stany Zjednoczone usiłowały zaadaptować się do nowego środowiska walki, co polegało na dozbrajaniu wojska dodatkowym i (teoretycznie) bardziej odpornym na niekonwencjonalne działania sprzętem ciężkim (m.in. przystosowanymi do realiów urban warfare czołgami Abrams czy wozami typu HMMWV). Nowe wersje dotychczas wykorzystywanego sprzętu, systematycznie zastępujące bardziej tradycyjne rozwiązania, miały być lżejsze, bardziej mobilne, wytrzymałe, trudniejsze do zlokalizowania i wyposażone w system wykrywania min oraz IED. Niestety, mimo starań zmodernizowane wozy bojowe nadal pozostawały za ciężkie, nieprzystosowane do poruszania się po miejscowych drogach i ciasnych przestrzeniach miejskich, a dodatkowo wymagały coraz więcej paliwa13. Dozbrajanie armii większą ilością ciężkiego sprzętu wojskowego (nawet jeśli miał być on lepiej przystosowany do warunków miejskich) paradoksalnie doprowadziło więc do sytuacji, w której przeciwnik miał do dyspozycji więcej celów, które mógł skutecznie elimino-wać za pomocą niekonwencjonalnych technik walki. Potrzeba zapewnienia własnym oddziałom jak największej ochrony negatywnie oddziaływała również na (i tak kru-che) kontakty wojsk koalicyjnych z miejscową ludnością. Działające w Afganistanie Zespoły Odbudowy Prowincji (Provincional Reconstruction Teams, PRT), poruszając się w uzbrojonych, opancerzonych pojazdach (najczęściej w grupach kilku wozów), wzbudzały niepokój i strach wśród lokalnych mieszkańców. Podważało to zaufanie do intencji koalicjantów oraz znacznie obniżało wiarygodność prowadzonej operacji, której powodzenie w dużym stopniu zależało właśnie od uzyskania poparcia ze strony miejscowej ludności14.

Kolejnym elementem charakterystycznym dla rewolucji w dziedzinie wojskowo-ści, którego skuteczność zweryfikowano podczas konfliktów w Afganistanie i Iraku, było wykorzystanie amunicji precyzyjnej (Precision Guided Munitions, PGM)15.

org/4Publications/PubLibrary/R.20071017.Of_IEDs_and_MRAPs/R.20071017.Of_IEDs_and_MRAPs.pdf (data dostępu: 19.10.2015). 12 D.E. Johnson, M. W. Markel, B. Shannon, The 2008 Battle of Sadr City: Reimagining Urban Combat, RAND, Santa Monica 2013, s. xvi, http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_reports/RR100/RR160/RAND_RR160.pdf (data dostępu: 19.10.2015). 13 Rozczarowaniem okazał się wykorzystywany w wojnie w Iraku wóz opancerzony MRAP (Mine Resistant Ambush Protected), z którym zarówno politycy, jak i wojskowi wiązali duże nadzieje, jeśli chodzi o poprawę bezpieczeństwa żołnierzy (ostatecznie przez niektórych nazywany był „czołgiem na kółkach”); zob.: A. Krepinevich, D. Wood, Of IEDs and MRAPs…, op.cit. 14 Ł. Kamieński, Nowy wspaniały żołnierz. Rewolucja biotechnologiczna i wojna w XXI wieku, Wy -dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s. 49 15 Amunicja precyzyjna wystrzelona podczas operacji Iraqi Freedom z myśliwców i bombowców strategicznych stanowiła 68% wszystkich wykorzystanych pocisków (jednocześnie naprowadzaniem

Anna Pochylska150

W teorii broń ta zwiększa efektywność działania, jednocześnie umożliwiając swoiste „zarządzanie ryzykiem” podczas walki przede wszystkim przez precyzyjną eliminację celów, a tym samym zmniejszanie strat ubocznych (collateral damage), także wśród ludności cywilnej16. W rzeczywistości, mimo wysokich oczekiwań wobec tego typu rozwiązań, w pierwszych fazach zaangażowania w Afganistanie i Iraku użycie PGM nie zawsze stanowiło o sukcesie misji. Bombardowania strategiczne przy użyciu broni precyzyjnej, które przeprowadzano na początku operacji afgańskiej, chcąc unie-szkodliwić siły drugiej strony, zanim mogłoby dojść do bezpośredniego starcia, nie wyeliminowały konieczności prowadzenia działań na lądzie. Wręcz przeciwnie, wraz ze zwiększającą się częstotliwością nalotów przeciwnik, nauczony doświadczeniem, przystosowywał się do strategii działania wojsk koalicyjnych i doskonalił coraz skutecz-niejsze techniki maskowania, ukrywania oraz rozpraszania swojego i tak niewielkiego potencjału, znacznie utrudniając jego dokładną lokalizację17. Duża mobilność wroga oraz jego znajomość terenu wymagały od wojsk amerykańskich i ich sojuszników zwiększenia siły ognia18. Ponadto należy pamiętać, że pociski precyzyjne nie są nie-zawodne, często bowiem ich faktyczna skuteczność zależy od warunków pogodowych (przede wszystkim dotyczy to amunicji naprowadzanej laserowo, a w mniejszym stopniu pocisków sterowanych z użyciem technologii satelitarnych)19. Podczas obu misji – w Afganistanie i w Iraku – doszło do sytuacji, w których żołnierze zostali zabici bądź poważnie ranni w wyniku pomyłkowego ataku ze strony własnych sił zbrojnych (tzw. friendly fire)20. Błędy w identyfikacji i rozpoznaniu przynależności atakowanych obiektów wynikały m.in. z niepełnej komunikacji między różnymi rodzajami sił zbroj-nych, braku uprzedniego rozpoznania pola walki, usterek technicznych (powstających czasami wskutek prostego błędu, np. polegającego na zresetowaniu GPS podczas wy-miany baterii) czy konieczności szybkiego podjęcia decyzji o rozpoczęciu ostrzału21. Dodatkowo, podczas działań militarnych w Afganistanie dane uzyskane w trakcie

laserowym posługiwało się prawie całe lotnictwo uderzeniowe), w Afganistanie było to 60%. C.H. Kahl, How we fight, „Foreign Affairs” 2006, t. 85, nr 6. 16 Ł. Kamieński, Nowy wspaniały żołnierz…, op.cit., s. 50−54. 17 Przykładem na działanie tego mechanizmu była przeprowadzona w 2002 r. w Afganistanie operacja Anaconda. O ile pierwsza faza bombardowań amerykańskich zakończyła się sukcesem (udało się zniszczyć zamierzone cele i przede wszystkim zaskoczyć przeciwnika), o tyle podczas kolejnych talibowie kilkakrot-nie skutecznie zmylili siły koalicyjne i naprowadzili je na inne, pozorowane cele. Szerzej zob. S. Biddle, Afghanistan and the Future of Warfare, „Foreign Affairs” 2003, t. 82, nr 2. 18 Opracowania dotyczące konfliktu w Iraku wskazują, że do eliminacji jednego bojownika potrzeba było nawet do trzech ton amunicji (200−300 tysięcy strzałów); zob. Ł. Kamieński, Nowy wspaniały żołnierz…, op.cit., s. 269. 19 M. Lewkowski, Współczesna rewolucja w dziedzinie wojskowości. Analiza wybranych aspektów i cech charakterystycznych, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2011, nr 19, III, s. 271−272. 20 Odsetek amerykańskich żołnierzy poległych w wyniku pomyłkowego ataku ze strony własnego wojska podczas operacji w Afganistanie wyniósł niewiele ponad 1% wszystkich ofiar, http://icasualties.org (data dostępu: 19.10.2015). 21 M. Thomson, The curse of ‘Friendly Fire’, „Time” z 10.06.2014, http://time.com/2854306/the-curse-of-friendly-fire/ (data dostępu: 19.10.2015); J. Meek, Iraq war logs: how friendly fire from US troops

Rewolucja w dziedzinie wojskowości – lekcje z konfliktów w Afganistanie i Iraku 151

rozpoznania bywały niekompletne (lub było ich po prostu za dużo, by przeprowadzić szybką selekcję), a operatorzy maszyn używanych do prowadzenia rozpoznania sku-piali się wyłącznie na obserwacji jednego lub kilku obiektów i pomijali inne, ważne z taktycznego punktu widzenia elementy. To ostatecznie uniemożliwiało uzyskanie pełnego obrazu pola walki (wbrew temu co wynikało z pierwotnych założeń koncepcji RMA) i obniżało faktyczną efektywność działań22.

Zapewnienie stałej łączności między poszczególnymi komponentami sił zbrojnych, ciągła obserwacja pola walki i przeciwnika oraz dowodzenie operacjami połączonymi wymagają wyposażenia pojedynczego żołnierza w znaczną ilość sprzętu. W skład osobistego ekwipunku walczących wchodziły więc systemy rozpoznania i lokalizacji (noktowizory, GPS, kamery), komunikacji (radia, mikrofony), broń indywidualna wraz z wyposażeniem pozwalającym na precyzję działania oraz baterie zasilające każdy z wymienionych komponentów. Po dodaniu ciężaru samego umundurowania i zaopatrzenia oraz dodatkowych elementów mających zapewniać ochronę waga wyposażenia żołnierza biorącego udział w misjach w Afganistanie i Iraku czasami dochodziła nawet do 87% masy jego ciała (średnio ok. 65 kg). Nadmierne obciążenie (zwłaszcza w sytuacji wzmożonej aktywności fizycznej) przyczynia się do powsta-wania kontuzji oraz szybkiego osłabienia organizmu, a w konsekwencji do spadku wydajności, efektywności, zdolności bojowej walczących oraz ich bezpieczeństwa (szczególnie w warunkach urban warfare, gdy nie zawsze można liczyć na transport zaopatrzenia przez wozy bojowe)23. Z jednej strony nowoczesne technologie mogą w krytycznej sytuacji uratować życie, z drugiej zaś do wykonania danej misji potrzeba ich tak wiele, że prowadzi to do powstania nowych problemów, takich jak konieczność zapewnienia odpowiedniej ilość energii potrzebnej do zasilania sprzętu czy wspomniane już nadmierne obciążanie walczących24.

Modelowa operacja militarna przeprowadzona zgodnie z podstawowymi zało że -niami RMA byłaby misją o konwencjonalnym charakterze oraz wysokiej intensywno-ści działań, przygotowaną tak, aby jak najszybciej osiągnąć całkowitą przewagę nad przeciwnikiem i zmusić go do poddania się (czego dokonano podczas pierwszej fazy operacji Iraqi Freedom, tzn. do maja 2003 r.). Specyfika walki z partyzantką wymaga

became routine, „The Guardian” z 22.10.2010, http://www.theguardian.com/world/2010/oct/22/american-troops-friendly-fire-iraq (data dostępu: 19.10.2015). 22 Zbyt duża ilość informacji zbieranych za pomocą technologii zwiadowczych doprowadziła ostatecz-nie do powstania zjawiska przeciążenia informacyjnego (information overload). Szerzej zob. M. Madej, Zagrożenia asymetryczne…, op.cit., s. 127−128. 23 Waga ekwipunku różni się w zależności od specyfiki misji i wykonywanych zadań (najwięcej sprzętu wymagają działania w sytuacjach awaryjnych). Najcięższymi komponentami nadal pozostają broń, amunicja i optyka (37%), następnie elementy ochrony ciała (35%) oraz umundurowanie i elementy zaopatrzenia (26%). Uważa się, że optymalny ciężar wyposażenia powinien stanowić 1/3 wagi ciała żołnierza (w przypadku osoby ważącej 85 kg wynosi on maksymalnie 28 kg); więcej na ten temat, zob. Ł. Kamieński, Nowy wspaniały żołnierz…, op.cit., s. 261−269. 24 Lightening body armor, RAND Army Research Division, http://www.rand.org/capabilities/solutions/lightening-body-armor.html (data dostępu: 19.10.2015).

Anna Pochylska152

jednak nieco innego podejścia, w którym − czego dowiodły analizowane konflikty − rozwiązania wprowadzone w ramach rewolucji w dziedzinie wojskowości nie zawsze będą skuteczne. Przedłużająca się obecność sił koalicyjnych w Afganistanie i Iraku (w drugim przypadku należy mówić raczej o okupacji) wiązała się z koniecznością ciągłej modernizacji i wymiany wykorzystywanego sprzętu, a także − wraz ze zwięk-szającym się zaangażowaniem liczebnym wojsk państw Zachodu − systematycznego dozbrajania armii. Nieskuteczność zaawansowanych technologicznie środków mili-tarnych w walce z partyzantką i w uzyskiwaniu poparcia miejscowej ludności, jedno-czesne zaangażowanie w dwa wymagające coraz większych nakładów finansowych konflikty (z tym problemem borykały się głównie Stany Zjednoczone) oraz wzrasta-jąca jednostkowa cena sprzętu militarnego (stanowiąca pokłosie RMA) pokazały, że w dłuższym okresie rewolucja w dziedzinie wojskowości generuje dodatkowe koszty (zamiast, tak jak zakładano na początku, je minimalizować)25. Wszystkie te czynniki spowodowały, że konieczna stała się zmiana podejścia do sposobu prowadzenia wojen i redefinicja założeń RMA.

Wnioski z operacji w Afganistanie i Iraku

Doświadczenia wojenne konfliktów w Afganistanie i Iraku leżą u podstaw zwrotu we współczesnej rewolucji w dziedzinie wojskowości. Obecnie możemy obserwować dwa dominujące kierunki zmian. Pierwszym z nich jest przesunięcie punktu ciężkości z oparcia działań zbrojnych na sile ognia, precyzji działania i ciężkim sprzęcie (mimo że nadal pozostają one istotnymi elementami operacji militarnych oraz stanowią narzędzia wsparcia walczących) na rzecz doskonalenia wyposażenia indywidualnego żołnierzy, które ma im umożliwić bezpieczne i skuteczniejsze prowadzenie bezpośrednich działań zbrojnych. Druga tendencja w rozwoju technologii wojskowych polega na częściowym lub całkowitym wyeliminowaniu człowieka z pola walki poprzez zastąpienie go ma-szynami (robotami). Obecnie przemysł zbrojeniowy, poszukując nowych rozwiązań, zwraca się w stronę takich dziedzin jak bio- czy nanotechnologia, których specyfika pozwala na lepsze dopasowanie wyposażenia do faktycznych potrzeb żołnierza oraz zharmonizowanie działania sprzętu z ludzkim organizmem.

Ważnym elementem nowego podejścia do RMA jest nacisk na zapewnienie bezpie-czeństwa i sprawności żołnierzy. Pojawiają się projekty czerpiące z wiedzy z zakresu biotechnologii, takie jak m.in. egzoszkielet, który − według zapowiedzi producentów – w ciągu najbliższych 15 lat będzie stałym elementem wyposażenia amerykańskich sił zbrojnych (obecnie nadal pozostaje w fazie testów). Ma on umożliwić walczącym szybsze poruszanie się po trudnym terenie oraz podnoszenie i przenoszenie na długich

25 Koszt produkcji najbardziej dotychczas zaawansowanej technicznie wersji pojazdu bezzałogowego Global Hawk wynosi 123 mln dolarów, co o 88 mln przewyższa koszt produkcji podstawowego modelu tej maszyny (bez dodatkowych systemów rozpoznania i łączności); zob. P.W. Singer, A. Friedman, Cybersecurity and Cyberwar…, op.cit., s. 36.

Rewolucja w dziedzinie wojskowości – lekcje z konfliktów w Afganistanie i Iraku 153

odcinkach znacznych ciężarów26. Jednocześnie takie rozwiązania obniżałyby ryzyko kontuzji oraz ewentualnego wyłączenia żołnierzy z dalszego udziału w walkach.

Niekonwencjonalne metody działania strony przeciwnej (samobójcze zamachy bombowe, miny przydrożne czy IEDs) i będące ich skutkiem poważne uszkodzenia ciała żołnierzy walczących w Afganistanie i Iraku (przede wszystkim utraty kończyn) przyspieszyły też rozwój protetyki. Nowe, zaawansowane technologicznie protezy już teraz umożliwiają poszkodowanym nie tylko normalne funkcjonowanie w codziennym życiu, ale również powrót do czynnej służby wojskowej. Niektóre projekty (m.in. bio-mechatroniczne protezy, których działanie opiera się na interfejsach podobnych do tych wykorzystywanych w robotyce) w założeniu mają odgrywać nie tylko rolę leczniczą, ale także wzmacniającą daną część ciała oraz powiązane z nią systemy w organizmie człowieka. Dzięki zdolności reagowania na zmiany temperatury oraz możliwości przystosowywania się do trudnych warunków (w tym, co szczególnie istotne, rodzaju podłoża) pozwalają one weteranom na pełne funkcjonowanie, a siłom zbrojnym na zatrzymanie w swoich szeregach doświadczonych w boju żołnierzy27.

Innym przykładem technologii, która zyskała szczególną popularność już w trakcie misji irackiej, jest wykorzystanie do tworzenia sprzętu wojskowego nanomateriałów (m.in. grafenu, włókna szklanego i ceramicznego). Nanotechnologia pozwala na stwo-rzenie lżejszego, a jednocześnie bardziej odpornego na ataki umundurowania, które reaguje na zmieniające się warunki atmosferyczne. Za pomocą wbudowanych sensorów może również odbierać sygnały z organizmu (w zależności od potrzeb chłodzić lub ogrzewać ciało), zapewnia lepszą przepuszczalność powietrza, a tym samym poprawia komfort żołnierza, czyni go bardziej wytrzymałym i pozwala na dłuższy niż do tej pory aktywny udział w działaniach zbrojnych28. To bardzo ważna cecha z uwagi na to, że np. niesprzyjające warunki klimatyczne mogą spowalniać walczących oraz utrudniać realizację zadań, a tym samym zmniejszać przewagę, którą w założeniu miała gwa-rantować RMA (zwłaszcza jeśli konflikt toczy się w otoczeniu znanym przeciwnikowi i mu przyjaznym)29. Nanotechnologia może być również (częściowym) rozwiązaniem problemu związanego z ciągle rosnącym zapotrzebowaniem na energię. Przy tak dużej

26 Waga niektórych ładunków, które można przenosić za pomocą egzoszkieletów i innych połączonych z nimi systemów, przekracza 90 kg. Szerzej na temat poszczególnych proponowanych rozwiązań, zob. Raytheon XOS 2 Exoskeleton, http://www.army-technology.com/projects/raytheon-xos-2-exoskeleton-us/ (data dostępu: 19.10.2015); Human Universal Load Carrier (HULC), http://www.army-technology.com/projects/human-universal-load-carrier-hulc/ (data dostępu: 19.10.2015). 27 Ok. 40% żołnierzy leczonych przy użyciu tego typu protez powróciło już do czynnej służby; zob. P.W. Singer, A. Friedman, Cybersecurity and Cyberwar…, op.cit., s. 374. 28 Nanomateriały służą również jako pokrycie sprzętu ciężkiego, co zapewniać ma im dodatkową lekkość, wytrzymałość oraz lepsze maskowanie (element technologii stealth). Military uses of nanotechnology, The Nano Age, http://www.thenanoage.com/military.htm (data dostępu: 19.10.2015). 29 Należy pamiętać, że walki w przestrzeniach miejskich nie były jedynym problemem, z jakim musiały się zmierzyć wojska koalicyjne. Warunki klimatyczne i geograficzne w Afganistanie (suchy klimat, duże amplitudy temperatur w ciągu doby, jak również górzyste ukształtowanie terenu) − niekorzystne i całkowicie inne od tych, do których przyzwyczajeni byli walczący − znacząco komplikowały prowadzenie skutecznych

Anna Pochylska154

zależności od elektroniki odcięcie żołnierzy od stałego źródła zasilania praktycznie uniemożliwia prowadzenie skutecznych i bezpiecznych działań militarnych. Baterie, do których budowy wykorzystuje się nanomateriały (np. popularne w produkcji komer-cyjnego sprzętu elektronicznego i nadal doskonalone w przemyśle wojskowym baterie litowo-jonowe czy litowo-polimerowe), są znacznie lżejsze i tańsze niż standardowe akumulatory, a dzięki większej (nawet do 300%) pojemności, zapewniają dłuższy czas zasilania30. Pozostająca nadal w fazie badań amunicja zbudowana z tego typu materiałów (smart materials) miałaby mieć, według jej zwolenników, większą skuteczność niż zawodna broń precyzyjna (ze względu na większą odporność na działanie czynników zewnętrznych, lekkość, manewrowość i wytrzymałość)31.

Zgodnie z obecnym kierunkiem rozwoju RMA nowoczesny żołnierz, dzięki za -awansowanym technologiom, zostałby więc de facto odizolowany od wszystkich nieprzyjaznych oraz mogących spowolnić jego działanie czynników zewnętrznych i wewnętrznych (związanych m.in. z ograniczeniami wynikającymi ze specyfiki funkcjonowania organizmu człowieka)32. Jego umundurowanie oraz wyposażenie będzie zaprojektowane tak, aby usunąć wszystkie bariery, które dotychczas mogły spowalniać lub utrudniać prowadzenie działań militarnych33.

Równolegle z rozwojem technologii wzmacniających pojedynczego żołnierza po-wstają projekty, które mają na celu całkowite lub częściowe wyeliminowanie go z pola walki. Człowiek, uważany przez niektórych za najsłabszy element współczesnych sił zbrojnych (ze względu na ograniczoną wytrzymałość fizyczną i psychiczną), za sprawą

operacji militarnych. M. Madej, Strategia i taktyka walki asymetrycznej – wnioski z operacji w Afganistanie, „Rocznik Strategiczny” 2008/2009, s. 343. 30 Energy storage, http://www.lockheedmartin.com/us/what-we-do/emerging/nanotechnology/nano--energy-storage.html (data dostępu: 19.10.2015). 31 Military uses of nanotechnology, op.cit. 32 Próby „wzmocnienia” żołnierzy były podejmowane już podczas konfliktów w Afganistanie i Iraku. Przykładem „całościowego” podejścia jest amerykański projekt „Future Soldier 2030” powstały w 2009 r. Elementy (jedne z wielu) umundurowania „żołnierza przyszłości” to m.in. wbudowane w ubranie biosensory pozwalające na monitorowanie czynności życiowych człowieka (temperatury, ciśnienia krwi) czy technologie optoelektroniczne i informatyczne (np. wyświetlacze w hełmach z wgranymi mapami, systemem automatycznie identyfikującym dany obiekt lub osobę, a nawet z podstawowymi informacjami dotyczącymi miejscowego języka i zwyczajów, które teoretycznie mają ułatwiać kontakt z ludnością). Rozwiązania tego typu mają w niedalekiej przyszłości stanowić część standardowego umundurowania sił zbrojnych USA, zob. Future Soldier Initiative 2030, http://www.wired.com/images_blogs/dangerroom/2009/05/dplus2009_11641-1.pdf (data dostępu 19.10.2015). 33 Pracom nad tego typu projektami towarzyszą pojawiające się coraz częściej dyskusje i wątpliwości natury etycznej. Dotyczą one przede wszystkim odsunięcia żołnierzy od „prawdziwych” doświadczeń bez-pośredniej walki, przede wszystkim dzięki (nienaturalnemu) wzmocnieniu ich wytrzymałości i siły fizycznej. Szczególnie w przypadku starcia ze znacznie słabszym przeciwnikiem może doprowadzić to do sytuacji, w której wojna będzie się wydawać się łatwiejsza i bezpieczniejsza, niż jest w rzeczywistości. Zdaniem nie-których zwiększy to prawdopodobieństwo sięgania po środki siłowe. Otwartym pozostaje również pytanie o negatywne skutki zdrowotne ingerowania w działanie ludzkiego organizmu (na obecnym etapie badań, w szczególności dotyczy to rozwiązań z zakresu biotechnologii). Szerzej na ten temat, zob. Ł. Kamieński, Nowy wspaniały żołnierz…, op.cit.

Rewolucja w dziedzinie wojskowości – lekcje z konfliktów w Afganistanie i Iraku 155

dynamicznego rozwoju robotyki i automatyki w pewnych sytuacjach miałby zostać zastąpiony maszynami. Tego typu rozwiązania były już testowane podczas konfliktów w Afganistanie i Iraku. Początkowo cieszące się niezbyt dużą popularnością wśród wojskowych latające pojazdy bezzałogowe (Unmanned Aerial Vehicle, UAV) z czasem zyskały uznanie żołnierzy, przede wszystkim ze względu na ich walory operacyjne. Nowoczesne UAV mogą wznosić się na duże wysokości i pokonywać znaczne odległo-ści, mają większe pole obserwacji, utrzymują się w powietrzu dłużej niż standardowe duże platformy wojskowe, a różnorodność ich rodzajów pozwala na wybór maszyny najlepiej odpowiadającej realizacji danego zadania34. W przypadku uzbrojonych dro-nów możliwe jest również przeprowadzanie za ich pomocą (precyzyjnych) ataków z powietrza. O ile latające pojazdy bezzałogowe nadal pozostają najliczniejszą grupą tego typu maszyn będących na wyposażeniu sił zbrojnych państw Zachodu, o tyle coraz popularniejsze staje się wykorzystywanie innych rodzajów robotów, przede wszystkim do realizacji zadań „brudnych, monotonnych i niebezpiecznych” (dirty, dull and dangerous)35. Zarówno w Afganistanie, jak i w Iraku maszyny zastępowały żołnierzy m.in. przy rozminowywaniu dróg lub przeprowadzaniu rozpoznania w szcze-gólnie niebezpiecznych warunkach (np. w trakcie ostrzału). Tego rodzaju transfer ryzyka z człowieka na roboty pozwala na zapewnienie większego bezpieczeństwa żołnierzom i według niektórych stanowi dowód na postępującą humanizację wojny36. O ile obecnie w warunkach działań militarnych człowiek (niekoniecznie wojskowy) zawsze w mniejszym lub większym stopniu sprawuje kontrolę nad robotami, o tyle wraz z planowanym zwiększaniem autonomii maszyn czynnik ludzki będzie stopniowo odsuwany na dalszy plan, aż do jego całkowitego wyeliminowania37.

34 W najprostszej klasyfikacji dotyczy to przede wszystkim wielkości maszyn (od stosunkowo niewiel-kich, osiągających nieco ponad 90 cm długości pojazdów typu Raven, które mogą latać na wysokości ponad 1200 m przez ok. 90 minut, do mierzących ponad 13 m i mogących pozostawać w powietrzu do 35 godzin na wysokości około 20 000 m maszyn typu Global Hawk), jak i ich wyposażenia (w tym podstawowe rozróżnienie dronów na UAV i ich uzbrojone odpowiedniki – UCAV); zob: P.W. Singer, A. Friedman, Cybersecurity and Cyberwar…, op.cit., s. 35−37. 35 M. Smith, Which jobs will we see robots doing in the future, „The Telegraph” z 6.05.2014, http://www.telegraph.co.uk/technology/news/10805058/Which-jobs-will-we-see-robots-doing-in-the-future.html (data dostępu: 19.10.2015). 36 Wykorzystywanie przez Amerykanów dronów w „wojnie z terroryzmem” (nie tylko w konfliktach w Afganistanie i Iraku) nadal wywołuje wiele kontrowersji natury prawnej i politycznej (dotyczących le-galności używania pojazdów bezzałogowych podczas operacji antyterrorystycznych prowadzonych przez USA m.in. w północnym Pakistanie czy Somalii, jak również trudnego do jednoznacznego zdefiniowania statusu tych misji), etycznej (straty wśród ludności cywilnej spowodowane przez ataki z wykorzystaniem dronów) czy operacyjnej (pytanie o wątpliwą skuteczność tego typu sprzętu w starciu z inną regularną ar-mią). Szerzej zob.: M. Madej, Drone War on Terrorism – użycie bezzałogowych pojazdów latających (UAV) w walce z terroryzmem, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2012, nr 3 (65), s. 55−78. 37 Według założeń prezentowanych przez Departament Obrony USA, do 2035 r. UAV mają stanowić 45% floty bombowców i wykonywać 75% misji powietrznych; więcej zob.: Ł. Kamieński, Nowy wspaniały żołnierz…, op.cit.

Anna Pochylska156

W dłuższym okresie robotyka może stać się także narzędziem obniżenia kosztów wojny. Uważa się, że zakup określonej liczby zautomatyzowanych pojazdów (nie tylko UAV), zdolnych do działania w trudnych warunkach przez dłuższy czas, będzie

ostatecznie tańszy niż konieczność każdorazowego szkolenia nowych żołnierzy38. Relatywna łatwość obsługi tego typu sprzętu generuje kolejne oszczędności zarówno pod względem nakładów finansowych, jak i czasu wymaganego, by wprowadzić daną broń do powszechnego użytku w siłach zbrojnych. W porównaniu z kilkuletnim i pochłaniającym miliony dolarów szkoleniem, jakie musi przejść pilot myśliwca, aby dopuszczono go do bezpośredniego udziału w konflikcie, kilkudniowe standardowe „wprowadzenie” operatorów dronów do sterowania nimi stanowi dla wielu argument za dalszymi badaniami nad tego typu projektami39.

Warto zaznaczyć, że przedstawiony zwrot w RMA nie oznacza całkowitego odejścia od wykorzystywania w walce technologii informatycznych (C4ISR). Wręcz przeciwnie, ośrodki badawcze inwestują w nowe projekty służące niwelowaniu nie-doskonałości, które ujawniły się podczas misji w Afganistanie i Iraku. Jednym ze sposobów rozwiązania wspomnianego problemu przeciążenia informacyjnego, które znacznie utrudnia skuteczne i bezpieczne dowodzenie siłami zbrojnymi, jest już teraz stopniowe włączanie, jako części umundurowania (hełmu) żołnierza, systemu decy-zyjnego ogrywającego rolę swoistej sztucznej inteligencji (Artificial Intelligence, AI). Łączy on w sobie elementy m.in. robotyki i automatyki. Jego zadaniem jest filtrowanie zbieranych informacji i stworzenie kilku wersji planu danej operacji, a także symulacja na podstawie uzyskanych danych najbardziej prawdopodobnego przebiegu wydarzeń40.

Podobnie jak w pierwszej fazie rozwoju RMA, również obecny zwrot w rewolucji w dziedzinie wojskowości pociąga za sobą wiele problemów, które z czasem będą wymagały rozwiązania. Wydaje się, że priorytetowym wyzwaniem pozostaje wciąż wzrastające zapotrzebowanie na energię. Jeżeli dotychczas same technologie informa-tyczne i środki łączności wymagały wyposażenia żołnierza w dodatkowe źródła energii, to nietrudno wyobrazić sobie problemy związane z koniecznością zapewnienia stałego zasilania do większej liczby bardziej zaawansowanych systemów (wraz z dodatkowymi urządzeniami potrzebnymi do ich obsługi), takich jak np. egzoszkielet (proponowane przez producentów zasilanie starcza średnio na ok. 8 godzin użytkowania, a to za mało w sytuacji, gdy walki toczą się nieprzerwanie całą dobę). Prawdziwym wyzwaniem jest więc znalezienie rozwiązania, które zagwarantuje żołnierzom dostęp do znacznej ilości energii bez ich dodatkowego obciążania lub konieczności szybkiego powrotu do bazy, a także znacznego zwiększania kosztów produkcji sprzętu41.

38 Więcej na temat aspektów operacyjnych wykorzystania pojazdów bezzałogowych, zob. M. Madej, Drone War on Terrorism…, op.cit. 39 P.W. Singer, A. Friedman, Cybersecurity and Cyberwar…, op.cit., s. 363−364. 40 Ibidem, s. 357. 41 Nie jest to bynajmniej problem nowy. Uzależnienie od technologii (m.in. informatycznych czy stałej łączności wewnątrz sił zbrojnych) już teraz powoduje, że wyłączenie (np. poprzez brak dostępu do zasilania)

Rewolucja w dziedzinie wojskowości – lekcje z konfliktów w Afganistanie i Iraku 157

Stopniowe odchodzenie od wykorzystania dużych platform wojskowych na rzecz robotyki i automatyki oraz wyposażenia indywidualnego żołnierza wydaje się uza-sadnioną ścieżką rozwoju rewolucji w dziedzinie wojskowości, która ewoluuje wraz ze zmianą charakteru konfliktów zbrojnych. Połączenie rozwiązań wprowadzonych w pierwszej fazie RMA (typu C4ISR czy ciężki sprzęt wojskowy) z nowymi techno-logiami prowadzi do powstania systemu, który do prawidłowego działania potrzebuje wielu komponentów (co nie oznacza automatycznego wzrostu skuteczności samych operacji)42. Dlatego też zjawisko współczesnej rewolucji w dziedzinie wojskowości powinno być analizowane jako całość, a nie wyłącznie w kontekście pojedynczych rozwiązań technologicznych.

Podsumowanie

Doświadczenia konfliktów w Afganistanie i Iraku obnażyły słabości współczes-nej rewolucji w dziedzinie wojskowości. W trakcie operacji okazało się, że wbrew początkowym założeniom RMA, zamiast zmniejszać koszty prowadzenia wojen, prowadzi do ich wzrostu43. Gdy wykorzystywany w walce sprzęt jest jeszcze bardziej złożony i technologicznie zaawansowany niż w pierwszej fazie rewolucji, cena jego produkcji (oraz późniejszej modernizacji) rośnie. Przy założeniu, że za kilka lat każdy żołnierz powinien dysponować tego typu zaawansowanym wyposażeniem, kolejny raz może się okazać, że RMA nie przynosi zakładanych rezultatów, a zaangażowanie we współczesne konflikty zbrojne wymagać będzie jeszcze większych nakładów finansowych niż wcześniej.

Prace w dziedzinie badań i rozwoju technologii wojskowych nie zatrzymały się jedynie na wykorzystaniu wspomnianych bio- i nanotechnolgii oraz robotyki. Coraz częściej pojawiają się bowiem projekty, które w celu dodatkowego wzmocnienia żoł-nierzy i zapewnienia im możliwości nieprzerwanego prowadzenia działań zbrojnych, sięgają po inne rozwiązania, w tym „technologie ciała”. Niektóre z nich (np. w zakre-sie genetyki czy neurobiologii) mogłyby być przydatne m.in. w procesie rekrutacji i pozwalać na selekcję wyłącznie najlepszych kandydatów, posiadających naturalne (fizyczne i psychiczne) predyspozycje do wykonywania określonych zadań. Środki

jednego elementu znacznie utrudnia, a w skrajnych przypadkach nawet uniemożliwia prowadzenie działań zbrojnych. 42 Prezentowane projekty biotechnologiczne byłby trudne w realizacji bez zaplecza w postaci uprzedniej rewolucji informacyjnej; zob. Ł. Kamieński, Nowy wspaniały żołnierz…, op.cit., s. 62−64. 43 W ciągu pięciu lat od rozpoczęcia wojny w Iraku w 2003 r. koszt zaangażowania USA w tę misję wzrósł o 91 mld dolarów. Konieczność systematycznego zwiększania budżetu wynikała w znacznym stopniu z potrzeby ciągłej modernizacji, wymiany oraz dostosowywania sprzętu wojskowego, tak aby odpowiadał specyfice oraz warunkom, w których prowadzono działania zbrojne; zob. A. Belasco, The Cost of Iraq, Afghanistan, and Other Global War on Terror Operations Since 9/11, Congressional Research Service, 8.12.2014, https://fas.org/sgp/crs/natsec/RL33110.pdf (data dostępu: 19.10.2015); J. E. Stiglitz, L. J. Bilmes, Wojna za trzy biliony dolarów. Prawdziwy koszt konfliktu w Iraku, tłum. Z. Wiankowska-Ładyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 35.

Anna Pochylska158

farmaceutyczne (już od dawna wykorzystywanie na wojnie w charakterze środków pobudzających) w zależności od potrzeb operacyjnych mogą regulować tryb dnia żołnierzy i pozwalają zniwelować zmęczenie (w tym celu stosuje się m.in. dekstro-amfetaminę). Tym samym RMA wchodzi w kolejną, trzecią fazę rozwoju technologii militarnych. Obecnie większość tych projektów pozostaje w fazie badań, lecz już na obecnym etapie towarzyszą im kontrowersje zarówno natury medycznej, jak i etycznej44.

Zwrot w RMA wprowadza na pole walki koncepcje, które do tej pory znane były jedynie z powieści i filmów z gatunku science fiction. Dąży do stworzenia żołnierza, który będzie mógł w pełni funkcjonować bez względu na działanie czynników ze-wnętrznych lub, zgodnie z drugim nurtem zmian, zostałby całkowicie wyeliminowany z pola walki i zastąpiony maszynami. Nie można jednak zapominać, że jeśli chce się zapewnić skuteczność operacji militarnych, wykorzystanie nowych narzędzi walki musi być wsparte wypracowaniem odpowiedniej strategii działania, dostosowanej do specyfiki danego konfliktu. Niedopasowanie tych dwóch elementów może w znaczący sposób utrudniać realizację założeń misji – tak było w Afganistanie i Iraku.

Revolution in Military Affairs – Lessons from the Conflicts in Afghanistan and Iraq

The aim of the article is to present the main changes introduced in the development of advanced conventional military technologies that drew on the experiences of the Afghan and Iraqi conflicts. The study shows the origins and characteristic of the Revolution in Military Affairs (RMA). The article explains the evolution of US military engagement in the conflicts in Afghanistan and Iraq in terms of changes in military technologies (heavy equipment, precision guided munitions, etc.), as well as the limitations and inadequacy of the strategies used thus far. The article presents the military technologies that are currently in development (i.e. automated technologies and robotics, biotechnology, nanotechnology) and which are designed to become a solution to the new challenges present on the battlefield.

Keywords: Revolution in Military Affairs, RMA, war in Afghanistan, intervention in Iraq, automated technologies, robotics, biotechnology, nanotechnology

44 Szerzej na ten temat zob. m.in. Ł. Kamieński, Nowy wspaniały żołnierz…, op.cit.

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201509

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem

Robert CzuldaUniwersytet Łódzki

Konflikt pomiędzy Izraelem a Iranem stanowi jeden z najważniejszych kryzysów polityczno-wojskowych nie tylko dla współczesnego Bliskiego Wschodu, ale też dla całego świata, ponieważ wybuch otwartej wojny miałby bez wątpienia konsekwencje nie tylko regionalne, lecz również globalne. Napięcia w relacjach dwustronnych przybierają wiele form. Celem artykułu jest przede wszystkim zanalizowanie źródeł wzajemnej nienawiści, a także płaszczyzn konfliktu – tak w wymiarze politycznym, w tym w zakresie gry psychologicznej i propagandowej, jak i militarnym, który realizowany jest na kilka sposobów – od ograniczonych interwencji zbrojnych (pośrednich i bezpośrednich) po działania służb specjalnych. Oprócz pytania badawczego o czynniki determinujące istniejący konflikt, istotne jest również pytanie o możliwości zakończenia sporu oraz o to, czy – w przypadku fiaska takiego scenariusza – rywalizacja może przerodzić się w otwartą wojnę.

Słowa kluczowe: Iran, Izrael, wojna zastępcza, proxy war, Bliski Wschód, anty -syjonizm

Iran to najlepszy przyjaciel Izraela, a my nie zamierzamy zmienić naszego

stosunku do Teheranu, bowiem reżim Chomejniego nie będzie trwał wiecznie.

Icchak Rabin, 1987 r.1

Konflikt2 pomiędzy Izraelem a Iranem stanowi jeden z najważniejszych kryzysów polityczno-wojskowych nie tylko dla współczesnego Bliskiego Wschodu, ale też dla

Robert Czulda – doktor, adiunkt w Katedrze Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych, Uniwersytet Łódzki. 1 T. Parsi, Treacherous Alliance. The Secret Dealings of Israel, Iran, and the United States, Yale University Press, New Haven−London 2007, s. 127. 2 Za K. Bouldingiem autor przyjmuje, że konflikt to „sytuacja, w której przynajmniej dwie strony […] uznają zmianę w modelu dystrybucji potęgi za przynoszącą korzyść jednej ze stron lub osłabiającą (bądź niszczącą) przewagę innej strony”; K.E. Boulding, Three Faces of Power, Sage Publications, London 1989, s. 75−76, cyt. za: J. Reginia-Zacharski, Wojna w świecie współczesnym. Uczestnicy, cele, modele, teorie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014, s. 46−47. Definicja najpełniej oddaje przedstawione relacje Iranu z Izraelem, które oscylują blisko konfliktu zbrojnego, definiowanego przez SIPRI jako „poważna

Robert Czulda160

całego świata, jako że wybuch otwartej wojny bez wątpienia miałby konsekwencje nie tylko regionalne, lecz również globalne. Izrael wielokrotnie ostrzegał o gotowości do uderzenia na Iran, przypominając, że nigdy nie waha się sięgnąć po środki militarne, jeśli wymaga tego interes narodowy. Strona irańska nie pozostawała i nie pozostaje dłużna, pomimo rządów względnie umiarkowanego prezydenta H. Rouhaniego, gdy ostrzega, że Iran uznaje tak syjonizm, jak i „syjonistyczny reżim” za swojego największego wroga.

Trwający obecnie konflikt pomiędzy dwoma dawnymi sojusznikami, których do 1979 r. łączyła geopolityczna pragmatyka, przybiera wiele form. Celem artykułu jest przede wszystkim zanalizowanie źródeł wzajemnej nienawiści, a także płaszczyzn konfliktu – tak w wymiarze politycznym, wliczając w to zakres gry psychologicznej i propagandowej, jak i w wymiarze militarnym, który realizowany jest na kilka spo-sobów – od ograniczonych interwencji zbrojnych (pośrednich i bezpośrednich) po działania służb specjalnych. Oprócz pytania badawczego o czynniki determinujące istniejący konflikt, istotna jest również kwestia możliwości zakończenia sporu oraz o to, czy – w przypadku fiaska takiego scenariusza – rywalizacja może przerodzić się w otwartą wojnę.

Iran w polityce Izraela

Miejsce Iranu w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa Izraela wyraźnie ewoluo-wało. Aż do 1979 r. Iran pozostawał bliskim sojusznikiem Izraelczyków w wymiarze polityki zagranicznej, bezpieczeństwa, a także gospodarczej. Obalenie w styczniu 1979 r. szacha nie wpłynęło na zmianę percepcji Iranu w izraelskich kręgach wojsko-wych. Uznawano bowiem, że kontynuacja współpracy z Izraelem jest dla Iranu – nawet pod rządami ajatollaha Chomejniego, który przed przejęciem władzy wielokrotnie wypowiadał się przeciw „reżimowi syjonistycznemu” – działaniem pragmatycznym. Ostatecznie jednak Iran szybko zerwał jakąkolwiek współpracę z Izraelem i jedno-znacznie opowiedział się po stronie walczących o niepodległość Palestyńczyków.

W latach 80. Iran nie zajmował istotnej roli w analizach zagrożeń Izraela, który wówczas koncentrował się na kwestii palestyńskiej, konflikcie w sąsiednim Libanie oraz przede wszystkim na Iraku. Ten był uważany za bezpośrednie zagrożenie z powodu polityki Saddama Husajna, grożącego użyciem broni chemicznej, która „spaliłaby pół Izraela”3. Dopiero w kolejnych latach na liście zagrożeń pojawił się Iran, ale głównie

sprzeczność, dotycząca władzy (panowania) i/lub terytorium, angażująca użycie sił zbrojnych dwóch stron, z których przynajmniej jedna reprezentuje rząd państwa, której skutkiem jest co najmniej 25 osób zabitych w wyniku prowadzonych walk”; cyt. za: J. Reginia-Zacharski, Wojna …, op.cit., s. 144−145. Nietrafione byłoby natomiast uznanie analizowanej kwestii za spór, który na gruncie stosunków międzynarodowych – za Stałym Trybunałem Arbitrażowym – definiuje się jako „niezgodę co do prawa lub faktu, sprzeczność stanowisk prawnych lub interesów pomiędzy dwoma osobami”; cyt. za: E. Hambro, The Case Law of the International Court. Volume IV (1959−1963), Sijthoff International Publishing, Amsterdam 1977, s. 566. 3 S. Ritter, Target Iran. The Truth About the US Government’s Plans for Regime Change, Poli tico’s Pub lishing, London 2007, s. 5.

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 161

ze względu na zneutralizowanie dotychczasowych zagrożeń, tj. rozpoczęcie dającego nadzieję procesu pokojowego z Palestyńczykami i rozbrojenie Iraku, niż z powodu agresywniejszej polityki Teheranu. Jako pierwszy antyirańską retorykę zaprezentował w 1992 r. Efraim Sneh, emerytowany generał i polityk Partii Pracy I. Rabina (1992−1995). Publicznie ostrzegł przed Iranem i stwierdził, iż „Izrael może znaleźć się w sytuacji, w której zostanie zmuszony działać jednostronnie”4, by powstrzymać Iran przed pozy-skaniem technologii jądrowych. Słowa te wypowiedziano wkrótce po zamachu terro-rystycznym w Buenos Aires, za który zdaniem Izraela odpowiedzialność ponosi Iran.

Objęcie władzy w 1996 r. przez prawicę Benjamina Netanjahu (1996−1999) nie doprowadziło do pogłębienia antyirańskich obaw. Wskazać można trzy przyczyny. Po pierwsze, w tamtym okresie Izrael, który irańscy badacze M. Ahoii i M. Dżawid nazywają „znanym światu brutalnym, nieracjonalnym i podżegającym do wojny reżimem”5, poli-tycznie i wojskowo koncentrował się na problemie palestyńskim. Po drugie, Netanjahu uznał, że w obliczu niewielkich szans na osiągnięcie trwałego i szczerego pokoju z Arabami pewne ocieplenie w relacjach z Iranem mogło poprawić geostrategiczną pozycję Izraela w regionie. Po trzecie Iran, który w kwietniu 1996 r. doprowadził do zawieszenia broni między Izraelem a Hezbollahem, realizował wówczas względnie umiarkowaną politykę, a programy rakietowy i jądrowy były mało rozpoznane. Sytuacja uległa zmianie, gdy w 1999 r. władzę przejął Ehud Barak (1999−2001). Rok później Sneh, już jako zastępca ministra obrony, zaczął wraz z wywiadem przygotowywać szeroką gamę planów, których celem było uniemożliwienie Iranowi zdobycia broni jądrowej6.

Tocząca się w latach 2000−2004 druga intifada ponownie zmusiła Izrael do kon-centracji na kwestii palestyńskiej. W tym samym jednak roku prezydentem Iranu został konserwatywny i antyzachodni M. Ahmadineżad, który porzucił umiarkowaną poli-tykę: wznowił irański program jądrowy poza kontrolami międzynarodowymi, a także kategorycznie krytykował władze Autonomii Palestyńskiej z M. Abbasem na czele za prowadzenie rozmów pokojowych. Wymusiło to na Izraelu zrozumiałe zwrócenie większej uwagi na Iran. Premier E. Olmert (2005−2006) wezwał do bardziej zdecy-dowanych sankcji przeciw Iranowi, nazwał Ahmadineżada „skończonym przestępcą” i nie wykluczył ataku zbrojnego7. Ani do ataku, ani do zwiększonej presji nie doszło, ponieważ rząd w Jerozolimie liczył, że narastający problem irański rozwiążą Stany

4 W.C. Martel, W.T. Pendley, Nuclear Coexistence: Rethinking U.S. Policy to Promote Stability in an Era of Proliferation, „Studies in National Security” – Air War College, kwiecień 1994, s. 131. Szerzej na temat tego okresu zob. K. Pollack, The Persian Puzzle. The Conflict Between Iran and America, Random House, New York−Toronto 2004, s. 266−280. 5 M. Ahoiee, M.M. Dżawid, Ahdaf, olaavijat-ha va mochatebane diplomasi-je omoomi-je reżim-e saahionisti (Cele, priorytety i odbiorcy dyplomacji reżimu syjonistycznego), „Motaleat-e Rahbordi” 1392 (2013), nr 16/59. 6 Y. Katz, Y. Hendel, Israel vs. Iran. The Shadow War, Potomac Books, Washington D.C. 2012, s. 170. 7 Olmert on Iran: I rule nothing out, „Ynetnews” z 9.12.2006, www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3337780,00.html (data dostępu: 22.10.2015). Dla Szimona Peresa Ahmadineżad stanowił „perską wersję Hitlera”; cyt. za: T. Parsi, Treacherous Alliance, op.cit., s. 1.

Robert Czulda162

Zjednoczone, wówczas zaangażowane za sprawą neokonserwatystów w demokratyczną krucjatę na Bliskim Wschodzie. W 2006 r. Olmert otwarcie stwierdził, iż „wierzy, że prezydent Bush ma odwagę”, by uniemożliwić Iranowi pozyskanie broni jądrowej8.

Skrajnie antyirańska percepcja stała się obowiązującą linią polityczną Izraela szczególnie od 2009 r., kiedy premierem Izraela został ponownie B. Netanjahu. Stało się tak z wielu powodów. Po pierwsze, ten prawicowy polityk mógł być rozczarowany brakiem jakichkolwiek sukcesów w polityce ocieplania relacji z Iranem podczas swojej pierwszej kadencji. Po drugie, na izraelską percepcję wpłynąć musiała wojna z Hezbollahem w 2006 r., która pokazała siłę Iranu w regionie. Po trzecie, trzy lata wcześniej Stany Zjednoczone ostatecznie rozbiły Irak i usunęły S. Husajna, a więc tradycyjne zagrożenie dla Izraela. Po czwarte, Iranem ciągle kierował populistyczny Ahmadineżad, który z antysyjonizmu uczynił jeden z głównych punktów swej polityki. Po piąte, do tego momentu różnymi kanałami ujawniono wiele tajemnic irańskiego programu rakietowego i jądrowego.

Odnalezienie negatywnych wypowiedzi Netanjahu na temat Iranu i zagrożenia, jakie to państwo w jego odczuciu stwarza nie tylko dla Izraela, ale i dla świata, nie jest zadaniem trudnym, ponieważ temat ten od kilku lat dominuje w izraelskiej polityce bezpieczeństwa. Do istotnej wypowiedzi ilustrujących percepcję Iranu wśród izraelskich decydentów można zaliczyć przemówienie Netanjahu ze stycznia 2010 r., wygłoszone przed Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holokaustu w Yad Vashem. Wyraźnie nawiązując do III Rzeszy i eksterminacji Żydów, Netanjahu stwierdził, iż „zło nadal istnieje na świecie – jeśli nie zostanie zatrzymane to się rozprzestrzeni […] Nie brak nowych nawoływań do eksterminacji Żydów”9. Ani miejsce, ani moment nie były przypadkowe. Jak zauważają Izraelczycy Y. Katz i Y. Hendel, „Netanjahu podobnie jak niektórzy ministrowie i generałowie izraelskich sił zbrojnych (IDF), uznają Iran za reinkarnację nazistowskich Niemiec, a irańską bombę atomową za nową wersję komór gazowych i krematoriów”10.

Antyirańskie obawy osiągnęły swoje apogeum w marcu 2015 r., kiedy premier Netanjahu − nazwany z tej okazji przez najwyższego przywódcę Iranu A. Chameneiego „syjonistycznym klaunem”11 – raz jeszcze przywołując paralelę do Holokaustu i nazi-

8 H. Keinon, D. Horovitz, PM: Bush won’t allow nuclear Iran, „The Jerusalem Post” z 26.09.2006, www.jpost.com/Israel/PM-Bush-wont-allow-nuclear-Iran (data dostępu: 21.10.2015). 9 Y. Katz, Y. Hendel, Israel vs. Iran…, op.cit., s. 2. Na temat zagrożenia wobec świata wypowiedział się chociażby Ehud Barak, który stwierdził, iż „nie wyobraża sobie stabilnej sytuacji na świecie, jeśli Iran stanie się mocarstwem nuklearnym”. Za: P. Tyler, Twierdza Izrael. Zakulisowa historia elit wojskowych, które uparcie bronią się przed pokojem, Rebis, Poznań 2012, s 14. 10 Y. Katz, Y. Hendel, Israel vs. Iran…, op.cit., s. 3. Jak stwierdził B. Netanjahu: „Obecnie mamy rok 1938, a Iran to Niemcy”, podczas gdy M. Ahmadineżad „to problem dla Żydów, tak jak kiedyś Hitler, ale to także problem dla całego świata”; cyt. za: G. Sheffer, O. Barak, Israel’s Security Networks: A Theoretical and Comparative Perspective, Cambridge University Press, New York 2013, s. 144. 11 Takie sformułowanie (#ZionistClown) w odniesieniu do przemówienia w Kongresie zostało umiesz -czone na Twitterze najwyższego przywódcy (@khamenei_ir) 12.03.2015.

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 163

zmu, niemal całe swoje wystąpienie w amerykańskim Kongresie poświęcił Iranowi, w którym „[…] Chamenei pluje starą nienawiścią i antysemityzmem w połączeniu z nową technologią […] Twittuje o tym, że Izrael musi zostać unicestwiony […] Bandyci Iranu w Gazie, lokaje w Libanie i strażnicy rewolucji na Wzgórzach Golan chwytają Izrael w trzy macki terroru […] Poza Bliskim Wschodem Iran atakuje Amerykę i jej sojuszników poprzez globalną siatkę terroru […]”12. Tak jednoznaczne stanowisko, przyjęte w obliczu prób osiągnięcia porozumienia z Iranem podejmo-wanych przez administrację Baracka Obamy, doprowadziło do dalszego osłabienia relacji amerykańsko-izraelskich. Netanjahu zapłacił tę cenę, co wyraźnie pokazuje, jak bardzo Izrael obawia się Iranu.

Należy jednak mieć na uwadze, że uzbrojony w rakiety balistyczne z głowicami jądrowymi Iran to dla Izraela najczarniejszy, ale nie jedyny scenariusz. Izrael boi się nie tylko tego, że ajatollahowie użyją broni jądrowej (co byłoby przecież skrajnie nieracjonalnym działaniem, które należy rozpatrywać w kategoriach politycznego samobójstwa). Wyposażony w broń jądrową Iran uzyskałby „polisę ubezpieczeniową”, ponieważ atak na Iran stałby się praktycznie niemożliwy z obawy przed zbrojną retor-sją. Doszłoby także do podważenia gwarancji bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, które utraciłyby wówczas monopol jądrowy w relacjach z Teheranem. Iran, nazwany po wstępnym porozumieniu w Lozannie w kwietniu 2015 r. przez ministra obrony Izraela M. Ya’alona „terrorystycznym potworem”13, mógłby wtedy śmielej działać na Bliskim Wschodzie i zwiększać presję na Izrael poprzez intensyfikację działań w ramach prowadzonych wojen zastępczych.

Co więcej, z perspektywy bezpieczeństwa Izraela niepokojący jest efekt domina, a więc ryzyko proliferacji. Na taki krok, już zapowiedziany, mogłaby się zdecydować Arabia Saudyjska, ale także Egipt czy Turcja. Osłabi to wyjątkową pozycję Izraela jako jedynego regionalnego mocarstwa dysponującego bronią jądrową. Zarówno Iran z bronią nuklearną, jak i dalsza proliferacja broni nuklearnej na Bliskim Wschodzie stanowiłyby poważne osłabienie fundamentów filozofii obrony Izraela, którą w 1953 r. stworzył D. Ben-Gurion, a która obowiązuje do tej pory. Ze względu na swój niewielki rozmiar geograficzny oraz potencjał demograficzny Izrael nie ma odpowiedniej głębi strategicznej, przez co swoją słabość liczebną musi rekompensować przewagą jakoś-ciową, w tym przypadku regionalnym monopolem na broń jądrową.

W swej percepcji zagrożeń Izrael nie wyklucza przejęcia broni jądrowej przez fa-natyków religijnych. Mało realistyczny, ale niedający się wykluczyć scenariusz zakłada wykorzystanie brudnej bomby lub zdetonowanie głowicy z obszaru Libanu lub Strefy

12 The Complete Transcript of Netanyahu’s Address to Congress, „The Washington Post” z 3.03.2015, www.washingtonpost.com/blogs/post-politics/wp/2015/03/03/full-text-netanyahus-address-to-congress (data dostępu: 22.10.2015). 13 Ya’alon: Iran a ‘terrorist monster’ wreaking havoc on the Middle East, „The Jerusalem Post” z 5.04.2015, www.jpost.com/Israel-News/Yaalon-Iran-a-terrorist-monster-wreaking-havoc-on-the-Mideast-396265 (data dostępu: 22.10.2015).

Robert Czulda164

Gazy, co uniemożliwiłoby jednoznacznie oskarżenie Iranu. O tym, że taki scenariusz w Izraelu jest brany pod uwagę, świadczą słowa ministra obrony E. Baraka, który w 2008 r. stwierdził: „Podstawowe zagrożenie polega na tym, że gdy broń jądrowa trafi w ręce terrorystów, to nie zawahają się jej użyć. Wyślą ją w kontenerze do dużego portu w Stanach Zjednoczonych, Europie lub Izraelu”14. Nawet jeśli żaden z tych scenariuszy się nie sprawdzi, to sam fakt posiadania broni jądrowej przez Irańczyków, którzy w odczuciu Baraka, „przyjęli za strategiczny cel wymazanie Izraela z mapy”15, będzie wpływał demoralizująco na Izraelczyków. Aż 27% ankietowanych uznało, że rozważyłoby opuszczenie Izraela, jeśli Iran zdobędzie broń jądrową16, co bez wątpienia doprowadziłoby to do zakwestionowania koncepcji syjonizmu.

Izrael w polityce Iranu

Iran walkę z Izraelem oraz syjonizmem niezmiennie uznaje za jeden z filarów polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Teheran nie uznaje ani legalności Izraela, ani nie godzi się na rozwiązanie w formie dwóch państw17. Wzywa do oswobodzenia Jerozolimy (al-Kuds) i oddania jej w ręce prawowitych właścicieli. Pojawia się pytanie o przyczyny, dla których Iran tak zajadle zwalcza Izrael. W relacjach obu państw nie było złych doświadczeń, wręcz przeciwnie, o czym wspominał chociażby Netanjahu18. Nie rywalizują ani o kontrolę nad Bliskim Wschodem, ani nie mają zatargów hi-storycznych. Nienawiści nie da się wyjaśnić także antysemityzmem, który nie jest motorem napędowym irańskiej polityki19. Zdecydowana i twarda retoryka, oparta na krytykowaniu Izraela i deklarowanej solidarności z narodem palestyńskim, wynika do pewnego stopnia z przesłanek religijnych, a więc silnie zakorzenionej w szyizmie potrzebie pomocy uciśnionym i prześladowanym. Decydujący jest jednak czynnik geopolityczny, a więc pragmatyzm, a nie emocje i ideologia. Dla Iranu Izrael, „kon-tynuujący agresywną politykę przeciw swym sąsiadom, masakr, okupacji i ciągłego braku uznania praw narodu palestyńskiego”20, to przedłużenie znienawidzonych Stanów

14 Y. Katz, Security and defense: The day after, „Jerusalem Post” z 29.10.2010. 15 M. Hitchcock, Iran and Israel. Wars and Rumours of Wars, Harvest House Publishers, Eugene 2013, s. 18. Podobny pogląd wyraził E. Sneh, który stwierdził, że uzbrojony w bombę jądrową Iran będzie „w stanie zabić syjonistyczne marzenie bez wciśnięcia guzika”; cyt. za: Y. Katz, Y. Hendel, Israel vs. Iran…, op.cit., s. 6. 16 Y. Katz, Y. Hendel, Israel vs. Iran…, op.cit., s. 6. 17 Leader’s proposal, road map to liberation of Palestine: Islamic Jihad, „Tehran Times” z 3.10.2011. 18 „2,5 tysiąca lat temu wielki król Persji Cyrus zakończyć wygnanie babilońskie narodu żydowskiego […] historyczna przyjaźń Żydów i Persów trwała aż do współczesności”; cyt. za: Transcript of Netanyahu’s UN General Assembly speech, „Haaretz” z 1.10.2013, www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/1.550012 (data dostępu: 22.10.2015). 19 Szerzej zob.: T. Parsi, Treacherous Alliance…, op.cit., s. 7−14. 20 Słowa takie wypowiedział Sajjid Madżid Tafreszi Chamene – ambasador Iranu w Nowej Zelandii. Nataniahu va odże sarchordegi-je sijasat-e efratgari (Netanjahu i zdesperowana polityka ekstremizmu w zenicie), NEDA Institute, 7.04. 2015, www.nedains.com/fa/news/310373 (data dostępu: 21.10.2015).

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 165

Zjednoczonych, które od 30 lat chcą obalić rewolucję islamską, a także ograniczyć wpływy Iranu w regionie. Izrael zagraża też bezpieczeństwu państwa, ponieważ w odczuciu irańskich decydentów wspiera ugrupowania terrorystyczne (Mudżahedin-e Chalk-e Iran), antysystemowe (zielony ruch) oraz separatystyczne (m.in. Beludżów). Nienawiść do Izraela pozwala nie tylko mobilizować społeczeństwo w obliczu wspól-nego wroga, ale także odnosić się do szyickiej walki w wymiarze dualistycznym oraz zwalczać Stany Zjednoczone. W swej pragmatycznej, a nie ideologicznej kalkulacji Iran ma świadomość, że Izrael to miękkie podbrzusze Stanów Zjednoczonych, które łatwiej razić niż odległy o tysiące kilometrów od Iranu kontynent.

Dowód na pragmatyczne, a nie ideologiczne podstawy irańskiej nienawiści do Izraela stanowi również to, iż wymierzona w „reżim syjonistyczny” retoryka służy osiągnięciu określonych cele polityczne. Wypowiadając się zdecydowanie przeciw Izraelowi, Iran stara się uzyskać pozycję lidera świata antyizraelskiego, czyli także antyzachodniego i antykolonialnego. Tylko w ten sposób może zyskać sympatię na arabskiej ulicy, a więc zwiększyć swoje wpływy, o co od dawna zabiega. Ograniczona retoryka antyizraelska w latach 90. to efekt innych priorytetów: prezydent Rafsandżani starał się odbudować kraj po wojnie z Irakiem i próbował wyjść z izolacji, a Chatami chciał kontynuować ten trend i zmniejszać międzynarodowe wyalienowanie Iranu. Obaj swoją retorykę kierowali do państw, z którymi w relacjach antysyjonizm prze-szkadzał. Późniejsza zmiana politycznej narracji to skutek polityki Ahmadineżada, który − kierując się pragmatyzmem − adresował swój komunikat głównie do ulicy na Bliskim Wschodzie. Była to także odpowiedź na oczekiwania w samym Iranie, gdzie w wyniku ówczesnej sytuacji międzynarodowej tego państwa, tj. bliskiej zagranicy, zdominowanej przez Stany Zjednoczone i ich sojuszników, doszło do wzmocnienia sił radykalnych na irańskiej scenie politycznej. Innymi słowy, w tym wymiarze skrajnie antyizraelska retoryka Ahmadineżada do pewnego stopnia była próbą wzmocnienia własnej pozycji w irańskim systemie politycznym.

Podobnie jak wskazanie antyirańskich wypowiedzi decydentów Izraela, także i przedstawienie analogicznej retoryki antyizraelskiej ze strony Teheranu nie jest trudne. Dotyczy to nawet umiarkowanego prezydenta Rouhaniego, który ostrzegł, że Jerozolima „zostanie któregoś dnia wyzwolona, a Palestyńczycy powrócą na swoją ziemię”21. W tym duchu wypowiada się chociażby przewodniczący parlamentu konserwatywny

21 Rais dżomhor: tażawozgar szekast mikhorad wa mazlom piruz miszawad (Prezydent: agreso-rzy przegrają, gnębieni zwyciężą), „Iranian Student’s News Agency”, 31 tir 1393 r. (22.07.2014), www.isna.ir/fa/news/93043118275/%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2%DA%AF%D8%B1-%D8%B4%DA%A9%D8%B3%D8%AA-%D9%85%DB%8C-%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D9%88-%D9%85%D8%B8%D9%84%D9%88%D9%85 (data dostępu: 21.10.2015). Zob. też: Rouhani: Zionists not to feel world silent viewers of its crimes, „IRNA” z 12.07.2014 r., www.irna.ir/en/News/81233643/Politic/Rouhani__Zionists_not_to_feel_world_silent_viewers_of_its_crimes (data dostępu: 21.10.2015); Takfiris, Zionists two tumors with same roots: Rouhani, „Press TV” z 29.07.2014; www.presstv.ir/de-tail/2014/07/29/373257/zionists-takfiris-festering-region-tumors (data dostępu: 21.10.2015).

Robert Czulda166

Ali Laridżani, dla którego syjonizm i terroryzm to „dwie strony tej samej monety”22. Ten sam polityk w grudniu 2014 r., podczas spotkania z palestyńskimi grupami zbroj-nymi, stwierdził, iż należy zjednoczyć „wszystkie sił, by stawić czoła syjonistycznemu reżimowi”23. Identyczna retoryka, bez żadnych odstępstw i głosów odrębnych, funkcjo-nuje w Korpusie Strażników Rewolucji24, wśród polityków mówiących o konieczności oporu w obliczu „zbrodniczych morderców syjonistycznych”25 oraz o „nieuchronności „zniszczenia reżimu syjonistycznego”26, a także w świecie naukowym, m.in. na poświę-conej zbrodniom syjonizmu i związku z reżimem szacha stronie Instytutu Badawczego Studiów Politycznych w Teheranie (http://zionism.pchi.ir).

W irańskiej sferze publicznej wszystkie głosy są antyizraelskie. Wykładnia pochodzi od Ruhollaha Chomejniego, którego myśl kontynuuje obecny najwyższy przywódca. Na swojej oficjalnej stronie internetowej w zakładce pod tytułem „Historia Palestyny i jej okupacja” przedstawia irańską percepcję „syjonistycznego reżimu”, który „jest grzeszny w swej naturze […] oparty na prześladowaniach, opresji, przemocy i braku litości” oraz stanowi „sztuczny twór, stworzony przez opresyjne supermocarstwa”. Jak zauważa najwyższy przywódca w swym nieprzejednanym podejściu do Izraela, „jeśli jakikolwiek naród spośród muzułmańskiej wspólnoty uczyni ten błąd i uzna syjonistyczny reżim, to tym samym zasłuży na wstyd i hańbę, a także wykona ruch całkowicie bezowocny, albowiem reżim syjonistyczny nie będzie wieczny”27. Bardzo negatywne stanowisko względem Izraela, w większości przypadków określanego jako reżim syjonistyczny, a rzadko kiedy jako Izrael, ajatollah Chamenei co jakiś czas przedstawia na swoim oficjalnym profilu na Twitterze. Jak jednak sam stwierdził, „nie sugerujemy rozpoczęcia klasycznej wojny ze strony armii państw muzułmańskich lub

22 Zionism, terrorism two sides of same coin: Larijani, „Press TV” z 23.01.2015, www.presstv.ir/Detail/2015/01/23/394341/Zionism-terrorism-two-sides-of-same-coin (data dostępu: 21.10.2015); Israel bound on wheelchair if Iran attacked: Speaker, „IRNA” z 4.03.2015, www.irna.ir/en/News/81528555 (data dostępu: 21.10.2015). 23 Larijani calls for mobilization of all forces to resist Zionism, „Islamic Republic News Agency” z 22.12.2014, www.irna.ir/en/News/81434386 (data dostępu: 21.10.2015). 24 Przykładowo: IRGC General’s Salami: Zionists Expects Special Revenge, „Alalam” z 24.01.2015, www.en.alalam.ir/news/1669464; IRGC: Zionists Will Pay for Assassination, „Kayhan” z 21.01.2015, www.kayhan.ir/en/news/10042/irgc-zionists-will-pay-for-assassination (data dostępu: 21.10.2015). 25 Słowa te wypowiedział Mohsen Rezai, ekonomista, polityk (były kandydat na prezydenta) i sekretarz Rady Arbitrażowej. Mohsen Rezai Dar Goft-O-Goo Ba “Vatan Emrooz”: Nameh Be Gordanhay-e Qosam Ra Bar Asas-e Vazife Neveshtam (Piszę list do Brygad al-Kassam – mówi Mohsen Rezai w rozmowie z „Watan Emruz”), „Magiran”, 5 tir 1393 r. (26.07.2014), www. magiran.com/n2995297 (data dostępu: 21.10.2015). 26 Słowa te wypowiedział na konferencji prasowej Mohammad Nabi Habibi, przewodniczący Islamskiej Partii Koalicyjnej. Arabestan-e Saudi jeki az chaenin-e asli-je dżahan-e eslam ast (Arabia Saudyjska jest jednym z głównych zdrajców świata muzułmańskiego), „FARS News Agency”, 30 tir 1393 r. (21.07.2014), www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930430001426 (data dostępu: 21.10.2015). 27 The History of Palestine and Its Occupation, The Center for Preserving and Publishing the Works of Grand Ayatollah Sayyid Ali Khamenei, 3.04.2008. Antyizraelska retoryka najwyższego przywódcy funkcjonuje także w irańskich mediach, np. Ayatollah Khamenei: Zionists behind Islamophobia propaganda, „IRNA”, 12.03.2015, www.irna.ir/en/News/81538905 (data dostępu: 22.10.2015).

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 167

zepchnięcia imigrantów żydowskich do morza […] lecz przeprowadzenia referendum” dotyczącego przyszłości Palestyny, w którym muszą też uczestniczyć Palestyńczycy28.

Rząd Chatamiego zdecydowanie ograniczył swoją antyizraelską retorykę i zadekla-rował daleko idącą gotowość do zmiany swojej polityki. Próby nawiązania rozmów ze Stanami Zjednoczonymi oraz Izraelem skończyły się fiaskiem i zostały zaprzepaszczone wraz z uznaniem przez prezydenta G.W. Busha Iranu za element „osi zła” i w chwili wybuchu wojny w Iraku, którą neokonserwatyści traktowali jako preludium do wojny z Iranem. W reakcji na te wydarzenia Iran, który zgodził się przyjąć deklarację Ligi Arabskiej z marca 2002 r. w sprawie pokojowego rozwiązania konfliktu palestyńskiego, zmienił swoją politykę. Wiązało się to z osobą prezydenta Mahmuda Ahmadineżada, któremu przypisuje się słowa o „wymazywaniu Izraela z mapy”. Chociaż faktyczne brzmienie wypowiedzi prezydenta pozostaje tematem dyskusji ekspertów29, nie ma wątpliwości, że Ahmadineżad był nieprzejednanym wrogiem państwa żydowskiego. W 2008 r. – z okazji sześćdziesiątej rocznicy proklamacji przez Izrael niepodległości – stwierdził, iż „reżim syjonistyczny umiera”, a każdy, kto „sądzi, że może ożywić cuchnące zwłoki uzurpatorskiego i fałszywego reżimu izraelskiego poprzez organizację przyjęcia urodzinowego jest w błędzie”30.

Szczytem wymierzonej w Izrael retoryki była międzynarodowa konferencja w Te -heranie, nosząca tytuł: „Świat bez syjonizmu” i zorganizowana w 2006 r., podczas której prezydent Ahmadineżad stwierdził, że „syjonistyczny reżim szybko zostanie zmieciony tak jak Związek Sowiecki, a ludzkość zazna wolności”31. Iran wymierzył wówczas Izraelowi potężny cios polityczny nie tylko prezydencką retoryką, która zjednywała mu wielu zwolenników w świecie arabskim, ale także za sprawą sukcesu propagandowego. Na konferencji gościła bowiem delegacja ortodoksyjnych rabinów, którzy stanowią jeszcze większego wroga Izraela niż Iran. Jeden z nich, Mosze Ayre Friedman, wpisał się w irańską retorykę, stwierdzając w Teheranie, że Izrael to zło, który wykorzystuje Holokaust jako „komercyjne, wojskowe i medialne narzędzie”32. Mocno uderzyło to w Izrael. Po pierwsze dlatego, iż zdyskredytowana została opinia,

28 G. Kessler, Did Ahmadinejad really say Israel should be ‘wipped off the map’, „The Washington Post” z 5.10.2011, www.washingtonpost.com/blogs/fact-checker/post/did-ahmadinejad-really-say-israel-should-be-wiped-off-the-map/2011/10/04/gIQABJIKML_blog.html (data dostępu: 22.10.2015). 29 Ibidem. 30 Ahmadinejad: Israel is a ‘stinking corpse’ doomed to disappear, „Haaretz” z 8.05.2008, www.haaretz.com/news/ahmadinejad-israel-is-a-stinking-corpse-doomed-to-disappear-1.245463 (data dostępu: 22.10.2015); Iran’s Ahmadinejad says Israel “dying”, „Reuters” z 14.05.2008, www.reuters.com/article/2008/05/14/us-iran-israel-ahmadinejad-idUSHOS43245220080514?feedType=RSS&feedName=worldNews (data dostępu: 22.10.205). 31 Ahmadinejad at Holocaust conference: Israel will ‘soon be wiped out’, „Haaretz” z 12.12.2006, www.haaretz.com/news/ahmadinejad-at-holocaust-conference-israel-will-soon-be-wiped-out-1.206977 (data dostępu: 22.10.205). 32 Why are Jews at the ‘Holocaust denial’ conference?, „BBC News” z 13.12.2006, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/magazine/6171503.stm (data dostępu: 22.10.205).

Robert Czulda168

że Iran i Ahmadineżad, z pochodzenia najprawdopodobniej Żyd33, są antysemitami – obecność rabinów w Iranie (gdzie, notabene, mieszka druga po Izraelu pod względem rozmiaru społeczność żydowska na Bliskim Wschodzie) świadczyła, że kieruje nimi antysyjonizm i antyizraelizm, a nie antysemityzm. Po drugie, świat dowiedział się, że nie brakuje wyznawców judaizmu występujących przeciw Izraelowi, który stara się pozować na adwokata wszystkich Żydów na świecie.

Działania Izraela przeciw Iranowi

Biorąc pod uwagę wzajemną wrogość, percepcję zagrożeń i własne interesy, obie strony – Iran i Izrael – od dłuższego czasu prowadzą liczne działania o charakterze militarnym, które zbiorczo należy określić jako wojny/konflikty zastępcze (proxy wars). Modyfikując odnoszącą się do zimnej wojny definicję Williama Safire’a, można je zdefiniować jako konflikty realizowane za pośrednictwem strony trzeciej34 – albo innych państw, albo podmiotów pozapaństwowych – żeby w ten sposób uniknąć bezpośredniej konfrontacji, co mogłoby pociągnąć za sobą koszty niewspółmierne do zysków (np. otwartą wojnę). Takie ujęcie bardzo dobrze pasuje do analizowanego przypadku, jako że obie strony wyraźnie dbają, aby nie eskalować napięcia do poziomu, który doprowadziłby do otwartej wojny.

Uznając działania Iranu za bezpośrednie zagrożenie, Izrael ma kilka opcji działania. Po pierwsze, rząd w Jerozolimie może pogodzić się z sytuacją, także z pozyskaniem przez Teheran broni nuklearnej, jeśli Iran miałby taki plan. W przypadku braku zgody Izrael może decydować się na działania pośrednie, nastawione na spowalnianie irań-skiego programu i zwiększanie kosztów jego prowadzenia, albo też podjąć otwartą próbę jego zniszczenia. Z analizy podejmowanych przez Izrael działań można jedno-znacznie wnioskować, że państwo to nie zamierza godzić się z irańskim programem jądrowym i jest gotowe podjąć nawet ryzykowne działania – z wyłączeniem otwartej agresji zbrojnej – by zrealizować swoje cele.

Jak wynika z ujawnionych przez WikiLeaks informacji, w 2007 r. ówczesny dy -rektor Mosadu M. Dagan, główny architekt strategii antyirańskiej, przyznał w rozmo-wie z amerykańskim podsekretarzem stanu ds. politycznych Nicholasem Burnsem, iż głównym elementem izraelskiej polityki wymierzonej w Iran jest naciskanie na szerokie sankcje gospodarcze i technologiczne. Do tego zaliczyć można również działania grup lobbingowych, których celem jest – jak stwierdza irański badacz A. Ahmad – „zdys-

33 D. McElroy, A. Vahdat, Mahmoud Ahmadinejad revealed to have Jewish past, „The Telegraph” z 3.10.2009, www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/6256173/Mahmoud-Ahmadinejad-revealed-to-have-Jewish-past.html (data dostępu: 22.10.205). 34 Według W. Safire’a poprzez proxy war rozumieć należy „great-power hostility expressed through client states”; cyt. za: P. D’Agati, The Cold War and the 1984 Olympic Games: A Soviet-American Surrogate War, Palgrave Macmillan, New York 2013, s. 19.

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 169

kredytować porozumienie tymczasowe z Iranem”35. Nadrzędnym celem takich działań jest uniemożliwienie Teheranowi pozyskania technologii oraz zwiększanie kosztów projektu, tak aby nakłonić Iran do całkowitego porzucenia prac. Drugim elementem jest wspieranie irańskiej opozycji, która mogłaby doprowadzić do obalenia ajatol-lahów. Trzecim aspektem antyirańskich działań są tajne działania wywiadowcze36. Chociaż w styczniu 2011 r. Dagan odszedł ze stanowiska, to wydaje się, że działania we wszystkich tych kierunkach są kontynuowane. Taki wniosek znajduje poparcie w dwóch faktach. Pierwszym są konkretne incydenty, które szkodzą irańskim pracom jądrowym. Po drugie, ani w Izraelu, ani w Iranie nie zaszły żadne zmiany, które po-zwalałyby zmienić politykę.

Do bezpośrednich działań wojskowych Izraela można zaliczyć interwencje sił specjalnych na statkach transportujących broń – według Izraela irańską – do regional-nych sojuszników Teheranu. Za najpoważniejsze incydenty ilustrujące obecną „tajną wojnę” Izraela z Iranem należy uznać wydarzenia z listopada 2009 r., kiedy koman-dosi izraelskiej marynarki wojennej interweniowali na pokładzie statku towarowego MV Francop. IDF twierdzi, że jednostka przewoziła „dziesiątki kontenerów z bronią, ukrytych jako ładunek cywilny wśród innych kontenerów”37. Do ostatniego incydentu doszło w marcu 2014 r. Płynący pod panamską banderą statek handlowy Klos C został zatrzymany na Morzu Czerwonym przez siły izraelskie. Według Izraela jednostka wypłynęła z irańskiego portu Bander-e-Abbas i kierowała się w stronę Port Sudan. Stamtąd blisko 40 wyprodukowanych w Syrii rakiet M-302 o zasięgu 150−200 km miało zostać przetransportowanych, zapewne przez egipski półwysep Synaj, do Strefy Gazy. Irański minister spraw zagranicznych M.D. Zarif odpowiedział, że izraelskie zarzuty to „nieudane kłamstwa”38.

W wojnie pośredniej Izrael stosuje działania kinetyczne (tj. użycie siły fizycznej), których celem jest zmniejszenie potencjału operacyjnego podmiotów kierowanych przez Teheran. Głównym celem są instalacje Islamskiego Dżihadu i Hamasu w Strefie Gazy oraz Hezbollahu (wyrzutnie, magazyny, centra dowodzenia i logistyki, ośrodki szkoleniowe), a także w ograniczonym stopniu cele w Syrii. Izrael najprawdopodobniej

35 A. Ahmadi, Israel Lobby in the US and Iran – P5+1 Negotiations, „Iranian Review of Foreign Affairs” 2014, t. 5, nr 1, s. 64. Zob. też: V. Ahmadi, B. Kiani, Roykard-e Qalebe Yahudian Diaspora Daar Qebal-e Masale-je Esraeil-Felestin (Dominujący wpływ diaspory żydowskiej na problem izraelsko palestyński), „Motalaet-e Felestin” 1393 (2014), nr 25, s. 71−97. 36 Y. Katz, Y. Hendel, Israel vs. Iran…, op.cit., s. 5. Zob. też: R. Bergman, The Secret War with Iran: The 30-Year Clandestine Struggle Against the World’s Most Dangerous Terrorist Power, Simon and Schuster, New York 2008. 37 Israelis ‘seize Iran arms ship’, „BBC News” z 4.11.2009, www.news.bbc.co.uk/1/hi/world/mid-dle_east/8341737.stm (data dostępu: 21.10.2015). 38 Iran’s Zarif says Israel lying about Gaza rocket ship, „BBC News” z 6.03.2014, www.bbc.com/news/world-middle-east-26463938 (data dostępu: 21.10.2015). Zob. też: L. Charbonneau, Exclusive: U.N. experts trace recent seized arms to Iran, violating embargo, „Reuters” z 27.07.2014, www.reuters.com/article/2014/06/28/us-iran-sanctions-un-idUSKBN0F300H20140628 (data dostępu: 21.10.2015). Iran zaprzeczał swym domniemanym związkom w każdym przypadku.

Robert Czulda170

dokonał dwóch nalotów na konwoje w Sudanie (styczeń i luty 2009 r.), które miały przewoziły rakiety Fadżr-3 kal. 240 mm z Iranu przez Półwysep Synaj do Strefy Gazy. Jednak Izrael nie przeprowadza ataków na siły irańskie, które stacjonują w Syrii. Wyjątkiem jest śmierć irańskiego generała Mohammada Alego Allahdadiego, który zginął podczas nalotu przeprowadzonego w styczniu 2015 r. w rejonie Wzgórz Golan39. Co istotne, izraelskie władze tonowały wypowiedzi po tym incydencie, podkreślając jego przypadkowość. Można to tłumaczyć, podobnie jak to, że nie są atakowane irańskie pozycje w Syrii, wyraźną chęcią uniknięcia jakiejkolwiek eskalacji i przekształcenia wojny zastępczej w bezpośrednią.

Skrajną formą działań militarnych przeciw Iranowi byłaby operacja powietrzna w celu zniszczenia irańskich instalacji jądrowych. Omawianie tego scenariusza, w tym licznych trudności tak politycznych jak i operacyjnych, wykracza poza ramy tego arty-kułu40. Dość powiedzieć, że atak z powietrza przy wsparciu marynarki wojennej byłby jedyną opcją. Oddalenie geograficzne i wielość dobrze ufortyfikowanych i strzeżonych instalacji jądrowych (co najmniej pięć celów) powoduje, że rajd wojsk specjalnych nie byłby możliwy. Sama operacja powietrzna byłaby również bardzo skomplikowana ze względów geograficznych (znacząca odległość), logistycznych (brak odpowiednich sił i środków do przeprowadzania długotrwałej, tj. wielodniowej kampanii lotniczej), operacyjnych (konieczność długotrwałego działania w nieprzyjaznym środowisku o dużym nasyceniu systemami obrony powietrznej przy braku przewagi w powietrzu) i psychologicznych (utrata wielu pilotów, także tych, którzy dostaliby się w irańską niewolę). Nawet próba wykorzystywania myśliwców wielozadaniowych piątej gene-racji F-35A (F-35I) o niskiej sygnaturze radarowej nie zwiększyłaby znacząco szans na końcowe powodzenie, które trudno określić. Co byłoby odebrane za sukces? Czy Izrael jest gotów na irańskie retorsje, których nie można wykluczyć. A przecież Izrael musi ograniczać swoje straty osobowe, natomiast Iran – co pokazała wojna z Irakiem – ma większą tolerancję na koszty działań zbrojnych?

Od wielu lat izraelskie służby specjalne prowadzą działania przeciw Iranowi. Co zrozumiałe, ze względu na charakter ich pracy trudno jest precyzyjnie i w całkowitej zgodzie ze stanem faktycznym zrekonstruować działania Izraela w tym wymiarze. Tym samym jakiekolwiek analizy naukowe tego elementu są obarczone dużą dozą niepewności. Dotyczy to np. wykrytego w 2010 r. robaka komputerowego Stuxnet,

39 Według relacji irańskich gen. Allahdadi „zapewniał konsultacje i pomoc syryjskiemu rządowi i naro-dowi w walce z takfiri [tj. muzułmanami, którzy wyrzekli się islamu – przyp. R.C.] i salafickimi terrorys -tami”. Iran holds funeral for IRGC commander killed in Israel’s assault on Syria, „Press TV” z 21.01., 2015, www.presstv.ir/Detail/2015/01/21/394135/Iran-holds-funeral-for-IRGC-commander (data dostępu: 21.10.2015). 40 Scenariusze wojenne omówiono między innymi w: S. Johnson, E. Chorley, Studies in Pre-emption, „Jane’s Defence Weekly” z 28.03.2012, s. 24−32; R. Czulda, Czyli Izrael podpali Bliski Wschód?, „Nowa Technika Wojskowa”, styczeń 2012, s. 44−56; J. Zanotti, K. Katzman, Israel: Possible Military Strike Against Iran’s Nuclear Facilities, CRS Report for Congress, 28.09.2012, http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/R42443.pdf (data dostępu: 21.10.2015); K. Pollack, The Persian Puzzle…, op.cit., s. 391−395.

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 171

który najprawdopodobniej został stworzony przez jednostkę 8200 (Aman), żeby – co było do pewnego stopnia skuteczne – uszkodzić wirówki w elektrowni Buszehr.

Nie jest to jedyny prawdopodobny przykład antyirańskiego działania izraelskich służb specjalnych. Trudno jednak wskazać początkową cezurę operacji, a tym bar-dziej, które wydarzenia były celowe, a które ‒ przypadkowe. Zapewne do pewnego stopnia działania te mogły zostać podjęte dzięki uzyskanym przez Mosad kontaktom osobowym wśród zbiegłych Irańczyków, w tym wojskowych. Z dużym prawdopo-dobieństwem można przypuszczać, że to Mosad – przy współpracy z miejscowymi komórkami antyrządowymi (np. Mudżahedin-e Chalk-e Iran) i/lub irańskimi Żydami jest odpowiedzialny za serię zamachów w Iranie. Celem tych zamachów były osoby związane z programem atomowym. Świadczy o tym nieprzypadkowy dobór celów, wyraźny zamysł strategiczny, profesjonalizm, a także to, że Izrael w przeszłości podjął podobne działania w odniesieniu do irackich naukowców pracujących w programie jądrowym. Innymi słowy, jak stwierdził były dyrektor izraelskiego wywiadu Awi Dichter, ze względu na posiadane możliwości i oczywiste motywy Izrael „zmienił akcje likwidacyjne w formę sztuki”, której „skuteczność jest oszałamiająca”, a „precyzja godna podziwu”41, co czyni z niego głównego podejrzanego.

Źródła prasowe, w tym izraelskie, podają bardzo prawdopodobną wersję, z której wynika, że przynajmniej za częścią zamachów stali lokalni dysydenci walczący z reli-gijnym rządem w Teheranie. Najbardziej prawdopodobnym partnerem Mosadu może być − poza Mudżahedin-e Chalk-e Iran − Dżundallah. Jak ujawnił raport „Foreign Policy”, z notatek CIA z lat 2007−2008 można wywnioskować, iż funkcjonariusze Mosadu udawali agentów CIA i finansowali oraz szkolili członków tej sunnickiej or-ganizacji terrorystycznej, by ci przeprowadzali ataki na Iran, co faktycznie nastąpiło w ostatnich latach42.

Tabela 1. Prawdopodobne incydenty z wojny wywiadowczej Izrael–Iran (wybrane)

Data Miejsce Opis prawdopodobnego przebiegu zdarzeń

Kwiecień 2015 r. Libia Nalot lotnictwa izraelskiego na skład broni przeznaczonej przez Iran dla Hamasu

Styczeń 2015 r. Wzgórza Golan, Syria

Śmierć gen. Mohammada Allahdadiego w wyniku izraelskiego nalotu

41 P. Tyler, Twierdza Izrael…, op.cit., s. 16−17. 42 M. Perry, False Flag, „Foreign Policy” z 13.01.2012, www.foreignpolicy.com/2012/01/13/false-flag (data dostępu: 22.10.2015). Informacje te potwierdza prasa izraelska: B. Ravid, ‘Israeli Mossad agents posed as CIA spies to recruit terrorists to fight against Iran’, „Haaretz” z 13.01.2012, www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/israeli-mossad-agents-posed-as-cia-spies-to-recruit-terrorists-to-fight-against--iran-1.407224 (data dostępu: 22.10.2015). Szerzej na temat Dżundallah, zob.: R. Czulda, W imię Dżundallah, „Polska Zbrojna”, marzec 2015.

Robert Czulda172

Data Miejsce Opis prawdopodobnego przebiegu zdarzeń

Sierpień 2014 r. Iran Zestrzelenie przez irańską obronę przeciwlotniczą bezzałogowca – według Iranu – izraelskiego, który kierował się nad instalacje jądrowe w Natanz

Październik 2014 r. Baza wojskowa Parczin

Silna eksplozja w bazie wojskowej, gdzie – jak się podejrzewa – są produkowane elementy rakiet balistycznych

Maj 2013 r. Rejon Szahriar, Iran

Trzy eksplozje w centrum chemicznym Radża-Szimi, prawdopodobnie powiązanym z wojskiem i programem rakietowym

Styczeń 2013 r. Fordo, Iran Eksplozja w podziemnym ośrodku wzbogacania uranu w Fordo

Maj 2014 r. Rejon Abjek k. Kazwinu, Iran

Domniemana eksplozja w tajnym ośrodku jądrowym koło miejscowości Abjek

Maj 2012 r. Iran Wykrycie zmasowanego ataku komputerowego o nazwie The Flame na państwa Bliskiego Wschodu, w tym Iran

Luty 2012 r. Azerbejdżan Zatrzymanie osób (domniemanych agentów irańskich) podejrzanych o planowanie ataków na cele izraelskie i żydowskie

Luty 2012 r. Bangkok, Tajlandia

Seria eksplozji – według władz Tajlandii celem agentów irańskich byli izraelscy dyplomaci

Luty 2012 r. New Delhi, Indie

Zamach bombowy na izraelskiego dyplomatę

Luty 2012 r. Tbilisi, Gruzja Próba zamachu bombowego na izraelskiego dyplomatę

Styczeń 2012 r. Teheran, Iran Zamach bombowy; śmierć poniósł prof. Mostafa Ahmadi Roszan (ekspert w dziedzinie chemii i produkcji błon polimerycznych)

Grudzień 2011 r. Jazd, Iran Eksplozja w fabryce stali, powiązanej z programem budowy rakiet balistycznych

Listopad 2011 r. Waszyngton, Stany Zjednoczone

Zatrzymanie osób (domniemanych agentów irańskich) podejrzanych o planowanie ataków na saudyjskiego ambasadora w Stanach Zjednoczonych

Listopad 2011 r. Baza Bid Gane, Iran

Potężna eksplozja w bazie wojskowej (domniemany punkt magazynowy dla rakiet dalekiego zasięgu); 17 ofiar śmiertelnych, w tym generał-major Hasan Tehrani Moghaddam („ojciec” irańskiego programu rakietowego)

Listopad 2011 r. Isfahan, Iran Eksplozja w fabryce wzbogacania uranu niedaleko Isfahanu

Październik 2011 r. Chorramanad, Iran

Eksplozja w bazie Korpusu Strażników Rewolucji, odpowiedzialnej za magazynowanie rakiet balistycznych Szahab-3

Październik 2011 r. Iran Wykrycie robaka komputerowego „Doqu”, nazwanego „synem Stuxneta”

Tabela 1 – cd.

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 173

Data Miejsce Opis prawdopodobnego przebiegu zdarzeń

Czerwiec 2011 r. Teheran, Iran Zamach na Dariusza Rezaeinażada (zastrzelony przed swoim domem)43

Czerwiec 2011 r. Pietrozawodsk, Rosja

Katastrofa rosyjskiego Tu-134 z pięcioma Rosjanami pracującymi przy irańskim programie jądrowym

Listopad 2010 r. Teheran, Iran Śmierć w zamachu bombowym prof. Madżida Szahriariego (eksperta od transportu neutronów), ranny został prof. Ferejdun Abbasi (powiązany z wojskowym programem jądrowym i programem rakiet balistycznych)

Październik 2010 r. Prowincja Lurestan, Iran

Trzy eksplozje w bazie rakiet Szahab-3; 18 żołnierzy zabitych

Czerwiec 2010 r. Iran Wykrycie robaka komputerowego Stuxnet, który zaatakował i uszkodził irańskie wirówki w programie jądrowym

Styczeń 2010 r. Teheran, Iran Śmierć w zamachu bombowym dr. Masuda Alego Mohammadiego (eksperta od kwantowej teorii pola i cząstek elementarnych)

Lipiec 2009 r. Morze Bałtyckie

Porwanie płynącego z Finlandii do Algierii statku MV Arctic Sea, który miał przewozić uran i broń dla Iranu.

Styczeń–luty 2009 r. Sudan Domniemany atak lotniczy lotnictwa izraelskiego na konwój z bronią przeznaczoną przez Iran dla Hamasu

Luty 2007 r. Stambuł, Turcja

Zaginięcie podczas podroży do Turcji wiceministra obrony gen. Alego Rezy Asgariego

Styczeń 2007 r. Isfahan, Iran Śmierć dr. Ardeszira Hosejnpura (eksperta w zakresie elektrodynamiki i elektrotechniki) – przyczyna nieznana

Listopad 2006 r. Iran Katastrofa wojskowego samolotu An-74; 36 ofiar śmiertelnych

Styczeń 2006 r. Iran Katastrofa samolotu Falcon; 13 ofiar śmiertelnych, w tym gen. Ahmad Kazemi (dowódca wojsk lądowych Korpusu Strażników Rewolucji)

Kwiecień 2006 r. Natanz Eksplozja w fabryce wzbogacania uranu

Luty 2005 r. Dajlam, Iran Eksplozja po uderzeniu z nieba niezidentyfikowanego obiektu w pobliżu instalacji nuklearnych

Działania Iranu przeciw Izraelowi43

Swoją zastępczą wojnę Iran opiera na trzech płaszczyznach. Pierwszą z nich jest sfera retoryczna, która została zanalizowana wcześniej. Pozwala ona utrzymywać

43 Zaangażowanie zawodowe Dariusza Rezaeineżada nie zostało dokładnie wyjaśnione. Według niektó -rych informacji student pracował przy rządowym projekcie jądrowym. Istnieje jednak prawdopodobieństwo, że doszło do pomyłki, a celem zamachowców miał być Dariusz Rezaei, profesor fizyki i ekspert od transportu neutronów.

Tabela 1 – cd.

Robert Czulda174

i wzmacniać wewnętrzną jedność i mobilizację w obliczu nieprzejednanego wroga, a także tworzyć wizerunek Iranu jako lidera świata antyizraelskiego, co jest atrakcyjne dla wielu muzułmanów, także z państw arabskich, które nie znajdują urzeczywistnie-nia swojego antyizraelskiego i antyzachodniego podejścia w polityce ich rodzimych rządów. Ze strony Iranu elementem tej kampanii o „serca i umysły” jest intensyfikacja działań z zakresu soft power, w tym organizacja licznych konferencji poświęconych jedności świata islamu, pokoju i walki z ekstremizmem (w tym syjonizmem) oraz konkursów antyjonistycznych, wykorzystanie mediów społecznościowych. To także rozwój międzynarodowych (w tym anglojęzycznych i hiszpańskojęzycznych) me-diów, pozwalające promować irańską wizję świata poza granicami tego kraju. Walka o godność człowieka, z prześladowaniami, a więc automatycznie z Izraelem, idealnie się wpisuje w tę wizję44.

Druga płaszczyzna walki z Izraelem to działania służb specjalnych – zarówno w wymiarze ofensywnym, jak i defensywnym. Podobnie jak i w przypadku aktywności izraelskiej, również w odniesieniu do Iranu nie istnieje możliwość zweryfikowania dostępnych danych, jako że – zapewne też w wyniku celowego działania służb spe-cjalnych – uzyskanie przez media fakty mieszają się ze spreparowanymi informacjami. Z oczywistych względów ich weryfikacja nie jest możliwa. Jakakolwiek próba analiza tego wymiaru strategii Iranu obarczona jest dużą dozą niepewności.

Elementem antyizraelskiej walki Iranu może być także działalność terrorystyczna, lecz o ile Izrael przekonuje o związku irańskich decydentów z międzynarodowym terro-ryzmem, o tyle Teheran temu kategorycznie zaprzecza. Izrael oskarża Iran m.in. o bez-pośredni udział w dwóch atakach bombowych w Buenos Aires: na izraelską ambasadę w 1992 r. (29 zabitych) i na żydowskie centrum w Argentynie dwa lata później (85 zabitych). Do tego zaliczyć można domniemaną próbę zamachu na ambasadora Arabii Saudyjskiej w Waszyngtonie, Adela al-Dżubeira w listopadzie 2011 r. Kolejnym eta-pem miało być dokonanie zamachów bombowych na izraelskie i saudyjskie placówki dyplomatyczne w amerykańskiej stolicy, co nie jest wyborem przypadkowym, ponie-waż oba państwa od dłuższego czasu współpracują wywiadowczo przeciw Iranowi45.

Ani prawdziwości, ani fałszywości tezy o zaangażowaniu al-Kuds w zamach na ambasadora Arabii Saudyjskiej nie sposób udowodnić, podobnie jak toczonej gry wy-wiadowczej (lub dezinformacyjno-propagandowej) między Iranem a Izraelem w innych rejonach świata. W lutym 2012 r. w Indiach dokonano zamachu bombowego, którego celem był izraelski dyplomata. Tego samego dnia wykryto i zneutralizowano ładunek wybuchowy w samochodzie izraelskiej ambasady w Gruzji. W tym samym okresie

44 Szerzej na temat bojkotu Izraela z perspektywy Iranu, zob. N. Pourhassan, Jaange paandżaho- Jek Rooze-je Qaaze, Entefaze-je Beinolmelaali, Va Bajkote Reżim-e Saahionisti (51-dniowa wojna w Gazie, mię-dzynarodowa intifada i bojkot syjonistycznego reżimu), „Motalaet-e Felestin” 1393 (2014), nr 25, s. 39−70. 45 Jak napisał w 2015 r. Departament Obrony: „Iran nadal sponsoruje grupy terrorystyczne na świecie, głównie za pośrednictwem al-Kuds”; cyt. za: Country Reports on Terrorism 2014, United States Department of State Publication, Washington D.C. 2015, s. 8, szerzej, s. 283−285.

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 175

w Tajlandii doszło do przypadkowej eksplozji bomby podczas jej transportu. Policja tego kraju odnalazła w wynajmowanym przez Irańczyków domu kolejne ładunki wybuchowe. Pod koniec miesiąca azerskie służby specjalne zatrzymały domniema-nych irańskich agentów przygotowujących ataki na Izraelczyków i przedstawicieli mniejszości żydowskiej na terytorium Azerbejdżanu. Kraj ten blisko współpracuje z Izraelem, ponieważ obawia się irańskiej ekspansji w rejonie Morza Kaspijskiego, a także toczy z Iranem spory terytorialne. Może to uwiarygadniać tezę, że incydent z Azerbejdżanu to element azersko-izraelskiej gry propagandowej przeciw Iranowi, a nie tajna operacja al-Kuds. Dotyczy to także Tajlandii, gdzie policja znalazła irański paszport jednego z zamachowców. Pozostali również mieli irańskie dokumenty. Toteż albo irańskie służby specjalne są niezwykle niewprawne i działają po amatorsku, albo mamy do czynienia z izraelską prowokacją.

Trzecią płaszczyzną jest bezpośrednie wspieranie, a nawet do pewnego stopnia kontrolowanie podmiotów zewnętrznych (tj. operujących poza Iranem), które pro-wadzą działania zbrojne przeciw Izraelowi. Do kierowanej przez Iran zbrojnej osi antyizraelskiej należą: Syria, ugrupowania palestyńskie (Hamas, w ostatnich latach również Islamski Dżihad) oraz libański Hezbollah. Każdy z tych elementów, zapew-niający przyczółki w Lewancie oraz zmniejszający bezpieczeństwo Izraela, został dokładnie omówiony w literaturze przedmiotu i dlatego nie jest konieczne szczegółowe analizowanie poszczególnych przypadków w niniejszym artykule.

W przypadku Hezbollahu, który został poważnie osłabiony przez Izrael w 2006 r., dość powiedzieć, że z powodu swojego bezpośredniego zaangażowania w wojnę do-mową w Syrii po stronie rządowych sił prezydenta Baszara Asada Hezbollah musiał chwilowo zrezygnować z operacji przeciw Izraelowi. Przesunięcie Hezbollahu znad granicy z Izraelem do Syrii, co skutkuje zmniejszoną liczbą starć z siłami izraelskimi w ostatnich latach, niewątpliwie zwiększa bezpieczeństwo Izraela w wojnie zastępczej z Iranem, ale tylko w krótkiej perspektywie czasowej46. Wydaje się bowiem wysoce prawdopodobne, że po zakończeniu wojny w Syrii Hezbollah przegrupuje się i wróci na pozycje wyjściowe, czyli do Libanu, gdzie będzie mógł – zapewne niezmiennie z inicjatywy Teheranu – wznowić wojnę na wyniszczenie z Izraelem. Wówczas Hezbollah będzie bogatszy w doświadczenia bojowe z Syrii i (w mniejszym stopniu) Iraku, umiejętności prowadzenia działań w terenie zurbanizowanym przy współdzia-łaniu z regularną armią.

Kontynuacja współpracy nawiązanej po wyborach w 2006 r. dotyczy także ugru-powań palestyńskich. Według Izraelczyków za wybuch wojny w Strefie Gazy na

46 Szerzej na temat irańskiego stanowiska w kwestii syryjsko-palestyńskiej, zob. N. Pourhassan, Asar-e Bohran-e Surije Baar Maasaleje Felestin (Wpływ kryzysu syryjskiego na sprawę palestyńską), „Motalaet-e Felestin” 1393 (2014), nr 18 s. 9−36. Szerzej na temat irańskiego stanowiska wobec Hezbollahu, zob. V. Ahmadi, Taaeen-e Naqsze Va Aamaalkard-e Raahbar-e Moqavemaat-e Lobnan Daar Jaange Haaszt Rooze-je Qaazze (Przedstawienie roli i funkcji przywództwa libańskiego ruchu oporu podczas wojny w Gazie), „Motalaet-e Felestin” 1391 (2012), nr 18 s. 71−94.

Robert Czulda176

przełomie 2008 i 2009 r. odpowiedzialny był Iran, który dostarczał broń47. Jak za-uważają, obecnie „sprzęt obserwacyjny, systemy komputerowe, gogle noktowizyjne i pociski moździerzowe niemal w całości pochodzą z Iranu”48. Izrael twierdzi, że Iran dostarcza bojówkom palestyńskim broń przeciwpancerną, snajperską, maszynową, przeciwlotniczą (w tym 9K32 Strzała-2) oraz rakiety i pociski artyleryjskie, nie tylko powszechnie używane typu Grad, ale także bardziej zaawansowane Fadżr-5, których zasięg to ok. 75 km. Dzięki nim Palestyńczycy są w stanie atakować cały Tel Awiw, Jerozolimę, a także Dimonę, gdzie znajduje się izraelski reaktor atomowy.

Chociaż podczas operacji Protective Edge (2014 r.) potencjał ugrupowań palestyń-skich został osłabiony, to bez wątpienia zarówno Hamas, jak i Islamski Dżihad szybko uzupełnią straty osobowe i materiałowe, a następnie kolejny raz z wykorzystaniem taktyki partyzanckiej zwiążą znaczne siły i środki Izraela w rejonie Strefy Gazy. To nie-wątpliwy sukces Iranu, który mimo trudności geograficznych jest w stanie zaopatrywać odciętą Strefę Gazy. Hamas oficjalnie podziękował Iranowi za finansową i militarną pomoc podczas wojny z Izraelem w lipcu 2014 r.49 W listopadzie 2014 r. najwyższy przywódca zapowiedział uzbrojenie palestyńskich oddziałów na Zachodnim Brzegu, a w grudniu uruchomił medialną kampanię fightingthezionists na portalu Instagram, w której zachęca się młodych Irańczyków do publikacji zdjęć związanych z walką przeciw Izraelowi.

Rodzi się pytanie o cel działań Iranu. Wydaje się oczywiste, że jest nim bezpośred-nie wspieranie militarne organizacji zbrojnych, co w świetle oficjalnych wypowiedzi irańskich decydentów i dostępnych informacji zdaje się wysoce prawdopodobne, nie może jednak doprowadzić do realizacji stawianego i przedstawionego wcześniej celu, czyli do likwidacji Izraela. Takie działania pozwalają jednak osłabiać bezpieczeństwo i pozycję regionalną tego państwa, ponieważ stosowana taktyczna asymetryczna ni-weluje operacyjną swobodę, a także przewagę jakościową Izraela, zgodną z doktryną Ben Guriona. Trafną ilustracją jest incydent z wojny lipcowej z 2006 r., kiedy izraelska korweta INS Hanit została poważnie uszkodzona, ponieważ została bezpośrednio trafiona rakietą przeciwokrętową C-802 wystrzeloną przez Hezbollah. Jak zauważają Y. Katz i Y. Hendel, w konsekwencji tego zajścia „w przyszłych konfliktach izraelska marynarka wojenna będzie najprawdopodobniej musiała patrolować libańskie wy-brzeże z większej odległości”50. Do podobnej sytuacji prowadzi nasycenie bojówek palestyńskich i Hezbollahu względnie nową bronią przeciwpancerną, która nie może przyczynić się do zniszczenia Izraela. Jednak pozwala ona skutecznie niszczyć lżej opancerzone wozy, w tym większość izraelskich transporterów (m.in. Bardelas), a nawet czołgi Merkava. Może to drastycznie ograniczyć swobodę operacyjną Izraela,

47 Y. Katz, Y. Hendel, Israel vs. Iran…, op.cit., s. 55. 48 Ibidem, s. 18. 49 Hamas spokesman: Iran contributed to winning 51-Day Gaza War, „IRNA” z 14.12.2014 r., www.irna.ir/en/News/8142609 (data dostępu: 22.10.2015). 50 Y. Katz, Y. Hendel, Israel vs. Iran…, op.cit., s. 32.

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 177

a przynajmniej przyczynić się do zwiększenia kosztów prowadzonych działań, co niektórzy uznają za sukces zgodnie z filozofią walki asymetrycznej.

W przypadku wojsk lądowych reakcja Izraela na dostawy broni przeciwpancernej – w tym nowoczesne systemy z głowicą tandemową – polega na montowaniu skutecz-nych, ale bardzo drogich systemów obrony aktywnej Trophy oraz zastępowaniu trans-porterów Bardelas ciężkimi wozami Namer. Odpowiedzią na zagrożenia z powietrza jest dyslokacja kolejnych baterii systemu Żelazna Kopuła, która chroni Izrael przed szeroką kategorią zagrożeń. Chociaż palestyńskie rakiety nie powodują większych strat fizycznych na terytorium Izraela, pozwalają osiągać efekt propagandowy (m.in. czasowe wyłączenie lotniska międzynarodowego Lod w 2014 r.), psychologiczny (zastraszenie) i strategiczny, jakim jest zmuszanie Izraela do przeznaczania coraz większych kwot na zapewnianie sobie bezpieczeństwa51. Z punktu widzenia celów Iranu stosowanie taktyki asymetrycznej, by w dłuższej perspektywie czasowej osłabiać fundamenty bezpieczeństwa Izraela, jest racjonalne i zrozumiałe.

Podsumowanie

Konflikt izraelsko-irański przeszedł kilka faz: od deklarowanej wrogości przy jednoczesnej tajnej współpracy taktycznej i nadziejach na choćby ograniczone poro-zumienie (1979–1988), poprzez fazy braku wzajemnego zainteresowania (1988–1996) i próby nawiązania dialogu (1996–2005), aż po otwartą wojnę retoryczną i skrytą wojnę zastępczą (2005–2014), która stanowiła wypadkową szeregu czynników, m.in. poważ-nych zmian na Bliskim Wschodzie, szczególnie obalenia S. Husajna w 2003 r., co sprawiło, że zarówno Izrael, jak i Iran straciły swojego głównego wroga. Oba państwa automatycznie awansowały na liście najważniejszego wzajemnego zagrożenia. W tej fazie konflikt mógł zakończyć się otwartą, bezpośrednią wojną. Obecnie napięcie nadal jest znaczne, ale polityka deklarowanego otwarcia, prowadzona przez prezydenta Iranu H. Rouhaniego, a także wybuch wojny domowej w Syrii, która angażuje zarówno Iran, jak i Hezbollah w Syrii, a dodatkowo Iran w Iraku, spowodowały, że ryzyko wojny zostało, przynajmniej chwilowo, zmniejszone.

Czy pośrednia wojna między Iranem a Izraelem może zamienić się w starcie bezpo-średnie? Wydaje się, że raczej nie, ponieważ obie strony dbają, by poziom wzajemnej wrogości nie osiągnął poziomu wrzenia, kiedy istnieje ryzyko wystąpienia łańcucha złych decyzji. W obecnej sytuacji Izrael mógłby zdecydować się na agresję zbrojną tylko wtedy, gdy miałby pewność co do intencji Iranu i był przekonany o konieczności i możliwości zniszczenia irańskiego programu jądrowego. Jednak ze względu na swoje ograniczenia i potencjalne retorsje Izrael może co najwyżej spowalniać irański projekt jądrowy i zwiększać jego koszty. Jednocześnie Iran nie ma możliwości zniszczenia

51 Szacuje się, że cena jednej baterii Żelazna Kopuła to koszt ok. 50 mln dolarów. Rakieta przechwytu-jąca Tamir to wydatek 50 tys. dolarów, podczas gdy koszt rakiety palestyńskiej to co najwyżej kilka tysięcy dolarów.

Robert Czulda178

Izraela – może go, zgodnie z zasadami taktyki asymetrycznej, nękać i zwiększać koszty istnienia tego państwa.

Skoro więc żadna ze stron nie może zrealizować deklarowanego celu, to prag-matyzm podpowiadałby zmianę strategii i zrezygnowania z walki, której nie można wygrać. Jednak przy obecnej konfiguracji politycznej w Izraelu i Iranie tak prawdo-podobnie się nie stanie, albowiem trwający stan zimnej wojny to efekt niedających się na chwilę obecną pogodzić, rozbieżnych kalkulacji geostrategicznych. Izrael będzie kontynuował wywieranie polityczno-militarnej presji na Iran, ponieważ niezmiennie obawia się wojowniczej retoryki tego państwa. Jak dotąd izraelskie obawy co do intencji Iranu związanych z programem jądrowym nie zostały zmniejszone. Iran niezmiennie potrzebuje Izraela w charakterze wroga, gdyż pomaga mu to utrzymywać wewnętrzną jedność i zwiększać wpływy na Bliskim Wschodzie, m.in. poprzez odwoływanie się do solidarności z Palestyńczykami i zwalczanie zachodniego imperializmu symbolizowa-nemu przez Izrael. Rezygnacja z Izraela w roli głównego wroga byłaby zaprzeczeniem fundamentów, na których zbudowany jest współczesny Iran.

Można przewidywać, że w nadchodzących latach napięcie będzie się utrzymywać, co wiąże się z rosnącą siłą Iranu, która przejawia się w postępującej ekspansji „szyi-ckiego półksiężyca”, zbliżającego się do granic Izraela52. Do prowadzenia ofensywy potrzebne są organizacje, takie jak Hezbollah czy Hamas. Jednocześnie wydaje się wysoce prawdopodobne, że Iran jeszcze bardziej będzie się starał osłabiać podstawy bezpieczeństwa Izraela przez stosowanie asymetrycznej strategii na wyniszczenie, bez wyraźnych frontów i jednoznacznych kryteriów porażki i sukcesu. Oprócz kon-tynuacji trendu w wymiarze ilościowym, tj. kolejnych dostaw broni przeciwlotniczej, przeciwpancernej i przeciwokrętowej, a także broni specjalistycznej (m.in. karabinów snajperskich), spodziewać się należy skoku jakościowego, co wiąże się z kolejnymi postępami irańskich inżynierów oraz z dostępem Iranu do nowoczesnej broni po-siadanej przez Irak53. Aby przeciwdziałać tej sytuacji, Izrael będzie musiał rozwijać nowe systemy ofensywne i obronne, co jeszcze bardziej obciąży budżet tego państwa. Wprowadzenie nowych systemów uzbrojenia, jak np. F-35A (F-35I), może dać Izraelowi tylko ograniczone korzyści operacyjne, ale raczej nie odwróci niekorzystnej sytuacji strategicznej. Otwarte pozostają pytania, do jakiego stopnia obecna polityka Stanów Zjednoczonych w regionie jest trwała i czy następca Baracka Obamy również będzie dążył do utrzymania równowagi między poszczególnymi ośrodkami siły, a jeśli tak, to jak w tym systemie odnajdzie się Izrael, dla którego może to stanowić zagrożenie?

52 W styczniu 2014 r. dowódca sił basidżów gen. Mohammad Reza Naqdi stwierdził, że Iran tworzy grupy zbrojne w Egipcie i Jordanii do walki z Izraelem. Dodał, że tego rodzaju jednostki stworzono już w Syrii i Libanie, zob. Iran’s Basij Commander: Jordan, Egypt to Form Volunteer Mobilized Forces, „FARS News Agency” z 14.01.2014. 53 Na podstawie analiz konkretnych zniszczeń (na przykład czołgów M1A1 przez należące do Państwa Islamskiego przeciwpancerne pociski kierowane 9M133 Kornet, granatniki RPG-7 i wyrzutnie rakiet prze-ciwpancernych M79 Osa) eksperci mogą opracować nowe sposoby niszczenia nowoczesnych pancerzy.

Polityczny i wojskowy wymiar konfliktu Izraela z Iranem 179

Wzajemna wrogość Izraela i Iranu nie będzie trwała w nieskończoność, ponieważ – jak zauważa Jacek Reginia-Zacharski – konflikt jest w swej naturze dynamiczny i „nie jest stanem danym raz na zawsze”54. Tak jak w czasach szacha Iran i Izrael „nie byli prawdziwymi przyjaciółmi”55, tak teraz nie są prawdziwymi wrogami. Izrael i Iran nie stanowią nieprzejednanych antagonistów, których nienawiść jest podsy-cana bolesną przeszłością: nie istnieją żadne spory terytorialne, każde z nich posiada względnie rozbieżne strefy bezpośrednich wpływów. Co więcej, oba są państwami niearabskimi w arabskim świecie, co jeszcze bardziej determinuje ich los jako partnerów. Oba państwa kierują się racjonalnymi kalkulacjami w formowaniu i realizowaniu swej polityki zagranicznej. Prezydent Rafsandżani, jeden z twórców islamskiej republiki, sam stwierdził, że „nasza ideologia jest elastyczna”, a „uznanie, że możemy zagrozić swojemu państwu, by działać w zgodzie z islamem, to działanie przeciwko islamowi”56. Nadal brakuje odpowiedzi na pytanie o to, kiedy do tego dojdzie.

Political and Military Dimensions of the Israel-Iran Conflict

The bilateral tension between Israel and Iran is one of the most important political and military hotspots not only for the contemporary Middle East but also for the whole world as a breakout of open war would undoubtedly have tremendous regional and global consequences. This bilateral tension comes in several guises. The goal of this paper is first and foremost to analyse the sources of the mutual distrust as well as the layers of the conflict including the political dimension, the psychological and propaganda warfare, as well as the military dimension, which is carried out in several ways: from limited military interventions (direct and indirect) to operations carried out by special forces. Apart from the research question on factors determining the existing tension, it is also essential to ask questions about the possibilities of ending this dispute and whether – in case of a failure of such a scenario – this rivalry could transform into open war.

Keywords: Israel, Iran, proxy war, Middle East, anti-Zionism

54 J. Reginia-Zacharski, Wojna…, op.cit., s. 60. 55 T. Parsi, Treacherous Alliance…, op.cit., s. 39. 56 Ibidem, s. 263.

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201510

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO

z perspektywy Polski w kontekście wybranych teorii stosunków międzynarodowych

Katarzyna KubiakUniwersytet w Hamburgu

Wewnątrzsojusznicza debata nad kształtem nowej koncepcji strategicznej NATO sprowokowała gorącą dyskusję nad rolą, zapotrzebowaniem na stacjonowanie i możliwościami usunięcia amerykańskiej broni nuklearnej z Europy (B61). Sub -strategiczna broń nuklearna to pozostałość zimnowojennego wyścigu zbrojeń po obu stronach żelaznej kurtyny, której arsenały do dzisiaj znajdują się na terenie pięciu państw członkowskich NATO oraz w Rosji. Polska pozycja w tej sprawie rozwijała się od cichego obrońcy status quo, poprzez zwolennika bilateralnego reżimu kontroli zbrojeń między Rosją i Stanami Zjednoczonymi do promotora multilateralnego rozwiązania „krok po kroku”, bazującego na rosyjskiej wzajemno-ści. Jednak skoro według ministra Sikorskiego B61 to „niebezpieczna pozostałość niebezpiecznej przeszłości”, dlaczego nie chciano jej całkowitego, jednostronnego usunięcia z Europy? W artykule prześledzono motywacje polskiej preferencji w sprawie B61 w latach 2008–2013. Pozytywistyczną analizę usystematyzowano według trzech paradygmatów stosunków międzynarodowych: neorealizmu, libe-ralizmu utylitarnego i konstruktywizmu. Zweryfikowano oficjalne dokumenty, literaturę fachową oraz 21 częściowo ustrukturyzowanych wywiadów indywidual-nych z przedstawicielami polskiego rządu, akademii oraz ekspertami, jak również pracownikami sztabu międzynarodowego NATO.

Słowa kluczowe: B61, taktyczna broń nuklearna, substrategiczna broń nuklearna, NATO, Koncepcja Strategiczna NATO, DDPR, odstraszanie nuklearne, rozszerzone odstraszanie nuklearne

Problem badawczy

Substrategiczna broń nuklearna1 w Europie to pozostałość zimnowojennego wy-ścigu zbrojeń po obu stronach żelaznej kurtyny, której arsenały do dzisiaj znajdują

Katarzyna Kubiak – doktorantka, Instytut Badań nad Pokojem i Polityką Bezpieczeństwa, Uniwersytet w Hamburgu. 1 W literaturze mówi się o broni „substrategicznej”, „taktycznej”, „pola walki”, „teatru działań wojen-nych” i „niestrategicznej”. Brak jednoznacznej nazwy to konsekwencja trudności w określeniu kryteriów jej definicji.

Katarzyna Kubiak182

się na terenie pięciu państw członkowskich NATO (Belgii, Holandii, Niemiec, Turcji, Włoch) oraz w Rosji. Do czasu publicznego wystąpienia ówczesnego ministra spraw zagranicznych RFN Guida Westerwellego z projektem jednostronnego usunięcia ame-rykańskiej broni nuklearnej (B61) z Niemiec nikt oficjalnie poza zaciszem gabinetów NATO nie kwestionował jej obecności na starym kontynencie. Jednak wizja „świata wolnego od broni nuklearnej” przedstawiona przez byłych jastrzębi polityki amery-kańskiej2, wsparta nowymi założeniami polityki prezydenta Obamy3, oraz ciesząca się lawinowym poparciem ze strony byłych dygnitarzy na całym świecie, organizacji poza-rządowych i społeczności międzynarodowej, napędzona zmianami transatlantyckiego środowiska bezpieczeństwa i procesem ratyfikacyjnym New START zaowocowała debatą nad przyszłością B61. Sojusznicze rozważania prowadzono w kontekście wy-pracowania nowej „Koncepcji strategicznej” oraz „Przeglądu odstraszania i obrony”. W ówczesnym dyskursie część państw członkowskich opowiadała się za utrzymaniem status quo (państwa bałtyckie, Bułgaria, Czechy, Francja, Rumunia, Turcja, Węgry), niewielka grupa apelowała o wycofanie B61 z Europy (Belgia, Holandia, Niemcy), a reszta nie zajęła stanowiska. Na początku Polska oficjalnie nie oponowała prze-ciw niemieckim zakusom jednostronnego usunięcia B61, preferując konsultacje za zamkniętymi drzwiami w Brukseli. W Warszawie czekano na ustosunkowanie się innych państw członkowskich, szczególnie tych, na których terytorium znajdowała się B61, oraz Stanów Zjednoczonych. Następnie postawa Polski ewoluowała od cichego obrońcy status quo, przez zwolennika bilateralnego reżimu kontroli zbrojeń między Rosją a Stanami Zjednoczonymi, do promotora multilateralnego rozwiązania „krok po kroku”, opartego na rosyjskiej wzajemności4. Ostatecznie Sojusz zdecydował się zatrzymać w Europie substrategiczną broń nuklearną jako część „odpowiedniego zestawu zdolności nuklearnych i konwencjonalnych”5.

Ciekawe są przyczyny niechęci do bezwarunkowego wycofania broni, która w po-wszechnej opinii ekspertów i praktyków nie ma dzisiaj wojskowego zastosowania. Jeśli

2 G. P. Shultz, W. Perry, H. Kissinger, S. Nunn, A World Free of Nuclear Weapons, „The Wall Street Journal” z 4.01.2007, http://www.wsj.com/articles/SB116787515251566636 (data dostępu: 19.10.2015). 3 White House, Remarks by President Barack Obama in Hradcany Square, 5.04.2009, https://www.whitehouse.gov/the_press_office/Remarks-By-President-Barack-Obama-In-Prague-As-Delivered (data dostępu: 19.10.2015). 4 J.G. Støre, R. Sikorski, Joint Statement by Foreign Ministers of Norway and Poland, 9.04.2010, http://www.msz.gov.pl/resource/21ffcb7a-16dc-4680-a3b0-4e6b56a18200 (data dostępu: 19.10.2015); Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej 2012−2016, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, marzec 2012, s. 14−16; Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskie, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013, s. 162−163; Statement by H.E. Witold Sobkow Permanent Representative of the Republic of Poland to the UN Head of the Polish Delegation at the 2010 Review Conference of the Parties to the Non-Proliferation of Nuclear Weapons Treaty, 5.5.2010, http://www.un.org/en/conf/npt/2010/statements/pdf/poland_en.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 5 Active Engagement, Modern Defence. Strategic Concept For the Defence and Security of The Members of the North Atantic Treaty Organisation Adopted by Heads of State and Government in Lisbon, 19−20.11.2010, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_68580.htm (data dostępu: 20.10.2015).

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 183

zostałaby użyta, to Polska z dużym prawdopodobieństwem znalazłaby się w zasięgu jej rażenia. Ponadto, na terytorium Polski nie znajduje się amerykańska broń nuklearna, w naszym kraju nie szkoli się też pilotów do jej przenoszenia i nie przeznacza do tego celu samolotów dwuzadaniowych, a więc Polska nie ma bezpośredniego wpływu na jej użycie. Nie może tego robić ze względu na polityczne zobowiązania skodyfiko-wane w Akcie Stanowiącym Rady NATO−Rosja z 1997 r., zgodnie z którymi NATO ograniczyło swoje możliwości rozmieszczania broni nuklearnej na terytorium nowych członków6. Nawet jeśli przywoła się argument dotyczący polskiej intencji uzyskania dodatkowych gwarancji bezpieczeństwa, to substrategiczna broń nuklearna nie jawi się jako intuicyjny wybór. Taką gwarancję można uzyskać na wiele sposobów7. Można by się zatem spodziewać, że rząd w Warszawie powinien skoncentrować uwagę na tarczy przeciwrakietowej lub konwencjonalnej obecności wojskowej na terytorium Polski. Mógłby również rozważyć długofalowe rozwiązanie, jakim jest kontrola zbrojeń i rozbrojenie. Co ciekawe, wcześniejsze usunięcie arsenałów z Grecji, Niemiec czy Wielkiej Brytanii oficjalnie nie wzbudziło sprzeciwu polskiego rządu. Przez lata broń nuklearna stanowiła „oczywisty” i niekwestionowany element bezpieczeństwa8 i wy-łączną domenę tych państw, które ją miały9. Podpisując „Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej” (Nuclear Non-Proliferation Treaty, NPT), Warszawa − tak samo jak pięć oficjalnych państw posiadających broń nukleranę − zobowiązała się do „prowa-dzenia w dobrej wierze rokowań […] w sprawie rozbrojenia jądrowego oraz w spra-wie układu o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu pod ścisłą i skuteczną kontrolą międzynarodową”. To zobowiązanie w równej mierze dotyczy państw członkowskich NATO nieposiadających broni jądrowej, państw sojuszniczych, na których terytorium znajduje się amerykańska broń nuklearna, jak i członków z własnym arsenałem broni10. Sprzeciwiając się wyraźnym zmianom sojuszniczej doktryny nuklearnej, Polska, wraz z innymi państwami preferującymi utrzymanie B61 w Europie, przyczyniła się do zahamowania szybkiego postępu w rozbrojeniu nuklearnym Europy. Nacisk na utrzy-manie status quo jest również ciekawy z perspektywy historycznego zaangażowania polskiego rządu w inicjatywy rozbrojeniowe w Europie, takie jak plan Rapackiego, plan Gomułki czy plan Jaruzelskiego. Choć plany te wypracowano w innym kontek-ście geopolitycznym, aktualna polityka dystansuje się od komunistycznej przeszłości,

6 Founding Act on Mutual Relations, Cooperation and Security between NATO and the Russian Federation, 1997, www.nato-russia-council.info/media/59451/1997_nato_russia_founding_act.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 7 S. Tang, A Theory of Security Strategy for Our Time: Defensive Realism, Palgrave Macmillan, New York 2010. 8 W. Wilson, The Five Myths of Nuclear Weapons, Mariner Books, Boston 2013. 9 E. B. Eide, Opening Statement at Humanitarian Impact of Nuclear Weapons, Oslo, 4.03.2013, http://www.regjeringen.no/en/dep/ud/Whats-new/Speeches-and-articles/e_speeches/2013/opening_humimpact.html?id=715948 (data dostępu: 20.10.2015). 10 S. D. Sagan, Shared Responsibilities for Nuclear Disarmament, w: „Shared Responsibilities for Nuclear Disarmament: A Global Debate”, American Academy of Arts and Sciences, 2010, s. 1−13.

Katarzyna Kubiak184

a broń jądrowa nie stanowi aktualnie centralnego elementu dyskursu bezpieczeństwa, to jednak zagrożenia wynikające z jej fizycznej obecności nie uległy zmianie11.

Nacisk na utrzymanie w Europie B61 sugeruje, iż część państw NATO, w tym Polska, nadal postrzega ją w kategoriach użyteczności. Niestety, w dokumentach NATO nie znajdziemy odpowiedzi na to, w jaki sposób B61 zwiększa bezpieczeń-stwo w Europie lub jaką odgrywa w nim rolę. Jedynie w amerykańskim „Przeglądzie polityki nuklearnej” z 2010 r., czytamy, że przyczynia się ona do spójności Sojuszu i stanowi gwarancję dla sojuszników i partnerów, którzy czują się narażeni na regio-nalne zagrożenia”12. Ponadto, jak twierdzą funkcjonariusze Dowództwa Europejskiego Stanów Zjednoczonych, „B61 spaja bezpieczeństwo Ameryki z interesem NATO i stanowi widoczne zapewnienie dla państw członkowskich, że Stany Zjednoczone do-chowają wierności ustaleniom”13. Według Madelyn R. Creedon, zastępczyni Sekretarza Obrony USA, bomby nuklearne B61 to istotny instrument nieproliferacji14. Według generała C. Roberta Kehlera, dowódcy Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych, z wojskowego punktu widzenia B61 zwiększa wachlarz opcji, jakie może wykorzystać prezydent w ekstremalnej sytuacji15. W polskich dokumentach również nie znajdziemy informacji, dlaczego amerykańska broń substrategiczna powinna pozostać w Europie. Nic dziwnego. Tym niszowym tematem interesuje się zaledwie garstka osób, bardzo trudno więc znaleźć poświęcone mu obszerne studium. Łukasz Kulesa, w tym czasie ekspert PISM, przytacza wiele argumentów zebranych w trakcie wywiadów z estab-lishmentem państw Europy Środkowo-Wschodniej16. Nie jest jednak jasne, jak w tym natłoku materiału prezentuje się pozycja Polski. W raporcie brytyjskiego Royal United Services Institute poświęconym wyłącznie Polsce wymienia się, co prawda, chęć budowania zaufania z Rosją oraz widoczne gwarancje bezpieczeństwa, ale wnioski

11 E. Schlosser, Command and Control: Nuclear Weapons, the Damascus Accident, and the Illusion of Safety, The Penguin Group, New York 2013. 12 Nuclear Posture Review Report, US Department of Defence, 6.04.2010, s. 32. 13 DOD and NNSA Need to Better Manage Scope of Future Refurbishments and Risks to Maintaining U.S. Commitments to NATO, GAO-11-387, maj 2011, s. 5, http://www.gao.gov/new.items/d11387.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 14 Przed negocjacjami oraz ratyfikacją „Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej” przez człon-ków NATO amerykańska substrategiczna broń nuklearna w Europie, przeznaczona do „obrony” euro-pejskich sojuszników, miała ich jednocześnie zniechęcić do produkcji własnych zasobów. Dzisiaj, gdy wszystkie państwa NATO ratyfikowały układ i polityczne bariery proliferacji byłyby olbrzymie, argu-ment ten nie wydaje się szczególnie przekonujący. Nuclear Weapons Modernization Programs: Military, Technical, and Political Requirements for the B61 Life Extension Program and Future Stockpile Strategy (Subcommittees on Strategic Forces), House Armed Services Committee’s Subcommittee on Strategic Forces, Hearing, 29.10.2013, 13’05’’−13’38’’, http://armedservices.house.gov/index.cfm/hearings-display?-ContentRecord_id=a186ee67-acf8-45fd-9364-f907f967c1d3&ContentType_id=14f995b9-dfa5-407a-9d35-56cc7152a7ed&Group_id=64562e79-731a-4ac6-aab0-7bd8d1b7e890 (data dostępu: 20.10.2015). 15 Ibidem, 1:16’52’’−1:17’20’’. 16 Ł. Kulesa, Polish and Central European Priorities on NATO’s Future Nuclear Policy, Nuclear Policy Paper No. 2/2010, http://ifsh.de/file-IFAR/tacticalnuclearweapons/Nuclear_Policy_Paper_No2.pdf (data dostępu: 20.10.2015).

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 185

te nie opierają się na systematycznej analizie17. Brakuje naukowych opracowań moty-wacji państw członkowskich NATO, które nie mają własnej broni i na ich terytorium nie została umieszczona amerykańska broń nuklearna. W niniejszym artykule pragnę wypełnić tę lukę, analizując motywacje Polski.

Analiza opiera się na kombinacji trzech paradygmatów stosunków międzynarodo-wych: neorealizmu, liberalizmu utylitarnego oraz konstruktywizmu. Tzw. eklektyzm analityczny18 bazuje na przekonaniu, iż poszczególne teorie wnoszą dodatkową wartość poznawczą, ale żadna nie oferuje całościowego ujęcia rzeczywistości. Problemy na-tury politycznej są zaś wielowarstwowe, co wynika z pluralizmu aktorów oraz ciągłej zmiany warunków ich interakcji. Ograniczenie analizy do jednego paradygmatu grozi pominięciem parametrów istotnych w kontekście problemu badawczego. Ponadto ho-listyczne użycie teorii w pewnym stopniu redukuje uprzedzenia poznawcze i tendencję do utwierdzania się w przyswojonych eksplanacjach. Umożliwia też równoległą ana-lizę kilku wymiarów rzeczywistości międzynarodowej: systemu międzynarodowego, pojedynczego państwa czy indywidualnego decydenta. Wykorzystane w tekście teorie spełniają zatem raczej funkcję kontrolno-systematyzującą niż stricte eksplanacyjną. Zarówno w politycznej, jak i akademickiej debacie nad bezpieczeństwem prowadzonej w Polsce dominuje perspektywa „realizmu”19 czy „realizmu zdroworozsądkowego”20. Jednak na nieudolności realizmu w eksplanacji niektórych elementów i zjawisk rzeczy-wistości skoncentrowała się jego polemika i krytyka ze strony innych teorii21. Z tego też względu to od realizmu zaczynam analizę.

Przesłanki odstraszania nuklearnego wręcz sugerują użycie eklektyzmu anali-tycznego. U jego podstaw leży bowiem realistyczna koncepcja równoważenia siły wojskowej. Z perspektywy historycznej praktyka odstraszania nuklearnego w Europie wskazuje na jej osadzenie w kontekście narodowych interesów państw oraz preferencji politycznych, które są umocowane w liberalizmie. W tym samym czasie odstraszanie nuklearne funkcjonuje jako konstrukcja czysto kognitywna, będąca wypadkową kon-kretnego wyobrażenia o rzeczywistości oraz roli, jaką pełni w niej broń nuklearna. Scott Sagan zgrabnie podsumował kompleksowość tej problematyki, wskazując, iż broń nuklearna „to więcej niż narzędzia bezpieczeństwa narodowego, to polityczne

17 A. Sommerville, I. Kearns, M. Chalmers, Poland, NATO and Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe, RUSI/ELN Occasional Paper, luty 2012, https://www.rusi.org/downloads/assets/Poland-NATO-and-NSNW-120217.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 18 R. Sil, P. Katzenstein, Beyond Paradigms, Analytic Eclecticism in the Study of World Politics, Palgrave Macmillan, New York 2010. 19 P. Grudziński, Państwo inteligentne. Polska w poszukiwaniu międzynarodowej roli, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 8. 20 J. Czaputowicz Jacek, Theory or practice? The state of International Relations in Poland, „European Political Science” 2012, nr 11, s. 196−212. 21 A. Wojciuk, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, w: R. Kuźniar, B. Balcerowicz, A. Bieńczyk-Missala, P. Grzebyk, M. Madej, K. Pronińska, M. Sułek, M. Tabor, A. Wojciuk (red.), Bez -pieczeństwo międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 416–447.

Katarzyna Kubiak186

instrumenty o wysokiej wadze dla narodowej debaty oraz wewnętrznych sporów biuro-kracji, mogące funkcjonować jako międzynarodowy, normatywny symbol nowoczes-ności oraz instrument kreacji wizerunku”22. Analiza ma więc przybliżyć czytelnikowi problem badawczy (odrzucenie jednostronnych starań usunięcia amerykańskiej broni nuklearnej z Europy), naświetlając go z perspektywy strukturalnej (dystrybucja siły), instytucjonalnej (partykularne interesy) oraz ideowej (struktury myślowe, dyskurs). Podobny warsztat metodologiczny znany jest również z innych prac dotyczących problematyki broni nuklearnej23.

Dane empiryczne pochodziły z jakościowych, osobistych wywiadów naukowych, mających charakter częściowo-ustrukturyzowany i dotyczących jawnych danych jakościowych. Wywiady przeprowadzono między wrześniem a listopadem 2013 r. w Warszawie i w Brukseli z przedstawicielami MSZ, MON, BBN, Sejmu, Sztabu Międzynarodowego NATO, ekspertami, akademikami oraz pracownikami przedstawi-cielstw zagranicznych niektórych państw NATO na potrzeby doktoratu. Mimo wcześ-niejszych zapewnień jednego z pracowników o chęci pomocy w zbieraniu danych Stałe Przedstawicielstwo RP przy NATO odmówiło wywiadu. Wypowiedzi wykorzystane w niniejszym artykule zostały na prośbę respondentów zanonimizowane. Dodatkowy materiał stanowią oficjalne komunikaty, oświadczenia, biuletyny posiedzeń komisji sejmowych, dane statystyczne, literatura ekspercka, WikiLeaks oraz uczestnictwo w fachowych debatach w latach 2011−2014.

B61 z perspektywy neorealizmu

Z pozytywistycznej perspektywy neorealizmu jednorodne państwa nieustannie rywalizują o przetrwanie z innymi uczestnikami anarchicznego systemu międzynarodo-wego. Posiadany przez nie potencjał siły determinuje ich umiejscowienie w strukturze systemu oraz szanse na przetrwanie24. W takim układzie broń nuklearna odgrywa stabilizującą rolę, ponieważ jej destrukcyjny charakter, niepewność dotycząca decyzji oponenta i wysoki potencjał eskalacji budzą powściągliwość politycznych decyden-tów. Strategią przetrwania jest dążenie do równowagi sił i/lub strachu (balancing) lub podłączanie się do silniejszych struktur (bandwagoning). Tak więc mniejsze i/lub słabsze państwa bez własnego potencjału nuklearnego zawierają sojusz z państwem nuklearnym, oczekując spełnienia obietnicy nuklearnego odwetu jako instrumentu odstraszania wobec zagrożeń z zewnątrz.

22 S.D. Sagan, Why do states build nuclear weapons?: three models in search of a bomb, „International Security” 1996/1997, t. 21, nr 3, s. 55 (tłum. własne). 23 Ibidem, s. 54–86; C.W. Sherill, Why Iran wants the bomb and what it means for US policy, „Non -proliferation Review” 2012, t. 19, nr 1, s. 31−49. 24 K.N. Waltz, Theory of International Politics, McGraw-Hill, Boston, 1979; por. J. Czaputowicz, Mapa współczesnego realizmu: realizm klasyczny, neorealizm, realizm neoklasyczny, w: E. Haliżak, J. Cza -putowicz (red.), Teoria realizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych, Polskie Towarzystwo Studiów Międzynarodowych−Wydawnictwo Rambler, Warszawa 2014, s. 25–41.

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 187

Jako że historycznie substrategiczna broń nuklearna w Europie miała zniechęcić i powstrzymać konwencjonalny atak wojskowy, struktura sił konwencjonalnych jest tu punktem wyjściowym. Choć NATO ma zdecydowaną przewagę militarną nad Rosją, państwa Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) razem wzięte już nie (zob. rycina 1).

Ocenę potencjału komplikuje brak przejrzystości zdolności militarnych uloko-wanych w obwodzie królewieckim25, uznawanym za „najbardziej zmilitaryzowany obszar w Europie”26.

Obok narodowych zdolności państwa korzystają z infrastruktury i obecności sił sojuszniczych. Jednak i tutaj dostrzegalna jest geograficzna dysproporcja. Z 81 tys. ame-rykańskich żołnierzy stacjonujących w marcu 2014 r. w Europie jedynie 239 przebywało

25 Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 109 i Komisji Obrony Narodowej, nr 188, Nr 4325/VI, Biuro Komisji Sejmowych, 27.10.2010, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/wgskrnr6/SZA-188 (data dostępu: 20.10.2015); Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 127 i Komisji Spraw Zagranicznych, nr 207, Nr 4733/VI, Biuro Komisji Sejmowych, 24.2.2011, s.8, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/76DCC1CEB291A22BC1257853004FE6EA/$file/0473306.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 26 Biała Księga…, op.cit., s. 127.

Rycina 1. Wojskowe zdolności NATO, Europy Środkowo-Wschodniej oraz Rosji w 2013 r.Źródło: IISS The Military Balance 2014, Routledge, London, analiza własna.

Katarzyna Kubiak188

w EŚW, z czego 65 w Polsce27. Z 28 sojuszniczych instalacji wojskowych w Europie tylko pięć znajduje się w EŚW28. Ich lokalizacja bardziej odzwierciedla planowa-nie wojskowe za czasów zimnej wojny niż aktualne środowisko bezpieczeństwa. Polski rząd od lat niezmiennie dążył do równomiernego zlokalizowania infrastruktury i wojsk NATO29, organizowania sojuszniczych manewrów wojskowych, jak również uaktualniania planów ewentualnościowych Eagle Guardian30. Istotnym parametrem sojuszniczych zdolności jest czas, jakiego w sytuacji ataku na Polskę potrzebowaliby sojusznicy, aby udzielić wojskami lądowymi. Czas ten ocenia się na trzy miesiące pod warunkiem jednomyślnej decyzji NATO o wysłaniu takiej pomocy. Uważa się również, że ten okres przekracza polskie zdolności do obrony w przypadku większego ataku.

W takiej perspektywie, przy założeniu niepewności, czy kolektywna obrona siłami konwencjonalnymi byłaby w stanie w krótkim czasie zrównoważyć potencjalny atak ze strony Rosji, zasadniczą kwestią dla polskiego rządu jest utrzymanie pełnego spektrum potencjału odstraszania w wymiarze konwencjonalnym, nuklearnym oraz w zakresie obrony przeciwrakietowej. Polski rząd za kluczowy element odstraszania nuklearnego uważa amerykańską broń jądrową rozmieszczoną w Europie31. Polski rząd ujmuje B61 w relacji do rosyjskich zdolności mogących zagrozić strategicznym interesom Polski, włączając w to (ale na niej nie poprzestając) substrategiczną broń nuklearną32. Ma ona „powstrzymać wszelkich potencjalnych przeciwników od podejmowania wrogich działań przeciwko państwom członkowskim i zapobiegać ewentualnemu szantażowi nuklearnemu ze strony hipotetycznego przeciwnika”33. Stanowisko to potwierdza były wysoki rangą polski dyplomata, dla którego „obecność sił nuklearnych jest elementem równoważenia siły Rosji […] przede wszystkim w postaci nuklearnych sił taktycznych, które obejmują swoim zasięgiem Polskę”34.

27 Total Military Personnel and Dependent End Strength by Service, Regional Area, and Country as of: March 31, 2014, SIAD 309 Report P1403-1, The Defense Manpower Data Center, https://www.dmdc.osd.mil/appj/dwp/reports.do?category=reports&subCat=milActDutReg (data dostępu: 20.10.2015). 28 E. Lucas, W. Mitschel, Central European Security After Crimea: The Case for Strengthening NATO’s Eastern Defenses, CEPA Report No. 35, 25.03.2014; http://www.cepa.org/sites/default/files/The% -20Case%20for%20Strengthening%20NATOs%20Eastern%20Defenses-%20%282%29.pdf, s. 3 (data dostępu: 20.10.2015). 29 J. Czaputowicz, Ewolucja polskiej polityki bezpieczeństwa: w kierunku strategicznej samodzielności, „Studia Politologiczne” 2014, t. 34, s. 15–31. 30 Plan ewentualnościowy Eagle Guardian to regionalny plan obrony Polski przed atakiem zbrojnym opracowany przez NATO w 1999 r. oraz zaktualizowany i rozszerzony o państwa bałtyckie w 2010 r. 31 Pisemna odpowiedź przygotowana we współpracy MSZ i MON na pytania przesłane przez badaczkę, otrzymana 19.12.2013. 32 Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 82, 12.06.2013, http://orka.sejm.gov.pl/zapisy7.nsf/0/D252AC1F5D43CF0EC1257B90003C7A4C/%24File/0191407.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 33 Pisemna odpowiedź przygotowana we współpracy MSZ i MON na pytania przesłane przez badaczkę, otrzymana 19.12.2013. 34 Wywiad przeprowadzony 25.10.2013.

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 189

Zdaniem polskiego rządu zdolność odstraszania musi pozostać wiarygodnym elementem polityki Sojuszu. Jednym z elementów wiarygodności odstraszania jest użyteczność środków do niego przeznaczonych. Jednak nawet wśród polskich eks-pertów brakuje jednoznacznego zdania na temat wojskowego potencjału B61. Wysoki rangą przedstawiciel MON zasugerował w wywiadzie, iż z punktu widzenia strategii wojskowej stacjonowanie B61 ma jedynie drugorzędne znaczenie35. Według innego eksperta MON, „nikt dzisiaj nie będzie chciał jej użyć”36. W opinii ówczesnego mini-stra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego użycie taktycznej broni nuklearnej „nie odgrywa jakiejkolwiek roli w rozwiązaniu wyzwań dla bezpieczeństwa Europy […] Włączając kilka wyjątków, taktyczna broń nuklearna była zaprojektowana na przestarzałą już wojnę na dużą skalę na europejskim kontynencie […] W dzisiejszej i jutrzejszej Europie nadal będziemy stawiać czoła wyzwaniom bezpieczeństwa, ale nie ma w ich rozwiązaniu roli dla broni nuklearnej”37. Inny pracownik MSZ określił B61 mianem „ostatniego reliktu zimnej wojny” bez „większego znaczenia militarnego”38. Jeden z think tankowych ekspertów stwierdził, że w Polsce nie ma przekonania, by B61 „stanowiła zdolność, która bezpośrednio byłaby do zastosowania w jakichś scenariuszach kryzysowych. Sądzę, że takie stanowisko było obecne w państwach bałtyckich, ale niekoniecznie w Polsce. Byłbym bardzo zdziwiony, gdyby jakiekolwiek plany obejmowały liczenie na potencjał NATO-wski taktycznej broni jądrowej”39. Według niego kwestia posiadania przez Rosję potencjału militarnego w pobliżu pol-skiej granicy „budzi co prawda pewne zdenerwowanie, ale to tylko część szerszych rosyjskich zdolności wojskowych, w przypadku których taktyczna broń nuklearna nie jest w czasie konfliktu kluczowa”. Obronną rolę zakwestionował również ambasador Witold Sobków, który w trakcie konferencji przeglądowej NPT w 2010 r. stwierdził, iż taktyczna broń nuklearna to pozimnowojenny anachronizm, który „zamiast wzmac-niać bezpieczeństwo, je osłabia”40. Wprawdzie NATO co roku ćwiczy użycie B61 (ćwiczenia Steadfast Noon), ale wielopoziomowy i skomplikowany proces decyzyjny w sprawie jej zastosowania, niechęć części sojuszników do odstraszania nuklearnego i geograficzna lokalizacja amerykańskich arsenałów rzutują na brak wiarygodności B61 jako militarnego instrumentu. Mimo iż wielu polskich ekspertów podziela ten punkt widzenia, w mniejszości można znaleźć i głosy przeciwne. Przykładowo, zda-niem jednego specjalisty z MON rola wojskowa i polityczna B61 są silnie powiązane z „komunikowaniem strategicznym”, które podczas konfliktu stanowi mechanizm sygnalizowania intencji i zamiarów41. Sumując te wypowiedzi, można postawić tezę,

35 Wywiad przeprowadzony 19.12.2013. 36 Wywiad przeprowadzony 25.10.2013. 37 C. Bildt, R. Sikorski, Next, the tactical nukes, „The New York Times” z 2.02.2010, http://www.nytimes.com/2010/02/02/opinion/02iht-edbildt.html (data dostępu: 20.10.2015) (tłum. własne). 38 Wywiad przeprowadzony 17.10.2013. 39 Wywiad przeprowadzony 21.10.2013. 40 Statement by H.E. Witold Sobkow…, op.cit. (tłum. własne). 41 Wywiad przeprowadzony 17.10.2013.

Katarzyna Kubiak190

że B61, co prawda, retorycznie figuruje jako instrument odstraszania, lecz ze względu na brak militarnego potencjału użycia w przypadku ataku de facto roli tej nie jest w stanie odegrać. Ponadto przypisywanie B61 fundamentalnej roli w odstraszaniu kłóci się z deklaracją NATO, iż podstawową gwarancję bezpieczeństwa sojuszników tworzą strategiczne zdolności nuklearne Stanów Zjednoczonych.

O wiarygodności sojuszniczego odstraszania decydują zdolność i wola partnerów do wypełnienia w imieniu sojusznika obietnicy obrony. Państwa, które łączy Sojusz, nieustannie poszukują gwarancji (reassurance), że w razie potrzeby otrzymają od partnera odpowiednią pomoc. Istnieje wiele środków służących wyrażeniu tej gotowo-ści, m.in. przez oficjalne ustne i pisemne orzeczenia, obecność wojsk i infrastruktury sojuszniczej, wspólne planowanie wojskowe, aktualizowanie planów ewentualnościo-wych, sojusznicze ćwiczenia wojskowe czy współudział w misji wojskowej. Według realistów materialny przejaw gotowości jest najbardziej wiarygodny, ponieważ, jak to ujął Kenneth Waltz, „odstraszanie zależy od tego, co sojusznik może zrobić, a nie co chce zrobić”42. Jednak okazało się, że Sojusz nie spełnia początkowych oczekiwań rządu polskiego. Pierwsze rozczarowanie wiąże się z brakiem jednoznacznej inter-pretacji zagrożeń, definiowanie odmiennych priorytetów bezpieczeństwa, rozbież-ność w podejściu do Rosji oraz w interpretacji znaczenia i roli artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego, czy brak automatyzacji w uruchomianiu sojuszniczych konsultacji po powołaniu się na artykuł 4 tego traktatu43. Drugie łączyło się z wspomnianą już nierównomierną alokacją zdolności wojskowych nieprzyjastających do pozimnowojen-nej rzeczywistości. Dodatkowe gwarancje bezpieczeństwa Sojuszu na terenie nowych państw członkowskich były realizowane opieszale lub wcale, narastała więc obawa o ich realną wartość. Jednocześnie ze względu na ogłoszony w 2011 r. „zwrot” ku Azji44 amerykańska obecność w Europie stanęła pod znakiem zapytania. Jako że w obrębie NATO Polska najbardziej liczy na pomoc ze strony Stanów Zjednoczonych45, okre-ślając je jako gwaranta polskiego bezpieczeństwa, polski rząd preferował utrzymanie sprawdzonych i istniejących elementów współpracy, w tym odstraszania nuklearnego opartego na obecności B61 oraz amerykańskich samolotów w Europie. Wysokiej rangi były polski dyplomata ocenił, iż fizyczna obecność „jest warunkiem wiarygod-ności do momentu, do kiedy w końcu nie będziemy mieli jasności co do kierunku

42 K.N. Waltz, Nuclear myths and political realities, „The American Political Science Review” 1990, t. 84, nr 3, s. 731–745. 43 A. Z. Kamiński., H. Szlajfer, Kierunek atlantycki w polskiej polityce zagranicznej a projekt wspólnej europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, w: A. Orzelska (red.), Stosunki transatlantyckie z perspektywy polskiej polityki zagranicznej, Instytut Studiów Politycznych PAN−Collegium Civitas, Warszawa 2009, s. 31−55. 44 H. Clinton, America’s Pacific Century, „Foreign Policy” z 11.10.2011, www.tradereform.org/wp-con-tent/uploads/2011/12/Foreign-Policy-Americas-Pacific-Century-by-Sec-Hillary-Clinton- November-2011.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 45 R. Zięba, The search for an international role for Poland: conceptualizing the role of a “middle-rank-ing” state, w: S. Bieleń (red.), Poland’s Foreign Policy in the 21st Century, Difin, Warszawa 2011, s. 57−75.

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 191

ewolucji Federacji Rosyjskiej. Dopóki Rosja nie zmieni swojego stosunku do Paktu Północnoatlantyckiego, dopóki Rosja nie zmieni swojej polityki w stosunku do państw Europy Środkowej, traktowanej ciągle jako sfera jakiś interesów specjalnych Rosji, to dopóty my uważamy, że lepiej niech ta broń sobie będzie. To nie jest element antyro-syjski, to jest element polisy ubezpieczeniowej na wszelki wypadek”46. Jednak i w tej sprawie nie wszyscy eksperci są zgodni. Specjalista MON zapytany o to, czy fizyczna obecność B61 w Europie jest warunkiem koniecznym wiarygodności gwarancji bez-pieczeństwa, odpowiedział krótko: „Pewnie nie”47. Ekspert wywodzący się ze świata nauki stwierdził, iż „broń taktyczna jest po prostu nieistotna zarówno z perspektywy wiarygodności Sojuszu, jak i pewności wiarygodności zobowiązań sojuszniczych dla Polski jako takiej”. Według niego twarde upieranie się przy obecności broni taktycznej w Europie jako dowodu wiarygodności odstraszania, zwłaszcza nuklearnego, może być niewłaściwym spożytkowaniem kwot i kapitału politycznego sojuszników, ponieważ „dostaniemy zabawkę, która do niczego nie służy − nie zostanie nigdy zastosowana, a kosztuje”48.

B61 z perspektywy liberalizmu utylitarnego

Liberalizm odrzuca założenie o jednolitości państwa i determinizmie systemu mię-dzynarodowego. Główną składową polityki zagranicznej państw jest nie dystrybucja siły, lecz interes państwa będący wypadkową interesu różnych aktorów społecznych, którzy biorą udział w jego definiowaniu. W konsekwencji przetrwanie jest co naj-wyżej jednym z wielu celów państwa, które porzuca rolę monopolisty w stosunkach międzynarodowych. Z perspektywy liberalnej odstraszanie nuklearne oparte na B61 nie stanowi instrumentu wojskowego per se, ale jest pretekstem do realizacji innych interesów. O tym, że partykularne interesy są elementem gry, świadczy fakt, iż przez ponad dekadę członkostwa w NATO Polska nie zwracała uwagi na problem większych arsenałów rosyjskiej taktycznej broni nuklearnej. Nie protestowała, gdy Amerykanie usuwali bomby nuklearne z Grecji (2001), Niemiec (2005−2006) i Wielkiej Brytanii (2004−2006). Nie zwracano się również do USA z prośbą o wyjaśnienie, jak Stany Zjednoczone planują użyć swojej broni nuklearnej w Europie do obrony sojuszników.

Analizując B61 z perspektywy liberalizmu utylitarnego, należy najpierw okre-ślić narodowy kontekst debaty, a w szczególności wyodrębnić grupy interesu i ich partykularne interesy49. Ani członkostwo w NATO, ani jego polityka odstraszania

46 Wywiad przeprowadzony 25.10.2013. 47 Wywiad przeprowadzony 25.10.2013. 48 Wywiad przeprowadzony 27.09.2013. 49 V. Rittberger (red.), German Foreign Policy since Unification. Theories and Case Studies, Manchester University Press, Manchester−New York 2001; V. Rittberger, Approaches to the Study of Foreign Policy Derived from International Relations Theories, „Tübinger Arbeitspapiere zur Internationalen Politik und Friedensforschung” 2004, nr 46, https://publikationen.uni-tuebingen.de/xmlui/bitstream/handle/10900/47326/pdf/tap46.pdf?sequence=1&isAllowed=y (data dostępu: 20.10.2015).

Katarzyna Kubiak192

nuklearnego nie budzą w Polsce kontrowersji, co daje rządowi swobodę działania. Z czego to wynika? Według wysokiej rangi byłego urzędnika MSZ „od czasów zmiany po 1989 r. w Polsce specjalnie nie zajmowano się bardziej niepolitycznymi aspektami odstraszania nuklearnego. Nie zajmowano się jej szczegółami”50. Rzeczywiście, liczba osób interesujących się tym zagadnieniem jest niewielka, głównie skupiona wokół MSZ, MON, przedstawicielstwa przy NATO w Brukseli, w niewielkim zakresie BBN oraz kilku ekspertów z think tanków, świata nauki i dziennikarzy zajmujących się tematem od czasu do czasu. Rząd RP był jednym z najbardziej aktywnych członków rozmów nad nuklearnym odstraszaniem NATO, do czego na pewno przyczyniło się osobiste zaangażowanie ministra Radosława Sikorskiego. Polscy parlamentarzyści w debacie de facto nie uczestniczyli. Sejmowa Komisja Spraw Zagranicznych oraz Komisja Obrony Narodowej były informowane kilkakrotnie o postępach prac w NATO między 2008 a 2012 r., ale amerykańska broń nuklearna w Europie odgrywała w nich co najwyżej rolę peryferyjną51. Warto przy tym dodać, iż żaden parlamentarzysta nie należy do międzynarodowego Zgromadzenia Parlamentarzystów dla Nieproliferacji i Rozbrojenia Nuklearnego ani nie złożył podpisu pod listami do władz amerykańskich o usunięcie B61 z Europy52. Prezydent Lech Kaczyński opowiadał się przeciw wy-cofaniu B61 z Europy53. Prezydent Bronisław Komorowski, który popierał działania MSZ w tej sprawie, oficjalnie podjął temat w Białym Domu, gdy 8 grudnia 2010 r. przekonywał Baracka Obamę, iż polska pozycja jest następstwem tysięcy lat braku zaufania do Rosji i dlatego rząd w Warszawie naciska na jego odbudowę na gruncie zasady weryfikacji54.

Nie ma przy tym w Polsce publicznego dialogu o polityce nuklearnej − wyjątkiem jest energetyka jądrowa. Społeczna świadomość problematyki jest niewielka. Badania 50 Wywiad przeprowadzony 18.10.2013. 51 Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych (nr 195), Nr 3785/VI, Biuro Komisji Sejmowych; 27.05.2010 http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/wgskrnr6/SZA-165; Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych (nr 109) Komisji Obrony Narodowej (nr 188), Nr 4325/VI; Biuro Komisji Sejmowych, 27.10.2010, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/wgskrnr6/SZA-188; Komisji Spraw Zagranicznych Wspólne z Komisją Obrony Narodowej posiedzenie wyjazdowe, posiedzenie zamknięte, 16.12.2010, http://orka.sejm.gov.pl/SQL.nsf/porzadek6?OpenAgent&30385&SZA; Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych (nr 127) Komisji Spraw Zagranicznych (nr 207), Nr 4733/VI, Biuro Komisji Sejmowych, 24.2.2011, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/76DCC1CEB291A22BC1257853004FE6EA/$file/0473306.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 52 Letter from Members of the European Parliament to US President Obama, Parliamentarians for Nuclear Non-Proliferation and Disarmament (PNND), 2013, http://archive.pnnd.org/archives/MEP_Obama.html; Enacting the Prague Vision. Joint letter from parliamentarians of NATO countries to US President Obama on the occasion of the 4th anniversary of his 2009 Prague speech, 2013, http://www.pnnd.org/sites/default/files/enacting-the-prague-vision.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 53 Minister Wypych w Radiu Zet o majowych uroczystościach w Moskwie, 26.03.2010, http://www.pre-zydent.pl/archiwum/archiwum-aktualnosci/rok-2010/art,170,391,minister-wypych-w-radiu-zet-o-majowych--uroczystosciach-w-moskwie.html (data dostępu: 20.10.2015). 54 President Obama Meets with Polish President Komorowski, The White House, 8.12.2010, http://www.whitehouse.gov/photos-and-video/video/2010/12/08/president-obama-meets-with-polish-president-ko-morowski (data dostępu: 20.10.2015).

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 193

CBOS z lipca 1997 i marca 1999 r., czyli zanim Polska przystąpiła do NATO, wskazują wprawdzie, iż odpowiednio 83% i 81% respondentów sprzeciwiałoby się stacjonowa-niu broni nuklearnej na terytorium Polski55, ale badań tych później nie powtórzono. Wyniki sondażu przeprowadzonego w 2012 r. na potrzeby Białej Księgi Bezpieczeństwa Narodowego wskazują, że w ocenie badanych prawdopodobieństwo ataku nuklearnego na Polskę jest bardzo niskie (1,67 na skali od 1 do 10)56. Choć według polskiego rządu Sojusz Północnoatlantycki to „najważniejszy gwarant bezpieczeństwa zewnętrznego Polski”57, jedynie 45% Polaków uważało NATO za istotny element bezpieczeństwa58. W tym samym czasie jedynie 38% badanych aprobowało politykę zagraniczną rządu59.

Media również bardzo wybiórczo relacjonowały debatę NATO i tylko kilku pasjonatów poświęciło swoją uwagę amerykańskiej broni nuklearnej60. Prezydenci Lech Wałęsa i Aleksander Kwaśniewski razem z ministrem Tadeuszem Mazowieckim dołączyli do międzynarodowego ruchu byłych mężów stanu wspierających ideę świata wolnego od broni nuklearnej. W 2010 r. opublikowali w „Gazecie Wyborczej” opinię nawołującą Rosję i Stany Zjednoczone do wzięcia odpowiedzialności za rozbrojenie nuklearne61. Jednak dotychczas jedynie ośmiu burmistrzów polskich miast podpisało się pod inicjatywą międzynarodowej organizacji Burmistrzów dla Pokoju. Jest to or-ganizacja zrzeszająca burmistrzów miast przeciwstawiających się wykorzystywaniu ludności cywilnej jako zakładnika polityki odstraszania nuklearnego i wspierających całkowity zakaz i rozbrojenie broni nuklearnej. Nie ma przy tym żadnych większych polskich ani zagranicznych organizacji pozarządowych aktywnych w Polsce, kierują-cych uwagę na kwestię broni nuklearnej. Mimo iż w 1995 r. mający polskie korzenie prof. Joseph Rotblat wraz z prof. Maciejem Nałęczem odebrali Pokojową Nagrodę Nobla w imieniu Komitetu Konferencji Pugwash ds. Nauki i Spraw Międzynarodowych, powstałego z inicjatywy tego pierwszego na rzecz akademickiego dialogu i wypra-cowania rozwiązań chroniących ludzkość przed użyciem broni masowego rażenia, inicjatywa ta liczy dziś w Polsce zaledwie kilkanaście osób. Choć w latach 1966−1996 polski Pugwash gościł aż dziesięć spotkań i konferencji dotyczących bezpieczeństwa europejskiego i rozbrojenia nuklearnego, to jednak od tego czasu podobna sytuacja się nie powtórzyła.

55 Polska w NATO, Raport z badań CBOS, BS/40/99, 03.1999, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1999/K_040_99.PDF (data dostępu: 20.10.2015). 56 Biała Księga…, op.cit., s. 73. 57 Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej, MON, Warszawa 2009, s. 6 pkt 22. 58 Transatlantic Trends, The German Marshall Fund of the United States, 2012, s. 33. 59 Transatlantic Trends, The German Marshall Fund of the United States, 2013, s.14. 60 W. Smoczyński, Czy Ameryka nas obroni? Wierny Sojusznik, „Polityka” z 10.02.2011; B. Węglarczyk, Potrzebujemy amerykańskich głowic nuklearnych w Europie, „Gazeta Wyborcza” z 23.07.2011; M. Ostrowski, Po szczycie NATO w Chicago, „Polityka” z 22.05.2012; M. Ostrowski, Obama do Rosji: redukujcie arsenały”, „Polityka” z 19.06.2013; Ł. Woźnicki, Świat boi się nuklearnej wojny, w Polsce tematu nie ma, „Gazeta Wyborcza” z 5.06.2014. 61 A. Kwaśniewski, L. Wałęsa, T. Mazowiecki, The Unthinkable Becomes Thinkable: Towards Elimination of Nuclear Weapons, MSZ, Warszawa 2009.

Katarzyna Kubiak194

Z zaprezentowanej analizy wynika, iż polska debata wokół B61 kształtuje się na poziomie elit w MSZ i MON, wolnych od społecznych grup nacisku w definiowaniu pozycji wobec odstraszania nuklearnego NATO. Dlatego też należy zwrócić uwagę na to, jakie interesy im przyświecają.

Po pierwsze, polska dyplomacja nie dysponuje oficjalnymi danymi na temat rosyjskich arsenałów taktycznej broni nuklearnej, stopnia realizacji Prezydenckich Inicjatyw Nuklearnych, czyli jednostronnych inicjatyw USA i Rosji, które mają na celu dobrowolną likwidację części substrategicznych zbrojeń jądrowych w obliczu końca zimnej wojny. Ma też ograniczone informacje o rosyjskich zdolnościach wojskowych w obwodzie królewieckim. Dlatego, z liberalnego punktu widzenia, B61 ma odgrywać rolę instrumentu nacisku na Rosję. Jej obecność w Europie ma popchnąć Moskwę do zaangażowania się we współpracę dotyczącą reżimu kontroli i rozbrojenia substrate-gicznej broni nuklearnej, które powinno opierać się na zasadzie wymiany informacji, stopniowego łagodzenia napięć, zwiększania przewidywalności i niwelowania wza-jemnej nieufności. Jest to również najczęściej podkreślany powód, dla którego polski rząd przeciwstawiał się jednostronnemu usunięciu B61 z Europy. Częstym synonimem B61 jest „element negocjacji” czy „argument przetargowy”. Rządzący uważają, że zasada wzajemności w polityce bezpieczeństwa to zasada podstawowa, a unilateralne ustępstwa stanowią rzadkość czy wyjątek. B61 umożliwia zatem obupólne działanie. Jest to stanowisko spójne z dotychczasową polityką rządu, który od momentu przyjęcia Polski do NATO zabiegał o zaangażowanie Rosji w rozwijanie środków przejrzystości i budowy zaufania w odniesieniu do substrategicznej broni nuklearnej. Polski rząd wspierał wiele spotkań eksperckich, których efektem było wypracowanie konkretnych i relatywnie łatwych do przyjęcia przez obie strony środków, takich jak wymiana in-formacji o wielkości i miejscu składowania arsenałów czy regularne konsultowanie polityki użycia broni jądrowej62. Niestety, zanim sojusznicy zdążyli zaprosić Rosję do dyskusji, ta jesienią 2013 r. poinformowała NATO, że nie jest nią zainteresowana63. Jak zauważa jeden z polskich ekspertów związany ze światem nauki, nie powinno to dziwić. „Argument wzajemności jest zużyty, bo Rosjanie po całej debacie, jaka odbyła się w NATO, dobrze wiedzą, że to nie jest już żaden argument i nie muszą na niego reagować”64. Zatem próba wykorzystania B61 jako instrumentu przetargowego w dyskusji z Rosją się nie sprawdziła.

62 J. Durkalec, A. Zagorski, Options for Transparency and Confidence- Building Measures Related to Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe:Cost-Benefit Matrix, PISM-IMEMO RAN Workshop Report, Warszawa, 2014, http://www.pism.pl/files/?id_plik=17781 (data dostępu: 20.10.2015); zob. też: P. Schulte, S. Hilde, K. Zysk, Ł. Kulesa, J. Durkalec, The Warsaw Workshop, Prospects for Information Sharing and Confidence Building on Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe, PISM, Warszawa 2013, http://www.pism.pl/files/?id_plik=13452 (data dostępu: 20.10.2015). 63 O. Meier, S. Lunn, Trapped: NATO, Russia, and the problem of tactical nuclear weapons, „Arms Control Today” 2014, www.armscontrol.org/act/2014_01-02/Trapped-NATO-Russia-and-the-Problem-of-Tactical-Nuclear-Weapons (data dostępu: 20.10.2015). 64 Wywiad przeprowadzony 27.09.2013.

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 195

Drugą rolą B61, która łączy się z myślą liberalną, jest utrzymanie dzięki jej obec-ności − ale też szerzej − dzięki doktrynie sojuszniczego odstraszania nuklearnego przy-wilejów oraz biurokratycznego wglądu i konsultacji w sprawie amerykańskiej polityki nuklearnej. W przypadku Polski chodzi o dwa aspekty. Po pierwsze, uczestnictwo w Grupie Planowania Nuklearnego NATO65. Zachodzi obawa (wyrażana w szczególno-ści przez niektórych pracowników MON66), że wraz z usunięciem amerykańskiej broni z Europy administracja USA zaprzestanie dotychczasowych konsultacji i regularnego informowania sojuszników o swojej doktrynie nuklearnej. Jednak i ten argument nie jest jednomyślnie podzielany przez pracowników MON. Mówiąc o spotkaniach Grupy Planowania Nuklearnego, aktualni i dawni pracownicy MON wysokiego szczebla używają określeń „Grupa Laokoona”67, „nieożywione spotkania”68, „wydmuszka jak jajko puste w środku”69, uznając, że przypominają one rozmowy, w których jest „więcej picia kawy, jedzenia steków, opowiadania o rodzinach, komu się co urodziło, aniżeli o broni nuklearnej”70. Przykładowo spotkanie Grupy Planowania Nuklearnego w październiku 2013 r. trwało niecałe 30 minut, a jak wspomina jeden z respondentów, głos przeważnie zabierają trzy najważniejsze państwa. Choć niemożliwa jest rzetelna ocena rzeczywistego wpływu Polski na decyzje dotyczące amerykańskiej broni nu-klearnej w Europie, to jednak utrzymanie konsultacji polityki nuklearnej Ameryki wobec partnerów NATO opiera się na wewnątrzsojuszniczych ustaleniach, a nie obecności B61 w Europie. Po drugie, chodzi również o tzw. misję SNOWCAT. Wraz z 15 innymi sojusznikami, na których terytorium nie znajduje się amerykańska broń nuklearna, polskie siły zbrojne stanowią element wsparcia planu operacji nuklearnej taktycznym atakiem konwencjonalnym lotnictwa (Support of Nuclear Operations with Conventional Air Tactics, SNOWCAT)71. Przypisana im rola ogranicza się zasadniczo do misji ratunkowej. Z reguły nie biorą one udziału w corocznych ćwiczeniach misji nuklearnej Steadfast Noon. Wydaje się jednak, iż misję SNOWCAT sojusznicy mogą wykonywać również poza misją nuklearną.

Większość ekspertów rządowych i pozarządowych uznaje za ryzyko także to, iż po wycofaniu broni nuklearnej obecnie rozmieszczonej w Europie niemal nie-prawdopodobny stanie się jej ewentualny „powrót” w przyszłości. Wprawdzie tuż po wycofaniu tego rodzaju broni infrastruktura gotowa na jej powtórne przyjęcie

65 Pisemna odpowiedź przygotowana we współpracy MSZ i MON na pytania przesłane przez badaczkę, otrzymana 19.12.2013. 66 Wywiad przeprowadzony 17.10.2013 oraz 25.10.2013. 67 Wywiad przeprowadzony 19.12.2013. 68 Wywiad przeprowadzony 19.12.2013. 69 Wywiad przeprowadzony 15.11.2013. 70 Wywiad przeprowadzony 15.11.2013. 71 K.-H. Kamp, NATO’s Nuclear Weapons in Europe: Beyond ‘Yes’ or ‘No’, NDC Research Paper No. 61, wrzesień 2010, s. 5; K.-H. Kamp, R.C.N. Remkes, Options for NATO Nuclear Sharing Arrangements, NTI, 2011, s. 7, http://www.nti.org/analysis/articles/options-nato-nuclear-sharing-arrangements/ (data dostępu: 20.10.2015).

Katarzyna Kubiak196

będzie nadal istnieć. Również z operacyjnego punktu widzenia B61 mogłyby za-pewne w ciągu kilku dni czy godzin zostać przetransportowane z powrotem do baz europejskich. Byłoby to jednak złożone zadanie w sensie politycznym, ponieważ stałoby w sprzeczności z postanowieniami „Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej,” którego Polska jest stroną. Operacyjnie jest to zatem możliwe, lecz poli-tycznie – niezwykle trudne.

Podsumowując niniejszą analizę, można uznać, że rola B61 jako instrumentu utrzymania sojuszniczych przywilejów nie jest zbyt przekonująca. Jednocześnie jej wycofanie z Europy byłoby najprawdopodobniej nieodwracalne.

B61 z perspektywy konstruktywizmu

Wprawdzie konstruktywizm nie odrzuca materialnej rzeczywistości, ale jej społecz-nie skonstruowaną interpretację uznaje za element o kluczowym znaczeniu. Fizyczna rzeczywistość jedynie odzwierciedla struktury ideacyjne (idee, normy, tożsamość itd.), lecz sama jest obiektywna wobec uczestników. W konsekwencji, zależnie od sposobu, w jaki aktorzy definiują otaczającą ich rzeczywistość materialną, takiemu modelowi bezpieczeństwa hołdują72. W tym artykule została wykorzystana konstruktywistyczna perspektywa socjalizacji norm międzynarodowych i dyskursu bezpieczeństwa.

Normy utożsamiają usankcjonowane zachowania intersubiektywnie akceptowane przez kolektyw aktorów. To, jak rząd internalizuje normy, interpretuje je oraz ich prze-strzega, częściowo wynika z historycznej socjalizacji i doświadczenia z ich przedmiotem. Jako członka Układu Warszawskiego, Polskę odgórnie oddelegowano do czynnego udziału w misji nuklearnej, piloci byli systematycznie szkoleni do jej wykonania, a na jej terytorium znajdowały się zarówno ładunki nuklearne, jak i środki ich przenosze-nia73. Ze względu na geopolityczne położenie w epicentrum potencjalnego rozegrania zimnej wojny rząd PRL starał się za wszelką cenę łagodzić napięcia między stronami. Najważniejszym zagadnieniem była przy tym polityka prorozbrojeniowa, a jej przeja-wami były m.in. plany Rapackiego, Gomułki oraz Jaruzelskiego, zawierające postulat stworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej. Po zakończeniu zimnej wojny, gdy Polska nie była jeszcze członkiem NATO, ale już pracowała na ten status, polskie władze zostały zaproszone do dyskusji nad kształtem i treścią nowej „Koncepcji strate-gicznej”, co umożliwiło Warszawie autodydaktyczną reinterpretację doktryny nuklearnej NATO. Jak wspomina prof. Marian Kowalewski, ówczesny dyrektor Departamentu Bezpieczeństwa Międzynarodowego MSZ, polski rząd nie widział wtedy potrzeby

72 A. Wendt, Anarchy is what states make of it: the social construction of power politics, „International Organization” 1992, t. 46, nr 2, s. 400. 73 P. Piotrowski, Organizacja i dyslokacja Armii Czerwonej/Radzieckiej na terytorium Polski w latach 1944-1993, w: K. Rokicki, S. Stępnia (red.) W objęciach wielkiego brata. Sowieci w Polsce 1944–1993, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, Warszawa 2009, s. 123–149.

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 197

przewartościowania sojuszniczej polityki nuklearnej74. Popierał obecność amerykańskiej broni jądrowej w Europie i nie apropobował zmian doktrynalnych, dostrzegał jednak po-tencjał związany ze środkami budowy zaufania i bezpieczeństwa. W tej kwestii Warszawa wspólnie z Berlinem odegrała bardzo ważną rolę w stworzeniu katalogu środków75, które legły u podstaw wielu seminariów oraz ćwiczeń zorganizowanych przez Radę NATO–Rosja w celu wymiany informacji na te mat doktryn nuklearnych Rosji, USA, Francji, Wielkiej Brytanii i NATO76. Co ciekawe, fakt odtajnienia dokumentów Układu Warszawskiego znajdujących się w archiwach MON i wskazujących, że w sytuacji konfliktu zbrojnego z państwami NATO Polska miała być jednym z głównych teatrów wojny i ponieść ciężkie straty, nie zainicjował poważniejszej debaty publicznej nad kwestią broni nuklearnej w ogóle czy jej stacjonowania w Europie. Brak historycznej ciągłości polskiej pozycji w kwestii broni nuklearnej wynika przede wszystkim z no-wej sytuacji geopolitycznej po rozpadzie ZSRR, zmiany sojuszniczej przynależności Polski, przewartościowania politycznych preferencji, systematycznego dystansowania się od komunistycznej przeszłości oraz znikomej edukacji na rzecz pokoju. Warto jed-nak zauważyć, iż od czasu wejścia do NATO Warszawa utrzymuje jednolitą pozycję, której fundamentem jest aprobata sojuszniczego odstraszania nuklearnego opartego na umieszczonych na terenie Europy amerykańskich bombach nuklearnych.

Wachlarz dostępnych decyzji jest określany nie tylko przez historyczne doświad-czenie, ale też interpretację norm77. Warto zatem przyjrzeć się polskiej pozycji w od-niesieniu do najważniejszych norm związanych z bronią nuklearną, takich jak opcja zero (w tym wypadku celem jest całkowita redukcja liczby głowic nuklearnych oraz środków ich przenoszenia, jak również zniszczenie infrastruktury nuklearnej)78, rozbro-jenie (ograniczenie użycia broni poprzez jej eliminację) czy nieproliferacja (starania,

74 M. Kowalewski, Zarządzanie administracją rządową w pracach nad nowelizacją Koncepcji Stra -tegicznej Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w latach 1997−1999, w: M. Kowalewski (red.), Polskie interesy w nowej koncepcji strategicznej Organizacji Traktatu Pólnocnoatlantyckiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 23. 75 Report on Options for Confidence and Security Building Measures (CSBMs), Verification, Non-Proliferation, Arms Control and Disarmament, Press Communique M-NAC-2(2000)121, NATO, 14.12.2000, s. 23−25, http://www.nato.int/docu/pr/2000/p00-121e/rep-csbm.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 76 K. Kubiak, NATO and Russia Experiences with Nuclear Transparency and Confidence-Building Measures, SWP Working Paper FG03-WP nr 02, 2014, http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/arbeitspapiere/wp_kubiak_April2014.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 77 R. Price, N. Tannenwald, Norms and deterrence: the nuclear and chemical weapons taboos, w: P.J. Katzenstein (red.), The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics, Columbia University Press, New York 1996, s. 148. 78 Postulat całkowitego rozbrojenia nuklearnego istnieje od czasu wyprodukowania bomby atomowej. Podczas zimnej wojny dominowała obawa przed nuklearną wojną totalną i jej konsekwencjami, po upadku żelaznej kurtyny na pierwszy plan wysunęły się inne zagrożenia, takie jak eskalacja do wymiaru wojny nuklearnej, terroryzm nuklearny, proliferacja broni jądrowej, przypadkowe lub wywołane błędem ludzkim użycie bomby atomowej. Najnowsza debata rozgorzała po opublikowaniu przez byłych amerykańskich mężów stanu tzw. op-edu w styczniu 2007 r. pt. A world free of nuclear weapons, „The Wall Street Journal” (zob. przyp. 2).

Katarzyna Kubiak198

które zmierzają do powstrzymania rozprzestrzeniania się broni jądrowej, środków ich przenoszenia oraz wiedzy i technologii służących ich produkcji). W Europie entuzja-stycznie przyjęto wizję prezydenta Obamy, który mówił o świecie wolnym od broni nuklearnej. Całkowite rozbrojenie nuklearne jest prawnym zobowiązaniem, pod którym Polska się podpisała i systematycznie potwierdza przywiązanie do niego. Jednakże w Europie Środkowo-Wschodniej, gdzie odstraszanie nuklearne ujmowane jest jako niepodważalny element zobowiązań wynikających z Traktatu Północnoatlantyckiego, przeważa przekonanie, że tak długo jak broń nuklearna będzie istnieć, „polityka demo-kratycznych państw Zachodu musi brać pod uwagę realia, a nie pobożne życzenia”79. Ekspert MSZ podsumował to stwierdzeniem: „Polska, co prawda, uważa całkowite rozbrojenie za cel NPT, ale nadrzędną wartością jest kwestia bezpieczeństwa”80. Stawia to Polskę − konsumenta odstraszania nuklearnego − w niezręcznej sytuacji, ponieważ zgodnie ze słowami ówczesnego ministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego „niekontrolowane istnienie taktycznej broni nuklearnej podważa wiarygodność naszego zobowiązania do świata wolnego od broni nuklearnej”81. Zdaniem Michała Polakowa, wicedyrektora Departamentu Polityki i Bezpieczeństwa MSZ, wizja świata wolnego od broni nuklearnej to „nie jest kwestia wiary. To jest kwestia zobowiązań, już rozpoczętych procesów, które etapami mogą doprowadzić do rozbrojenia. Podzielamy wizję ogłoszoną przez prezydenta Baracka Obamę, ale to jest proces, który potrwa”82. Równocześnie rząd polski przeciwstawia się „takiej interpretacji postulatów w zakresie rozbrojenia nuklearnego, które spowodowałyby w świetle obecnego środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego osłabienie zdolności odstraszania nuklearnego NATO”83. Uważa bowiem, iż rozbrojenie nuklearne nie może być realizowane w oderwaniu od szerokiego kontekstu strategicznego. Preferuje proces wielostronny, rozłożony na etapy, oparty na zasadzie wzajemności w ścisłych ramach układu NPT oraz na forum Konferencji Rozbrojeniowej, cedując odpowiedzialność za postępy na państwa posiadające broń nuklearną. Warto jednak zwrócić uwagę, iż Waszyngton konsultuje się z sojusznikami w sprawie stacjonowania broni nuklearnej w Europie i w tym zakresie Polska ma pewien wpływ na utrzymanie lub likwidację B61 w Europie.

79 A.D. Rotfeld, Myśli o Rosji… i nie tylko. Eseje i wywiady, Świat Książki, Warszawa 2012, s. 142; Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 109 i Komisji Obrony Narodowej, nr 188, Nr 4325/VI, Biuro Komisji Sejmowych, 27.10.2010, s. 5, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/wgskrnr6/SZA-188 (data dostępu: 20.10.2015); A. Sommerville, I. Kearns, M. Chalmers, Poland, NATO and Non-Strategic…, op.cit., s. 10. 80 Wywiad przeprowadzony 17.10.2013. 81 J.G. Støre, R. Sikorski, NATO, Russia and tactical nuclear arms, „The New York Times” z 14.05.2012; http://www.nytimes.com/2012/05/15/opinion/nato-russia-and-tactical-nuclear-arms.html (data dostępu: 20.10.2015). 82 Ł. Woźnicki, Świat boi się nuklearnej wojny, w Polsce tematu nie ma, „Gazeta Wyborcza” z 5.06.2014, http://wyborcza.pl/1,75477,16103854,Swiat_boi_sie_nuklearnej_wojny__w_Polsce_tematu_nie.html (data dostępu: 20.10.2015). 83 Pisemna odpowiedź przygotowana we współpracy MSZ i MON na pytania przesłane przez badaczkę, otrzymana 19.12.2013.

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 199

Interpretując traktat NPT, MSZ oficjalnie stara się balansować między nierozprze-strzenianiem broni jądrowej a rozbrojeniem. Więcej uwagi poświęca jednak niepro-liferacji, co wynika z faktu, iż na działania w tym zakresie ma bezpośredni wpływ. Ponadto, jako kraj doświadczony konsekwencjami katastrofy reaktora jądrowego w Czarnobylu oraz leżący na przemytniczym szlaku tranzytowym dla materiałów nuklearnych i radioaktywnych84, Polska jest zainteresowana wzmocnieniem reżimu nierozprzestrzeniania oraz kontroli wrażliwych technologii. Mimo technologicznego potencjału85 Polska oficjalnie nie aspiruje do własnego arsenału86. Istnieje, co prawda, niewielka i nieskoordynowana grupa publicznie wspierająca budowę polskiej bomby nuklearnej87, proponująca przejęcie od Niemiec misji nuklearnej88 lub wydzierżawienia bomby „od Zachodu”89. Nie jest ona jednak jakkolwiek powiązana z oficjalną pozy-cją rządu i nie stanowi elementu szerszego dyskursu. Nie ma zatem jakichkolwiek wskazówek pozwalających podejrzewać, iż dla Polski stacjonowanie B61 w Europie jest alternatywą dla własnego arsenału broni jądrowej.

Równocześnie w 1991 r. Polska ratyfikowała w całości Protokół Dodatkowy (I) do Konwencji genewskiej, dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Protokół zabrania „ataków bez rozróżnienia” przeciw ludności i obiektom cywilinym (art. 51 i 52), co implikuje zakaz użycia broni masowego rażenia przeciw miastom. Zabrania również wyrządzania rozległych, długotrwałych i poważnych szkód w środowisku naturalnym, które mogą zagrozić zdrowiu lub przetrwaniu ludności (art. 55), co de facto oznacza całkowitą delegalizację użycia broni nuklearnej. Czy jej użycie w imieniu NATO pośrednio pociąga Polskę do odpowiedzialności, pozostaje kwestią do rozstrzygnięcia. Istotne jest kolejne potwierdzenie, tym razem z pobu-dek normatywnych, iż z punktu widzenia Polski B61 nie ma znaczenia militarnego. 84 IAEA, Combating Illicit Trafficking in Nuclear and other Radioactive Material. Reference Manual, IAEA Nuclear Security Series No. 6, Interntional Atomic Agency, Vienna 2007, s. 44, http://www-pub.iaea.org/MTCD/publications/PDF/pub1309_web.pdf (data dostępu: 20.10.2015). 85 W. Lorenc, K. Zuchowicz, Gdzie jest miejsce Polski, „Rzeczpospolita” z 24.03.2010, http://www.rp.pl/artykul/451388_Gdzie_jest_miejsce_Polski_.html?p=2 (data dostępu: 20.10.2015). 86 M. Miłosz, Polska bomba atomowa? Czy możemy mieć własną broń jądrową? Sprawdzamy!, dzien -nik.pl z 6.12.2014, http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/477116,polska-bomba-atomowa--czy-mozemy-miec-bron-jadrowa.html (data dostępu: 20.10.2015); Prezydent: Nie mówiłem, że szefem MSZ ma być Schetyna. Chciałem Sikorskiego, TVN24 „Kropka nad i” z 7.10.2014, http://www.tvn24.pl/kropka-nad-i,3,m/prezydent-nie-mowilem-ze-szefem-msz-ma-byc-schetyna-chcialem-sikorskiego,475520.html (data dostępu: 20.10.2015). 87 JKM: Polska powinna mieć bombę atomową, RadioWnet.pl z 10.06.2013, http://www.radiownet.pl/publikacje/jkm-polska-powinna-miec-bombe-atomowa (data dostępu: 20.10.2015); WAŻNE! Rak − Szatkowski: Czy Polska będzie miała broń jądrową? Cz. 1/2, Gazeta Polska Vd, 21.08.2012, http://vod.gazetapolska.pl/2257-wazne-rak-szatkowski-czy-polska-bedzie-miala-bron-jadrowa-cz-12 (data dostępu: 20.10.2015); Grzegorz Braun − oficjalny spot wyborczy 2015, 26.04.2015; https://www.youtube.com/watch?v=mDg2mc6G6zE (data dostępu: 20.10.2015). 88 J. Bartosiak, Ameryka potrzebuje samodzielnej Polski, „Rzeczpospolita” z 8.05.2014, http://www.rp.pl/artykul/9157,1108225-Ameryka-potrzebuje-samodzielnej-Polski.html?p=3 (data dostępu: 20.10.2015). 89 Gość Radia ZET: Lech Wałęsa, RadioZet, 3.09.2014, http://www.radiozet.pl/Programy/Gosc-Radia-ZET/Blog/Gosc-Radia-ZET-Lech-Walesa5 (data dostępu: 20.10.2015).

Katarzyna Kubiak200

Zważywszy na to zobowiązanie, poleganie na odstraszaniu nuklearnym wydaje się tu cyniczne. Jakkolwiek opiera się ono na nadziei, że broń jądrowa nie zostanie użyta, to jednak nie stanowi gwarancji, że ktoś kiedyś nie posłuży się tym typem broni.

B61 jest również elementem szerszego dyskursu dotyczącego bezpieczeństwa, silnie akcentującego polskie członkostwo w NATO. Polska uznaje NATO za jeden z filarów stabilności na europejskim kontynencie oraz podstawę stosunków transatlantyckich90. Na jego wiarygodność składają się, obok zdolności militarnych, jednomyślność sojuszników. Dla Polski jego wartościami nadrzędnymi są solidarność i lojalność partnerów91. Bez nich jakiekolwiek zdolności ulokowane w Europie nie przekonają partnerów do przyjścia z pomocą w razie potrzeby. Warszawa kładzie zatem aktywnie nacisk na zwiększanie spoistości Sojuszu oraz harmonizowanie interesów państw członkowskich92. Ostrożne nastawienie wobec sojuszniczych przyrzeczeń wynika z ponadprzeciętnie wysokiej awersji do niepewności93, syndromu zdrady wykształ-conego na kanwie doświadczeń historycznych94, braku sojuszniczej jednomyślności w postrzeganiu zagrożeń, a także z odmiennenego podejścia do układania relacji z Rosją. Toteż debata dotycząca przyszłości sojuszniczego odstraszania nuklearnego stanowi dla Polski okazję, by zasygnalizować wagę, jaką dla naszego kraju mają spoistość oraz jednomyślność Sojuszu, oraz by pozostałym członkom NATO ułatwić zrozumienie obaw takich państw jak Polska.

Podsumowanie

U podstaw polskiej pozycji wobec B61 w Europie leży ewaluacja rzeczywistości ulokowana w realistycznym dyskursie, zorientowanym głównie na militarny potencjał Rosji oraz wiarygodność sojuszniczych gwarancji bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo interpretuje się w kategoriach hard security, takich jak posiadanie broni i sojuszy, pragmatyzm, kompetetywność system bezpieczeństwa, zasada coś-za-coś (wykluczenie ruchów jednostronnych) oraz myślenie ograniczone do interesów Europy Środkowej. Miękkie aspekty bezpieczeństwa ulokowane w dyskursie normatywnym (np. rozbroje-nie) są oceniane jako zbyt abstrakcyjne i marginalizowane w procesie podejmowania decyzji politycznych. Niepewność co do sojuszniczej solidarności rekompensowana jest dążeniem do wzmocnionej więzi z Ameryką. Wskutek amerykańskiego „zwrotu” ku Azji materialne odzwierciedlenie tej więzi mogłoby ulec osłabieniu, z tego też względu wartość „tradycyjnych” schematów tej więzi, takich jak stacjonująca w Europie B61,

90 Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej 2012−2016, s. 15, http://www.msz.gov.pl/resource/aa1c4aec-a52f-45a7-96e5-06658e73bb4e:JCR (data dostępu: 20.10.2015). 91 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, MSZ, Warszawa 2007, s. 14, http://www.msz.gov.pl/resource/7d18e04d-8f23-4128-84b9-4f426346a112 (data dostępu: 20.10.2015). 92 Ibidem, s. 11; Ł. Kulesa, Polish and Central European Priorities…, op.cit., s. 123. 93 Hofstede’s Model on National Culture, http://geert-hofstede.com/national-culture.html (data dostępu: 5.11.2015). 94 Biała Księga…, op.cit., s. 31.

Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO… 201

wzrosła. Wydaje się jednak, iż europejski komponent EPAA lepiej służyłby wzmacnianiu więzi transatlantyckiej, ponieważ rola samej Polski byłaby w tym projekcie większa.

Choć materialna rzeczywistość międzynarodowa potwierdza zasadność obaw polskiego rządu związanych z Rosją, to jednak utrzymywanie B61 jako elementu odstraszania należy zakwestionować. W realistycznej rzeczywistości pozostawienie B61 w Europie mogłoby być racjonalnym zachowaniem państwa, które maksymalizuje potencjał militarny. Niemniej z perspektywy maksymalizacji potencjału, który jest użyteczny i wiarygodny, B61 nie stanowi rozwiązania. Nie zwiększa bezpośrednio bezpieczeństwa Polski ani nie łagodzi obaw związanych z relacjami z Rosją. Nie równoważy też substrategicznego potencjału nuklearnego Rosji, który jest o wiele większy i zróżnicowany jakościowo. Zresztą jakakolwiek decyzja dotycząca rozbrojenia rosyjskiej taktycznej broni nuklearnej nie uwalnia Polski od sąsiada dysponującego potencjałem jądrowym − problem równoważenia siły pozostanie, chociaż zmieni wymiar.

Argument na rzecz B61 jako instrumencie negocjacyjnym mógłby być przeko-nywujący, gdyby rząd Polski (wraz z rządami innych państw członkowskich NATO) wiedział, co dokładnie rozumie pod terminem „wzajemność” w odniesieniu do sojusz-niczej redukcji arsenałów, oraz gdyby amerykańska broń nuklearna w Europie stanowiła realne zagrożenie dla Rosji. Udział w konsultacjach doktrynalnych czy utrzymanie jakiejś formy SNOWCAT zależą raczej od wewnątrzsojuszniczych uzgodnień, a w tym drugim przypadku od zapotrzebowania na zdolności wsparcia np. przy okazji misji ekspedycyjnych, niż od fizycznej obecności B61.

Ze względu na niską świadomość publiczną tematu rząd ma właściwie wolną rękę w definiowaniu polityki nuklearnej. Tymczasem społeczeństwo niekoniecznie podziela rządową ocenę sytuacji bezpieczeństwa oraz użycia poszczególnych instrumentów polityki. Można zatem rozważyć, czy nie istnieje ukryty konflikt interesu między rządem a społeczeństwem ze względu na niewielką dystrybucję informacji. Wynika ona z braku szerszego dyskursu na temat broni nuklearnej, jednostronnej interpreta-cji sytuacji bezpieczeństwa oraz propozycji odpowiedzi na zagrożenia przy użyciu hard power, pomijającej soft power, jak również z braku danych na temat społecznej postawy wobec broni nuklearnej oraz norm z nią związanych. Jednoznaczna ocena wymagałaby nowych badań statystycznych.

W kształtowaniu stanowiska dotyczącego broni nuklearnej polski rząd nie uznaje na chwilę obecną rozbrojenia nuklearnego za skuteczne narzędzie budowy bezpie-czeństwa. Usunięcie B61 praktycznie oznacza zakończenie nuklearnej obecności Amerykanów na Starym Kontynencie, lecz jest to nieodzowny krok, konieczny do spełnienia zobowiązań wynikających z NPT.

Tymczasem wojna hybrydowa na Ukrainie, złamanie Memorandum Budapesz-tańskiego przez Rosję, postępująca erozja kooperatywnych mechanizmów bezpieczeń-stwa w Europie, prowokacyjne manewry wojskowe Rosji (i NATO), a także agresywna retoryka wykorzystująca nuklearną symbolikę nie łagodzą napięć leżących u podstaw

Katarzyna Kubiak202

polskiej powściągliwości w kwestii zmian w polityce nuklearnej Sojuszu. Zwiększona wiarygodność sojuszniczej solidarności będąca konsekwencją postanowień szczytu w Walii z 2014 r. z pewnością ułatwi polskiemu rządowi pożegnać się w przyszłości z ideą B61 w Europie. Jednak z perspektywy aktualnych wydarzeń tego problemu nie uda się rozwiązać bez opracowania nowych reguł europejskiego systemu bezpieczeń-stwa. Z tego powodu poszczególne aspekty argumentacji polskiego rządu w sprawie B61 będą musiały znaleźć swoje miejsce w agendzie przyszłych negocjacji relacji na linii Zachód−Rosja, jak również wewnątrz Sojuszu.

Why Does Europe Need American Nuclear Weapons? Polish Position on NATO Nuclear Deterrence from the Perspective

of Selected Theories of International Relations

The NATO internal debate on its New Strategic Concept initiated a discussion on the role, necessity of deployment and possibilities to withdraw American nuclear weapons from Europe (B61). This widely perceived remnant of the Cold-War arms race is still stationed in five NATO states and in Russia. The Polish position on the B61 developed from a cautious status-quo defender, through a defender of a bilateral arms control regime between Russia and the United States, to a promoter of a multilateral step-by-step solution based upon the requirement of Russian reciprocity. However, as the then Minister of Foreign Affairs Radosław Sikorski found the B61 to be a ‘dangerous remnant of a dangerous past’, why was there no will to unilaterally withdraw the B61 from Europe? The article outlines the motivations behind the Polish preferences regarding the B61 in the years 2008–2013. The author applies a positivist analysis based upon three main paradigms of international relations – neorealism, utilitarian liberalism and constructivism and verifies official documents, expert literature and 21 semi-structured expert interviews with representatives of the Polish government, academia and experts as well as employees of NATO International Staff.

Keywords: B61, tactical nuclear weapons, sub-strategic nuclear weapons, NATO, NATO Strategic Concept, DDPR, nuclear deterrence, extended nuclear deterrence

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201511

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin

Katarzyna Stachurska-SzczesiakMaria Curie-Skłodowska University (UMCS)

Securitization of environmental problems in the Euro-Mediterranean area (Euromed) seems to be a crucial issue that impacts stabilization of this region in the 21st century. The European Union, as the main actor in this field, regularly declares and stresses that lack of natural environment protection and of preventive actions undertaken by the states of the Mediterranean Sea Basin’s southern flank will transform into an existential threat to the security of this common region. Such a declaration on being endangered formulated by the states of its northern flank, i.e. European part of the Mediterranean, is a kind of a speech act (securitization). Thus, this paper aims to analyze securitization of environmental threats in the Euromed. Firstly, it needs to explain and present the evolution of security itself and its widening scope (environmental dimension). In order to examine the securitization of environmental problems, an analysis of the specific functional and institutional structure of the Union for the Mediterranean (UfM) is required.

Keywords: securitization, environmental threats, Union for the Mediterranean.

Introduction

Securitization of environmental threats in the Euro-Mediterranean space (Euromed) seems to be a crucial issue that impacts stabilization of this region in the 21st century. The European Union, as the main actor in this area, regularly declares and stresses that lack of natural environment protection and of preventive actions by the states of the Mediterranean Basin’s southern flank may become an existential threat to the security of this common region. Such a declaration on being endangered formulated by the states of its northern flank, i.e. European part of the Mediterranean, is a kind of a speech act (securitization).

The term “securitization” was introduced in the domain of international relations by the Copenhagen School of International Security as its core concept. It refers to perception of security risks and constitutes a declaration of an actor in which a phenomenon, process or another agent’s actions are defined as an existential threat. The act of declaring the sense of insecurity is therefore an act of speech. Its intersubjective

Katarzyna Stachurska-Szczesiak – Ph.D., Maria Curie-Skłodowska University (UMCS), Faculty of Political Science.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak204

nature concerns the securitizing actors, perceived threats and the audience affected by this speech act.1

In the context of environmental problems in the Mediterranean, the initiative of the Union for the Mediterranean, UfM (Union pour la Méditerranée, UpM), could be perceived as such a speech act. The act of securitization of problems in the Mediterranean (including environmental risks) was put forward by the French President Nicolas Sarkozy in the 2008 draft on the UfM. The very act of securitization was performed by Britain’s foreign minister Margaret Beckett. On 24 October 2006 in her Berlin speech, Beckett stressed the fact that climate change is a threat to international security and used the term “climate security”,2 which stands for the maintenance of stable climatic conditions that create the environment of every social activity. It is not about the climate security itself but about possible implications of its change on the functioning of societies. Such climate security is a part of a broader concept of environmental security whose focal point is to preserve the already achieved level of civilization development marked by interdependencies between societies and the need for preventive actions. In case of the Mediterranean Sea, the primary objective is to establish structures that facilitate crisis management of the threats that stem from environmental changes.3 The Mediterranean Sea is facing a number of threats that can also be perceived and addressed from the global standpoint. These include: depletion of energy and water resources, progressive urbanization, deforestation, droughts caused by the greenhouse effect. To the latter two, one may easily add extensive logging, overgrazing, extensive agriculture, intensive cultivation resulting in land degradation as well as floods and locust attacks. These are therefore common dangers that should be dealt with through collective effort. The chances of solving them are materializing in the UfM.

By combining the abovementioned elements, the aim of this paper is to analyze the securitization process of environmental risks in the Euromed. To achieve this aim it is necessary to clarify and present the evolution of security as such and its widening scope that addresses the environmental dimension. In order to examine securitization of environmental problems, an analysis of the specific functional and institutional structure of the UfM is required.

1 M. Pietraś, Międzynarodowy reżim zmian klimatu, Toruń: Wydaw. Adam Marszałek, 2011, pp. 93−94. 2 R. Avilash, Beyond tradition: Securitization of climate change, http://www.sspconline.org/opinion/BeyondTradition-SecuritizationofChange_AvilashRoul_010507 (accessed: 27.10.1015); Securitisation and the Environment, http://www.uni-tuebingen.de/en/faculties/economics-and-social-sciences/subjects/ifp/lehrende/ipol/research-projects/climasec/project-details/securitisation-and-the-environment.html (accessed: 27.10.1015). 3 A. Kerdoun, “La dimension environnementale de la sécurité dans l’espace méditerranéen”, Les Cahiers de l’Orient 2008, No. 91, p. 70.

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 205

Widening the scope of security and its environmental dimension

The main reason of a change in thinking about security (its redefinition) stems from the late 1960s and the disturbing predictions of heavy degradation of Earth’s natural resources accompanied by population growth. In his world bestseller from 1968, The Population Bomb, Paul Ehrlich sketched a terrible and frightening vision of an Earth deprived of everything (“hunger will strike, hundreds of millions will die because of food scarcity”) as an outcome of a demographic explosion.4 In the academic field a debate on environmental threats5 was launched especially by G. Hardin’s article “The tragedy of the commons”, published in 1968 in Science. Hardin suggested that extensive exploitation and consumption of natural goods will inevitably lead to the depletion of the global commons such as freshwater, energy resources, non-contaminated farming soil and fresh air necessary to humankind’s functioning.6

Similarly, U Thant’s report and the Report of the Club of Rome were inspired by the vision by Thomas Malthus (1789) who pointed out the gap that would occur in food supply, caused by geometric population growth in relation to arithmetic increase of food production.7 He predicted that this process would lead to mass hunger and, by implication, to social unrest as well as political coups d’état. In his report “The problems of human environment” released in 1969, U Thant warned against the consequences of population growth, excessive urbanization and inadequate integration of technology and the requirements of natural environment.8 Secondly, in the Club of Rome report from 1972, attention was also drawn to the problem of depleting natural resources (non-renewables), degradation of habitat combined with intense population growth. Consequently, the Club drafted a prospect for the next 100 to 130 years, during which further possibilities for human development would be halted and living conditions for humans would deteriorate due to the catastrophic condition of the ecosystem.9 What is more, a number of NGO’s such as Greenpeace or Friend of the Earth were created in the meantime aiming at natural environment protection. They played a vital role in

4 P. Dauvergne, Globalizacja a środowisko naturalne, in: J. Ravenhill (ed.), Globalna ekonomia poli-tyczna, trans. A. Gąsior-Niemiec, M. Dera, Kraków: Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, p. 554. 5 On ecological risks, see: B. Molo, Rozwiązywanie problemów globalnych na przykładzie ochrony środowiska, in: E. Cziomer (ed.), Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku. Wybrane problemy, Kraków: Akademia Andrzeja Frycza Modrzewskiego, 2010, pp. 181−193. 6 G. Hardin, “The tragedy of the commons”, Science 1968, Vol. 162, No. 3859, pp. 1243−1248, https://www.sciencemag.org/content/162/3859/1243.full (accessed: 27.10.2015). 7 For more on the population theory by T. Malthus, see: P. Dauvergne, Globalizacja…, op. cit., p. 549; A. Bąkiewicz, U. Żuławska, Od teorii wzrostu do ekonomii rozwoju, in: A. Bąkiewicz, U. Żuławska (eds.), Rozwój w dobie globalizacji, Warszawa: PWE, 2010, pp. 67−68. 8 “Człowiek i Środowisko” Raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta z 26 maja 1969 r., “Biuletyn Polskiego Komitetu do spraw UNESCO” special issue, Warszawa 1969. 9 D.H. Meadows, D.L. Meadows (eds.), Granice wzrostu, trans. W. Rączkowska, S. Rączkowski, Warszawa: PWE, 1973, p. 11.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak206

promoting environmental matters and transforming them into security issues of utmost importance (process of their securitization).

In the realm of international relations security is a dynamic concept in an ongoing process of evolution.10 This process is characterized by its changing dynamics and intensity. Two major elements of security – i.e. the guarantee of survival of a given entity and the freedom of its development – are especially prone to constant changes driven by transformation of its surroundings and by internal changes as well. These alterations affect the nature, scale and sense of insecurity.11 Security remains a global quest and should take into account not only diplomacy and strategy, but also demography, politics, economics, environment, social and cultural variables etc. Security is therefore an atomic and undivided form that is dependent on both national and international factors.12

When analyzing securitization, it is worth to focus not on the objective criteria of change in scope of the very notion of security but on inter-subjective factors as well.13 The end of the Cold War was largely a psychological factor as it provided for a redefinition of the concept of security and its broadening agenda. Both superpowers and the rest of international system members stated a weakening importance of military force in the new post-Cold-War strategic viewpoint. The conflict erupted in the wake of the collapse of the bipolar world was primarily characterized and sustained by non-geopolitical logic, ignited by demographic, economic, or environmental features. Generally speaking, security could be seen through the prism of either the objective state of risks or entities’ perception of them – as Daniel Frei modelled two dimensions of objective and subjective security in his work from the 1970s. Consequently, as a category of analysis, securitization refers to the second, subjective sense of security.14

For researchers representing the Copenhagen School – Ole Weaver or Jaap de Wilde – the change in security discourse is embodied in the securitization process. Among many different securitizing actors who define problems affecting security agenda, one could easily find experts, scholars, NGO’s as well as organs of IGO’s. By publishing reports, articles or organizing global conferences they managed to convince (securitizing moves) a specific audience – predominantly policy makers and citizens – to address new security problems and treat them as a category of existential,

10 See: M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie, Lublin: Wydaw. UMCS, 2000, p. 6; M. Lasoń, Bezpieczeństwo w stosunkach międzynarodowych, in: E. Cziomer (ed.), Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku…, op. cit., p. 11. 11 B. Balcerowicz, Procesy międzynarodowe. Tendencje, megatrendy, in: R. Kuźniar et al. (eds.), Bezpieczeństwo międzynarodowe, Warszawa: Wydaw. Naukowe Scholar, 2012, pp. 59−78. 12 A. Kerdoun, “La dimension environnementale…”, op. cit., pp. 63−64. 13 K. Pronińska, Nowe problemy bezpieczeństwa międzynarodowego: bezpieczeństwo energetyczne i ekologiczne, in: E. Cziomer (ed.), Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku…, op. cit., p. 304. 14 See more: A. Ziętek, “Kategoria sekurytyzacji w bezpieczeństwie kulturowym”, Stosunki Mię -dzynarodowe – International Relations 2011, Vol. 44, No. 3−4, pp. 198−200.

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 207

imminent threat.15 Consequently, countries and NGO’s have started to undertake action aiming at prevention of new security threats, including environmental ones.

In the definition provided by O. Weaver, who initiated the constructivist paradigm of the Copenhagen School, security can be interpreted as an act of speech. A mere expression is an act in its nature. When constructing a security agenda, a state-govern-ment sets a given case in a particular area and defines the means to prevent or counteract it. Therefore Weaver’s definition focuses on the speech acts that determine whether a certain phenomenon or process is or is not a threat.16 He posits that “securitization” itself stands for labelling an object as a threat by a legitimate authority and accepting this fact by the majority of population and/or international society (audience).17 Secondly, there is a clear distinction between “securization” and “securitization”. The former means simply making a given object or area more secure, while the latter updates and expresses an alarming or insecure situation through security-oriented discourse. In other words, securization is an art of securing that needs to engage a complex of financial and human resources in order to ensure stability of a given socio-political area. In most cases securitization is followed by securization. In its rhetoric securitization heralds securization, or marshalling of extraordinary measures in a situation defined as exceptional and urgent.18

A. Wolfers, however, distinguishes security in its objective and subjective sense.19 While the former measures lack of threats for already established values, the latter rather means lack of fear that these values will be targeted.20 This definition was formulated in 1952 and it seems to give more analytic space than the previous ones. According to Wolfers, security is still an “ambiguous symbol” unless we respond to two crucial questions: (1) whose security? (referent object), and (2) security of which values and which threats therein? In order to answer the first question, it suffices to determine the reference object or securitizing actor (individual, state, region, international system etc). The second issue forces us to diagnose which security sectors are engaged (political, economic, environmental, social etc.), and especially which values are endangered by their internal dynamics?21 As a consequence, a change of thinking about security and security policy occurred in Western Europe. U. Beck added that in case of specific threats, a mere reaction in an extraordinary situation loses importance to rule of caution and preventive mode of action towards threats.22

15 K. Pronińska, Nowe problemy bezpieczeństwa…, op. cit., p. 305. 16 T. Balzacq, “Qu’est-ce que la sécurité nationale?”, Revue internationale et stratégique 2003/2004, No. 52, p. 39. 17 Ibidem. 18 It should be mentioned that acts of speech are imperfect due to their rhetorical and conceptual character. 19 See: A. Ziętek, Bezpieczeństwo kulturowe w Europie, Lublin: Wydaw. UMCS, 2013, pp. 62−69. 20 T. Balzacq, “Qu’est-ce que la sécurité nationale?”, op. cit., p. 40. 21 Ibidem. 22 See more: U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, trans. S. Cieśla, Warszawa: Scholar, 2002.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak208

Environmental changes, which are the corollary of degradation of habitat (i.e. sea level rise, deficit of fresh water or limited access to resources), may trigger future conflicts or even directly ignite the use of force (armed conflicts) in the next decades. The former means that they may act as an indirect factor conditioning conflict, creating a complex of its determinants.23 Moreover, W. Hauge and T. Ellingden put forward the thesis that society and the environment are correlated and those relations may lead to destabilization of social systems and consequently to violence.24 It appears that just such factors exist and became a sufficient condition25 of the Jasmine Revolution in Tunisia, which in turn launched a flurry of Arab revolutions.

These environmentally-driven conflicts most often erupt in developing states defined by their social, political and economic instability. According to K. Spillmann and G. Bachler, most conflicts after the Second World War have stemmed from various forms of environmental changes, were internal it their nature, and affected developing states.26 Accordingly, the environmental dimension of those conflicts was linked to dilemmas of development.

As already known, globalization has launched a set of ecological processes that could impact social systems in a constructive and/or deconstructive way. Advocates of a globalizing world have a completely different vision of the current and future state of the global natural environment than its critics. Interestingly, some data supporting the thesis of globalization as a habitat-friendly force seem convincing. However, there are even more convincing statistics showing globalization’s bad and destructive impact on the environment.27 It turned out that globalization opened inter alia a chapter of multipolar world with a catalogue of multidimensional problems for international society. This world faces a crisis, which is clear if one looks at the debacles of international stabilization efforts in many destinations (including states of the southern flank of the Mediterranean Sea). Therefore, as a consequence, the situation of chronic insecurity and violence has replaced relative stability of the Cold War. Despite this an idea of restoring security and international peace by building partnerships and systems of collective security is on the rise.28

23 See: W. Hauge and T. Ellingsen, “Beyond environmental scarcity: Causal pathways to conflict”, Journal of Peace Research 1998, Vol. 35, No. 3, pp. 299−317; A. Giddens, Klimatyczna katastrofa, trans. M. Głowacka-Grajper, Warszawa: Prószyński Media, 2010, p. 31, 178; H. Welzer, Wojny klimatyczne. Za co będziemy zabijać w XXI wieku, trans. M. Sutowski, Warszawa: Wydaw. Krytyki Politycznej, 2010, pp. 95−100. 24 W. Hauge and T. Ellingsen, “Beyond environmental scarcity…”, op. cit,. 25 On the sufficient condition in international relations research methodology, see: F. Devine, Metody jakościowe, in: D. Marsh, G. Stoker (eds.), Teorie i metody w naukach politycznych, Kraków: Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, pp. 251−269. 26 For more, see: “Ecological conflict in the Third Word and peaceful ways of resolving them”; cited from: T. Bernauer, T. Böhmelt, V. Koubi, “Environmental changes and violent conflict”, Environmental Research Letters 2012, No. 7, p. 2. 27 P. Dauvergne, Globalizacja…, op. cit., p. 553. 28 Ibidem.

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 209

Environmental security threats in the Mediterranean Sea Basin

The very distinct feature of environmental threats in Europe are processes of their institutionalization.29 These processes are under way also in the Mediterranean Sea Basin and are determined by its characteristics, including especially depletion of non-renewable resources.30 It soon turned out that the state of natural environment had immense significance not only for European security but also for the entire international society (especially when a bordering country is an industrial polluter). Ignoring existing ecological threats may cause tension and social conflicts of international scope. The Mediterranean Sea area is characterized by population growth on its southern and eastern rim, whereas the population of the northern coastal states has already achieved its peak and is aging. Over the last 30 years, the population of the southern Mediterranean flank doubled and reached 124 million in 2000, and it is predicted to rise by 96 million in the next 25 years. Conversely, the coastal states of the northern flank amounted to 193 million in 2000 and will rise only slightly (by 4 million inhabitants) to 2025.31

Obviously this overall population growth is not neutral for food demand as the Mediterranean Basin will be inhabited by 530 million people by 2020.32 As a result of demographic rise and economic opportunities, there also occurred a significant rise in flows (sea and air transport etc.) between 1970 and 2000. The Mediterranean Sea is among the world’s busiest waterways, accounting for 15% of global shipping activity.33 Nevertheless, the Mediterranean shipping is limitedly controlled – even in case of transport of hazardous materials. Sea transport often causes irrevocable environmental damages. It is also responsible for ozone pollution as well as detrimental noise pollution that affect 51% of the Israeli population, 45% of Malta, and one-third of Italy. A vast amount of harmful gases emitted are the result of burning oil and its derived fuel.34 About one-third of carbon dioxide and seventy percent of nitric oxide emissions concentrate in big agglomerations on the northern coast of the Mediterranean. Additionally, covering the shoreline with concrete and building roads too close to the coast must destabilize the natural equilibrium in habitat.35

Along with the potent increase of flows in the Mediterranean Sea, some 266 ecological accidents with oil leakage were registered between 1977 and 2010 (catastro phe of Prestige and Erika) with costs potentially higher than those on the

29 M. Pietraś, Bezpieczeństwo…, op. cit., p. 91. 30 K. Stachurska-Szczesiak, Program MEDA w polityce pomocy Unii Europejskiej państwom Maghrebu, Toruń: Wydaw. Adam Marszałek, 2007, p. 43. 31 G. Benoit, “Environnement et développement en Méditerranée”, Futuribles 2006, No. 321, p. 18. 32 S. Abis, P. Blanc, “Le retour de la question agricole”, Confluences Méditerranée 2008, No. 67, p. 151. 33 G. Benoit, Environnement…, op. cit., p. 30. 34 I.e. ingredients of exhaust, mainly of diesel engine; particulates consist of soot and unburned hydro-carbons, and are believed to be detrimental to health. 35 G. Benoit, Environnement…, op. cit., p. 30.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak210

Atlantic.36 The overall situation is even more complex due to intense urbanization, also along the coastline, which leads to change of consumption patterns. It is especially the case on the southern and eastern coast of the Basin. According to estimations in 2025, 75% of the population of these states will live in cities.37 It is of course connected with the problem of waste management that both flanks of the Basin have in common. Suffice it to say that 80% of waste is not managed by the states of the southern and eastern coast, which amounts to 282 kilograms per capita per year (compared to 566 kilograms per capita waste on the northern coast, which is estimated to rise to 600 kilograms in 2025). This volume will triple in the south and double in the north of the Mediterranean Basin.38

Shaken by disadvantageous climate conditions, the Euromed states experience reducing the ration of water per capita despite huge donations for waterworks. Globally the Mediterranean Basin has a half of its population with insufficient access to fresh water (fewer than one thousand cubic meters/per person/per year), and almost 30 million are completely deprived of access to fresh water. The Mediterranean See Basin is also one of the regions where climate changes are at their most acute. According to the report of Intergovernmental Panel for Climate Change (GIEC), in this area, the consequences of global warming of the last 20–30 years are worrying. It causes more and more heats and droughts. Precipitation will rise on the northern coast of the Basin (on average by 20% in 2100), and simultaneously drop on its southern flank (by 20% in the same year). It also rains more often in winter and hardly ever in summer, when demand for water is the highest.39 Growing average temperature will also lead to increased evaporation and at the same time reduce water absorption capacity in snow and ice at high altitudes. Generally, average access to water in the Mediterranean Sea Basin could fall by 30% in 2100, which furthermore hardens the fragility of this region.40 Climate changes will definitely affect the sectors of urban planning and tourism.41 They also determine internal inequality patterns in individual states as well as in the entire region, especially its southern coast. To those threats one could add the problem of famine, endemic diseases, epidemics, and depletion of resources. All of them make violence more likely and lack of regional stability more probable.42

36 See: M. Albakjaji, La pollution de la mer Méditerranée par les hydrocarbures liée au traffic mari-time, Univeristé Paris-Est 2010 (PhD thesis), https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-00598492/document, p. 67 (accessed: 26.10.2015). 37 G. Benoit, Environnement…, op. cit., p. 32. 38 Ibidem. 39 P. Beckouche, Z. Luçon, A. Taithe, L’eau en Méditerranée: fonder une stratégie commune. Services de l’eau, climat et sécurité, Paris: Éditions Hartmann, 2010, p. 12. 40 Ibidem, p. 13. 41 By 2025 the number of tourists in the Mediterranean Basin will rise by an additional 140 million per year. 42 E. Dupuy, “Reconstruire une Méditerranée plurielle”, Études Géopolitiques 2008-II, No. 9, pp. 35−36.

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 211

In the face of these data and predictions, one could wonder whether the environment and water are capable of causing tensions and conflicts in the Mediterranean? To answer the question, since the end of 1980s, two research centres in Zurich and Toronto tryed to point out the dependences between natural environment and security. However, the experts distanced themselves from their final report (they criticized it as too general and not useful enough). A prospect of wars for water was especially ambiguous if it was considered as a simple relation between conflict and water, without other variables. On the other hand, there are approaches that bond the ecological factor with important social, political, economic and cultural contexts – when the protection of environment is inseparably connected with food challenges or access to water and energy. In this context F. Galant indicates a particular role of forerunners like France, the US and Great Britain, willing to make the Mediterranean Sea Basin a space of strategic development.43 Thus, natural environment and security are inseparable, and the links are even too apparent in some world regions, especially in the Mediterranean Sea Basin.

Securitization of the Euro-Mediterranean Area

The concept of security in the Mediterranean area – in its preventive and corrective sense – is a broad and precise construct.44 It is broad because it embraces a plethora of factors and tends to widen the very understanding of Earth security and security related to atmospheric phenomena. An emphasis should be placed on these factors of insecurity in the realm of natural environment which should trigger cooperation and partnership between actors and especially states from the region. With this in mind, the project of the UfM anticipated the future and impressed upon societies of coastal states of the Basin the need to “engage in historic process which would lead to unity of the area because… [they] create a commonwealth of destiny in which all are equal”.45 This concept of security is also precise because it refers to both the security of people and of goods. As a result, it is about establishing real cooperative patterns and a unique partnership in order to facilitate “taking a destiny” for the Mediterranean and the responsibility of partnership and cooperation on the basis of solidarity to protect the natural environment. This responsibility of everybody towards the habitat is a common value of humankind, as atmosphere, oceans, wildlife has been shared among all the people and nobody could claim to abuse them. Today consciousness of ecological security, given its threats and challenges, refers to the entire international society and even to those states not directly imperilled, yet aware of this common challenge.46

43 It is proved by privileged relations of the US with Turkey, Israel, Algeria, Morocco, or Ethiopia; however, Gibraltar’s localization indicates strong involvement of Great Britain in the project of the UfM. 44 For more on preventive action by France, NATO, and the EU, see: J.-F. Coustilliere, “Questions de sécurité en Méditerranée”, Confluences Méditerranée 2008, No. 67, pp. 117−125. 45 A. Kerdoun, “La dimension environnementale…”, op. cit., p. 66. 46 Ibidem, p. 67.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak212

As globalization intensifies, threats and challenges to natural environment, commitments must also be kept at the international level.47

In the face of these threats, the Rio Summit of 1992 attempted to securitize the natural environment considering its degradation in many regions of the world. Ecological threats may have disastrous effects on Earth climate and on security and people’s life. Therefore, it could be said that the nature of global security of people constitutes an immanent part of factors consisting of political, economic, socio-cultural security where the environment protection matters a lot. The degradation of habitat in the Mediterranean Sea Basin, and especially in case of the states of its southern flank, is so disastrous that only an effective strategy of poverty reduction could preserve the ecosystem48. Poverty is also presented as the main cause of unsustainable development. It is said that poverty of the South comes from the position of developing states in the global structure. The best way to progress – as it is assumed – is to incite economic growth, not to slow it up. Hovewer, this cannot lead to uncontrolled growth like in the 1960s and 1970s, but rather to self-sustaing growth.49

In an analysis of the environmental security concept, it can be easily noticed that international cooperation constitutes the requisite for its realization. Such cooperation, in turn, reflects the internal dynamics of states, above all their strategies of development.50 A particular interest has been given to the idea of sustainable development (sometimes known as durable development).51 The core of this idea relates to meeting the needs of the present without compromising the ability of future generations to do the same.52 It therefore creates the premises of environmental modernization of societies, common standards, norms, institutions, and other new forms of international cooperation.53

47 Globalization has caused the economic crisis because it maximizes economic growth which provo-kes states to exploit their natural resources excessively as well as inflate production within development. As a matter of fact, such growth, based on production patterns and unbalanced consumption, has negative impact on habitat and leads to such phenomena as: deforestation, soil erosion, impoverishment of farming, water and air pollution or stockpiling of industrial waste along the shoreline. 48 During the Stockholm conference in 1972 the term “pollution of poverty” was coined to express belief that poverty is the biggest threat to global environment. 49 P. Dauvergne, Globalizacja…, op. cit., p. 557. 50 The old belief that environment protection is incongruous with the idea of development or (worse of all) is an obstacle to it, is out-of-date and downright antiquated. Indeed, the former is a crucial element of prosperity. 51 B. Hours, Le développement durable, instrument d’integration globale, in: J.-Y. Martin (ed.), Développement durable? Doctrines, pratiques, évaluations, Paris : IRD Éditions 2002, p. 344; On sustainable development, see: D. Kiełczewski (ed.), Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju, Białystok: Wydaw. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, 2009, pp. 7−310; D. Kiełczewski, Konsumpcja a per-spektywy zrównoważonego rozwoju, Białystok : Wydaw. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, 2008, pp. 7−278; J.-P. Maréchal and B. Quenault (eds.), Le développement durable. Une perspective pour le XXIͤ siècle, Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2005, p. 13−422; Développement durable. Les grandes questions, Paris: OECD, 2001, pp. 3−536. 52 Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju, Warszawa 1991, p. 41. 53 M. Pietraś, Bezpieczeństwo…, op. cit., p. 8.

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 213

The Mediterranean Basin is a region where the idea of sustainable development is crucial because of at least three main reasons. Firstly, it is an eco-region,54 outstandingly rich in natural resources yet fragile at the same time. This fragility of development is defined by its high dependence on natural environment that is after all seriously afflicted. Secondly, this Basin is one of the main areas of contacts, splits and interdependencies along the North–South line. Finally, it constitutes a unity of states and areas whose stability and prosperity depend upon their ability to implement policies and their ways of development and cooperation integrating ecological, social and economic dimensions of such development.55

Hence, the Mediterranean strategy for sustainable development indeed puts em -phasis on a few key fields like water resources management, energy, transport, tourism, urbanization, marine and coastal environment. The strategy was elaborated in 2001 by 21 Mediterranean countries and the European Community. It aims at adjusting regional conditions to international commitments such as the Millennium Development Goals (MDG’s)56 in order to implement domestic strategies and launch dynamic partnerships between states at different stages of development.57 All territories engaged in armed conflicts for natural resources dramatically illustrate the impact of environment protection on all the Mediterranean polities. Unsurprisingly, the issue of securization of development in the Euromed makes up a real challenge and a vehicle of security agenda in the UfM. Such securitization leads to group recognition of a whole spectre of chronic threats that affects all Mediterranean states, without any exception.

Nowadays, a geopolitical picture of the Mediterranean Sea Basin seems difficult to characterize. As D. Cambarau puts it, in this “Mediterranean bazaar”,58 a political and economic blockade of the Mediterranean world contrasts with changes occurring throughout the world where everything speeds up and falls into place in a new mode. As a result, substantial alterations have been visible for several years now also in the heart of Mediterranean societies.

Those transformations are corollary of the Arab Spring59 with regard to political, economic, social and security sphere of social behaviour. Pursuing the analysis of S. Parzymies concerning the evolution of the Arab Spring, a question arises whether

54 It is famous for its sea, climate, cultural heritage and beautiful landscapes; this eco-region is also the main hot spot of world’s biodiversity: 10% of species of plants live on its 1.6% of land, and 7% of wildlife on less that 0.8% of ocean area. Many of them are endemic and specific for this area. 55 G. Benoit, Environnement…, op. cit., p. 12. 56 See: Millennium Development Goals (MDG), www.un.org/millenniumgoals (accessed: 26.10.2015). 57 See more: Stratégie méditerranéenne pour le développement durable. Un cadre pour une durabilité environnement et une prospérité partagée, p. 2, http://195.97.36.231/acrobatfiles/05WG270_Inf13_fre.pdf (accessed : 26.10.2015).. 58 D. Cambarau, “Union pour la Méditerranée. Rubicube diplomatique ou grand bluff?”, Confluences Méditerranée 2008, No. 67, p. 11. 59 The Arab Spring began in February 2011 and embraced at first five Arab states: Tunisia, Libya, Egypt, Syria, and Yemen, then Bahrain, Jordan, and Morocco. In most cases, the pre-Spring regimes survived and still present administrative and political weaknesses.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak214

these changes are for the better and really anticipated by Arab societies and the international community.60 It would be a mistake to believe that the geopolitical balance in the Mediterranean is in a deep evolution.61 The former president of the Arab World Institute in Paris, D. Bauchard, concluded at the beginning of 2012 that “it is only certain that nothing will be the same again when it comes to internal political life of the (Arab) countries, the balance between regional actors or the interests of out of area powers”.62

The nature of this Mediterranean “bazaar” implies a growing disorder in the realm of political initiatives that paints a picture of a security agenda which is now rather overloaded than empty. The European Union prioritized ensuring security on its southern borders through development of the Mediterranean Sea Basin. Consequently, since the 1970s, the EU has prepared some agendas (Global Mediterranean Policy, New Mediterranean Policy),63 and some more significant initiatives such as the Barcelona process known as the Euro-Mediterranean Partnership (EMP), inaugurated in 1995.64 It was especially aimed at balancing European security needs with the development needs of southern and eastern Mediterranean countries.65 Although the Barcelona process was a politically indispensable and useful initiative, its realization, irrespectively of its undoubted success, left a lot to be desired.66 This quite dissatisfying balance of the Barcelona process led the European Commission to propose on 13 March 2003 the European Neighbourhood Policy (ENP), intended to give additional protection to the already charged Mediterranean cooperation.67 This schedule was also supplemented with a novel initiative – i.e. the UfM. In spite of the enthusiasm or criticisms it provoked, the project constituted a fresh attempt to reinvigorate cooperation in the Basin.

At the beginning, many members of the EU were excluded from the UfM, which paradoxically lead to emphasizing Mediterranean problems and placing them at the European level of debate.68 UfM could be compared to diplomatic sliding puzzles

60 For more, see: S. Parzymies, “Arabska wiosna – dwa lata później”, Sprawy Międzynarodowe 2013, No. 1, pp. 63−92. 61 D. Cambarau, “Union pour la Méditerranée… ”, op. cit., p. 12. 62 Politique étrangère 2012, No. 1, p. 70, cited from: S. Parzymies, “Arabska wiosna…”, op. cit., p. 91. 63 For more on the activity of the EU towards Mediterranean states, see: K. Stachurska-Szczesiak, Program MEDA…, op. cit., pp. 49−61. 64 For more on the initiatives in the realm of security, see: J.-Y. Moisseron, Le partenariat euromédi-terranéen. L’échec d’une ambition régionale, Grenoble: PUG, 2005, p. 55–57; S. Abis, “2007: Année zero pour la Méditerranée?”, Futuribles 2006, No. 321, pp. 47−65; E. Romeo, “The European Union and North Africa: Keeping Mediterranean “Safe” for Europe”, Mediterranean Politics 1998, Vol. 3, No. 2, pp. 21−38. 65 Ch. Bertrand, L’Euro-Méditerranée, in: P. Icard (ed.), La politique méditerranéenne de l’Union Européenne, Bruxelles : Bruylant, 2012, p. 3. 66 B. Patrie, E. Español, Méditerranée, Paris : Sindbad, 2008, pp. 65−77. 67 Communication de la Commission au Conseil et au Parlement Européen, L’Europe élargie – Voisinage: Un nouveau cadre pour les relations avec nos voisins de l’Est et du Sud, COM (2003) 104 final, Bruxelles, 11.03.2003, http://eeas.europa.eu/enp/pdf/pdf/com03_104_fr.pdf (accessed: 26.10.2015). 68 Within the EU, without the participation of the Mediterranean partners, this debate was initiated by France.

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 215

played by the governments. It was an initiative proposed and defended – not without difficulties – by France and its President, N. Sarkozy, in particular. Germany’s initial opposition to the first draft of the French project showed that all EU member states felt affected by Mediterranean problems.69 Since his address in Toulon in February 2007 during the presidential campaign, the newly elected French president pushed for concretization of this idea.70 A tripartite Rome Declaration of 20 December 2007, signed by France, Italy, and Spain, was presented as a crucial step towards its construction. It has immense significance as it officially smuggled the ideas of the Mediterranean Union (Union méditerranéenne) into the concept of the UfM, since then “based on cooperation, not integration”. The President of France desired to make UfM a political priority not only for France but also for other European countries.

According to the Rome Declaration, the goal of the Union “is not to replace procedures of cooperation and dialogue which connect Mediterranean states, but its task – in the spirit of complementarity and cooperation with already existing institutions – is to supplement them and create extra incentive for action”. The European Council (13−14 March 2008) supported the “Barcelona process: the Union for the Mediterranean” initiative as a continuation of the EMP.71 Thereby, already existing institutions of dialogue kept their positions and could pursue their work.72

A modification in the project’s name sought to demonstrate strategic changes that were gradually advancing in the first half of 2008. This change was definitively articulated by the communication of the European Commission of 20 May 2008,73 which did not leave anyone, not even skeptics, indifferent. The meeting that was held in Paris in July 2008, organized on the eve of the French National Holiday, was a formal expression of the creation of the UfM.74 This summit proved great determination on the part of N. Sarkozy to carry out his project, considered by some as a diplomatic success.

69 On the genesis of the Union of the Mediterranean, see: Ch. Saint-Prot and Z. El Tibi (eds.), “Quelle Union pour quelle Méditerranée?”, Études Géopolitiques 2008-II, No. 9, pp. 5−141. 70 Official visits of the President of France in Morocco, Algeria, Tunisia, and Egypt were the occasion to concretize this idea. A chance of winning over new partners such as Spain, Italy, and Germany also arose. On 20 December 2007, on the occasion of the Rome Declaration, the UfM aims were presented by Zapatero, Prodi and Sarkozy. A year later, on 3 March 2008 in Hanover, the Chancellor, Angela Merkel, and the President, Nicolas Sarkozy, reached a consensus. 71 Communication de la Commission Au Parlement Européen et au Conseil. Le processus de Barcelone: Union pour la Méditerranée, COM (2008), 319 final, http://eeas.europa.eu/euromed/docs/com08_319_fr.pdf (accessed: 26.10.2015). 72 Their actions complement therefore EU activities, for example in case of Forum 5+5 or the non-go-vernmental Euromed platform. 73 Communication de la Commission Au Parlement Européen et au Conseil. Le processus de Barcelone…, op.cit. 74 Forty-three countries participated in the meeting, including 27 EU member states, 12 Mediterranean partners (10 countries involved historically since 1995, joined by Albania and Mauretania in 2008) as well as four new countries that accepted the Barcelona acquis (Bosnia and Herzegovina, Croatia, Montenegro, and Monaco). A number of international institutions were also present at the meeting, namely: European Commission, European Parliament, United Nations, Cooperation Council for the Arab States of the Gulf,

Katarzyna Stachurska-Szczesiak216

A key role in securitization of ecological threat in the Mediterranean Sea Basin was also played by Henri Guaina, a special advisor for UfM in the French government, who stated in an interview for Le Point that: “to solve the very important environmental problems in the Mediterranean Basin, which have economic consequences, a concrete, solid cooperation of all regional states is needed…”.75 The UfM project was given sup port in the form of a letter to the summit’s participants from some personalities and re tired politicians from both sides of the Mediterranean Sea, e.g.: M. Hamrush (former Algerian Prime Minister), A. Juppé (former French Prime Minister), F. Ulalu (former Moroccan Prime Minister), R. Prodi (former Prime Minister of Italy and the Chair man of the European Commission). It stated that the UfM project constituted “a solution perfectly tailored to global challenges”.76 The Union itself is not a new structure but a renovation and revival of the Barcelona process to which new and hitherto neglected activities were added – i.e. the protection of natural environment, energy, sustainable development and transport.

The UfM, often referred to as “a union of projects”, was initiated to promote regional cooperation with aforesaid activities as its core pillars.77 In such political formula, it is dialogue that ensures accommodation of different stakeholders’ interests and makes them responsive to matters referring to environmental security. This initiative was launched after it became clear that despite its strategic importance, the Mediterranean region had been neglected by Europe for several years. Irrespective of the simple continuation of regional cooperation, the Union’s operation results in many changes of the existing fabric. It seems that since then, the Euro-Mediterranean relations have transformed the multilateral mode of cooperation into one of more governmental character. As F. Bicchi puts it, thanks to the entrepreneurial and/or leadership efforts of key actors, the institutional setting of the Mediterranean relations shifted from “regionalism plus politicization” in the EMP via “bilateralism plus functionalism” in the ENP to “bilateralism plus politicization” in the UfM.78 It constitutes another step towards bilateralism, shifting from regionalism in at least two ways.

Firstly, the main goal of the UfM is to promote projects among groups of states willing to cooperate, especially in contiguous regions. Certainly, there exists some capacity for this subregional collaboration. Moreover, a shift of cooperation could be

Arab League, African Union, Arab Maghreb Union, African Development Bank, European Investment Bank and World Bank. 75 Guaino: “L’UPM permettra des projets à géometrie variable”, http://www.lepoint.fr/actualites-po-litique/2008-07-20/guaino-l-upm-permettra-des-projets-a-geometrie-variable/917/0/261644 (accessed: 20.01.2014). 76 S. Parzymies, Unia dla Śródziemnomorza a Europejska Polityka Sąsiedztwa, in: M. Pietraś, K. Sta -churska-Szczesiak and J. Misiągiewicz (eds.), Europejska Polityka Sąsiedztwa Unii Europejskiej, Lublin: Wydaw. UMCS, 2012, p. 224 77 D. Cambarau, “Union pour la Méditerranée… ”, op. cit., p. 15; J. Huntzinger, “La Méditerranée d’une rive à l’autre”, Questions internationales 2009, No. 36, p. 11. 78 F. Bicchi, “The Union for the Mediterranean, or the Changing Context of Euro-Mediterranean Relations”, Mediterranean Politics 2011, Vol. 16, No. 1, pp. 3−19.

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 217

perceived as a sign of pragmatism that rather encourages than forces governments to undertake group effort. At the same time, the importance of the subregional level of cooperation clearly shows that the declared goals are unachievable at the regional level alone. On the other hand, the institutionalization of the subregional level defines an order of political interests of various actors that is difficult to settle on a multilateral forum. Thus, instead of promoting shared political projects originating from dissent, the way is to establish coalitions of the willing based on functional complementarities or common prospects of development. In short, the EU foreign policy focusing on the Mediterranean region has forfeited its impetus despite presenting a dose of realism. Secondly, the increasing number of actors contributes to dilution of regionalism. It can be argued that by augmenting the scale of disparate interests that must be addressed, a necessity of a subregional pattern emerges. Additionally, anything substantial is hard to achieve in a grouping which consists of over 40 states.

Since the formal opening of the UfM, all of its members have welcomed more or less willingly the idea of cooperation at the intergovernmental level that contributes to fragmentation of the multilateral form within the past framework of the EMP. Thus, this Euro-Mediterranean cooperation is no longer shaped “block to block” (EU plus Med), as in case of the EMP, or “block to a single state” (EU plus a single Med state), as within the ENP. The substance of this dynamics is currently based on the relations between particular countries.79 In the interconnected world, the Mediterranean example shows how various social processes stemming from there affect all of Europe in terms of economics, migrations, security and stability, and the protection of natural environment. Behind this impact, there exists of course a vast developmental gap between the standard of life in the North and the South of the Mediterranean Sea Basin.80 No wonder, then, that the tasks of the UfM concern the fundamental challenges for development of the Mediterranean. In this sense, projects aiming at protection of natural environment and sustainable development have been given priority.

Challenges of the Union for the Mediterranean

The quest for new ways to revive Euro-Mediterranean relations in a concrete form such as envisaged by the UfM is the result of political engagement of European states and France in particular. The latter diagnosed a lot of essential issues which obstructed the EU’s Mediterranean policy project for years.81 First of all, France established an

79 Ibidem. 80 According to Eurostat data from 2009, the average annual income of an inhabitant of the northern coast (EU-27) amounted to € 23,500, whereas in case of the southern coast it was much lower and reached € 3,000 (data from 2009); such discrepancies may provoke destabilization in the region. 81 K. Stachurska-Szczesiak, Nowa polityka śródziemnomorska Unii Europejskiej, in: E. Kużelewska, A. R. Bartnicki (eds.), Zachód w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, Toruń: Wydaw. Adam Marszałek, 2009, p. 343–356.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak218

enhanced economic policy in which investments and infrastructure became the focal point. Secondly, it paved the way for sustainable development by combining ecology with economics thanks to the cooperation of northern and southern Mediterranean partners. Thirdly, the logic of the UfM is to establish an internal energy network with the creation of common and complementary infrastructures in the energy sector. Last but not least, the Republic of France initiated cooperation in the realm of organized crime, smuggling, and terrorism. Most of these dossiers had already been discussed on in other area meetings, but they were addressed only in the Euro-Mediterranean Policy that defined a new dynamics and is still used by the UfM.82

The authors of the UfM have realized that, apart from the lack of political stability, the greatest dangers to the Euromed community arise from climate change, water scarcity, deforestation, water and air pollution.83 Environmental protection and pre -servation of biodiversity are the key determinants ensuring the unity and security, essential to coastal Mediterranean states’ prospects. There is no doubt that environmental concerns related to climate change and sustainable development should be addressed in the regional grouping due to their importance, regardless of developmental status and geographic position. In order to underline the enormous role of the Mediterranean Sea Basin, it could even be labelled “the liquid continent”, because the name describes well its very nature and the crucial role it plays in protecting its inhabitants. This term stresses the importance of water as the main driver defining interstate and interhuman relation and shaping the flow of goods.84

Insecurity related to water scarcity and to irrigation, which consumes 80% of water resources in some economies of the Mediterranean, is a burning issue. Modernization of irrigation systems is therefore a considerable challenge, and management of water demand should also be enhanced in this region. This shows why the Mediterranean is more often described today in categories of a community of problems (economic crises, environmental threats, demographic pressure, migration and transnational crime, religious fundamentalism and terrorism) than as a geographic region. The common regional heritage, water, could become a de iure binder of the UfM. The problems with water are accompanied by a developmental and technical fissure. There is still a division in terms of access to technology, knowledge and research tools in the Mediterranean. This division is deeply entrenched and determined by the political

82 A. Kerdoun, “La dimension environnementale…”, op. cit., p. 73. 83 The growing problem of environment dangers to the Mediterranean Sea had attracted attention by the 1970s. As the result of these fears, the UN elaborated the 1977 “Blue Plan” whose main goal was to focus on the issue of environmental protection in the Mediterranean – understood as natural connection between coastal states; thus, it opened a new era in environmental protection and especially inaugurated the new trans-Mediterranean cooperation, aiming at protection of Mare Nostrum against numerous dangers. For more, see: http://planbleu.org/sites/default/files/publications/red_resume_uk.pdf. 84 E. Dupuy, “Le Processus de Barcelone: Une Union pour la Méditerranée: Compléter sans dupliquer”, Les Cahiers de L’Orient 2008, No. 91, p. 19.

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 219

distinctiveness of regional actors.85 To address the question of ecological threats in the region, a common position is needed that would strengthen the overall plan of action for the Mediterranean. Such a plan should be based on socio-political competences aiming to harmonize development and to ensure better and more reasonable resources administration.

The UfM project is an inauguration of an innovative approach to the protection of the common, if endangered, human, ecological and geological heritage. In the face of the ecological dangers in the Mediterranean, a struggle with numerous sources of pollution impacting people’s daily life (standard of living, health, access to water) has become a priority for the states. The risk should be defined with caution given the pivotal role of tourism – the source of development and prosperity of southern and eastern countries, which is still one of the most stable sectors of the economy and a motor of economic growth for all Mediterranean states. In this sense, the project is intended to make the Mediterranean Sea one of the cleanest basins in the world (programme “Horizon 2020”). It was established in the framework of the Barcelona process in cooperation with the European Investment Bank, and was designed to protect maritime habitat and coastal areas.86 This initiative tends towards pollution reduction in the Mediterranean in the 2020 perspective and towards fighting pollution caused mostly by inhabitants of Mediterranean coastal areas (80%).87

The real environmental challenge for the region in the UfM is the need for in -volvement of all actors, irrespective of their governmental, nongovernmental or transnational specificity. This engagement should have one focus: a delineation of a common position and solutions which would address the new factors destabilizing the overall situation and obstructing intergovernmental contacts in the region in the short and long run. Given this fact, a long-range influence of the UfM on the society and global affairs that are more and more connected with global warming should serve as a main defining context of this project.88 As concerted efforts are most welcome, according to F. Comair, establishing the UfM is a key action which will sign up regional players in the mechanism of sustainable development to enhance peace, stability and prosperity, given the catalogue of strengths and weaknesses of the region’s very asymmetric nature.89

85 S. Abis, P. Blanc, “Le retour… ”, op. cit., p. 152. 86 There are 130 spots that require intervention. 87 Horizon 2020 was agreed at the ministerial conference for environment in Cairo in November 2006 and constitutes one of the main initiatives approved by the UfM. Its tasks are grouped into three areas: re-duction of pollution (through “green” investments), capacity building (required by targeting the programme’s goals) and evaluation, monitoring and research. This functioning of the initiative is based on existing political instruments and supports the development and fulfillment of obligations from the Barcelona Convention of 1976 on the protection of sea and coats of the Mediterranean. 88 E. Dupuy, “Le Processus de Barcelone…”, op. cit., pp. 20−23. 89 P. Beckouche, Z. Luçon, A. Taithe, L’eau…, op. cit., p. 17.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak220

Unfortunately, the events of recent months (increased illegal immigration90 and terrorist acts) greatly undermine the ecological securitization process in the Me -diterranean. Terrorism in the form of extreme violence has always been perpetrated to produce revolutionary change.91 It is no different in North Africa and the Middle East. The Arab Revolution has made it possible for local terrorist groups (al-Qaeda in the Islamic Maghreb) to expand in the entire African continent, giving them an opportunity to prepare new terrorist actions, both on land and at sea. Four years after the revolution in Tunisia, despite political changes (creation of a new government and a new constitution in 2014), the attack in Bardo (18 March 2015) then in the resort of Sousse (26 June 2015), where tourists were killed, frighteningly highlighted the direct threat to the new democracy, and to the common space of security.92 The situation in Tunisia and other Maghreb countries (North Africa) is aggravated by the Libyan state collapse and the growth of extremism in Syria’s civil war.

Faced with this situation, the EU must first meet these challenges by taking immediate action at both the European and the regional level, not forgetting the efforts to protect the environment. For this purpose, the EU showed official support for the operation of the UfM.93 Often underestimated, in 2012 the UfM was once again received by the organization as the main platform for cooperation in the region (with all concerned Mediterranean countries). In the second half of 2013, during a ministerial meeting of the UfM, discussions were conducted on topics such as: women, transport, energy, and environmental protection.

Modernized and adapted to the rapidly changing situation in the Mediterranean, the UfM is still an important framework for cooperation in the region. The organization is essential (even taking into account the specificity of its structure and functioning – the co-presidency) to discuss not only ecological, political or economic problems in the region (senior officials’ meetings), but also social issues, i.e. support for civil society and cooperation with new local authorities.94

90 According to data from 2014, the number of refugees from areas of the Arab Revolution amounts to 276,000 people, which represents an increase of 155% compared to 2013. 91 Fore more, see: M. Madej, Zagrożenia asymetryczne – istota, specyfika, faktyczna ranga strategiczna we współczesnym świecie, in: S. Wojciechowski and R. Fiedler (eds.), Zagrożenia asymetryczne współczesnego świata, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2009, pp. 11−26. 92 For more, see: L. A. Ammour, Les enjeux de sécurité émergents au Maghreb et au Sahel depuis le “printemps arabe”, IEMED 2012, http://www.iemed.org/observatori-fr/arees-danalisi/arxius-adjunts/anuari/med.2012/ammour_fr.pdf (accessed: 26.10.2015). 93 The increase in EU financial assistance to the region (in the programming period 2014−2020) also confirms the EU’s political support for the UfM. 94 UfM and Spanish Civil Society Platform for Cooperation team up to support women’s empowerment in the Southern Mediterranean, 29.10.2012, http://ufmsecretariat.org/ufm-and-spanish-civil-society-plat-form-for-cooperation-team-up-to-support-womens-empowerment-in-the-southern-mediterranean/ (accessed: 26.10.2015).

Securitization of Environmental Problems in the Mediterranean Sea Basin 221

A proof that the UfM adapts to the new reality are the words of C. Cortese (Senior Deputy Secretary General of the Union for Mediterranean and Head of the Business and Development Division): “UfM is well aware that social stability in the region will depend to a large extent on the capacity of the economies to safeguard and create the number of jobs needed for an increasing labour force. To this effect, efforts from national governments and international co-operation have to be coordinated effectively. Co-operation and development aid should not be competitive and overlap; on the contrary, it should be a constant flow of exchange, collaboration and strengthening of synergies […] But such a challenge needs to be addressed from a wide scope of public and private programs with the close co-operation of international and local stakeholders. It could be led by the UfM Secretariat acting as intergovernmental, private sector and civil organizations platform and financial catalyser. To this effect, the UfM’s 43 member states gave it the mandate to reinforce development in six different areas: business, civil and social affairs, energy, transport and urban development, higher education and research, water and sustainability.

[…] the UfM Secretariat has the capacity to bring together and mobilise these actors, contributing towards regional integration, socioeconomic development, knowledge transfer and sustainable development in a little integrated area within a complex regional context. There is therefore a need to put more efforts into working hand in hand with all actors, ensuring close coordination and reinforcing synergies with the EU in its institutional renewal phase. It is only that we can achieve our common purposes and shared goals”.95

Conclusions

As the Mediterranean Sea Basin serves either as a connecting space or as a divisive area, it is therefore well-suited and especially conducive to the development of EU external policy. While it makes up only 1% of global oceanic mass, about 30% of maritime trade and some 28% of global oil trade take place up there.96 Inevitably, its geostrategic and geoeconomic importance only strengthens its economic fragility.

In the Mediterranean space, a key ecological problem emerged that was incorporated to the security agenda as a source of tensions and potential conflicts between parties. It legitimizes current efforts for Trans-Mediterranean security, perceived through the prism of securitization of this shared area, as a main concern for states none of which can afford degradation of habitat. Therefore, the UfM is presented today as a tool for

95 C. Cortese, “The Euro-Mediterranean region needs to connect governments, private sector and civil society”, Quality Europe 17.12.2014, http://www.friendsofeurope.org/quality-europe/euro-mediterranean-re-gion-needs-connect-governments-private-sector-civil-society/ (accessed: 26.10.2015). 96 S. Helbert, La “dépollution” de la Mer Méditerranée, un enjeu du droit des relations extérieures de l’Union Européenne, in: P. Icard (ed.), La politique méditerranéenne…, op. cit., p. 95.

Katarzyna Stachurska-Szczesiak222

promoting economic development of the region and its stabilization in the face of international challenges, one that calls for common actions to be responsible.97

It seems that despite the present lack of stability in the states of the southern flank (civil war in Syria, continuing unrest in Egypt), the UfM, after its adaptation to changing conditions in the region, creates adequate frameworks to deal with environmental security threats with accepted political emancipation of the south of the basin. The legitimization of this approach and the use of this mechanism constitutes a solid base for future mutual understanding, solidarity, partnership and cooperation between Europe and Mediterranean states.98

97 D. Cambarau, “Union pour la Méditerranée… ”, op. cit., pp. 18−20. 98 A. Kerdoun, “La dimension environnementale… ”, op. cit., pp. 75−76.

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201512

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu

w okresie zimnowojennym

Marcin Florian GawryckiUniwersytet Warszawski

Klasyczna teoria (lub teorie) neorealizmu silnie inspiruje latynoamerykańskich badaczy stosunków międzynarodowych, jednak zdają oni sobie sprawę, że podstawy tej koncepcji zostały zaprojektowane dla wielkich mocarstw (zwłaszcza Stanów Zjednoczonych) w ich grze o potęgę w obrębie systemu międzynarodowego. Latynoamerykańscy badacze są świadomi, że w odniesieniu do ich państw nie można mówić o klasycznym rozumieniu potęgi, a więc nie może być ona rozumiana jako zdolność do wpływania na inne kraje. Należy ją raczej pojmować jako moż-liwość państw Ameryki Łacińskiej do przeciwstawienia się – w dopuszczalnych granicach – presji i naciskom innych aktorów międzynarodowych (przede wszyst-kim USA i korporacji transnarodowych). Dlatego implementacji neorealizmu na grunt latynoamerykański towarzyszy jego dostosowanie do regionalnej specyfiki. Najlepszym tego przykładem jest zastąpienie kategorii „potęgi” terminem „auto-nomia”. Praktycznie we wszystkich państwach regionu rozważania o autonomii stanowią punkt wyjścia badań miejsca i roli Ameryki Łacińskiej w stosunkach międzynarodowych. Celem artykułu jest więc przedstawienie specyfiki latynoame-rykańskiej wersji neorealizmu przez pryzmat tego pojęcia. Na podstawie prac trojga przedstawicieli tej dyscypliny: Argentyńczyka Juana Carlosa Puiga, Brazyliczyka Hélia Jaguaribego oraz Kostarykanki Ethel Abarki, autor niniejszego artykułu postara się udowonić, że w kontekście silnej zależności politycznej i gospodarczej państw Ameryki Łacińskiej, mają one ograniczoną zdolność do niezależnego dzia-łania w stosunkach międzynarodowych i raczej starają się negocjować swój zakres autonomii w polityce zagranicznej oraz posiadane pole manewru.

Słowa kluczowe: neorealizm, potęga, autonomia, Ameryka Łacińska, Juan Carlos Puig, Hélio Jaguaribe, Ethel Abarca

W Ameryce Łacińskiej wpływy neorealizmu są niezwykle silne i praktycznie w każdym kraju dominują interpretacje utrzymane w tym nurcie. Jednakże specyfika tego regionu sprawia, że samo podejście neorealistyczne – w swej klasycznej formie – jest krytykowane za to, że nie uwzględnia latynoamerykańskich realiów. Mamy zatem do czynienia z regionalną odmianą neorealizmu odpowiadającą na wyzwania, przez

Marcin Florian Gawrycki – profesor doktor habilitowany, Instytut Stosunków Międzynarodo wych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.

Marcin Florian Gawrycki224

jakimi staje Ameryka Łacińska. W tym kontekście można wskazać kilka kwestii. Po pierwsze, państwom latynoamerykańskim, od okresu kolonialnego, przypisano rolę dostarczycieli produktów rolnych i surowców naturalnych. To miejsce przypisane w ramach międzynarodowego podziału pracy nie zmieniło się także po uzyskaniu niepodległości, stąd badacze odwołujący się do klasycznego neorealizmu jednocześ-nie łączą go z dychotomią centrum–peryferie, wprowadzoną przez Raula Prebischa i szkołę cepalowską. Zarazem wykorzystują kategorię zależności związaną ze szkołę zależności, która − choć krytykowana − nadal wywiera istotny wpływ na latynoame-rykańską interpretację stosunków międzynarodowych. Po drugie, ogromne znaczenie ma bliskość Stanów Zjednoczonych, które od doktryny Monroego (1823) traktują ten region świata jako swoją strefę wpływów, co rodzi określone skutki (interwencje zbrojne USA, ekspansję północnoamerykańskich korporacji transnarodowych, dążenie Waszyngtonu do podporządkowania sobie państw zachodniej półkuli). Po trzecie, latynoamerykański neorealizm odwołuje się często do kategorii lub instrumentów, które w istocie stoją w sprzeczności z klasyczną jego interpretacją. Przykładowo jednym z jego wyznaczników jest gwarancja obowiązywania i przestrzegania prawa międzynarodowego (stąd np. powszechne w Ameryce Łacińskiej potępienie inwazji USA na Irak w 2003 r.). Wynika to z faktu, że państwa regionu zdają sobie sprawę z tego, że są na tyle słabe, iż racjonalne i realistyczne wydaje się oparcie swoich postaw na prawie i instytucjach międzynarodowych. Po czwarte, same kraje latynoamery-kańskie postrzegają siebie jako peryferyjne, zależne, podporządkowane i poddane asymetrycznym relacjom, zatem w ich działaniu nie tyle chodzi o zdobycie potęgi (choć współcześnie, w związku ze znaczącym wzrostem Brazylii, w kraju tym rodzą się też koncepcje odwołujące się do tej kategorii w bardziej klasyczny sposób), ile o zapewnienie sobie autonomii.

Analiza problemu badawczego będzie prowadzona przy wykorzystaniu prac Argentyńczyka Juana Carlosa Puiga, Brazylijczyka Hélia Jaguaribego oraz Kostary-kanki Ethel Abarki. Pierwszy z wymienionych badaczy jest uważany za jednego z twórców argentyńskiej nauki o stosunkach międzynarodowych. Dostosowując realizm do warunków swojego kraju, Puig chciał zbadać, jaką przestrzeń działania mają aktorzy peryferyjni w stosunkach międzynarodowych. Zawsze opowiadał się za niezależnym (ale nie konfliktowym) od USA prowadzeniem polityki zagranicznej. Sam zresztą krótko (od maja do lipca 1973 r.) był ministrem spraw zagranicznych Argentyny. Jaguaribe jest jedną z najwybitniejszym postaci brazylijskiej nauki o sto-sunkach międzynarodowych. W latach 50. był współzałożycielem Brazylijskiego Instytutu Gospodarki, Socjologii, a później Wyższego Instytutu Studiów Brazylijskich. W tym ośrodku toczono debaty na temat niezależnego projektu rozwoju kraju. Ten niezwykle płodny badacz, do dziś aktywny naukowo, opowiadał się zdecydowanie za autonomiczną polityką zagraniczną Brazylii, jednocześnie prowadził badania na temat nacjonalizmu, latynoamerykańskiego autorytaryzmu i kondycji klasy średniej. Abarca jest badaczką młodszego pokolenia. Pełni m.in. funkcję doradcy prezydenta

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 225

Kostaryki ds. współpracy międzynarodowej. Jej badania pozwalają na zdefiniowanie „pola manewru” posiadanego przez małe kraje Ameryki Łacińskiej1. We wszystkich trzech przypadkach analizie został poddany okres zimnej wojny, choć wnioski wyni-kające z tych badań mają swoje przełożenie na współczesne funkcjonowanie krajów latynoamerykańskich w stosunkach międzynarodowych.

Autonomia według Juana Carlosa Puiga

Juan Carlos Puig jest uważany za jednego z głównych interpretatorów latyno-amerykańskiego rozumienia „autonomii”. Pisał: „Zwiększanie autonomii oznacza rozszerzenie zakresu wyboru i zazwyczaj implikuje pozbawienie korzyści przeciw-nika. Z wyjątkiem ograniczonych lub nietypowych przypadków osiągnięcie większej autonomii oznacza w krótkim czasie grę strategiczną o sumie zerowej, w której ktoś traci, co inny zyskuje. Popycha do przodu dawnego klienta, ciągnie do tyłu daw-nego dominatora”2. Podejście rozwijane przez Puiga, a potem przez jego uczniów oznaczało chęć stworzenia własnej interpretacji rzeczywistości międzynarodowej, różniącej się od koncepcji formułowanych w krajach rozwiniętych. Bazowało ono zarówno na myśli cepalowskiej, jak i na teorii zależności, i jednocześnie starało się je od siebie oddzielić. Puig zdawał sobie sprawę z potrzeby stworzenia wizji stosunków międzynarodowych z perspektywy krajów peryferyjnych, tak aby zakwestionować dogmatyczne wręcz postulaty wielkich teorii formułowanych w krajach centrum. Jak stwierdził: „Zazwyczaj preteorie, teorie i modne doktryny koncentrują się na zasobach potęgi, które międzynarodowa rzeczywistość społeczna oferuje krajom rozwijającym się, podkreślając dominującą pozycję, praktycznie hegemoniczną, wielkich mocarstw, ze szkodą dla zapewnienia bardziej obiektywnej oceny małych i średnich państw”3. Te dominujące konstrukcje teoretyczne opracowane w centrum, jego zdaniem, miały poważne braki, które na gruncie latynoamerykańskim w praktyce je dyskwalifikowały.

Według Argentyńczyka zimnowojenny system międzynarodowy opierał się na następujących kryteriach: posiadaniu broni masowego rażenia, szczelności między-blokowej (impermeabilidad interbloque), autonomizacji wewnątrzblokowej (autono -mización intrabloque), pęknięcia strategicznego (ruptura estratégica) i przenikalności pozablokowej (permeabilidad extrabloque). Pierwsze kryterium ograniczało poten-cjalnych posiadaczy broni jądrowej, co konserwowało podział świata na dwa bloki. Podstawą drugiego było porozumienie w Jałcie: „każde z mocarstw przewodziło blo-

1 Szerzej na ten temat zob. M.F. Gawrycki, Latynoamerykańskie koncepcje stosunków międzynaro do -wych, t. 1–6, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego−Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykań -skich UW, Warszawa 2015 (zwłaszcza tomy: 2, 4 oraz 6). 2 J.C. Puig, Integración y autonomía de América Latina en las postrimerías del siglo XX, „Revista Integración Latinoamericana” 1986, nr 109, s. 51. 3 J.C. Puig, Doctrinas internacionales y autonomía latinoamericana, Universidad Simón Bolívar, Instituto de Altos Estudios de América Latina, Fundación Bicentenario de Simón Bolívar, Caracas 1980, s. 126.

Marcin Florian Gawrycki226

kowi i bloki te były szczelne […], nie było możliwości ingerencji z zewnątrz, zarówno ze strony drugiego bloku, jako i globalnej instytucji bezpieczeństwa”. Supermocarstwa robiły wszystko, co konieczne, żeby utrzymać ten stan, co jednak nie przeszkadzało w udzielaniu pomocy swoim sojusznikom. To prowadziło do stopniowej autonomizacji (trzecie ze wspomnianych kryteriów) lub strategicznego pęknięcia (czwarte kryterium). Piąte kryterium, przenikalności pozablokowej, w wizji Puiga zostało zarezerwowane dla nowych państw Afryki i Azji, choć spory między mocarstwami o kontrolę nad tymi obszarami mogły doprowadzić do destabilizacji reżimów politycznych4.

W modelu puignowskim pojęcia takie jak suwerenna równość, rzekomo świadcząca o „horyzontalności” stosunkach międzynarodowych, są z zasady fikcją służącą jedynie ukryciu istnieniu struktur hierarchicznych, w których potęga przepływa wertykalnie, od góry do dołu, z Północy na Południe, bez zważania na narody i granice. Taka cha-rakterystyka stosunków międzynarodowych implikuje warunki zależności, w których znajdują się np. kraje latynoamerykańskie. Elity rządzące państw peryferyjnych są bowiem jedynie wykonawcami decyzji płynących z centrum. Czy w konsekwencji wyklucza to możliwość podejmowania autonomicznych decyzji przez kraje peryfe-ryjne? Taka charakterystyka systemu międzynarodowego sugerowałaby, że nie istnieje margines autonomii dla państw, które nie są mocarstwami. Puig uważa, że zdolność ta łączy się ze świadomością i chęcią elit peryferyjnych do podjęcia działań, które byłyby w interesie narodowym i niekoniecznie zgodne z państwami centrum (z którymi te elity są funkcjonalnie związane). Dlatego też rozumiał on autonomię państwa jako „najwyższą możliwą zdolność do podejmowania własnej decyzji, mając na uwadze obiektywne warunki realnego świata”. A zatem musi się ona opierać na właściwej percepcji rzeczywistości międzynarodowej oraz kumulacji posiadanej potęgi, po-nieważ „projekt autonomistyczny wymaga mobilizacji wszystkich jej zasobów”. Autonomia (zmienna zależna) będzie więc częściowo tłumaczona przez środowisko międzynarodowe (zmienna niezależna). Z tego względu autonomia decyzji państwa peryferyjnego musi być ściśle powiązana z istniejącą sytuacją międzynarodową5. Droga do zwiększania autonomii krajów peryferyjnych łączy się z przejściem od uznania swojej sytuacji zależności do działań, które mogą to zmienić, a więc z przejściem od podporządkowania do pełnej autonomii widocznej w wolnej woli przy podejmowaniu decyzji. Autonomia daje możliwość przyjęcia sprawiedliwych i wyważonych postaw, a podporządkowanie zmniejsza tę możliwość, gdyż pozwala dominującym potęgom narzucić własne kryteria. Prawdą jest, że sama autonomia nie gwarantuje mądrych decyzji i nie wszystkie narzucone zasady muszą być koniecznie szkodliwe. Chodzi więc o dokładną analizę każdej sytuacji i wyciąganie wniosków z podjętych decyzji i przyjętej polityki6.

4 Idem, Malvinas y el régimen internacional, Ediciones Depalma, Buenos Aires 1983, s. 39–117. 5 Idem, Doctrinas…, op.cit., s. 145–148. 6 Idem, Integración y autonomia…, op.cit., s. 40.

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 227

Dostrzegając różne stopnie zależności i autonomii Puig zbudował schemat opi-sujący różne sposoby przejścia między jednym a drugim stanem, co pociąga za sobą przyjęcie różnych modeli polityki zagranicznej przez kraje peryferyjne: zależności parakolonialnej (dependencia para-colonial), zależności narodowej (dependencia nacional), autonomii heterodoksyjnej (autonomía heterodoxa) i autonomii secesjoni-stycznej (autonomía secesionista). Jednak nie są one ewolucyjne, ale mają charakter cykliczny, mogą przechodzić z jednej sytuacji do drugiej, iść do przodu i cofać się, w tym samym momencie historycznym. Pierwszy model, zależność parakolonialna, oznacza państwo, które ma formalnie suwerenny rząd, lecz grupy posiadające realną władzę są w rzeczywistości dodatkiem do aparatu rządowego i prawdziwej struktury potęgi innego państwa („metropolii”, „dominującej potęgi” lub „imperialnego cen-trum”). Zdaniem Puiga w przypadku krajów latynoamerykańskich ta forma zależności występowała na początku ich niezależnego bytu w XIX w.

Drugi model, czyli zależność narodowa, występuje, gdy grupy posiadające władzę racjonalizują zależność i wyznaczają cele, które mogą być częścią wykluwającego się „projektu narodowego” w jego głównych cechach powszechnie podzielanych w obrębie danego społeczeństwa. Zależność jest akceptowana, ale jednocześnie pojawia się pragnienie, aby uzyskać z niej jak najwięcej pod względem możliwości lub strategii nabycia większej autonomii. Istnienie projektu narodowego odróżnia tę sytuację od poprzedniego etapu, ponieważ „nakłada pewne ograniczenia wpływu potęgi imperialnej, przede wszystkim w kwestiach fundamentalnych. Jakiekolwiek przekroczenie tych granic implikuje wyzwanie i odpowiedź”. Puig przywołuje tutaj w roli przykładów doktryny Calvo, Tejedor i Drago, za pomocą których Argentyna sprzeciwiła się roszczeniom potęg europejskich do nakładania zasad, takich jak eks -terytorialność czy użycie siły w kwestii zadłużenia zagranicznego państwa. Mo ment kulminacyjny tego etapu przypada na XIX w. Wykształciły się wówczas głębokie tendencje w polityce zagranicznej Argentyny: 1) afiliacja z brytyjską strefą wpływów, charakteryzująca się optymalizacją gospodarczą i ustanowieniem pewnych ograniczeń politycznych; 2) opozycja wobec Stanów Zjednoczonych – efekt większego znacze-nia gospodarczego – która czasami przeradzała się w konfrontację; 3) izolacja od Ameryki Łacińskiej; chociaż czasem utrzymywano bliskie stosunki dyplomatyczne, kulturalne i polityczne, to jednak niechętnie podchodzono do pomysłu stworzenia trwałego partnerstwa; 4) słabość terytorialna: istniały niewielkie obawy o pełną integralność terytorialną, jak gdyby państwu nie przeszkadzała utrata terytoriów, które znajdowały się poza narodowym projektem rolno-eksportowym. Model ten dominował w krajach latynoamerykańskich przez cały XIX w., a w niektórych przypadkach był kontynuowany także w XX stuleciu. Argentyna jest właśnie tym drugim przypadkiem, w którym pojawiają się jedynie „autonomiczne przeszczepy” (injertos autonomistas, w latach 1914–1945) i momenty bardziej radykalne, kiedy

Marcin Florian Gawrycki228

„w pewien sposób zwiększyła się liczba decyzji autonomicznych, ale ogólny zarys pozostał bez zmian”, to znaczy praktycznie nie odwoływano się do autonomii w po-lityce zagranicznej tego kraju7.

Następny model to autonomia heterodoksyjna. Jest to etap, w którym krajowe grupy rządzące nadal akceptują strategiczne przywództwo dominującej potęgi, ale nie zgadzają się na dogmatyczne narzucanie, w imieniu bloku, politycznych i strate-gicznych ocen rzeczywistości międzynarodowej, odpowiadających tylko interesom hegemona. Jednocześnie grupy rządzące krajów peryferyjnych starają się maksy-malnie wykorzystać przestrzeń, którą wskutek słabości i błędów pozostawił kraj lub grupa krajów dominujących. W związku z tym wewnętrzne grupy rządzące są poddane procesowi stopniowej „funkcjonalizacji”, która pozwala im samym zidentyfikować się jako relatywnie niezależne od centrum władzy, a więc zdolne do określenia własnych celów. Grupy te akceptują istnienie kluczowych kwestii, w odniesieniu do których państwo peryferyjne musi działać zgodnie z nakazami centrum. „«Kluczowość» [tematów] trzeba przede wszystkim postrzegać w powiązaniu z możliwością wyko-rzystania przez dominującą potęgę wszystkich jej zasobów, w tym użycia siły, aby wymusić posłuszeństwo”8. Różnice między elitami centrum i kraju peryferyjnego dotyczą głównie trzech ważnych kwestii: 1) projektu rozwoju krajowego, które może, ale nie musi być taki sam jak ten, którego chce supermocarstwo; 2) powiązań międzynarodowych, które nie są strategiczne w skali globalnej; oraz 3) dysocjacji pomiędzy interesem narodowym supermocarstw a interesem strategicznym danego bloku. W Argentynie pierwszym ważnym przykładem próby wprowadzenia tego modelu była polityka Tercera Posición Juana Dominga Perona, czyli utrzymania równego dystansu między supermocarstwami. Jednak wraz z obaleniem Perona w 1955 r. w Argentynie rozpoczął się okres głębokiej niestabilności politycznej. Brak stabilności powodował występowanie ciągłej cyrkulacji między rządami cywilnymi, wykazującymi podejście bardziej autonomiczne (np. Arturo Frondizi czy Arturo Illia), a wojskowymi, którym generalnie bliżej było do polityki Waszyngtonu. Ostatni mo-del, czyli autonomia secesjonistyczna, oznacza rzucenie wyzwania hegemonicznemu supermocarstwu w skali globalnej – „kraj peryferyjny przecina pępowinę, która go wiąże z metropolią”. Narodowe grupy rządzące decydują się na politykę zerwania sto-sunków z centrum i wyeliminowania globalnych strategicznych interesów hegemona przewodzącego blokowi. Ryzyko takiego wyboru łączy się z tym, że jeśli kraj sece-sjonistyczny nie posiada wystarczającej „żywotności” (viabilidad), to w najlepszym przypadku może wrócić do warunków wcześniejszego uzależnienia. Puig wcale nie zalecał tego kroku, gdyż jego zdaniem prowadzi on do wyczerpywania się zasobów

7 J.C. Puig, Las tendencias profundas de la política exterior argentina, „Revista Argentina de Relaciones Internacionales” 1975, nr 1, s. 7–27; idem, Introducción, w: idem (red.), América Latina: políticas exteriores com paradas, t. 1, Grupo Editor Latinoamericano, Buenos Aires 1984, s. 74–77. 8 Idem, Doctrinas…, op.cit., s. 153.

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 229

naturalnych i w konsekwencji może spowodować sytuację zupełnie odwrotną od pożądanej i zakładanej9.

Analiza polityki zagranicznej Argentyny w wykonaniu Puiga koncentrowała się więc na poszukiwaniu autonomii heterodoksyjnej. Uważał on, że po II wojnie światowej pojawienie się tego modelu autonomicznego nie ograniczało się do jakiejś konkretnej władzy, wpisywało się w logikę „cykliczną, a nie etapową”, oraz że model ten istniał w jawnym konflikcie z modelami dostosowania się do Stanów Zjednoczonych. Jak już wspomniano, pierwszy okres − „pierwsze próby konceptualizacji autonomii hete-rodoksyjnej w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych” − zbiegł się w czasie z rządami Perona w latach 1946–1955. Puig określił je jako „nieuniknione uznanie wzrostu znaczenia Waszyngtonu”, ale też jako „niemożność powtórzenia błędu rezygnacji z autonomicznego rozwoju”. Pierwszy aspekt, tj. uznanie przywództwa Waszyngtonu, wyraził się we wsparciu rządu argentyńskiego dla negocjacji w sprawie traktatu z Rio, który stanowił instrument strategii bezpieczeństwa USA w regionie podczas zimnej wojny. Drugi aspekt można było zaobserwować w początkowym odrzuceniu posta-nowień z Bretton Woods, stanowisku wobec kryzysu w Gwatemali w 1954 r. oraz poszukiwaniu biegunów regionalnej oraz pozaregionalnej potęgi, tak aby wywrzeć presję na USA. Drugi okres, który Puig nazwał „pozostałościami autonomicznymi i wahaniami zależnościowymi (1955–1973)”, łączył się z „manifestowaną niespójnoś-cią” i „dalszym wahaniem ze strategicznego punktu widzenia”. Doprowadziło to do braku „określonej orientacji politycznej”, co pociągało za sobą niemożność nawiązania trwałych relacji zewnętrznych ze względu na wahania strukturalne oraz niepewność polityczną. Za przykład może posłużyć administrację Artura Frondiziego, która według Puiga dążyła do zbliżenia z USA, chociaż jednocześnie istniały izolowane napięcia związane z chęcią zapewnienia sobie pewnej autonomii. Trzeci okres, „zalety i wady nowego projektu autonomii heterodoksyjnej”, zbiegł się z powrotem peronistów do władzy na początku lat 70., kiedy to rządy Hectora Cámpory i Perona starały się realizować „zrozumiałą” i „spójną” politykę autonomii heterodoksyjnej w ramach Tercera Posición. Jednak po śmierci Perona nastąpiło stopniowe rozcieńczenie „za-wartości tej orientacji strategicznej”. Pojawienie się wojskowego „Procesu Narodowej Reorganizacji” oznaczało dla Puiga nowy etap, nazwany przez niego „utrzymywaniem autonomii heterodoksyjnej w kontekście dysfunkcyjnym i gospodarczo zależnym”. Była to kontynuacja wprowadzania w życie wytycznych związanych z autonomią he-terodoksyjną (kwestia jądrowa, polityka praw człowieka, problem sankcji w związku z inwazją ZSRR na Afganistan itd.). Jednocześnie otwarcie i liberalizacja gospodar-cza powodowały umiędzynarodowienie sektorów strategicznych kraju, co kłóciło się z tymi wytycznymi. Ostatnim okresem analizowanym przez Puiga był rządy Raula Alfonsina, który – jak twierdził Puig − wprowadził strategię autonomii heterodoksyjnej, „wyrażoną w formie koherentnej”. Nie zaprzeczono zachodnim wartościom, ale też

9 Idem, Introducción…, op.cit., s. 78–79.

Marcin Florian Gawrycki230

potwierdzono niezależność w postawie wobec zadłużenia zagranicznego, w stosun-kach z USA i Wspólnotami Europejskimi oraz w priorytetowym traktowaniu krajów Ameryki Łacińskiej10. Widzimy zatem, że w całym badanym przez siebie okresie Puig dostrzegał próby implementacji przez argentyńskie władze wytycznych związanych z autonomią heterodoksyjną i były one głównym kryterium organizującym prowadzoną przez niego analizę. Twierdził, że historia argentyńskiej polityki zagranicznej jest historią „nabłonkowej niezborności i spójności strukturalnej”, która mimo retorycz-nych przemian doświadczyła w większym stopniu ciągłości niż zmiany. Za „spójność strukturalną” uznawał Puig stałe poszukiwanie autonomicznej polityki zagranicznej wobec wielkich mocarstw, która zagwarantowałaby szersze pole manewru i możliwość współpracy z krajami latynoamerykańskimi i Trzeciego Świata11.

We wszystkich aspektach związanych z poszukiwaniem autonomii czynnik „ży-wotności” państwa jest niezwykle istotnym elementem, który określa szansę na jej wprowadzenie. Kwestię „żywotności” Puig analizował zarówno z perspektywy wewnętrznej, jako możliwość przezwyciężenia stanu strukturalnego zacofania, jak i zewnętrznej, aby znacznie rozszerzyć możliwość działania w obrębie tego, co nazwał „granicznymi liniami wewnątrzhegemonicznymi” (líneas de borde intra-hegemónicas). Państwo peryferyjne, które decyduje się na rozluźnienie więzi z hegemonem, musi bowiem kalkulować, czy takie działanie, niedostosowane do posiadanych zasobów, nie zakończy się pogłębieniem zależności. Zdaniem Puiga większość państw Ameryki Łacińskiej, nawet te największe, nie dysponuje minimalną masą krytyczną pod wzglę-dem demograficznym, gospodarczym czy technologicznym, która pozwalałaby na samodzielnie przeprowadzenie udanego projektu rozwoju i zwiększenia autonomii, jak to było możliwe w przypadku Chin. Stąd wiele uwagi poświęcał Puig sprawie integracji regionalnej, którą postrzegał jako rozszerzenie modelu gospodarczego zorientowanego na autonomię. Uważał, że autonomia może być osiągnięta dzięki integracji rozumianej jako instrument i solidarne budowanie wspólnych wartości12. Wyobrażał sobie Amerykę Łacińską jako region, który może przerodzić się w podsy-stem międzynarodowy. Podstawy normatywne tego podsystemu − w przeciwieństwie do globalnego systemu międzynarodowego − wynikałyby z wizji integracyjnej. Na początku lat 70. Puig wierzył, że możliwa jest integracja regionalna, zwiększająca autonomię uczestniczących w niej państw latynoamerykańskich. Projekt ten mógł zakończyć się powodzeniem ze względu na trzy czynniki: geograficzną bliskość, współzależność i podobieństwo. Argentyński badacz zawsze bronił szerszej wizji integracji regionalnej, nieograniczonej do aspektów gospodarczych czy tworzenia

10 Ibidem, s. 63; J.C. Puig, Política internacional argentina, w: R. Perina, R. Russell (red.), Argentina en el mundo (1973–1987), Programa RIAL, Buenos Aires 1988, s. 29–46. 11 J.C. Puig, Introducción…, op.cit., s. 163. 12 Idem, Estrategia, integración latinoamericana y conexión europea, „Mundo Nuevo” 1981, nr 13–14; idem, Integración y autonomia…, op.cit., s. 41; por. R. Bernal-Meza, Heterodox autonomy doctrine: Realism and purposes, and its relevance, „Revista Brasileira de Política Internacional” 2013, t. 56, nr 2, s. 51–55.

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 231

współzależności tylko w tym obszarze. Z biegiem czasu coraz krytyczniej oceniał latynoamerykańską integrację, wskazując, że wybór jedynie sektora gospodarczego na gruncie współzależności stanowi niepewną i powolną drogę. Tego typu integracja, w której uczestniczą bardzo nierówne podmioty, była skazana na wyniszczenie i sła-bość. Uważał, że bez podzielania wspólnych wartości i solidarności taki projekt nie może odnieść oczekiwanego sukcesu13. Podsumowując, Puig nie twierdził, że państwo peryferyjne zawsze i w każdych warunkach może prowadzi politykę autonomistyczną, gdyż przede wszystkim musi ono uwzględniać dwa główne kryteria, mianowicie narodową „żywotność” i stopień permisywizmu (permisividad) systemu międzyna-rodowego. W efekcie jego wizję można określić jako „realistyczno-reformatorską z perspektywy peryferyjnej”.

Interpretacja autonomii według Hélia Jaguaribego

Brazylijczyk Hélio Jaguaribe, podobnie jak Puig, uważał, że ustalenie warunków autonomii jest podstawowym kryterium analizy polityki zagranicznej państw Ameryki Łacińskiej. Również łączył w swoich badaniach elementy myśli cepalowskiej, teorii zależności, realizmu i współzależności. Punktem wyjścia jego analizy było stwierdzenie, że ukształtowana po II wojnie światowej rzeczywistość międzynarodowa zasadniczo różni się od jakiejkolwiek wcześniejszej sytuacji. Powstał bowiem system imperialny z dwoma suwerenami: Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. W zestawie-niu z poprzednimi formacjami imperialnymi ten nowy system wykazywał niewiele cech jawnych. Formalnie, w obrębie systemu międzynarodowego, USA i ZSRR działały jak wszystkie inne narody niezależne, różniąc się jedynie pod względem potencjałów ekonomiczno-technologicznego i polityczno-militarnego. Jednak w rzeczywistości równość państw oraz ich niezależność i autonomia okazywały się względne, gdyż został stworzony międzynarodowy system międzyimperialny, który podzielił świat na obszary hegemonicznego wpływu i tylko niektóre przestrzenie geopolityczne – głównie Afryka – wciąż były przedmiotem intensywnych sporów między dwoma supermocarstwami. Wynikająca z tego nowego systemu stratyfikacja międzynarodowa doprowadziła więc do powstania czterech poziomów państw, w których zdolność do samostanowienia stopniowo malała. Mamy zatem do czynienia z czterema poziomami: 1) ogólnego pierwszeństwa, 2) prymatu regionalnego, 3) autonomii, 4) zależności.

Po II wojnie światowej pierwszy poziom zajęły Stany Zjednoczone dysponujące możliwością skutecznej obrony swojego terytorium oraz globalnej dominacji. Ten pierwszy element USA zawdzięczały rozwojowi broni jądrowej i zdolności do sku-tecznego kontrataku atomowego, odstraszającego potencjalnego agresora. W latach 60. dzięki rozwojowi technologiczno-wojskowemu ten poziom osiągnął również Związek Radziecki i wówczas w pełni ukształtował się system międzyimperialny. Drugi poziom,

13 J.C. Puig, Estrategia…, op.cit., s. 225–246; idem, Integración y autonomia…, op.cit., s. 44–45.

Marcin Florian Gawrycki232

prymatu regionalnego, także charakteryzuje się możliwością skutecznej obrony swo-jego terytorium oraz hegemonią na niektórych obszarach i dominującą obecnością na innych. Przed przejściem na poziom pierwszy taką funkcję spełniał ZSRR, spra-wując hegemonię nad Europą Wschodnią i wywierając dominujący wpływ na różne kraje i podregiony, takie jak Indie, Indochiny (aż do upadku Sukarno), Kuba i pewne kraje afrykańskie. W latach 70. rolę tę przejęły Chiny, dysponujące bronią jądrową i − dzięki współpracy z USA − zaangażowane w powstrzymywanie ZSRR w Azji. Poziom autonomii nie zapewnia skutecznej obrony swojego terytorium, ale dostarcza środków do nakładania wysokich kar materialnych i niematerialnych na potencjalnego agresora. Państwa z tego poziomu dysponują dość szerokim zakresem samostano-wienia w różnych działaniach wewnętrznych i znaczną zdolnością do samodzielnych akcji międzynarodowych. Jaguaribe podzielił możliwość sprawowania autonomii na trzy rodzaje: ogólną, regionalną i sektorową. Pierwszą reprezentują państwa Europy Zachodniej (zwłaszcza należące do Wspólnoty Europejskiej) oraz Japonia. Autonomia regionalna ogranicza się do określonego obszaru i jej przykładami mogą być Iran na Bliskim Wschodzie czy Brazylia w Ameryce Południowej. Autonomia sektorowa jest zapewniona w obszarze ekonomicznym z uwagi na posiadanie pewnych przewag kom-paratywnych, zwłaszcza ropy naftowej (Arabia Saudyjska). Pozostałe państwa, które stanowią zdecydowaną większość, znajdują się na poziomie zależności. Nominalnie mają status państw suwerennych, które mają własne organy zarządzające oraz utrzymują stosunki z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. W rzeczywistości są poddane kontroli i presji ze strony krajów znajdujących się na pierwszym i drugim poziomie oraz − w bardziej ograniczonej formie − autonomicznych mocarstw średniej wielkości. Supermocarstwa są zainteresowane utrzymywaniem stanu fikcji połączonej z prawną suwerennością państw zależnych, co badacz porównał do utrzymywania rezerwatów dla tubylców.

W ogólnym systemie międzynarodowym istnieją dwa porządki powiązań: 1) re-lacje między dwoma supermocarstwami, które konfigurują system międzyimperialny i charakteryzują się skomplikowanymi stosunkami współpracy i konfliktów, oraz 2) relacje wewnątrzimperialne między centrum a peryferiami w przestrzeni każdego systemu imperialnego. Związki te mają bardzo różne cechy w obrębie każdego z dwóch imperiów i odznaczają się silną asymetrią strukturalną i napięciami wewnątrzimperial-nymi. Jaguaribe uznał imperium radzieckie za monolit z dużo silniejszym stopniem podporządkowania. Przedmiotem jego analizy stało się zatem imperium północno-amerykańskie i o wiele bardziej złożone tamtejsze relacje wewnątrzimperialne. Ów system jest bardziej otwarty i płynny. Stosunki hegemonii lub dominacji nie są for-malnie uregulowane, ale skonstruowano je w ramach licznych wzajemnych powiązań, które − izolowane − często mają dość konsensualny i spontaniczny charakter. Relacje te obejmują wszystkie poziomy rzeczywistości społecznej: od ekonomicznej do kultu-rowej, od społecznej do politycznej, ale jako całość są uwarunkowane silną asymetrią strukturalną, która sprzyja krajom centrum kosztem peryferii. W obrębie imperium

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 233

północnoamerykańskiego stratyfikacja międzynarodowa jest bardziej zniuansowana. Poziom autonomii ogólnej zajmują średnie mocarstwa europejskie oraz Kanada, Australia i Japonia. Na poziomie autonomii regionalnej są takie kraje jak Iran czy Brazylia. Kraje OPEC cieszą się autonomią sektorową, inne zaś pozostają w relacjach zależności, której jednak nie narzuca się w formie przymusu, ale jest wprowadzona przez lokalne elity w zamian za różne korzyści klasowe. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę, że zarówno podmioty nakładające relacje zależności, jak i te, które są przedmiotem dominacji wcale nie muszą być państwami, mogą więc reprezento-wać zarówno aktorów państwowych, jak i niepaństwowych, realizujących zarówno interes publiczny, jak i prywatny. Tak więc Jaguaribe nie zakładał istnienia państwa monolitycznego, działającego w formie jednolitej i racjonalnej, lecz, przeciwnie, przedstawiał je jako podzielone i sfragmentaryzowane − albo w momencie nakładania warunków zależności (w przypadku podmiotów działających w państwie centrum), albo w momencie ich przyjmowania (w przypadku odbiorców w kraju peryferyjnym).

Głównym tematem rozważań Jaguaribego była kwestia autonomii peryferyjnej. Uznał zatem, że asymetria strukturalna systemu wewnątrzimperialnego opiera się na bezwzględnej wyższości ekonomiczno-technologicznej i polityczno-wojskowej Stanów Zjednoczonych jako państwa, jak również jego elit. Zapewnia to dominację północnoamerykańskich interesów publicznych i prywatnych w ich międzynarodowych powiązaniach. Owe relacje porównał do stosunków istniejących w sferze prywatnej w XIX-wiecznym kapitalizmie, czyli stosunków między właścicielami środków produkcji a robotnikami, którzy za sprawą istniejącej asymetrii strukturalnej zostali zmuszeni do zaakceptowania swojej eksploatacji. Relacje centrum–peryferie istniejące w północnoamerykańskim systemie wewnątrzimperialnym są realizowane przez grupę mocarstw średniej wielkości, obdarzonych autonomią ogólną (co można porównać do Wallesteinowskich semiperyferii). Ich autonomia nie jest dana raz na zawsze i nie jest trwała. Stanowi efekt procesu historycznego, który może jednak przyjąć różną postać. Zdaniem Jaguaribego przykładem udanego zdobycia autonomii ogólnej były Niemcy Bismarcka czy Japonia w epoce Meiji. Bardziej współczesnymi przykładami skutecznego procesu przechodzenia od autonomii regionalnej do ogólnej były Iran i Brazylia. Jednak państwa mogą utracić wcześniejszą autonomię, by przywołać przy-kłady Belgii i Holandii czy Hiszpanii i Portugalii, które mogą jednak ją odzyskać jako państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej.

Hélio Jaguaribe zdefiniował zakres zmiennych strukturalnych (statycznych) i funk-cjonalnych (dynamicznych), które określają zdolności aktora międzynarodowego do określonej autonomii. Po pierwsze, zdefiniował warunki strukturalno-przysposabiające (estructurales-habilitatorias), do których należą „żywotność narodowa” (viabili-dad nacional) i „permisywność międzynarodowa” (permisibilidad internacional). „Żywotność” narodowa oznacza istnienie pewnego „krytycznego minimum” zasobów ludzkich i naturalnych, których skuteczność jako instrumentów zapewnienia autonomii zależy od poziomu integracji społeczno-kulturowej kraju oraz standardów etycznych

Marcin Florian Gawrycki234

i edukacyjnych, ponieważ ich wysoki poziom zwielokrotnia wydajność zasobów. W tym samym czasie i przy tych samych wymogach technologicznych minimalna masa krytyczna zasobów w słabo zintegrowanych społeczeństwach, które mają na ogół niski poziom wykształcenia i skromny zasób norm etycznych, znacznie wzrasta. Permisywność międzynarodowa dotyczy przede wszystkim geopolitycznej sytuacji kraju i jego stosunków międzynarodowych, które umożliwiają zneutralizowanie zagrożenia ze strony krajów trzecich obdarzonych wystarczającą zdolnością do wykorzystywania efektywnych form przymusu. Warunki te mają charakter czysto wewnętrzny (np. rozwój odpowiedniej zdolności ekonomicznej czy wojskowej) oraz zewnętrzny, przykładowo dzięki nawiązywaniu sojuszy obronnych. Drugi zakres zmien nych definiuje warunki funkcjonalno-wykonawcze (funcional-ejercitatorio). Wy magania te są prezentowane w postaci alternatywnej: albo autonomia jest możliwa wewnętrznie poprzez autonomię techniczno-biznesową, albo poprzez zapewnienie sobie korzystnych warunków handlu, głównie ze względu na bliskość etnokulturową z krajem imperialnego centrum. Kraje Wspólnoty Europejskiej czy Japonia opierają swoją autonomię na wysokim stopniu autonomii techniczno-biznesowej. Drugi rodzaj reprezentują takie państwa jak Australia, Nowa Zelandia czy Kanada.

Jaguaribe stwierdził, że dopiero uwzględnienie strukturalnych i funkcjonalnych wa-runków autonomii umożliwia określenie stopnia niezależności poszczególnych państw. Zapewnienie żywotności narodowej i permisywności międzynarodowej nie jest rzeczą prostą, lecz o wiele trudniejsze jest wypełnienie warunków funkcjonalno-wykonaw-czych. Rosnąca internacjonalizacja gospodarki kapitalistycznej i wzrost współzależności utrudniają osiągnięcie autonomii techniczno-biznesowej czy korzystnych warunków wymiany handlowej. Zdaniem badacza w obecnych warunkach międzynarodowych jest niezmiernie trudno uzyskać status autonomiczny, a brak autonomii krajów peryfe-ryjnych był główną przyczyną kryzysu państwa narodowego. Przejście do autonomii Niemiec Bismarcka czy Japonii w epoce Meiji dokonywało się w innych warunkach historycznych (np. ograniczona była wówczas skala korporacji transnarodowych), przy odpowiednim systemie edukacji młodzieży oraz zbiorowej decyzji społeczeń-stwa, tj. mas i elit, w sprawie podjęcia drogi wyjścia z zależności. Dzisiejszy świat peryferyjny musi sprostać zupełnie innym wyzwaniom. Z jednej strony globalizacja i upowszechnianie się stylów konsumpcji państw centrum wymuszają zachowania naśladowcze w krajach peryferyjnych, co obniża ich zdolności inwestycyjne i zachęca do korzystania z produktów i procesów bezpośrednio lub pośrednio importowanych. Z drugiej strony stopień kontroli międzynarodowej, sprawowany przez korporacje transnarodowe w zakresie innowacji technologicznych i rynków, w zasadzie unie-możliwia podjęcie narodowego wysiłku na rzecz autonomii techniczno-biznesowej. Poza tym brakuje porozumienia co do podjęcia wysiłku na rzecz uzależnienia, gdyż elity i klasa średnia pochłaniają ogromną część dochodu narodowego, przymusem nakładając na masy nędzne warunki egzystencji. W efekcie nie są generowane żadne

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 235

relacje komplementarności, które prowadziłyby do wzmocnienia pozycji techniczno- -biznesowej, lecz, przeciwnie, zwiększana jest istniejąca już zależność.

Obecny system międzyimperialny jest formą światowej organizacji potęgi zasad-niczo różniącej się od jakiejkolwiek wcześniejszej, gdyż po raz pierwszy w historii stosunki międzynarodowe są rzeczywiście globalne i obejmują wszystkie podmioty skupione wokół dwóch wielkich imperiów. Dokonawszy krótkiego przeglądu histo-rycznych form imperialnych, Jaguaribe wskazał, że sprawowanie hegemonii poli-tyczno-wojskowej zawsze wiązało się z wyraźnym nałożeniem dominacji centrum, a także z potwierdzeniem wyższości jednej grupy etnokulturowej nad innymi. Toteż stopniowo, przy mniejszym lub większym oporze, forma kulturowa przekazywana przez unifikujące centrum była akceptowana przez peryferia jako ich wspólne dzie-dzictwo i dopiero wtedy hegemonia polityczna mogła zostać w pełni potwierdzona. Jednak w przeciwieństwie do wcześniejszych form imperialnych akulturacja nie jest ograniczona jedynie do klas wyższych, ale przenika całą populację. Z tego procesu narodziły się państwa narodowe będące współcześnie podstawową formą organizacji społecznej.

Podsumowując swoje rozważania, Jaguaribe pisze, że północnoamerykański sy-stem wewnątrzimperialny umożliwia znaczną autonomię tym krajom, które spełniają określone wymagania i są zgodnie powiązane w wymiarze społecznym i kulturowym z interesami i podstawowymi wartościami imperialnego centrum. Muszą one jednak dysponować „żywotnością” narodową i permisywnością międzynarodową oraz au-tonomią techniczno-biznesową lub silną identyfikacją etnokulturową, aby uzyskać preferencyjne warunki wymiany handlowej z imperialnym centrum. Historycznie rzecz biorąc, systemy imperialne łączą swoje peryferia na podstawie trzech alternatywnych modeli: etnocentrycznego, kulturocentrycznego (uniwersalistycznego) i wyrównującego ekumenizmu. W obrębie północnoamerykańskiego systemu wewnątrzimperialnego rozwinął się nowy model podporządkowania większości państw narodowych, który prowadzi do ograniczenia możliwości ich zewnętrznej obrony scedowanej na rzecz hegemona i w konsekwencji do ograniczenia ich suwerenności. Ponadto, w przypadku krajów peryferyjnych ze względu na dominację, jaką zdobyły korporacje transnarodowe w ich gospodarkach, system pozbawił ich podsystemy kulturowe fundamentalnej roli dostarczania impulsów techniczno-naukowych w ich społeczeństwach, co powoduje zanik podsystemów kulturowego i politycznego tych krajów, pozbawia je ich włas-nego projektu zbiorowego i zmienia je w rynki terytorialne i rezerwaty dla tubylców. Wskutek tego procesu stosunki centrum–peryferie kształtują się w taki sposób, że te drugie podmioty nie mają praktycznie żadnych możliwości osiągnięcia autonomii, pozostając w stanie zależności. Jedynie nieliczne kraje są w stanie wejść na poziom autonomii regionalnej (w tym kontekście Jaguaribe wymienia Brazylię, Meksyk czy Nigerię) lub sektorowej (Wenezuela czy Arabia Saudyjska). Północnoamerykański system wewnątrzimperialny opiera się zatem na głębokiej asymetrii, która daje moż-liwość sprawowania nieograniczonej hegemonii i dominacji imperialnego centrum.

Marcin Florian Gawrycki236

Jednakże Jaguaribe dostrzegał też związane z tym zagrożenia, które mogą prowadzić do destabilizacji systemu. Po pierwsze, system utrwala i pogłębia napięcia − łącznie z możliwością pojawienia się terroryzmu i powszechnego konfliktu − między centrum a pozbawionymi autonomii peryferiami, którymi są prawie wszystkie kraje regionu. Po drugie, poprzez utrwalanie nierównych form relacji między centrum a peryferiami oraz w ich ramach (szczególnie w odniesieniu do wielkich eksploatowanych mas) system cierpi na sprzężenie zwrotne, które negatywnie wpływa na jego wartości etyczne i ideologiczne14.

Swoją koncepcję autonomii i zależności Jaguaribe przeniósł przede wszystkim na grunt latynoamerykański. Brazylijski badacz wyróżnił cztery typy zależności istnie-jące w tym regionie świata: 1) zależność kolonialna będąca odpryskiem europejskiej ekspansji handlowej; 2) zależność neokolonialna oznaczająca przejście od zależności formalnej do nieformalnej, z przesunięciem akcentów z prawnych i instytucjonalnych form zależności na ekonomiczne i technologiczne; 3) zależność satelicka oznaczająca nieformalne, ale realne podporządkowanie polityczne supermocarstwu w kontekście wy-łaniającego się porządku międzyimperialnego; oraz 4) zależność prowincjonalna, która współcześnie nie istnieje, ale znamy ją z przeszłości; jej archetypowym przykładem było Imperium Rzymskie, które może jednak się odrodzić jako „ostatni etap ewolucji obecnych form satelickich i być może będzie przyszłą formą zależności wewnątrzimpe-rialnej”. Te cztery formy zależności następują po sobie. Zależność zaczyna się od formy kolonialnej istniejącej w ramach sprawowanej kontroli polityczno-administracyjnej przez metropolię i klasycznej zasady ekonomicznej: dostarczenie surowców i import gotowych wyrobów przemysłowych w obrębie systemu monopolistycznego. Taki ko-lonializm oznacza dla metropolii wydatki i obowiązki administracyjne, które z czasem wydają się niepotrzebne. Niepodległość, zarówno wywalczona, jak i oktrojowana, nie tyle wyraża proces dekolonizacji, ile zmienia formy wyzysku. Nowa faza – neokolonia-lizm – pojawia się, gdy dotychczasowe formy eksploatacji wyczerpują się, i oznacza, że dotychczasowe koszty i obowiązki administracyjne spadają na dawne kolonie, nie zapewniając w zamian żadnej autonomii ani nie wprowadzając zasad sprawiedliwej wymiany. Podstawowym mechanizmem tego systemu jest nierówna wymiana han-dlowa, więc jego możliwości zostają wyczerpane w chwili, gdy kraj zależny okazuje się „całkowicie niezdolny do importu”. W tym momencie istnieje możliwość ucieczki z zależności, przy ogromnym wysiłku i poświęceniu całego społeczeństwa, jak to było w Japonii epoki Meiji. W Ameryce Łacińskiej zaaplikowano model industrializacji poprzez substytucję importu, który oznaczał przejście od zależności neokolonialnej do satelickiej. Ta nowa forma zależności obejmuje ustanowienie nowego dominium przez nowe mocarstwo (w przypadku Ameryki Łacińskiej przejście spod wpływów Wielkiej Brytanii pod hegemonię USA) i zmianę charakteru uzależnienia. Nie oznacza

14 H. Jaguaribe, Autonomía periférica y hegemonía céntrica, „Relaciones Internacionales” 1979, t. 12, nr 46, s. 91–130.

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 237

to zniesienia nierówności w wymianie handlowej, ale nałożenie nowych – finansowych, kulturowych i politycznych – poprzez inwestycje kapitałowe (najpierw przemysłowe, potem finansowe), technologiczne i kuratelę polityczno-wojskową, co pozwala utrzymać dominację lokalnych elit nad ich masami i zapewnić wewnątrzimperialną zależność satelity wobec metropolii. Wplecione są w to mechanizmy wpływów kulturowych, wywieranych przez działanie mediów, filmów, programów telewizyjnych, książek, usług „wymiany kulturalnej” czy kształcenie lokalnych elit w kraju centrum. Jednak w pewnym momencie ta forma zależności także ulega wyczerpaniu i powstały w wy-niku tego kryzys można rozwiązać jedynie na dwa przeciwne sposoby: przez zmianę reżimu satelickiego i obranie kursu na autonomiczny rozwój lub znalezienie bardziej zrównoważonej formy zależności, czyli zależności prowincjonalnej. W tej formie metropolia bardziej efektywnie wykorzystuje zasoby „prowincji” do zarządzania pe-ryferiami, ale to wiąże się z koniecznością zastąpienia dotychczasowych elit nowymi, poddanymi bezpośredniej kontroli władz metropolii. Hélio Jaguaribe przewidywał, że „nowa, wyłaniająca się klasa międzynarodowych menedżerów”, rekrutująca się z klasy średniej krajów zależnych wobec USA i wykształcona w tym kraju, „zuniformizowała swoje standardy pracy i postępowania zgodnie z wzorem północnoamerykańskim”, mogłaby być współczesnym odpowiednikiem rzymskiej klasy equites. Ci nowi equites tworzyliby solidną, skuteczną, uczciwą i najbardziej wykwalifikowaną biurokrację, która prowadziłaby sprawy prowincji tak, aby zapewnić realizację następujących celów: samodzielne utrzymanie prowincji, lepsze korzyści dla metropolii i lepsze możliwości dla lokalnej klasy średniej, co oddala ryzyko rebelii. Jaguaribe twierdził bowiem, że rewolucje to nie skutek ucisku mas, ale efekt niezadowolenia klasy średniej w kon-tekście uogólnionej opresji. W ten sposób te nowe elity same staną się obywatelami imperium i z nim będą się identyfikować.

Skupiając się na istniejącej fazie zależności satelickiej, brazylijski badacz wska-zał na pięć tendencji strukturalnych, które w owym czasie występowały w Ameryce Łacińskiej. Pierwszą była stagnacja wynikająca z tego, że w regionie istnieje ograni-czony popyt na dobra konsumpcyjne trwałego użytku i dobra inwestycyjna. Drugą była marginalizacja wynikająca z tego, że sektor rolny zajmuje się produkcją głównie na własne potrzeby, co powoduje ogromne bezrobocie i niekontrolowaną migrację ze wsi do miast. Trzecia to denacjonalizacja gospodarki wynikająca z zanikania przemysłu prawdziwie narodowego, który nie był w stanie stworzyć sektorów wysokiej techno-logii i kapitalizacji, pozostając jedynie na poziomie branż produkujących nietrwałe dobra konsumpcyjne. Czwarta to denacjonalizacja naukowo-technologiczna pozba-wiająca gospodarkę sił i ułatwiająca dominację korporacji transnarodowych, które z kolei powodują, że kraje latynoamerykańskie są coraz bardziej zależne od importu technologii. Wreszcie piąta to denacjonalizacja wojskowa, która wynika z kontroli la-tynoamerykańskich armii przez USA, sprawowanej za pomocą różnych mechanizmów, m.in. poprzez kształcenie latynoamerykańskich oficerów na północnoamerykańskich uczelniach. W efekcie Ameryka Łacińska stoi przed trzema możliwymi alternatywami:

Marcin Florian Gawrycki238

rewolucją, zależnością i autonomią. Pierwsza z nich oznacza niestabilność, która może pogrążyć wiele krajów regionu. Dwie pozostałe reprezentują stabilizację osiągniętą różnymi metodami.

Alternatywa związana z autonomią nie jest dana raz na zawsze i pociąga za sobą pytanie, czy latynoamerykańskie elity są w stanie wykorzystać istniejące możliwości. Jaguaribe stwierdził, że choć istnienie imperium północnoamerykańskiego i zależno-ści satelickiej Ameryki Łacińskiej jest faktem, to nie wszyscy – zarówno w USA, jak i w krajach latynoamerykańskich – zdają sobie z tego sprawę. W przeciwieństwie do wcześniejszych imperiów, które dumnie wznosiły hasła imperialne, aby usprawiedliwić i zracjonalizować swoją misję cywilizacyjną, imperium północnoamerykańskie samo zaprzecza swojemu istnieniu. W Stanach Zjednoczonych z istnienia imperium zdają sobie sprawę korporacje transnarodowe, ludzie biznesu, wojsko i niektóre sektory świata akademickiego. Podobnie w Ameryce Łacińskiej, gdzie ta świadomość jest ograniczona do burżuazji narodowej, klasy średniej i robotników włączonych przez sektor wojskowy lub korporacje ideologicznie związane i identyfikujące się ze swoją pretoriańską rolą w relacji z USA. W tych grupach zależność satelicka jest ideologicznie usprawiedliwiana za pomocą dwóch argumentów: antykomunizm i „współzależność” jako eufemizm na określenie rozwoju zależnego. Pierwszy łączy się z funkcjonowaniem systemu zimnowojennego i usprawiedliwieniem dokonywania zamachu stanu przez lokalne elity wojskowe. Drugi opiera się na trzech zasadniczych argumentach: 1) kraje rozwijające się nie powinny tworzyć kapitału, którego potrzebują, to kapitał zagraniczny powinien odgrywać aktywną rolę w ich rozwoju i dlatego państwa muszą utrzymy-wać porządek i przyjąć politykę finansową w celu ochrony i przyciągania kapitału zagranicznego; 2) rozwój gospodarczy wywołany przez tę politykę wspiera ogólny zrównoważony rozwój społeczeństwa; oraz 3) istnieje harmonijna współzależność między krajami posiadającymi surowce i oferującymi możliwości inwestycyjne a tymi, które eksportują kapitał i technologie; ta współzależność prowadzi do stopniowego rozwoju tych pierwszych. Według Jaguaribego opisana koncepcja „współzależności” jest typowym wyrazem „idealistycznego ekonomizmu” i paradoksalnie przywołuje idee „mieńszewickie” w obozie marksistowskim. Brazylijski badacz twierdził, że nie jest prawdą, iż proces gospodarczy i jego agenci w systemie wolnej gospodarki prowadzą społeczeństwo do jego spontanicznego rozwoju gospodarczego. Nie jest też prawdą, że rozwój gospodarczy w ogóle generuje rozwój innych systemów społecznych (kul-turowego, społecznego i politycznego). Utrzymywał, że zależność charakteryzuje się wspomnianymi wcześniej denacjonalizacją, stagnacją i marginalizacją. W Ameryce Łacińskiej po upadku populizmu powstał system, którego potrzebowano do utrzy-mania równowagi wewnętrznej. Opierał się on represji oczekiwań mas. Stagnacja i represje sprawiają, że równowaga coraz bardziej zależy od warunków zewnętrznych. System podąża nie tylko ku nierównowadze wewnętrznej (zrekompensowanej przez zwiększenie represji), ale także ku równowadze zewnętrznej, zakończonej szybko rosnącym deficytem bilansu płatniczego i zadłużenia zagranicznego, które pogarszają

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 239

stan nierównowagi. System wymaga zatem zwiększenia nakładów zewnętrznych, a nawet pomocy z zewnątrz, żeby zwiększyć swoją zdolność represyjną. Powstaje sytuacja, którą brazylijski badacz nazywał „skłonnością do kolonialnego faszyzmu”. Oznacza to, że połączenie zależności zewnętrznych i represji wewnętrznych powoduje powstanie odmiany faszyzmu, którego dynamiczne centrum jest nie wewnętrzne, ale zewnętrzne. Dostrzegał pewne podobieństwa do europejskiego faszyzmu przede wszystkim w dominacji elity władzy, która wykorzystuje uznaniowe procesy kontroli. Różnica jest jednak taka, że faszyzm europejski był autonomiczny i endogenny, a wa-riant latynoamerykański jest zależny i egzogenny.

Głównym problemem zależności pozostaje związek przyczynowy między stag-nacją, marginalizacją a ich równoważeniem przez wewnętrzny przymus i zależność od dostaw zewnętrznych. To definiuje „spiralę upadku”, który nie może trwać bez końca. W pewnym momencie dojdzie do „krytycznej skrajności”, w której trzeba będzie znaleźć rozwiązanie, żeby zmienić sytuację. Jednym z możliwych sposobów zmiany jest rewolucja, innym stabilizacja zależności nowego systemu. Jaguaribe był bardzo sceptycznie nastawiony do rzeczywistych możliwości rewolucyjnej ścieżki, ponieważ proces marginalizacji i stagnacji może trwać długo, a także ponieważ nie-zadowolenie mas nie tworzy jeszcze sytuacji rewolucyjnej, do tego trzeba bowiem jeszcze rozczarowania klasy średniej (subélite) i burżuazji (élite). W fazie satelickiej dialektyka zależności objawia się w rosnącym wyczerpaniu zdolności do samopod-trzymywania się systemu, choć zachowuje ona nadal zdolność do wywierania silnego przymusu. Ostatecznie, utrzymanie modelu zależy od zasobów i polityki hegemona. Jeśli mocarstwo nie jest już chętne subwencjonować satelitę, to zmienia model za-leżności albo na wyższą formę społeczno-polityczną (demokratyzacja w sytuacji zależności prowincjonalnej), albo na niższą (kolonialny pretorianizm). Drugi sposób jest dopuszczalny tylko w małych i słabych państwach o bardzo wysokim stopniu zależności, nie jest zaś możliwy w dużych i złożonych krajach (takich jak główne państwa Ameryki Łacińskiej), które w przypadku dłuższego istnienia takiego reżimu borykają się z wewnętrzną dezintegracją wraz z towarzyszącą jej anarchią, wojnami domowymi itp. Brazylijski badacz analizował te złożone zjawiska w kategoriach „gra-nic dotacji” i „granic pogorszenia”. Jeśli hegemon dotuje system, to model zależności satelitarnej może trwać w nieskończoność. Problem pojawia się wtedy, gdy USA nie chcą lub nie dysponują zasobami na te cele, z wyjątkiem obszarów krytycznych im-perialnej konfrontacji, jak było w Wietnamie, Afganistanie, Berlinie czy na Kubie15.

15 H. Jaguaribe, Dependencia y autonomia de América Latina, „Documento de ICIRA”, Santiago de Chile, 1969, nr 67; idem, Desarrollo político: sentido y condiciones, Editorial Paidós, Buenos Aires 1972; idem, América Latina: reforma o revolución, Editorial Paidós, Buenos Aires 1972.

Marcin Florian Gawrycki240

Pole manewru i autonomia państw małych

Z dwoma kluczowymi koncepcjami autonomii zaproponowanymi przez Puiga i Jaguaribego chciałbym zestawić analizę Kostarykanki Ethel Abarki, która przyjrzała się polu manewru w polityce zagranicznej państw małych (na przykładzie Kostaryki). Jej zdaniem kontekst międzynarodowy i krajowy system polityczny określają ogólne ramy, w które wpisana jest polityka zagraniczna małych państw. Ten kontekst składa się z dwóch czynników: zewnętrznego i wewnętrznego, które zwiększają lub zmniej-szają pole manewru w polityce zagranicznej takich krajów. Różne badania teoretyczne, w których przeanalizowano elementy zarówno środowiska zewnętrznego, jak i we-wnętrznego polityki zagranicznej małych państw, nie dowartościowują wskaźników wewnętrznych wpływających na zachowanie pola manewru. To przejawia się w zdolno-ści rządzącego do opracowania spójnej i trwałej strategii polityki zagranicznej. Abarca za kluczową kwestię uznała redefinicję koncepcji „pola manewru”, stwierdzając, że dotąd latynoamerykańscy badacze nie poświęcili dostatecznej uwagi wykazaniu roli, jaką odgrywają zmienne wewnętrzne w definiowaniu pola manewru małych państw wobec hegemona i całego systemu międzynarodowego. Jak uważa badaczka, aby móc rozwinąć bardziej autonomiczną politykę zagraniczną, konieczne jest precyzyjne określenie zmiennych wewnętrznych. Dlatego też zdefiniowała „pole manewru” jako „zbiór strategii autonomicznych, które proponuje rząd w odniesieniu do środowiska zewnętrznego, a zwłaszcza swojej możliwość zwielokrotnienia wysiłków i wsparcia wewnętrznego i zewnętrznego, które ma do swojej dyspozycji, w celu jego osiągnię-cia”. Zaznaczyła przy tym, że wykorzystała pojęcie „pola manewru”, a nie „marginesu autonomii”, gdyż w ten sposób kładzie się większy nacisk na zmienne wewnętrzne. Ponadto stosunki krajów środkowoamerykańskich ze Stanami Zjednoczonymi trady-cyjnie reprezentują bardziej pasywne podejście, a więc mniej autonomiczne, dlatego zdaniem Abarki używanie terminu „autonomia” byłoby niewłaściwe. W tym sensie problem mniejszej lub większej autonomii nie jest tak znaczący dla prowadzonej przez nią analizy.

Idąc tym tokiem myślenia i odnosząc się do elementów zmniejszających lub zwiększających pole manewru, można sformułować wiele założeń pozwalających dostrzec niektóre z ograniczeń, które są przedmiotem pola manewru małych krajów, takich jak Kostaryka. Abarca wskazała na trzy: 1) w ramach zależności strukturalnej określonej przez swój status jako małego kraju położonego na peryferiach USA, pole manewru dostępne krajom Ameryki Środkowej w prowadzeniu polityki zagranicz-nej będzie zależało od rodzaju wewnętrznego projektu politycznego (lub strategii rozwoju), który realizują jego elity, oraz od istnienia związanego z tym narodowego konsensusu; 2) agenda polityki zagranicznej będzie w dużej mierze poprzedzona sy-tuacją wewnętrzną każdego z krajów, interakcją subregionalną i polityką USA; oraz 3) efektywność i skuteczność polityki zagranicznej będą uwarunkowane zarówno miejscem, jakie zajmuje ona w ogólnym projekcie wewnętrznym, jak i środkami, za

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 241

pomocą których chce się osiągnąć swoje cele. Procesy te zależą od stopnia krajowego konsensusu w kwestii realizacji polityki, właściwego wykorzystania zasobów potęgi oraz poszukiwania nowego wsparcia międzynarodowego – tak rządowego, jak i po-zarządowego. Jednocześnie Abarca dodała, że główny czynnik określający zdolność małego kraju do zwiększenia lub zmniejszenia pola manewru polega na rozwijaniu swojej strategii autonomicznej wobec otoczenia zewnętrznego, a nie na możliwości pomnożenia opcji, jakie kraj ma w tym kontekście. W tym sensie kluczowe dla analizy jest znaczenie zmiennych wewnętrznych dla zachowania pola manewru, gdyż mały kraj, który projektuje autonomiczną strategię mimo narzuconych ograniczeń zewnętrznych, czyni to, gdyż w udany sposób wykorzystał warunki wewnętrzne. A zatem to nie kon-tekst zewnętrzny jest najważniejszym czynnikiem, ale równowaga między zmiennymi wewnętrznymi i zewnętrznymi, która ostatecznie definiuje pole manewru małego kraju. Zważywszy, że to, co wewnętrzne, bezpośrednio wiąże się z możliwością tworzenia polityki zagranicznej, to tam należy położyć nacisk na opracowywanie strategii, która następnie będzie wykorzystywana w otoczeniu zewnętrznym.

W świetle tego założenia konieczne jest ponowne zdefiniowanie nowych zmien-nych, które należy wziąć pod uwagę przy określaniu większego lub mniejszego pola manewru potencjalnie rozwijanego przez mały kraj. Niektóre z tych zmiennych we-wnętrznych, mające większe znaczenie przy opracowywaniu i realizacji aktywnej poli-tyki zagranicznej, będą znajdować się w gestii prezydenckiego przywództwa i rozwoju spójnej oraz realnej strategii. Z tych dwóch nowych elementów, które zmniejszają lub zwiększają pole manewru, istotne jest, aby na nowo zdefiniować warunki wpływające na taki mały kraj jak Kostaryka. Abarca wymieniła trzy kwestie: 1) rodzaj wewnętrz-nej strategii polityki zagranicznej, która pobudza kraj, i związany z tym konsensus; 2) wykonalność rozwijanej autonomicznej strategii w środowisku zewnętrznym oraz 3) efektywność i skuteczność polityki zagranicznej uzależnionej od osobowości i przywództwa, które charakteryzują zarządzającego opracowaną strategią. Biorąc to wszystko pod uwagę, Abarca uznała, że mały kraj jest w stanie poszerzyć swoje pole manewru, a jako przykład podała prezydenturę Oscara Ariasa Sancheza (1986–1990). Cechą tej prezydentury było skuteczne wykorzystanie zmiennych wewnętrznych celem zwiększenia pola manewru i tym samym rozwoju skutecznej polityki zagra-nicznej. Konkludując, badaczka stwierdziła, że w teoretycznych analizach polityki zagranicznej małych krajów trzeba odejść od kładzenia nacisku jedynie na kontekst międzynarodowy. Wyciągnęła też dwa interesujące wnioski. Po pierwsze, mimo swoich ograniczeń geograficznych, ekonomicznych i związanych z potęgą mały kraj może zaprojektować strategię polityki zagranicznej, która umożliwi zwiększenie jego ob-szaru działania do pożądanego poziomu, pozwalającego na uzyskanie większego pola manewru w polityce zagranicznej. Po drugie, strategia polityki zagranicznej małego kraju musi mieć jasno zdefiniowanego przywódcę, co pozwoli uniknąć rozproszenia w ośrodkach decyzyjnych i osiągnąć ujednolicenie celów, które zostały określone

Marcin Florian Gawrycki242

w agendzie. W przeciwnym wypadku następuje fragmentacja proponowanej strategii i owe pole manewru się zmniejsza16.

Podsumowanie

W niniejszym tekście chciałem pokazać, jak latynoamerykańscy badacze postrze-gają możliwość funkcjonowania krajów regionu w stosunkach międzynarodowych. Zgodnie z przyjętą hipotezą Puig, Jaguaribe i Abarca twierdzą, że zależność polityczna i gospodarcza Ameryki Łacińskiej od USA uniemożliwia w pełni niezależne działanie państw regionu i mogą one jedynie dążyć – wykorzystując zmienne wewnętrzne i ze-wnętrzne – do poszerzania pola manewru i autonomii w swojej polityce zagranicznej. Wszystkie przywołane koncepcje odnoszą się do kontekstu zimnowojennego, ale wciąż pozostają aktualne. W bardziej współczesnych pracach Jaguaribe podtrzymuje wcześniej sformułowane tezy, umieszcza je tylko w kontekście pozimnowojennym17. Niemniej zasadne wydaje się wskazanie, jak kwestia autonomii wygląda dzisiaj. W latach 80., owej „straconej dekadzie”, doszło w Ameryce Łacińskiej do podporządkowania się neoliberalizmowi, co miało swoje konsekwencje dla postrzegania regionu w nowym kontekście politycznym. Jednakże autonomia pozostała centralną kategorią analityczną, choć definiowaną w bardziej neutralny sposób. Argentyńczyk Carlos Escudé, twórca koncepcji realizmu peryferyjnego (nazwa wielce myląca, gdyż nie miała nic wspól-nego z klasycznym neorealizmem), definiował autonomię w relacji do potencjalnego ryzyka, kosztów i korzyści. Doszedł do wniosku, że wszystkie działania krajów la-tynoamerykańskich przynoszące wzrost kosztów i ryzyka przy minimalnych korzyś-ciach są sprzeczne z interesem narodowym. Innymi słowy, poszukiwanie autonomii przynosi więcej szkód niż pożytku, a więcej można osiągnąć dzięki bliskim relacjom z USA18. Jego rodacy, Roberto Russell i Juan Gabriel Tokatlián, wprowadzili pojęcie „autonomii relacyjnej”, której istota wiązała się ze zdolnością i gotowością danego kraju do podejmowania decyzji w połączeniu z innymi, z własnej woli i po to, żeby sprostać sytuacji i procesom zachodzącym zarówno wewnątrz państwa, jak i poza jego granicami. Z tego punktu widzenia obrona, jak również rozszerzanie autonomii krajów nie mogą się już odbywać w obrębie polityki narodowej lub subregionalnej izolacji, samowystarczalności i opozycji. Muszą zachodzić w ramach procesu integracji regionalnej, wpisanego w neoliberalną koncepcję otwartego regionalizmu19. Podobnie w Brazylii w czasie dominacji konsensusu waszyngtońskiego tacy badacze jak Celso

16 E. Abarca Amador, Algunos elementos teóricos para el análisis de políticas exteriores de pequeños países, „Relaciones Internacionales” 1998, t. 31, nr 123–124, s. 88–101. 17 Por. H. Jaguaribe, Brasil: alternativas e saídas, Paz e Terra, São Paulo 2002. 18 C. Escudé, El realismo de los estados débiles. La política exterior del primer gobierno de Menem frente a la teoría de las relaciones internacionales, GEL, Buenos Aires 1995, s. 211. 19 R. Russell, J.G. Tokatlián, De la autonomía antagónica a la autonomía relacional: una mirada teórica desde el Cono Sur, „Perfiles Latinoamericanos” 2003, nr 21, s. 159–194.

Między autonomią a potęgą – latynoamerykańska interpretacja neorealizmu… 243

Lafer czy Gelson Fonseca wskazywali, że wcześniej autonomia była definiowana „poprzez dystans”, a obecnie należy realizować „autonomię poprzez uczestnictwo”, oznaczającą aktywne zaangażowanie się w procesy globalizacji i integracji regionalnej, współuczestnictwo w kształtowaniu neoliberalnego porządku międzynarodowego20. Owo „rozmycie” definicyjne tej kategorii mogłoby więc sugerować, że autonomia straciła w Ameryce Łacińskiej na znaczeniu.

Jednak na początku XXI w. region dokonał gwałtownego skrętu na lewo, choć zakres wprowadzonych zmian jest bardzo różnorodny – od „socjalizmu XXI stule-cia” w Wenezueli, Boliwii czy Ekwadorze, przez lewicowy populizm w Argentynie, po konstruktywną krytykę wcześniejszych założeń konsensusu waszyngtońskiego w Brazylii. W każdym z tych przypadków mamy do czynienia z powrotem państwa (jako instytucji), które wcześniej ustąpiło miejsca rynkowi. Towarzyszą temu nowe inicjatywy integracyjne (nazywane posthegemonicznymi lub postneoliberalnymi), takie jak Południowoamerykańska Wspólnota Narodów (UNASUR), Wspólnota Państw Ameryki Łacińskiej i Karaibów (CELAC) czy Alternatywa Boliwariańska dla Ameryk (ALBA), które – w przeciwieństwie do neoliberalnego otwartego regio-nalizmu, koncentrującego się na sferze gospodarczej i handlowej – artykułują przede wszystkim kwestie polityczne i kulturowe. To wszystko sprawia, że dawne koncepcje Puiga i Jaguaribego ponownie zyskują na znaczeniu. Obaj nie doczekali się równie twórczych następców, choć ich idee są dostosowywane do świata pozimnowojennego, który z perspektywy krajów latynoamerykańskich jest przede wszystkim postrzegany przez pryzmat hegemonii Stanów Zjednoczonych. Próbuje się zatem reinterpretować autonomię, cały czas jednak postrzegając ją jako sposób na przezwyciężenie stanu zależności państwa peryferyjnego. Panuje zgoda co do tego, że w dobie globalizacji autonomia nie powinna być postrzegana jako samotne działania danego państwa, ale należy ją widzieć w ramach konstruowanych regionalnych bloków. Argentynka Miryam Colacrai pisała, że w świecie pozimnowojennym „nowa” definicja autono-mii wiąże się nie z grą o sumie zerowej, ale z grą o sumie zmiennej, zgodnie z którą w kontekście współzależności jest możliwe zwiększenie możliwości manewrowania nie tylko indywidualnie, lecz również wraz z innymi regionalnymi aktorami. Innymi słowy, badaczka ta skłaniała się ku rozumieniu pojęcia autonomii przede wszystkim jako „autonomii regionalnej”, a nie wewnętrznej21. Tak więc w postneoliberalnej

20 G. Fonseca Jr, A legitimidade e outras questões internacionais, Paz e Terra, São Paulo 1998, s. 353–374; C. Lafer, G. Fonseca Jr, Questões para a diplomacia no contexto internacional das polaridades indefinidas (notas analíticas e algumas sugestões), w: G. Fonseca Jr, S.H.N. de Castro (red.), Temas de política externa brasileira, t. 1, IPEA, Brasília–São Paulo 1994, s. 69–77, http://www.ipea.gov.br/portal/images/stories/PDFs/livros/livros/livro03_insercaointernacional_vol1.pdf (data dostępu: 26.10.2015). 21 M. Colacrai, Pensar la política exterior desde una lectura renovada de la autonomía, w: A.B. Bologna (red.), La política exterior del gobierno de Kirchner, t. 1, Ediciones CERIR−UNR Editora, Rosario 2006, s. 13–30; eadem, La marcha de la integración en América Latina. El rol de las ideas, instituciones y políticas en el MERCOSUR, w: A.A. Borón, G. Lechini (red.), Política y movimientos sociales en un mundo hegemónico. Lecciones desde África, Asia y América Latina, CLASCO, Buenos Aires 2006, s. 387–391, http://biblioteca.

Marcin Florian Gawrycki244

Ameryce Łacińskiej koncepcje Puiga i Jaguaribego wciąż inspirują decydentów przy podejmowaniu decyzji w kwestii prowadzonej polityki zagranicznej. Analiza Abarki nadal pozostaje adekwatna w odniesieniu do państw małych. Oczywiście koncep-cje te ulegają ciągłym reinterpretacjom, dostosowującym je do nowego kontekstu międzynarodowego. Współczesną odpowiedzią latynoamerykańskiego neorealizmu na istniejący porządek międzynarodowy jest zatem poszukiwanie sojuszy najpierw w regionie, potem w obrębie globalnego Południa, tak aby zwiększyć rolę i znacze-nie Ameryki Łacińskiej w stosunkach międzynarodowych. Przyglądając się polityce Brazylii, Wenezueli czy Argentyny, łatwo dojść do wniosku, że takie właśnie rozu-mienie autonomii jest obecnie realizowane. Studiując latynoamerykańskie koncepcje stosunków międzynarodowych, można więc lepiej zrozumieć działania państw tego regionu na arenie międzynarodowej.

Between Autonomy and Power – The Latin American Interpretation of Neorealism in the Cold War Era

Neorealism is one of the principal theoretical approaches applied by Latin American researchers of international relations. They are, however, nonetheless aware of its limitations. First of all, Latin American scholars understand that neorealism was developed with great powers and with their vying for power within the international system in mind. Therefore, implementation of neorealism to in the Latin American reality is accompanied by adjustments to the regional specificity. The best example of this is the replacement of the category of ‘power’ with the term ‘autonomy’. Thus practically in all the countries of the region, deliberations on autonomy are the starting point for studying Latin America’s place and role in international relations. The aim of this article is, therefore, to present the specificity of the Latin American version of neorealism from the angle of autonomy. Drawing on the works of three representatives of this discipline in the region – the Argentinean Juan Carlos Puig, the Brazilian Hélio Jaguaribe and the Costa Rican Ethel Abarca – the author seeks to prove that in the context of the strong political and economic dependence of Latin American countries, they have only limited capability of independently acting in international relations, and they attempt to negotiate the extent of their autonomy in foreign policy and the room for manoeuvre.

Keywords: neorealism, power, autonomy, Latin America, Juan Carlos Puig, Hélio Jaguaribe, Ethel Abarca

clacso.edu.ar/clacso/sur-sur/20100711033702/lechini.pdf (data dostępu: 26.10.2015); eadem, Los aportes de la teoría de la autonomía, genuina contribución sudamericana. ¿La autonomía es hoy una categoría en desuso o se enfrenta al desafío de una renovación en un contexto interdependiente y más complejo?, w: G. Lechini, V. Klagsbrunn, W. Goncalves (red.), Argentina e Brasil. Vencendo os preconceitos. As varias arestas de uma concepcão estratégica, Revan, Rio de Janeiro 2009, s. 33–50.

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201513

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych Unii Europejskiej

Filip TereszkiewiczPolitechnika Opolska

W artykule dokonano przeglądu postaw wobec konfliktu na Ukrainie, prezentowa-nych przez partie antyunijne obecne w PE. Analiza programów politycznych tych ugrupowań oraz wystąpień ich kluczowych reprezentantów pokazała, iż wobec konfliktu na Ukrainie wśród partii eurosceptycznych wykształciły się trzy grupy stanowisk: proukraińskie, neutralne i prorosyjskie. Analiza ta wskazuje również, że w ramach każdej z tych kategorii postawy poszczególnych partii mają zarówno elementy wspólne, jak i bardzo specyficzne. W świetle tych wniosków w artykule przedyskutowano możliwe polityczne implikacje tej sytuacji dla działań zewnętrz-nych Unii Europejskiej. Wzrost poparcia społecznego dla partii eurosceptycznych może negatywnie wpływać na funkcjonowanie Partnerstwa Wschodniego, prowadzić do złagodzenia sankcji nałożonych na Rosję, a w konsekwencji – do zakończenia izolacji Kremla. To ostatnie może wręcz w zachodnioeuropejskich członkach wspólnoty wytworzyć przekonanie o prawie Rosji do decydowania o przyszłości politycznej całego obszaru poradzieckiego. Jednakże wzrost pozycji partii euroscep-tycznych jest raczej mało prawdopodobny. Przeciwnie, bardziej realne wydaje się to, że partie głównego nurtu politycznego w krajach europejskich zaczną przejmować niektóre elementy programów eurosceptycznych radykałów.

Słowa kluczowe: eurosceptycyzm, działania zewnętrzne Unii Europejskiej, Ukraina, Rosja

W minionych miesiącach w najbliższym otoczeniu Unii Europejskiej nastąpiły wydarzenia i procesy stanowiące dla niej ogromne wyzwanie i mogące zaważyć na jej przyszłości. Wybuch konfliktu na Ukrainie, pojawienie się Państwa Islamskiego oraz wzrastająca presja migracyjna na południowe granice Europy wydają się dla Unii dużo bardziej realnym zagrożeniem niż zmiany klimatyczne czy spadek znaczenia w globalnej gospodarce. Unia, która jeszcze do niedawna próbowała zdefiniować strategię w kontekście zmieniającego się ładu międzynarodowego, dyskutowała o wzrastającej konkurencji ze strony państw BRICS oraz chciała nadawać ton świa-towym negocjacjom klimatycznym, nagle znalazła się w sytuacji zmuszającej ją do myślenia o swoim podstawowym bezpieczeństwie. U jej granic zaczął się rozciągać

Filip Tereszkiewicz – doktor, adiunkt w Katedrze Własności Intelektualnej, Prawa Administracyjnego i Europejskiego, Wydział Ekonomii i Zarządzania, Politechnika Opolska.

Filip Tereszkiewicz246

niestabilny i nieprzychylny świat, grożący mniej lub bardziej realnie jej egzystencjal-nym fundamentom. Co więcej, obok „barbarzyńców u bram” pojawili się „barbarzyńcy wewnętrzni” zyskujący coraz większą sympatię społeczną. Wybory do Parlamentu Europejskiego w maju 2014 r. bardzo wyraźnie uwidoczniły wzrastające w całej UE poparcie dla partii mniej lub bardziej nieprzychylnie do niej nastawionych. Tendencja ta została potwierdzona kolejnymi wyborami przeprowadzonymi w poszczególnych państwach członkowskich, w których dobre rezultaty uzyskiwały ugrupowania nie tyle nawołujące do zreformowania UE, ile wręcz negujące sens jej istnienia. Tak więc w minionym roku UE została postawiona przed niezwykle groźnymi wyzwaniami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Niniejsza praca skupi się na jednym ich aspekcie, tj. konflikcie na Ukrainie i nastawieniu do niego partii antyunijnych1. Nie jest bowiem wykluczone, iż część tych ugrupowań już wkrótce będzie rządziła niektórymi pań-stwami członkowskimi lub miała pośredni wpływ na te rządy. Dlatego też tak istotne jest poznanie ich poglądów na toczący się tam konflikt i zdefiniowanie przeobrażeń, jakie mogą nastąpić w unijnej polityce zagranicznej w tym obszarze wraz ze zmianami politycznymi w państwach członkowskich.

Nastawienie proukraińskie czy antyrosyjskie? Obawy sąsiadów Rosji

Wbrew potocznej opinii wśród partii antyunijnych można znaleźć polityków i ugru-powania zajmujące proukraińskie stanowisko. Pojawiające się co jakiś czas doniesienia na temat wsparcia finansowego udzielanego przez Kreml niektórym środowiskom politycznym w Europie, czy też niezwykle atrakcyjne medialnie wypowiedzi działaczy głównych partii antyunijnych wytworzyły przeświadczenie, iż wszystkie one prezen-tują rosyjską optykę konfliktu na Ukrainie. Jednak pogląd ten jest daleki od prawdy, ponieważ w badanym środowisku można odnaleźć również ugrupowania przychylnie nastawione do przemian w Kijowie i podzielające tamtejszy sposób postrzegania wydarzeń na Krymie czy w Donbasie. Poglądy takie występują przede wszystkim wśród partii z krajów północno-wschodniej części basenu Morza Bałtyckiego. Jest to niewątpliwie związane z bliskim sąsiedztwem Rosji, a więc z potencjalnie większym zagrożeniem ze strony tego państwa.

Do partii antyunijnych odrzucających rosyjski punkt widzenia na toczący się na wschodzie kontynentu konflikt można zaliczyć trzy ugrupowania reprezentowane w Parlamencie Europejskim: łotewski Związek Zielonych i Rolników (Zaļo un Zemnieku

1 Dla potrzeb niemniejszej pracy przypisanie określonych ugrupowań do grona partii antyunijnych oparte zostało na skądinąd prostym kryterium przynależności frakcyjnej w Parlamencie Europejskim. Uznano, iż wybory do PE przeprowadzane w tym samym czasie we wszystkich państwach członkowskich dają porównywalne ze sobą wyniki. Biorąc pod uwagę założenia programowe oraz wypowiedzi liderów, za partie antyunijne uznano te, które przystąpiły do frakcji Europa Wolności i Demokracji Bezpośredniej, oraz ugrupowania niezrzeszone. Frakcja Europejskich Konserwatystów i Reformatorów nie została zaliczona do tej grupy, ponieważ w tzw. Deklaracji Praskiej partie ją tworzące wzywają do reformy Unii, a nie do jej likwidacji.

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 247

savienība)2, litewską Partię Porządek i Sprawiedliwość (Partija Tvarka ir teisingumas) oraz Szwedzkich Demokratów (Sverigedemokraterna). Ich cechą charakterystyczną jest to, że dostrzegają w działaniach Kremla duże zagrożenie dla stabilności Europy, a przede wszystkim dla bezpieczeństwa własnego kraju3. Działacze tych partii uwa-żają, iż rosyjska agresja na Ukrainę jest kolejną – po Gruzji – próbą odzyskania przez Moskwę swoich dawnych wpływów i dokonania rewizji granic powstałych po zimnej wojnie4. Według nich wiele państw europejskich niewłaściwie ocenia politykę Kremla i próbuje stosować do niego swoje własne standardy. To zaś powoduje, iż nie dostrze-gają one, że Rosja stała się problemem długoterminowym i nie należy spodziewać się zmiany jej postępowania w najbliższym czasie. Zdaniem przedstawicieli tych partii musi to determinować wschodnią politykę Unii Europejskiej, a zwłaszcza politykę wobec Rosji5,6. Widać więc bardzo wyraźnie, że partie te negatywnie oceniają obecne działania Kremla w ich najbliższym otoczeniu międzynarodowym. Sprawia to, iż są one dużo bardziej otwarte na argumenty przedstawiane przez stronę ukraińską i w pewnym stopniu przejawiają gotowość do wspierania jej na forum unijnym. Wyjątkiem w tym gronie są Szwedzcy Demokraci, którzy podkreślają, iż są zdecydowanie przeciwni rozszerzaniu Unii Europejskiej – niezależnie od tego, czy proces ten przybierze formę członkostwa czy stowarzyszenia – i z tego też powodu nie popierają Partnerstwa Wschodniego ani strategii Unii w stosunku do Ukrainy7.

Analizując podejście tych partii do wydarzeń na wschodzie kontynentu, należy jednak pamiętać o dzielących je różnicach. Związek Zielonych i Rolników tworzy koalicję rządową na Łotwie, a jej przedstawiciel jest ministrem obrony w tamtej-szym gabinecie. Niewątpliwie tłumaczy to, dlaczego partia ta jest zdecydowanie

2 Partia ta o tyle znajduje się w specyficznej sytuacji, że jako jedyna z grona analizowanych ugrupo-wań sprawuje rządy w swoim macierzystym kraju. To bardzo mocno determinuje jej pozycję i z pewnością wpływa na prezentowane stanowisko w analizowanym obszarze. Jednak w Parlamencie Europejskim – co dla niniejszej pracy jest istotną zmienną – reprezentowana jest przez deputowaną, która na początku kadencji należała do antyunijnej frakcji Europa Wolności i Demokracji Bezpośredniej, a występując z niej pod koniec października 2014 r., nie przystąpiła do żadnej z głównych grup parlamentarnych. Tak więc, ze względu na przyjęte zmienne, ugrupowanie to zostało zaliczone do stronnictw o charakterze antyunijnym. 3 B. Söder, M. Jansson, J. Ahl, SD är inte putinvänliga, http://sverigedemokraterna.se/sd-ar-inte--putinvanliga/ (data dostępu: 11.04.2015); R. Vējonis, Rietumi ir pieļāvuši lielu kļūdu, vērtējot Krieviju pēc saviem standartiem, http://www.zzs.lv/index.php?p=8375&pp=11512&lang=1281&a=2&b=1&lbu=54002 (data dostępu: 11.04.2015). 4 B. Söder, M. Jansson, J. Ahl, op.cit.; V. Mazuronis, Sytuacja na Ukrainie 15 lipca 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140715+ITEM-008+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 2.04.2015); R. Vējonis, Rietumi…, op.cit. 5 R. Vējonis, Rietumi…, op.cit. 6 V. Mazuronis, Sytuacja na Ukrainie 10 lutego 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150210+ITEM-011+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 12.04.2015). 7 Russia-index: 11 new EU-sceptic parties added, https://eublogg.wordpress.com/2015/01/10/russia-in-dex-11-new-eu-sceptic-parties-added/ (data dostępu: 12.04.2015); K. Winberg, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150114+ITEM-007+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 12.04.2015).

Filip Tereszkiewicz248

najbardziej proukraińska z wymienionego grona, czy to kształtując określoną politykę w ramach łotewskiego rządu8, czy to przyłączając się do rezolucji w sprawie Ukrainy firmowanych przez główne frakcje Parlamentu Europejskiego9. Odpowiedzialność związana ze sprawowaniem władzy wymusza na niej dbanie o długofalowe interesy kraju i unikanie wolt politycznych, z czym mamy do czynienia w przypadku innych ugrupowań z tego regionu.

W przypadku litewskiej Partii Porządek i Sprawiedliwość można zauważyć, iż odgrywa ona zdecydowanie bardziej eksponowaną rolę w kwestii konfliktu na Wschodzie, niż wynikałoby to z jej potencjału politycznego. Na pewno ogromna w tym zasługa Valentinasa Mazuronisa, który potrafił przekonać kolegów z frak-cji Europa Wolności i Demokracji Bezpośredniej (Europe of Freedom and Direct Democracy, EFDD) do powierzenia mu roli głównego mówcy w czasie debat w PE dotyczących sytuacji na Ukrainie (debaty te odbyły się 14 stycznia 2015 r. i 10 lutego 2015 r.). Jest to o tyle istotne, iż polityk ten nigdy nie ukrywał swoich proukraiń-skich poglądów i konsekwentnie głosił je od początku konfliktu. Poza tym zasłynął listem otwartym do członków Parlamentu Europejskiego, w którym ostrzegał przed agresywną polityką Moskwy i wzywał do nałożenia na Rosję jak najostrzejszych sankcji ekonomicznych oraz do maksymalizacji wsparcia dla Ukrainy10. Tak więc fakt, że większość partii tworzących EFDD, mimo prezentowania nieco odmiennej optyki, zgodziła się na to, aby polityk ten wypowiadał się w jej imieniu, jest symp-tomatyczny. Nie oznacza to oczywiście, iż popierają jego wizję konfliktu, a raczej, że się jej nie sprzeciwiają i nie obawiają się prezentowania na zewnątrz pod swoim szyldem. Prawdopodobnie wynika to z pewnej ewolucji postrzegania konfliktu na wschodzie Ukrainy, która zaszła wśród tych partii na początku 2015 r.11 To zaś po-zwoliło Litwinowi przekonać partnerów do powierzenia mu roli głównego mówcy we wspomnianych debatach.

Oceniając podejście omawianych partii do konfliktu na wschodzie Europy, trzeba jednak pamiętać, iż mogą one w pewnym momencie zmodyfikować swoją interpretację zachodzących wydarzeń i pozbyć się przy tym zbyt proukraińskich polityków. O tym, że jest to prawdopodobne w przypadku litewskiej Partii Porządek i Sprawiedliwość, może świadczyć konflikt na tym tle między Rolandasem Paksasem a Valentinasem

8 R. Vējonis, Krievijas agresija Ukrainā radīs ilgtermiņa sekas starptautiskajā drošībā, http://www.zzs.lv/index.php?p=8375&pp=11512&lang=1281&a=2&b=1&lbu=53847 (data dostępu: 20.04.2015); R. Vējonis, Sabiedroto atbalsts ir svarīgs Latvijas drošībai, http://www.zzs.lv/index.php?p=8375&pp=11512&lang=1281&a=2&b=1&lbu=54057 (data dostępu: 20.04.2015). 9 I. Grigule, Projekty rezolucji, http://www.europarl.europa.eu/meps/pl/124745/seeall.html?type=MOTION (data dostępu: 10.04.2015). 10 Lithuanian MEP addresses his colleagues about situation in Ukraine, http://www.efdgroup.eu/news/latest-news/item/lithuanian-mep-addresses-his-colleagues-about-situation-in-ukraine?category_id=381 (data dostępu: 10.04.2015). 11 Kwestia ta zostanie omówiona w dalszej części artykułu.

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 249

Mazuronisem, który wybuchł w pierwszych miesiącach 2015 r.12. Były prezydent Litwy zaczął atakować swojego długoletniego współpracownika13 za zbyt proukraińskie sta-nowisko, oskarżając przy tym litewskie władze o dozbrajanie „kijowskich bandytów” i dopuszczanie w ten sposób do „mordowania cywilów” w Donbasie. Według niego za to, co dzieje się na Ukrainie, odpowiadają Amerykanie, którzy zorganizowali przewrót na Majdanie14. Argumenty używane przez Rolandasa Paksasa zasadniczo są tożsame z argumentami przywoływanymi przez partie prorosyjskie, a stoją w całkowitej opozycji do poglądów Valentinasa Mazuronisa. Ta zmiana tonu wypowiedzi byłego prezydenta Litwy może mieć swoje źródła w silnych więzach łączących tego polityka z Rosją, które m.in. stały się powodem jego impeachmentu15. Nie jest również wykluczone, iż chce on zyskać sympatię mniejszości narodowych w swoim kraju, które w dużym stopniu popierają politykę Kremla16. Biorąc pod uwagę charakter partii oraz to, że jej niekwestionowanym przywódcą jest Rolandas Paksas, w niedalekiej przyszłości może dojść do przeorientowania się tego ugrupowania w kierunku Rosji, a więc przejścia na pozycje prorosyjskie.

W przypadku Szwedzkich Demokratów pojawiają się pewne przesłanki wskazujące na to, iż duża część szeregowych działaczy tej partii wykazuje zrozumienie dla polityki prowadzonej przez prezydenta Rosji. Świadczą o tym przede wszystkim nieoficjalne wypowiedzi polityków tego ugrupowania, wpisy na Twitterze lub Facebooku17. Poza tym w głosowaniach dotyczących pomocy unijnej dla Ukrainy oraz umowy stowarzy-szeniowej partia ta zachowywała się niejednoznacznie i albo była przeciw, albo wstrzy-mywała się od głosu18. Można więc przypuszczać, iż liderzy Szwedzkich Demokratów starają się pokazywać na zewnątrz jako umiarkowani politycy dostrzegający agresywne działania Rosji, co ma zapewnić im większe poparcie na arenie krajowej, ale zwykli członkowie akceptują działania Moskwy, podzielając stanowisko wielu antyunijnych

12 J. Svirnelytė, Rolando Pakso partijos lūpomis skamba Kremliaus demagogija?, http://zinios.tv3.lt/lietuva/zinia/2015/02/24/rolando-pakso-partijos-lupomis-skamba-kremliaus-demagogija (data dostępu: 10.04.2015). 13 O wzajemnym zaufaniu może świadczyć to, że R. Paksas, obejmując stanowisko prezydenta Litwy, przekazał przywództwo w partii właśnie V. Mazuronisovi. 14 J. Ivanauskas, Rolandas Paksas: „Apsimesdami didžiais valstybės gynėjais, kai kurie „patriotai” daro viską, kad būtų išprovokuotas karinis konfliktas su Rusija!”, http://www.laisvaslaikrastis.lt/news/2482/53/d,detalus/ (data dostępu: 23.04.2015). 15 Rolandas Paksas był w latach 2003–2004 prezydentem Litwy. Z urzędu został usunięty za złamanie konstytucji tego kraju, a czyny będące podstawą impeachmentu bezpośrednio wskazywały na jego silne związki z rosyjskimi grupami przestępczymi, a pośrednio ze służbami specjalnymi tego kraju. 16 A. Radczenko, Donbas=Wilno?, „Nowa Europa Wschodnia”, http://www.new.org.pl/2114,post.html (data dostępu: 25.04.2015). 17 SD:s huvudvärk med „Putinisterna” gammal historia avslöjar Expo, https://eublogg.wordpress.com/2015/03/16/sds-huvudvark-med-putinisterna-gammal-historia-avslojar-expo/ (10.04.2015). 18 Russia-index: 11 new EU-sceptic parties added, https://eublogg.wordpress.com/2015/01/10/russia-index-11-new-eu-sceptic-parties-added/ (data dostępu: 10.04.2015); Macro-financial assistance to Ukraine, http://www.votewatch.eu/en/term8-macro-financial-assistance-to-ukraine-draft-legislative-resolution-vote-leg-islative-resolution-ordin.html#/ (data dostępu: 10.04.2015).

Filip Tereszkiewicz250

partii w Europie19. Tak więc w przyszłości partia ta może zmienić swoją interpretację wydarzeń na wschodzie kontynentu. Jednakże w tym przypadku wiele będzie zależało od nastrojów w szwedzkim społeczeństwie i od działań samej Rosji.

Wszystko to pokazuje, iż partie te – z wyjątkiem Związku Zielonych i Rolników – są wewnętrznie podzielone w ocenie zachodzących wydarzeń na Ukrainie. Z jednej strony w ich skład wchodzą politycy autentycznie albo koniunkturalnie podzielający ukraiński punkt widzenia na działania Kremla. Z drugiej zaś sporą siłą dysponują działacze wyrażający zrozumienie dla polityki Władimira Putina. Niemniej na pewno autentyczna jest obawa przed nieobliczalną Rosją, która w każdej chwili może ich kraj obrać za cel swoich działań. Ze zrozumiałych względów jest ona silniejsza w krajach bałtyckich niż w Szwecji. Jednak biorąc pod uwagę aktywność rosyjskich sił zbrojnych w basenie Morza Bałtyckiego20, nie jest wykluczone, iż wkrótce obawa ta nasili się również wśród Szwedzkich Demokratów. Dużo więc zależy od rosyjskiej obecności w tym rejonie i podejmowanych mniej lub bardziej świadomie działań wzbudzających niepokój nawet u europejskich radykałów.

Nastawienie neutralne: wszyscy winni, a najbardziej Unia

Cechą charakterystyczną partii neutralnych jest to, iż nie opowiadają się jedno-znacznie za którąkolwiek ze stron konfliktu na Ukrainie. Starają się one prezentować bardziej zrównoważone stanowisko, podkreślając złożoność sytuacji i odpowiedzialność wszystkich stron za rozwój wypadków. Nie można więc jednoznacznie powiedzieć, że są to partie prorosyjskie lub proukraińskie lub że prezentują rosyjski lub ukraiński punkt widzenia na ten konflikt. Starają się one raczej odgrywać rolę neutralnego ob-serwatora, zatroskanego rozwojem sytuacji na wschodzie kontynentu oraz kosztami, jakie w związku z tym ponosi UE i jej państwa członkowskie. Takie podejście jest widoczne zarówno wśród działaczy brytyjskiej Partii Niepodległości Zjednoczonego Królestwa (United Kingdom Independence Party, UKIP), włoskiego Ruchu 5 gwiazdek (Movimento 5 Stelle) czy holenderskiej Partii Wolności (Partij voor de Vrijheid). Mimo ogromnych różnic dzielących te ugrupowania w innych obszarach, w przypadku oceny ukraińskiego konfliktu można odnaleźć liczne elementy wspólne. Przede wszystkim partie te stoją na stanowisku, iż jedną z głównych przyczyn wybuch konfliktu na wscho-dzie Europy jest polityka UE, w tym bezpośrednio program Partnerstwa Wschodniego. Gdyby nie ta inicjatywa i usilne dążenie do zawarcia umowy stowarzyszeniowej z Ukrainą, być może nie doszłoby do odłączenia się Krymu i rebelii na wschodzie

19 Ciekawa analiza na ten temat, zob.: Nya diskussioner om SD:s Putin-relation efter DN:s avslöjande, https://eublogg.wordpress.com/2015/02/16/nya-diskussioner-om-sds-putin-relation-efter-dns-avslojande/ (data dostępu: 10.04.2015). 20 L. Anannikova, Łotwa zauważyła u swoich granic rosyjskie okręty wojskowe. W Estonii i Finlandii mobilizacja, „Gazeta Wyborcza” z 4.05.2015, http://wyborcza.pl/1,75477,17855951,Lotwa_zauwazyla_u_swoich_granic_rosyjskie_okrety_wojskowe_.html#ixzz3ZBflqkXS (data dostępu: 4.05.2015).

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 251

tego państwa21. Próbując zacieśniać więzy gospodarcze i polityczne z Ukrainą oraz ingerując w jej wewnętrzne sprawy, Unia sprowokowała Rosję do agresji na teryto-rium sąsiada22. W podkreślanie winy UE szczególnie zaangażowani są politycy UKIP, którzy uznają, iż jej wschodnia aktywność ma na celu przyłączenie kolejnego kraju do „imperium”, a co za tym idzie, jest motywowana wyłącznie własnym interesem. Według nich w tym konflikcie chodzi nie o suwerenność Ukrainy, ale o mocarstwowe ambicje Brukseli23. Tak radykalne poglądy trudno znaleźć wśród Włochów, którzy obok UE winą za rozwój sytuacji obciążają w równym stopniu Stany Zjednoczone24 i, generalnie, zmiany w globalnym układzie sił25. Jednak, co istotne, partie te obwiniają też Rosję za eskalację konfliktu. Uważają, że Moskwa z coraz większą determinacją realizuje swoją mocarstwową politykę i jej celem jest odbudowanie wpływów z cza-sów ZSRR26, a to zbliża owe partie do ugrupowań proukraińskich. Różnica jest jednak taka, iż zdaniem przedstawicieli omawianych partii wina za wybuch i eskalację tego konfliktu rozkłada się na wszystkich aktorów, chociaż poszczególni politycy mogą odmiennie rozkładać akcenty.

Drugą kwestią poruszaną przez niemal wszystkie partie neutralne są koszty pono-szone przez europejskie społeczeństwa w wyniku toczącego się konfliktu. Według poli-tyków tych ugrupowań to mieszkańcy UE najsilniej odczuwają skutki wprowadzanych sankcji, a nie Amerykanie czy Rosjanie. Jednak o ile Włosi i Holendrzy skupiają się

21 D. Tamburrano, Sytuacja na Ukrainie 15 lipca 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140715+ITEM-008+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 9.04.2015); F.M. Castaldo, Sytuacja na Ukrainie 15 stycznia 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150115+ITEM-012-03+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 9.04.2015); Spreektekst AO Oekraïne, http://www.pvv.nl/index.php/37-fj-related/raymond--de-roon/7481-oekraine200314.html (data dostępu: 9.04.2015). 22 Takie stanowisko zaprezentował rzecznik UKIP, zob. J. Crisp, UKIP blames MEPs and Verhofstadt for deaths of Ukrainians, http://www.euractiv.com/sections/uk-europe/ukip-blames-meps-and-verhofstadt--deaths-ukrainians-311352 (data dostępu: 9.04.2015). Pojawia się również w wypowiedziach lidera tej partii N. Farage’a, zob. Nigel Farage steps up his criticism of reckless EU foreign policy, http://www.ukip.org/nigel_farage_steps_up_his_criticism_of_reckless_eu_foreign_policy (data dostępu: 9.04.2015). 23 M. Hookem, Sytuacja na Ukrainie 15 lipca 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140715+ITEM-008+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 10.04.2015); B. Etheridge, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE−Rosja 16 września 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140916+ITEM-004+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 11.04.2015). 24 Il colpo di Stato della CIA in #Ucraina, di Oliver Stone, http://www.beppegrillo.it/2015/01/il_colpo_di_sta_1.html (data dostępu: 10.04.2015); F.M. Castaldo, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150114+ITEM-007+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 11.04.2015); D. Tamburrano, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r.http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150115+ITEM-012-03+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 11.04.2015). 25 D. Tamburrano, Sytuacja na Ukrainie 15 lipca 2014 r., op.cit.; F.M. Castaldo, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., op.cit. 26 F.M. Castaldo, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., op.cit.; PVV, Welk belang heeft de Nederlander bij sancties tegen Rusland? http://www.pvv.nl/index.php/37-fj-related/raymond-de-roon/7463-pvv-welk--belang-heeft-de-nederlander-bij-sancties-tegen-rusland.html (data dostępu: 11.04.2015).

Filip Tereszkiewicz252

na ograniczeniu możliwości eksportowych europejskich przedsiębiorstw27, o tyle dla brytyjskich eurosceptyków istotniejsze są wzrastające rachunki za energię i problemy z dostawami gazu28. To podkreślanie kosztów społecznych wprowadzanych przez Unię Europejską sankcji jest typowe dla partii populistycznych, które jednocześnie mają charakter antyunijny. Uważają one bowiem, że oderwana od zwykłych ludzi Bruksela uczestniczy w globalnej rozgrywce, nie licząc się z kosztami społecznymi. Trudno więc się dziwić, że jest to jeden z elementów łączących tak odległe od siebie – a jed-nocześnie należące do jednej frakcji − partie jak Ruch 5 gwiazdek i UKIP.

Mimo wspomnianych już pewnych wspólnych elementów postrzegania konfliktu na Ukrainie można wskazać na różnice, które wynikają przede wszystkim z odmien-nego podłoża ideologicznego. Na tle pozostałych partii antyunijnych wyróżnia się zwłaszcza Ruch 5 gwiazdek. Charakterystycznym elementem tego ugrupowania jest wiązanie konfliktu na Ukrainie z kwestiami ekologicznymi. Zdaniem włoskich po-lityków wydarzenia we wschodniej części kontynentu są dobrą okazją do przeglądu europejskiej polityki energetycznej i podjęcia działań prowadzących do samowystar-czalności energetycznej UE, przede wszystkim promowania odnawialnych źródeł energii29. Część działaczy tego ugrupowania obawia się również, iż zaostrzające się stosunki unijno-rosyjskie mogą doprowadzić do zacieśnienia więzi UE z Ameryką, co pociągnie za sobą akceptację dla pozyskiwania surowców energetycznych z łupków i tym samym doprowadzi do degradacji ekologicznej Europy30.

Analizując stanowisko UKIP wobec konfliktu na Ukrainie, można zauważyć, że przez bardzo długi czas dla tej partii ważniejsze były zagrożenie związane z islam-skim ekstremizmem i sytuacją w Iraku i Syrii. Dlatego lider tej partii Nigel Farage w swoich wypowiedziach podkreślał, iż przy rozwiązywaniu tych problemów Europa i Stany Zjednoczone mogą znaleźć w Rosji bliskiego sojusznika. Z tego też powodu państwa europejskie powinny raczej szukać z Kremlem porozumienia, niż zaostrzać konflikt poprzez wprowadzenie dodatkowych sankcji31. Trzeba jednak zaznaczyć, że wraz rozszerzaniem się konfliktu na Ukrainie i coraz bardziej widoczną obecnością tam rosyjskich żołnierzy zaszła istotna ewolucja w stanowisku UKIP. Partia ta zaczyna coraz wyraźniej krytykować Rosję i personalnie Władimira Putina, wskazując, że jest

27 PVV, Welk…, op.cit.; I. Corrao, Sanzioni Russia: come si matte?, 3.02.2015, http://selezione5stelle.com/sanzioni-russia-come-si-mette/ (data dostępu: 10.04.2015); Ttip e la “guerra” contro Putin, per l’Italia un’eutanasia economica, http://www.beppegrillo.it/movimento/parlamento/esteri/2015/01/ttip-e-la-guer-ra-contro-putin-per-litalia-uneutanasia-economica.html (data dostępu: 11.04.2015). 28 M. Hookem, Sytuacja na Ukrainie 15 lipca 2014 r., op.cit. 29 D. Tamburrano, Sytuacja na Ukrainie 15 lipca 2014 r., op.cit.; D. Aiuto, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE−Rosja 16 września 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140916+ITEM-004+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 12.04.2015). 30 F.M. Castaldo, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., op.cit. 31 N. Farage, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE–Rosja 16 września 2014 r., http://www.eu-roparl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140916+ITEM-004+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 12.04.2015).

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 253

on „przywódcą gangsterskiego państwa”, które sponsoruje terroryzm, a korupcja, za-straszanie i morderstwa są tam na porządku dziennym32. Według brytyjskich polityków społeczność międzynarodowa powinna podjąć kroki odwetowe, np. wprowadzając nowe sankcje33. Tak więc w ciągu kilku miesięcy Rosja w oczach działaczy UKIP zmieniła się z cennego sojusznika w walce z terroryzmem islamskim w drugie pod względem kolejności największe zagrożenie dla Wielkiej Brytanii – tuż za radykalnym islamem34.

Partia Wolności Geerta Wildersa koncentruje się głównie na obronie interesów holenderskiego podatnika, co jest jej cechą charakterystyczną i dotyczy w zasadzie wszystkich wymiarów polityki zagranicznej, zwłaszcza polityki wsparcia rozwo-jowego35. Z tego powodu ugrupowanie to sprzeciwia się udzielaniu jakiejkolwiek pomocy Ukrainie, która łączyłaby się z kosztami dla budżetu tego kraju36. Poza tym politycy tej partii, choć negują sens nakładania sankcji na Rosję, to jednak dopuszczają wprowadzenie zakazu eksportu uzbrojenia do tego państwa. Według nich dostarczanie broni służącej później do destabilizacji wschodniej części kontynentu byłoby niemo-ralne. Holendrzy krytykują również politykę wschodnią Unii, uważając, iż poniosła całkowitą klęskę. Przedstawiciele tej partii twierdzą, że trzeba na nowo przemyśleć relacje z Rosją i oprzeć je na realnych podstawach, a nie myśleniu życzeniowym37.

Przedstawiona analiza pokazuje bardzo wyraźnie, iż omawiane partie starają się zajmować w miarę neutralne stanowisko wobec konfliktu na wschodnie kontynentu. Dostrzegają one negatywną rolę Rosji w eskalacji wydarzeń, ale podkreślają, że to UE i Stany Zjednoczone sprowokowały ją do obrony swojej strefy wpływów. Widać więc tutaj pewne – wspólne dla tych partii – dążenie do odróżnienia się od Europejskiej Partii Ludowej i socjalistów, którzy w większości popierają wiązanie Kijowa z Unią38. Należy jednak pamiętać, iż partie te, szczególnie dwie największe, nie są typowymi ugrupowaniami politycznymi, posiadającymi spójny program popierany przez tworzą-cych je członków. Zarówno Ruch 5 gwiazdek, jak i UKIP dopuszczają dużą swobodę poglądów, co sprawia, że w ich szeregach można znaleźć zarówno osoby zafascynowane

32 G. Batten, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150114+ITEM-007+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 12.04.2015). 33 J. Arnott, Sytuacja na Ukrainie 15 stycznia 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150115+ITEM-012-03+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 12.04.2015). 34 Senior Ukip politician lauds Vladimir Putin’s leadership, „The Guardian” z 10.04.2015, http://www.theguardian.com/politics/2015/apr/10/ukip-diane-james-praises-vladimir-putin (data dostępu: 12.04.2015). 35 Zob. Wat wil de PVV?, http://geertwilders.webklik.nl/page/standpunten (data dostępu: 10.03.2015). 36 Spreektekst Geert Wilders bij debat Oekraï, http://www.pvv.nl/index.php/36-fj-related/geert-wilders/7443-spreektekst-geert-wilders-bij-debat-oekraine.html (data dostępu: 12.04.2015). 37 PVV, Welk…, op.cit. 38 EPP, S&D, ECR, ALDE, Greens/EFA groups push through EU-Ukraine Association Agreement, http://www.votewatch.eu/blog/epp-sd-ecr-alde-greensefa-groups-push-through-eu-ukraine-association-agreemen-t/#sthash.nLgK4rGw.dpuf (data dostępu: 12.04.2015)

Filip Tereszkiewicz254

Władimirem Putinem (Nigel Farage39, Diane James40 z UKIP czy Beppe Grillo z Ruchu 5 gwiazdek41), jak i uznające go za zagrożenie dla pokoju międzynarodowego. Wydaje się, iż należy to tłumaczyć pewną fascynacją silnym rosyjskim liderem oraz podzie-laniem prezentowanych przez niego konserwatywnych poglądów. W większości są to bowiem partie – z wyjątkiem Ruchu 5 gwiazdek – radykalnie prawicowe, a więc niechętne zachodzącym zmianom cywilizacyjnym. Nie jest zatem wykluczone, że gdy będzie to dla nich korzystne, zaczną przejawiać silniejsze prorosyjskie nastawienie, zwłaszcza jeśli będzie się to wiązało z możliwością poprawienia sytuacji ekonomicz-nej w ich własnych krajach. Wydaje się również, iż będą one podążały za nastrojami społecznymi i zmęczeniem tematem ukraińskim w ich ojczyznach – co jest możliwe w kontekście nasilającej się presji migracyjnej na Unię. Może to skutkować przejściem na pozycje prorosyjskie.

Nastawienie prorosyjskie: za wszystkim stoją Amerykanie

Z niezwykle interesującą sytuacją mamy do czynienia w przypadku partii prezen-tujących swego rodzaju prorosyjską wizję tego konfliktu. Do tej grupy należy zaliczyć takie ugrupowania, jak: francuski Front Narodowy (Front National), belgijski Interes Flamandzki (Vlaams Belang), włoską Ligę Północną (Lega Nord), polski KORWIN/Kongres Nowej Prawicy, Wolnościową Partię Austrii (Freiheitliche Partei Österreichs, FPÖ), węgierski Jobbik (Jobbik Magyarországért Mozgalom), grecki Złoty Świt (Laïkós Sýndesmos – Chrysí Avgí), Komunistyczną Partię Grecji (Kommounistikó Kómma Elládas), Narodowodemokratyczną Partię Niemiec (Nationaldemokratische Partei Deutschlands, NPD) oraz należącą do frakcji EFDD czeską Partię Wolnych Obywateli (Strana svobodných občanů). Analizując wypowiedzi działaczy tych ugrupowań, można zauważyć, że wyrażają oni dosyć spójne stanowisko, powtarzając niejednokrotnie podobne argumenty. Uważają oni m.in., że za destabilizacją sytuacji na Ukrainie42

39 Zob. Nigel Farage: I admire Vladimir Putin, „The Guardian” z 31.03.2014, http://www.theguardian.com/politics/2014/mar/31/farage-i-admire-putin (data dostępu: 12.04.2015). 40 Senior Ukip…, op.cit. 41 Beppe Grillo certifica la svolta filo-Putin?, http://www.meltybuzz.it/beppe-grillo-certifica-la-svol-ta-filo-putin-a142789.html (data dostępu: 12.04.2015). 42 Le Pen says Washington attempting to start ‘war in Europe’, http://rt.com/news/230503-le-pen-us-lackey/ (data dostępu: 17.04.2015); Vilimsky: Rolle der NATO in der Ukraine bedenklich, http://www.ots.at/presseaussendung/OTS_20150311_OTS0168/vilimsky-rolle-der-nato-in-der-ukraine-bedenklich (data dostępu: 17.04.2015); The KKE denounces the imperialist intervention EU-USA-NATO in Ukraine, http://inter.kke.gr/en/articles/The-KKE-denounces-the-imperialist-intervention-EU-USA-NATO-in-Ukraine/ (data dostępu: 17.04.2015); J. Korwin-Mikke, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE-Rosja 16 września 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140916+ITEM-004+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 16.04.2015); Ucraina, ammissioni Biden, Pini (ln): Mogherini mente, sanzioni a Russia pilotate da usa, http://leganord.org/index.php/notizie/le-news/13287-ucrai-na-ammissioni-biden-pini-ln-mogherini-mente-sanzioni-a-russia-pilotate-da-usa (data dostępu: 17.04.2015); U. Voigt, Sytuacja na Ukrainie 15 lipca 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140715+ITEM-008+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 17.04.2015);

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 255

stoją Stany Zjednoczone i NATO. To one bezpośrednio43 lub pośrednio44 wywołały niepokoje w tym państwie. Interesujące jest to, iż w odróżnieniu od partii o nastawieniu neutralnym w dużo mniejszym stopniu posługują się argumentem wskazującym na odpowiedzialność UE w wywołaniu tego konfliktu, choć i takie wypowiedzi można znaleźć. Jest ona oskarżana raczej o naiwność, ponieważ mieszając się w ten konflikt i nakładając sankcje na Moskwę, tak naprawdę działa w interesie Waszyngtonu, a przy tym ponosi większość kosztów45. Tak więc o ile partie neutralne przypisują UE po-niekąd demoniczne cele w polityce wschodniej, o tyle większość partii prorosyjskich raczej podkreśla jej brak samodzielności na arenie międzynarodowej46. Elementem łączącym obydwie grupy jest odwoływanie się w pierwszej kolejności do kosztów, jakie ponoszą społeczeństwa ich krajów w związku z nałożonymi ograniczeniami w handlu z Rosją. Ich zdaniem z tego właśnie powodu UE nie powinna się angażować w sprawy Ukrainy47. Podstawą do rozwiązania konfliktu mogą być porozumienia wynegocjowane w Mińsku, lecz powinna za nimi iść zachęta ze strony Europy48.

Wymienione wcześniej ugrupowania prezentują zdecydowanie silniejsze proro-syjskie i zarazem antyamerykańskie stanowisko niż partie neutralne. Widać też bardzo wyraźnie, że ich argumenty pokrywają się z rosyjską narracją dotyczącą tego konfliktu. Kreml próbuje bowiem przerzucić odpowiedzialność na Stany Zjednoczone i ich so-juszników w Europie, podkreślając przy tym koszty ponoszone przez społeczeństwa państw członkowskich49. Wydaje się zatem, że Kreml chce – przy wykorzystaniu

M. Červenka, Mediální matrix má povážlivé trhliny, https://web.svobodni.cz/clanky/miroslav-cervenka-me-dialni-matrix-ma-povazlive-trhliny (data dostępu: 16.04.2015). 43 H. Vilimsky, Sytuacja na Ukrainie 15 lipca 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140715+ITEM-008+DOC+XML+V0//PL&language=PL. 44 The KKE denounces…, op.cit.; M. Ciastoch, Korwin-Mikke: To Amerykanie zdestabilizowali Ukrainę, http://swiat.newsweek.pl/janusz-korwin-mikke-teorie-spiskowe-ameryka-chce-oslabic-rosje,artykuly,359188,1.html (data dostępu: 18.04.2015). 45 Statement of the Secretariat of the “Initiative” on the recent developments in the Ukraine, http://inter.kke.gr/en/articles/Statement-of-the-Secretariat-of-the-Initiative-on-the-recent-developments-in-the-Ukraine/ (data dostępu: 18.04.2015); J. Korwin-Mikke w audycji radiowej „Wybierz swojego prezydenta” w radiu TOK FM, https://www.youtube.com/watch?v=F8GTH4G2E2w&index=15&list=PLVLI1ArZ-BLZ-v4sLKp_nmH_Ml6cF4AzIW (data dostępu: 29.04.2015); Ucraina, ammissioni Biden…, op.cit.; M. Červenka, Mediální matrix…, op.cit. 46 Wyjątkiem jest czeska Partia Wolnych Obywateli, która obok USA oskarża również Unię Europejską o działania mające na celu podporzadkowanie sobie Ukrainy. M. Červenka, Mediální matrix…, op.cit. 47 The EU’s provocative answer to the KKE regarding the attempt to outlaw the CP of Ukraine, http://inter.kke.gr/en/articles/The-EUs-provocative-answer-to-the-KKE-regarding-the-attempt-to-outlaw-the-CP-of-Ukraine/ (data dostępu: 25.04.2015); U. Voigt, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150114+ITEM-007+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 20.04.2015); G. Epitideios, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE–Rosja 16 września 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140916+ITEM-004+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 20.04.2015). 48 Vilimsky: Rolle der NATO…, op.cit.; Communiqué de presse du Front National, Sommet de Minsk: le Front National se réjouit du cessez-le-feu obtenu, http://www.frontnational.com/2015/02/sommet-de-minsk-le-front-national-se-rejouit-du-cessez-le-feu-obtenu/ (data dostępu: 22.04.2015). 49 J. Prus, Defilada mitów, „Polityka” 2015, nr 19, s. 17.

Filip Tereszkiewicz256

partii antyunijnych – skłonić część państw członkowskich do sprzeciwienia się pod-trzymywaniu dotychczasowych sankcji, a także zyskać sojuszników wewnątrz Unii50. Pewnym potwierdzeniem tej teorii może być fakt, że systematycznie pojawiają się informacje sugerujące powiazania finansowe tych partii z rosyjskimi podmiotami. W ostatnim czasie ujawniono, że francuski Front Narodowy został wynagrodzony za uznanie akcesji Krymu do Rosji51. Niektórych polityków węgierskiego Jobbiku oskarżono o agenturalną działalność na rzecz Rosji, co pozwala przypuszczać, iż część jej działań była inspirowana przez Kreml52. Ponadto część działaczy Interesu Flamandzkiego, pełniąc rolę obserwatorów referendum na Krymie, wbrew oficjalnemu stanowisku partii korzystało z rosyjskiego wsparcia finansowego53.

Oprócz tego głównego – i wspólnego dla większości partii prorosyjskich – ele-mentu przekazu można wyodrębnić pewne cechy specyficzne dla poszczególnych ugrupowań. Francuski Front Narodowy uważa, iż działania zmierzające do zakończenia konfliktu powinny być podejmowane wyłącznie przez państwa europejskie, a nie przez Amerykanów czy instytucje unijne54. Drugim charakterystycznym rysem postrzegania tego konfliktu przez Francuzów jest obarczanie środkowoeuropejskich członków Unii winą za zaostrzenie sytuacji na Ukrainie i za narastanie konfliktu z Rosją. Według Frontu Narodowego przedstawiciele tych państw wykorzystują stanowiska zajmo-wane w unijnych strukturach lub działania swojej diaspory w USA i Kanadzie, żeby antagonizować Europę i Rosję. Kierują się przy tym swoimi antyrosyjskimi fobiami55. A zatem choć Front Narodowy chciałby większej aktywności państw europejskich w rozwiązywaniu tego konfliktu, to jednak ogranicza ten postulat do państw zachod-niej Europy. Widać więc tutaj pewną niekonsekwencję wynikającą prawdopodobnie ze świadomości, iż państwa sąsiadujące z Rosją nie podzielają ich wizji konfliktu. 50 J. Rogoża, Kreml „zagospodarowuje” europejską skrajną prawicę, http://www.osw.waw.pl/pl/publi-kacje/analizy/2015-03-25/kreml-zagospodarowuje-europejska-skrajna-prawice (data dostępu: 25.04.2015). 51 J. Lichfield, Marine Le Pen battered by controversy as details emerge of hacked Kremlin text messages and holocaust-minimising from her father, http://www.independent.co.uk/news/world/europe/marine-le-pen-battered-by-controversy-as-details-emerge-of-hacked-kremlin-text-messages-and-holocaustminimising-from-her-father-10154589.html (data dostępu: 24.04.2015). 52 D. Sharkov, Far-Right MEP Accused of Acting as Russian Spy, „Newsweek” z 26.09.2014, http://europe.newsweek.com/far-right-mep-accused-acting-russian-spy-273444 (data dostępu: 24.04.2015). 53 D. Bauwens, Drie Vlaams Belangers zonder mandaat van de partij naar de Krim, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/1.1909292 (data dostępu: 23.04.2015). 54 Communiqué de presse du Front National, Sommet de Minsk…, op.cit. 55 Communiqué de Presse du Front National, L’Ukraine de l’Ouest désormais „ouvertement” vas-salisée par Washington, http://www.frontnational.com/2014/12/lukraine-de-louest-desormais-ouverte-ment-vassalisee-par-washington/ (data dostępu: 24.04.2015); A. Chauprade, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE-Rosja 16 września 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140916+ITEM-004+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 24.04.2015); N. Bay, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150114+ITEM-007+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 24.04.2015). Podob nie wypowiedzi można odnaleźć wśród działaczy Ligii Północnej, zob.: M. Borghezio, Sytuacja na Ukrainie 10 lu-tego 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150210+ITEM-011+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 24.04.2015).

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 257

Dla Ligii Północnej konflikt na Ukrainie nie stanowi najistotniejszego tematu, co jest zrozumiałe w kontekście presji migracyjnej dotykającej południa Europy i wzmacniającej zagrożenie ze strony terrorystów islamskich. Trudno się więc dziwić, iż deputowani tej partii rzadko zabierają głos w sprawie wydarzeń na wschodzie konty-nentu56, a jeżeli już to robią, to wśród argumentów przeciw pogarszaniu relacji z Rosją podnoszą głównie niezbędność jej zaangażowania w przeciwdziałanie napływowi nielegalnych imigrantów oraz w walkę z tzw. Państwem Islamskim. W odniesieniu do zakończeniu konfliktu partia ta stoi na stanowisku, że należy przede wszystkim przeprowadzić referendum we wschodnich regionach Ukrainy, tak aby ludzie sami mogli się opowiedzieć, czy chcą być częścią Rosji, czy Ukrainy57. Co jednak cha-rakterystyczne dla członków tej partii, nie uznają oni porozumień mińskich za dobre rozwiązanie, ponieważ nie przewiduje się w nich samostanowienia Donbasu58.

Janusz Korwin-Mikke – lider polskiej partii KORWIN – podziela dominujące wśród ugrupowań antyunijnych postrzeganie tego konfliktu, lecz nadaje mu pewne specyficzne rysy. Po pierwsze, dostrzega odpowiedzialność Rosji za intensyfikację konfliktu, ale jego zdaniem ma ona ku temu uzasadnione powody59. Ponadto uważa on, że zaangażowanie Unii i USA na Ukrainie ma służyć odwróceniu uwagi od prob-lemów gospodarczych i nadchodzącego bankructwa60 oraz storpedowaniu rodzącego się sojuszu rosyjsko-chińskiego61.

Węgierski Jobbik koncentruje się głównie na żyjącej na Ukrainie mniejszości węgierskiej. Politycy tej partii zarzucają Kijowowi, że prześladuje ich rodaków62, przeprowadza tam zwiększony pobór do wojska63 i próbuje przejąć węgierskie majątki po to, aby osadzić w nich uciekinierów ze wschodniej Ukrainy64. Takie podejście jest

56 Warto też wspomnieć, iż Liga Północna zyskała rozgłos medialny dzięki swoistego rodzaju happe-ningowi, kiedy we wrześniu 2014 r. eurodeputowani tej partii przyszli na głosowanie w sprawie umowy stowarzyszeniowej UE – Ukraina w koszulkach z napisami „nie dla sankcji wobec Rosji”. Zob. apa, Skandal w Parlamencie Europejskim. Koszulki „Nie dla sankcji” i wulgarne gesty włoskich deputowanych, 17.09.2014, http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103086,16656409,Skandal_w_Parlamencie_Europejskim__Koszulki__Nie_dla.html (data dostępu: 20.04.2014). 57 G. Buonanno, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE−Rosja 16 września 2014 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140916+ITEM-004+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 21.04.2015). 58 M. Borghezio, Sytuacja na Ukrainie 10 lutego 2015 r., op.cit. 59 J. Korwin-Mikke, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE-Rosja 16 września 2014 r., op.cit. 60 J. Korwin-Mikke, Oświadczenie w/s sytuacji na Ukrainie, http://korwin-mikke.pl/blog/wpis/oswiad-czenie_ws_sytuacji_na_ukrainie/2177 (data dostępu: 21.04.2015). 61 J. Korwin-Mikke w audycji radiowej „Wybierz…”, op.cit. 62 Armed Ukrainian organization threatens Jobbik and HVIM, http://www.jobbik.com/armed_ukrainian_organization_threatens_jobbik_and_hvim (data dostępu: 22.04.2015). 63 K. Morvai, Sytuacja na Ukrainie 10 lutego 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150210+ITEM-011+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 22.04.2015). 64 Z. Balczó, Sytuacja na Ukrainie i stan stosunków UE−Rosja 16 września 2014 r., http://www.eu-roparl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20140916+ITEM-004+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 22.04.2015); K. Morvai, Sytuacja na Ukrainie 14 stycznia 2015 r., http://www.

Filip Tereszkiewicz258

jednak zgodne z całościową polityką tej partii, która kwestie narodowościowe uznaje za jedne z najważniejszych w swoim programie65. W wypowiedziach przedstawicieli partii głównego nurtu, zwłaszcza Fideszu, również można znaleźć podobne elementy66. Bardzo wyraźnie widać, iż konflikt na Ukrainie stał się dla tych ugrupowań okazją do podważania istniejących granic, a co najmniej uzyskania autonomii dla mniejszości węgierskiej w tym państwie67.

Cechą charakterystyczną postrzegania konfliktu na Ukrainie przez Komunistyczną Partię Grecji68 jest interpretowanie go przez pryzmat ideologii komunistycznej i inte-resów międzynarodowego ruchu komunistycznego. W deklaracjach jej liderów nie-ustanie pojawiają się oskarżenia pod adresem wszystkich stron o imperialistyczne zachowania, zwalczanie klasy robotniczej i działanie w interesie kapitalistycznych monopoli. Jednak przede wszystkim działacze tego ugrupowania upominają się o Komunistyczną Partię Ukrainy i aktywnie protestują przeciw jej delegalizacji69, oskarżając przy tym ukraiński rząd o gloryfikowanie faszystowskiej przeszłości70,71. Ich zdaniem taka polityka kijowskich władz może być motywowana obietnicami wsparcia finansowego ze strony Unii Europejskiej72. Tak więc konflikt ten jest nowym przejawem toczącej się nieustannie walki klas i służy umacnianiu kapitalistów, a koszty z nim związane ponoszą robotnicy73. Niezwykle interesujące jest również to, że w tym

europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150114+ITEM-007+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 22.04.2015). 65 Policies, http://www.jobbik.com/policies (data dostępu: 19.04.2015). 66 A. Sadecki, Węgry wobec konfliktu ukraińsko-rosyjskiego, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-05-21/wegry-wobec-konfliktu-ukrainsko-rosyjskiego (data dostępu: 22.04.2015). 67 Taki postulat można znaleźć m.in. w: M. Gyöngyösi, Jobbik przeciwko odrodzeniu ludobójczych tra-dycji na Ukrainie, http://www.jobbik.com/jobbik_przeciwko_odrodzeniu_ludobojczych_tradycji_na_ukrainie (data dostępu: 21.04.2015). 68 Partia ta ma charakter zdecydowanie antyunijny, co jest jednym z głównym elementów odróżniających ją od Syrizy. Zob. Declaration of the CC of the KKE on the EU Parliamentary Elections May 2014, http://inter.kke.gr/en/articles/Declaration-of-the-CC-of-the-KKE-on-the-EU-Parliamentary-Elections-May-2014/ (data dostępu: 19.04.2015). 69 D. Koutsoumpas’ letter concerning the anti-communist laws was delivered to the Ambassador of Ukraine, http://inter.kke.gr/en/articles/D-Koutsoumpas-letter-concerning-the-anti-communist-laws-was-de-livered-to-the-Ambassador-of-Ukraine/ (data dostępu: 25.04.2015); The Memorandum of the KKE in relation to the aim of outlawing the CP of Ukraine, http://inter.kke.gr/en/articles/Protest-at-the-Ukrainian-Embassy/ (data dostępu: 25.04.2015). 70 K. Papadakis, Sytuacja na Ukrainie 10 lutego 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+CRE+20150210+ITEM-011+DOC+XML+V0//PL&language=PL (data dostępu: 19.04.2015). 71 Statement of the Press Office of the CC of the KKE on the unacceptable anticommunist decision of the Ukrainian Parliament, http://inter.kke.gr/en/articles/Statement-of-the-Press-Office-of-the-CC-of-the-KKE-on-the-unacceptable-anticommunist-decision-of-the-Ukrainian-Parliament/ (data dostępu: 19.04.2015). 72 K. Papadakis, More rigorous measures enforcing the ban on the Communist Party (KPU) in Ukraine and the persecution of Communists by the Ukraine government, Question for written answer to the Commission (Vice-President/High Representative), http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+WQ+P-2015-005980+0+DOC+XML+V0//EN&language=pl (data dostępu: 19.04.2015). 73 The EU’s provocative answer…, op.cit.

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 259

konflikcie Rosja nie jest postrzegana przez działaczy Komunistycznej Partii Grecji jednoznacznie pozytywnie. W niemal wszystkich wystąpieniach czy dokumentach podkreśla się, że wojna na Ukrainie stanowi pewną formę obrony swoich interesów przez „kapitalistyczną” Rosję. Jednak nie jest ona uważana za agresora, a raczej za ofiarę działań Stanów Zjednoczonych74. Takie postrzeganie Rosji rzutuje też na ocenę aneksji Krymu. Komunistyczna Partia Grecji twierdzi, że dla ludności tego obszaru nie ma znaczenia, czy żyją w kapitalistycznej Ukrainie, czy kapitalistycznej Rosji – ich sytuacja i tak będzie zła. Dobra zaś była w czasach ZSRR i to niezależnie od tego, do jakiej republiki radzieckiej należał ten półwysep75.

W przypadku czeskiej Partii Wolnych Obywateli dominuje swego rodzaju narracja wolnorynkowa. Jej działacze wskazują, że sankcje nakładane na Rosję są sprzeczne z zasadami wolnego handlu i raczej przyczyniają się do zaostrzenia konfliktu niż do jego rozwiązania. Według nich jedynie pełne zliberalizowanie wzajemnego handlu zagwarantuje pokój w Europie i na świecie76. Głównym powodem zaostrzania się sy-tuacji na wschodzie kontynentu jest więc chęć osłabienia Rosji, przejęcia kontroli nad surowcami, a także dążenie do pobudzenia europejskiej i amerykańskiej gospodarki poprzez „stymulant wojenny”77, co zbliża ich stanowisko do polskiego KORWIN-a. Oceniając secesję Krymu, wskazują na precedens Słowenii i Kosowa, ale też krajów bałtyckich, które odłączyły się od ZSRR. Zdaniem przedstawicieli Partii Wolnych Obywateli te przykłady pokazują podwójne standardy stosowane przez polityków zachodnich. Według nich Ukraina (podobnie jak Jugosławia czy ZSRR) jest sztucznym tworem, który i tak w końcu się rozpadnie78.

Widać zatem, że partie przyjmujące prorosyjski punkt widzenia z jednej strony prezentują zbliżoną optykę wydarzeń na Wschodzie, która wydaje się kształtowana przez rosyjską propagandę. Z drugiej strony ich argumenty zależą od poglądów liderów, postaw ideologicznych lub oczekiwań społecznych. W tym gronie można bowiem znaleźć zarówno komunistów troszczących się o los bratniej partii na Ukrainie, jak i skrajnych zwolenników wolnego rynku, sprzeciwiających się sankcjom ze względu na to, że łamią zasady wolnego handlu. Różni ich wiele, łączy zaś przekonanie, że za „wojnę domową” na Ukrainie odpowiadają Amerykanie, którzy w ten sposób chcą zachować swoje globalne wpływy, a koszty tej „nieodpowiedzialnej polityki” ponoszą Europejczycy.

74 Ibidem. 75 Statement of Press Office of the CC of the KKE on the Ukraine and the referendum in the Crimea, http://inter.kke.gr/en/articles/Statement-of-Press-Office-of-the-CC-of-the-KKE-on-the-Ukraine-and-the-referendum-in-the-Crimea/ (data dostępu: 19.04.2015). 76 K. Zvára, Nepleťme se do sporu na Ukrajině!, https://web.svobodni.cz/clanky/stanoviska-strany/nepletme-se-do-sporu-na-ukrajine (data dostępu: 22.04.2015). 77 M. Červenka, Mediální matrix…, op.cit. 78 Svobodní: Nejsme putinovci ani pravdoláskaři, https://web.svobodni.cz/clanky/svobodni-nejsme--putinovci-ani-pravdolaskari (data dostępu: 22.04.2015).

Filip Tereszkiewicz260

Możliwe implikacje dla działań zewnętrznych Unii Europejskiej

Z przedstawionej analizy wyraźnie wynika, że partie antyunijne bardzo różnie oceniają wydarzenia na wschodzie Ukrainy. Część z nich – szczególnie partie z krajów znajdujących się w pobliżu Rosji – podziela ukraińską wizję konfliktu, wskazując na sprzeczną z prawem międzynarodowym aneksję Krymu czy podkreślając negatywny wpływ Rosji na wydarzenia w Donbasie. Inne odgrywają rolę neutralnego obserwa-tora, który stara się spojrzeć na problem z rozmaitych punktów widzenia i wyważyć racje wszystkich stron. Jednak największą grupę stanowią ugrupowania pozostające pod wpływem Moskwy i inspirujące się jej retoryką. Zasadniczo to zróżnicowanie odzwierciedla poglądy dominujące w poszczególnych krajach członkowskich i z dużym prawdopodobieństwem możemy zakładać, że tam, gdzie silne są sympatie prorosyjskie, partie antyunijne będą przywoływać argumentację Kremla, a tam, gdzie antyrosyjskie – Kijowa. Jest to o tyle zrozumiałe, iż partie antyunijne mają jednocześnie charakter populistyczny, a więc raczej będą podążały za nastrojami społecznymi, niż je kreowały.

Oceniając możliwość oddziaływania partii antyunijnych na aktywność Unii Euro -pejskiej w obszarze konfliktu na Ukrainie, należy przede wszystkim pamiętać o spe-cyficznym systemie instytucjonalnym UE, a także o naturze jej działań zewnętrznych. Fakt, iż partie te pozostają na uboczu głównego dyskursu unijnego, wynika nie tyle z ich słabości, ile z niewielkich kompetencji instytucji, w której są reprezentowane, oraz w niemożności przezwyciężenia istniejącej między nimi niechęci. Wybory do Parlamentu Europejskiego zakończyły się względnym sukcesem ugrupowań anty -unijnych, lecz w niewielkim stopniu przełożył się on na ich pozycję w unijnej legis-laturze. Potencjalna możliwość utworzenia trzeciej co do wielkości frakcji nie została wykorzystana, co pozbawiło większość tych partii realnej możliwości wpływania na funkcjonowanie PE. W badanym obszarze jest to o tyle istotne, iż ograniczyło moż-liwości uczestniczenia w debacie parlamentarnej. Należy jednak pamiętać, że w ob-szarze działań zewnętrznych, szczególnie tych związanych z konfliktem na Ukrainie, rola PE jest mocno ograniczona. Jest on raczej forum paneuropejskiej debaty na ten temat, a nie realnym decydentem. Istotne znaczenie ma za to Rada Europejska i Rada, w których reprezentowane są władze wykonawcze państw członkowskich. W tych instytucjach partie antyunijne nie mają udziału (poza łotewskim wyjątkiem). O ile jednak – z racji nieuczestniczenia w rządach krajowych – możliwość bezpośredniego oddziaływania partii antyunijnych na decyzje podejmowane przez te instytucje jest niewielka, o tyle wpływ pośredni, poprzez politykę krajową, może być znaczny. Większość analizowanych ugrupowań odgrywa dosyć ważną rolę w swoich macie-rzystych krajach. Są wśród nich zarówno czołowi gracze, mający realne szanse na udział w rządach, jak np. Front Narodowy, Ruch 5 gwiazdek, Szwedzcy Demokraci, Partia Wolności; są obecne i byłe partie tworzące koalicje rządowe (Liga Północna, FPÖ, Związek Zielonych i Rolników, Partia Porządek i Sprawiedliwość); są też partie może bez realnej szansy na rządzenie, ale popularne w swoich krajach (UKIP,

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 261

Interes Flamandzki, Jobbik, Złoty Świt, Komunistyczna Partia Grecji, Partia Wolnych Obywateli). Wpływając na dyskurs polityczny w swoich ojczyznach, mogą one od-działywać na decyzje podejmowane przez tzw. partie głównego nurtu. Może się więc okazać – szczególnie jeśli konflikt na Ukrainie będzie się przedłużał, a w Europie utrzyma się stagnacja gospodarcza i narastająca presja migracyjna – że zaczną one zyskiwać na popularności, co zmusi pozostałe partie do przejęcia części ich haseł. W takiej sytuacji „odległa” Ukraina może zostać poświęcona na rzecz rozwiązania pozostałych problemów, a tym samym radykalność partii antyunijnych zdeterminuje politykę UE w obszarze postradzieckim.

Wydaje się, iż najbardziej prawdopodobną konsekwencją takiego rozwoju wypad-ków będzie ograniczenie funkcjonowania programu Partnerstwa Wschodniego. Jeżeli spojrzeć na wypowiedzi przedstawicieli poszczególnych ugrupowań antyunijnych, to bardzo wyraźnie widać, że niemal wszyscy są negatywnie nastawieni do tego projektu. Nie ma przy tym znaczenia, czy są to przedstawiciele partii prorosyjskich, neutral-nych czy proukraińskich. Wszystkie one – może z wyjątkiem ugrupowań bałtyckich – oceniają, że to Partnerstwo było bezpośrednią przyczyną wybuchu konfliktu. Ich argumentację można streścić w stwierdzeniu, iż gdyby nie aktywne zaangażowanie UE na obszarze dawnego ZSRR, Rosja nie zostałaby sprowokowana do tak gwałtow-nej reakcji. Jednak, co istotne, ta wizja podłoża konfliktu nie ma wpływu na ocenę późniejszych działań Moskwy. Dodatkowo znaczna część tych partii – z racji swojego charakteru – jest przeciwna rozszerzaniu Unii, z czym niewątpliwie kojarzone jest Partnerstwo. Mimo że oficjalnie dwie kwestie nie są ze sobą wiązane, w potocznym odbiorze program ten stanowi przedsionek członkostwa we Wspólnocie Europejskiej. Trudno więc oczekiwać, iż partie programowo antyunijne nie wykorzystają tej okazji do osłabienia Wspólnoty i zapewnienia sobie większego poparcia. Jednak z największym sprzeciwem tych ugrupowań spotka się zapewne konieczność ponoszenia znacznych kosztów związanych z projektami realizowanymi w ramach Partnerstwa Wschodniego. Jednakże nie chodzi tutaj o same działania wchodzące w zakres programu, a raczej o wsparcie, którego będzie musiała udzielić Unia, aby zakończył się on sukcesem. Wejście w życie umów o pogłębionych i kompleksowych strefach wolnego handlu będzie wymagało od UE zapewnienia silnego wsparcia finansowego wschodnioeuropej-skim partnerom. Doświadczenia związane z podobnymi umowami pokazują bowiem, iż na początku nowe kraje narażone są na duże perturbacje gospodarcze79. Biorąc pod uwagę, że tę sytuację może próbować wykorzystać Rosja do wzmocnienia pozycji w państwach objętych Partnerstwem, Unia – chcąc utrzymać je w orbicie swoich wpływów – będzie zmuszona do zwiększenia wsparcia finansowego. W kontekście niezbyt dobrej sytuacji finansowej w wielu krajach członkowskich większa pomoc

79 R. Sadowski, Perspektywy umowy o wolnym handlu UE – Ukraina, „Komentarze OSW” 2012, nr 94, s. 3−4; W. Konończuk, Ukraina rezygnuje z podpisania umowy stowarzyszeniowej w Wilnie: przyczyny i implikacje, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2013-11-27/ukraina-rezygnuje-z-podpisania--umowy-stowarzyszeniowej-w-wilnie (data dostępu: 29.04.2015).

Filip Tereszkiewicz262

dla państw Europy Wschodniej może postawić w centrum debaty politycznej pytanie o sens tych wydatków. Wiele rządów może to wykorzystać, żeby uzasadnić sprzeciw w Radzie wobec zwiększenia szeroko rozumianego budżetu Partnerstwa, co z czasem doprowadzi do jego uwiądu, tak jak było w przypadku innych unijnych projektów80. Toteż duże poparcie dla partii antyunijnych w poszczególnych państwach członkow-skich, w połączeniu z powszechną wśród nich złą oceną Partnerstwa Wschodniego, może doprowadzić do ograniczenia finansowania tego projektu, a tym samym do jego faktycznego zamrożenia, czy nawet upadku.

Drugą konsekwencją wzrastającego poparcia dla partii antyunijnych może być ograniczenie lub zniesienie sankcji gospodarczych nałożonych na Rosję. Oprócz ugru-powań z krajów bałtyckich niemal wszystkie inne partie podkreślały swoją negatywną ocenę restrykcji gospodarczych nałożonych na ten kraj. Wskazują one przede wszyst-kim na koszty ponoszone w związku z nimi przez europejskie społeczeństwa oraz ich negatywny wpływ na unijną gospodarkę. Wielu polityków nadal postrzega Rosję jako atrakcyjny i perspektywiczny rynek zbytu. Brak wyraźnych sygnałów świadczących o poprawie sytuacji ekonomicznej w państwach członkowskich może spowodować, że pogląd ten zyska na popularności, a tym wzmocni presję na całkowite zniesienie lub znaczne ograniczenie sankcji. To zaś może skłonić część rządów państw człon-kowskich do sprzeciwienia się ich przedłużaniu, zwłaszcza że już teraz wiele z nich nie wyklucza takiej decyzji w przyszłości81. Partie antyunijne mogą przyspieszyć lub sprowokować taką decyzję, podnosząc ten argument w wewnętrznej debacie politycz-nej i tym samym zmuszając rządy do zajęcia jednoznacznego stanowiska. Już teraz mieliśmy do czynienia ze zbliżoną sytuacją, kiedy rządząca Grecją Syriza musiała się tłumaczyć za poparcie w Radzie decyzji skutkującej podtrzymaniem sankcji nałożo-nych na Rosję82. Podobny rozwój wypadków może nastąpić we Francji i Włoszech, w Austrii czy Finlandii. Grecja z racji swojego trudnego położenia politycznego nie mogła sprzeciwić się pozostałym członkom Rady. W przypadku innych państw – przede wszystkim Francji i Włoch – takie obawy mogą nie zadziałać.

Trzecią konsekwencją dużego poparcia dla partii antyunijnych w poszczególnych państwach członkowskich może być wzrastająca presja społeczna na zakończenie izolacji Rosji i podjęcia z nią współpracy w celu ustabilizownia sytuacji w basenie Morza Śródziemnego. Należy bowiem pamiętać, że dla wielu państw członkowskich obecnie głównym problemem jest nie konflikt na wschodzie Europy, ale gwałtownie zwiększający się napływ nielegalnych imigrantów z Afryki i Bliskiego Wschodu na

80 Można w tym kontekście wymienić Synergię Czarnomorską, zob. J. Dziuba, Synergia czarnomor-ska − regionalne fiasko UE?, 26.07.2008, http://www.psz.pl/127-unia-europejska/joanna-dziuba-synergia--czarnomorska-regionalne-fiasko-ue (data dostępu: 29.04.2015). 81 Zob. E. Kaca, H. Galewicz, Krucha jedność Unii: perspektywy utrzymania polityki sankcji wobec Rosji, „Biuletyn PISM” 2015, nr 44. 82 Minister: Greece misinterpreted over Russia sanctions, http://www.euractiv.com/sections/euro-finance/minister-greece-misinterpreted-over-russia-sanctions-311663 (data dostępu: 2.05.2015).

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 263

jej południu83. Biorąc pod uwagę, iż partie antyunijne w większości mają charakter antyimigrancki, należy się spodziewać zwiększenia intensywności debaty na ten temat. Z pewnością ugrupowania te będą starały się poprawić swoje notowania, odwołując się do obaw elektoratu związanych z napływem uchodźców, na co partie głównego nurtu, w tym partie rządzące, będą musiały zareagować. Wzrastające presja na rozwiązanie problemu nielegalnej imigracji może skłonić rządy do poprawy relacji z Rosją w zamian za pomoc w ustabilizowaniu sytuacji, zwłaszcza w Syrii i Libii84. Może zatem dojść do sytuacji, w której kosztem uznania wpływów Rosji w obszarze postradzieckim część państw członkowskich będzie próbowała rozwiązać problem uchodźców. Taki rozwój wypadków wydaje się szczególnie prawdopodobny w przy-padku Włoch i Francji, szczególnie podatnych na napływ nielegalnych imigrantów i z silnymi partiami antyunijnymi.

Należy również pamiętać o specyfice poszczególnych państw członkowskich i pochodzących z nich partii antyunijnych. Jak pokazała przedstawiona tu analiza, każda z nich ma swoją odrębną argumentację uzasadniającą zajmowaną pozycję lub odmienny punkt widzenia na omawiany konflikt. Jak dotąd te odmienności nie wpływają w istotny sposób na instytucje unijne. Jednak wraz ze wzrostem znaczenia tych partii – a w niektórych państwach jest to prawdopodobne – owa specyfika może zacząć oddziaływać na politykę poszczególnych rządów, a w konsekwencji przełożyć się na aktywność UE. Przykładowo rząd grecki może zacząć wskazywać na antyde-mokratyczny charakter władzy na Ukrainie w związku z delegalizacją komunistycznej partii w tym kraju, a władze Włoch mogą wykorzystać konflikt z Rosją, aby wywrzeć większy nacisk na realizację unijnej polityki klimatycznej. Sam fakt zaakceptowania przez francuski rząd wykluczenia z negocjacji w ramach formatu normandzkiego Amerykanów i Polaków może świadczyć o mniej lub bardziej uświadomionym przyjęciu przez tamtejszych polityków poglądów Frontu Narodowego. Dlatego też poznanie specyficznych argumentów partii antyunijnych może podpowiedzieć nam możliwe działania poszczególnych rządów, które mogą wpłynąć na aktywność UE w tym obszarze.

Zakończenie

Wzrastające w ostatnim czasie poparcie dla partii antyunijnych niewątpliwie stawia przed Unią Europejską poważne wyzwanie. Problemem nie są same ugrupowania, ale to, że odzwierciedlają one rzeczywiste nastroje społeczne, i to z nimi musi poradzić sobie UE. Konflikt na Ukrainie pokazuje, że wbrew obiegowej opinii partie te są

83 P. Kowalczuk, Ludzka powódź, „Polityka” 2015, nr 18, s. 12−14. 84 O tym, że Rosja wykorzystuje sytuację w basenie Morza Śródziemnego w negocjacjach z państwami członkowskimi, świadczy fakt blokowania przez nią na forum Narodów Zjednoczonych decyzji w sprawie zatapiania łodzi służących do transportu nielegalnych imigrantów. Zob. A. Retteman, Russia to oppose EU sinking of migrant smuggler boats, https://euobserver.com/foreign/128597 (data dostępu: 7.05.2015).

Filip Tereszkiewicz264

zróżnicowane w swoich poglądach i obok ugrupowań jawnie prorosyjskich możemy znaleźć i takie, które starają się być mniej lub bardziej obiektywne oraz zbliżone do ukraińskiego punktu widzenia. Truizmem jest stwierdzenie, iż tak samo podzielone są społeczeństwa europejskie, a partie te starają się jedynie właściwie odczytać na-stroje społeczne. Jednak interesujące jest to, że frakcja Europy Wolności i Demokracji Bezpośredniej, niezwykle podzielona w innych kwestiach, akurat w stosunku do wyda-rzeń na Wschodzie prezentuje w miarę zbieżne stanowisko. Wśród partii niezrzeszonych dominuje rosyjska narracja na temat tego konfliktu, co mogłoby sugerować, iż partie te pośrednio lub bezpośrednio czerpią inspirację ze stanowiska Moskwy. Pewnym potwierdzeniem tej tezy jest fakt, iż wiele argumentów i przykładów w wypowiedziach przedstawicieli tych partii powtarza się, przywodząc na myśl funkcjonujące w polskiej polityce tzw. przekazy dnia. Nie jest jednak wykluczone, że nie byłyby one aż tak jawnie prorosyjskie, gdyby nie istniało takie zapotrzebowanie społeczne. Czy ma to znaczenie dla działań zewnętrznych Unii? Wydaje się, że tak, ponieważ partie te starają się prezentować głos elektoratu niedostrzeganego przez ugrupowania głównego nurtu. Jeżeli więc partie antyunijne zyskują na poparciu, to prędzej czy później reszta sceny politycznej będzie próbowała przejąć pewne elementy ich programu. Stracić może na tym wschodnia część Europy, przede wszystkim państwa Partnerstwa Wschodniego. Europejczycy − zmęczeni kolejnymi rozszerzeniami, cięciami wydatków socjalnych i trudną sytuacją na rynku pracy, wystraszeni szturmem imigrantów na ich granice oraz realnymi groźbami ataków terrorystycznych − stosunkowo łatwo mogą zgodzić się na uznanie wyłącznego prawa Rosji do decydowania o strefie postradzieckiej w zamian za otwarcie rynku zbytu i zyskanie sojusznika w rozwiązywaniu problemów w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. A taka decyzja może zostać podjęta nie przez partie antyunijne, ale zainspirowane przez nie ugrupowania rządzące. Jak się wydaje, to może być najbardziej istotna konsekwencja dla działań zewnętrznych Unii, wynikająca ze wzrastającego poparcia dla omawianych ugrupowań.

Eurosceptical Parties’ Attitudes towards the Conflict in Ukraine: Implications for the EU’s External Actions

This paper reviews the attitudes that Eurosceptical parties represented in the European Parliament hold towards the conflict in Eastern Ukraine. An analysis of party policy programmes and statements of the main Eurosceptical politicians reveals three groups of views developed among Eurosceptical parties as regards the conflict in Ukraine: pro-Ukrainian, neutral and pro-Russian. Furthermore, the analysis indicated that parties within each subcategory held both common and unique attitudes towards the conflict. In light of this analysis, the article discusses the possible implications for the EU’s external action. An increase in public support for those parties could impoverish the Eastern Partnership, limit sanctions against Russia

Partie antyunijne wobec konfliktu na Ukrainie: implikacje dla działań zewnętrznych… 265

or terminate the Kremlin’s isolation. The latter effect could give the impression to Western European Member States that Russia has a right to make decisions about the future of the entire post-soviet region. As a result, it is unlikely that the Eurosceptical parties will gain power. Instead it is more likely that the mainstream parties will absorb parts of the radical Eurosceptics’ programmes.

Keywords: euroscepticism, EU’s external actions, Ukraine, Russia

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961doi: 10.7366/020909613201514

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen1

Rafał UlatowskiUniwersytet Warszawski

Rynek ropy naftowej od 1973 r. cechuje się niestabilnością cen. Niniejsza praca przedstawia kształt współczesnego rynku ropy naftowej. W pracy tej uargumen-towano, że spadek cen ropy naftowej w drugiej połowie 2014 r. jest konsekwencją świadomej polityki Arabii Saudyjskiej wspieranej przez Kuwejt i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Państwa te dążą do utrzymania obecnego udziału w rynku i wyeliminowania konkurentów o wysokich kosztach produkcji. Ich politykę należy tłumaczyć obawą o utratę rynku w długim okresie. Oznacza to zmianę polityki OPEC, który tradycyjnie podejmował działania mające na celu utrzymanie okre-ślonego poziomu cen. W Arabii Saudyjskiej widziano producenta dostosowującego podaż do popytu i w ten sposób stabilizującego ceny (swing producer). W drugiej połowie 2014 r. Arabia Saudyjska i jej sojusznicy nie podjęli żadnych kroków, aby ograniczyć spadek cen. Jej postawa jest zgodna z przypisywaną jej rolą podmiotu dyscyplinującego (discipliner) innych producentów. Zwolennicy tego podejścia argumentują, iż Arabia Saudyjska jest gotowa zaakceptować produkcję przekracza-jącą kwoty dla poszczególnych państw w ramach OPEC, dopóki nie zagraża to jej interesom. Gdy łamanie ustaleń nasila się lub też produkcja państw nienależących do OPEC zanadto (w opinii Arabii Saudyjskiej) rośnie, jest ona gotowa doprowadzić do wojny cenowej w celu ograniczenia podaży.

Słowa kluczowe: Arabia Saudyjska, OPEC, ceny, ropa naftowa

W 2014 r. przemysł naftowy świętował 155 rocznicę swoich narodzin. Jego po-czątki sięgają 1859 r., kiedy w Pensylwanii (USA) zaczęto wydobywać ropę naftową na skalę przemysłową2. Historię tę pisały naprzemiennie występujące okresy boomu i gwałtownych załamań, a także technologicznych rewolucji3. Dyskusja na temat ak-tualnej sytuacji na rynku ropy naftowej jest zdeterminowana przez pojęcie „rewolucji

Rafał Ulatowski − doktor, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski. 1 Prace nad artykułem zostały zakończone 20.01.2015 r. 2 Warto zwrócić uwagę, iż początki eksploatacji ropy naftowej miały miejsce na ziemiach polskich. Pierwsza na świecie kopalnia „oleju skalnego” powstała w Bóbrce w 1854 r. Jej organizatorem był Ignacy Łukasiewicz. W dwa lata później zbudował on pierwszą destylarnię ropy naftowej w Ulaszowicach k. Jasła. Por. Historia polskiego przemysłu naftowego. Kalendarium, http://www.pgnig.pl/historia-polskiego-przemyslu--naftowego (data dostępu: 20.01.2015). 3 J.D. Hamilton, The Changing Face of World Oil Markets, NBER, 20.07.2014, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2475702 (data dostępu: 20.01.2015), s. 2.

Rafał Ulatowski268

energetycznej”4 i trwający od czerwca 2014 r. spadek cen5. Od czasu upadku pierwszego reżimu naftowego w 1973 r., do czego doprowadziły embargo państw Organizacji Arabskich Krajów Eksportujących Ropę Naftową (Organization of Arab Petroleum Exporting Countries, AOPEC)6 oraz wzrost roli państw eksporterów7, niestabilność cen stała się cechą charakterystyczną rynku ropy naftowej8.

Celem niniejszego tekstu jest analiza kształtu współczesnego rynku ropy naftowej w perspektywie załamania się jej cen w drugim półroczu 2014 r. Szczególna uwaga poświęcona zostanie zachowaniu Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową (Organization of the Petroleum Exporting Countries, OPEC), która jest jednym z najważniejszych podmiotów na rynku. Należy zwrócić uwagę, iż w literaturze brakuje zgody co do roli, jaką OPEC odgrywa. Istnieje wiele modeli teoretycznych opisujących to zagadnienie. Większość z nich wykształciła się w odpowiedzi na konkretne wydarzenia historyczne. W latach 70. dominowało definiowanie OPEC jako racjonalnie działającego podmiotu, który maksymalizuje korzyści państw człon-kowskich. Modele powstałe w latach 80. i 90. XX w. uwzględniały nowe elementy: relacje między państwami członkowskimi, wojny cenowe, podział produkcji, kwestię oszukiwania i koordynacji działań, analizy sytuacji sprzyjającej zgodnej współpracy państw członkowskich oraz rolę Arabii Saudyjskiej. W XXI stuleciu uwaga skupiła się na znaczeniu inwestorów finansowych na rynek ropy naftowej9.

Bassam Fattouh i Lavan Mahadeva zauważyli, iż siła cenotwórcza OPEC nie jest stała i zmienia się w czasie. Dotyczy to zarówno sytuacji, kiedy na rynku jest nadpo-daż, jak i sytuacji, gdy na rynku jest deficyt ropy. OPEC nie ma też jednej strategii. Zmienia się ona w zależności od sytuacji rynkowej10.

Celem pracy jest pokazanie, iż spadek cen ropy naftowej w drugiej połowie 2014 r. jest konsekwencją świadomej polityki Arabii Saudyjskiej wspieranej przez Kuwejt i Zjednoczone Emiraty Arabskie (ZEA). Tym państwom bardzo zależy na utrzymaniu obecnego udziału w rynku. Ich postawa wynika z dynamicznego wzrostu produkcji w państwach o znacznie wyższych kosztach wydobycia. Taką politykę należy tłuma-czyć obawą o utratę rynku w długiej perspektywie czasu. Oznacza to zmianę polityki OPEC, która tradycyjnie podejmowała różne działania, aby utrzymać określony po-ziom cen. W Arabii Saudyjskiej, będącej podmiotem dominującym (dominant player)

4 E.L. Morse, Welcome to the revolution why shale is the next shale, „Foreign Affairs” 2014, http://www.foreignaffairs.com/articles/141202/edward-l-morse/welcome-to-the-revolution (data dostępu: 20.01.2015). 5 Oil slump takes place in history books: a chart, „Financial Times” z 12.12.2014, http://www.ft.com/intl/fastft/250521/history-of-oil-crashes-chart (data dostępu: 20.01.2015). 6 Irak w nim nie uczestniczył. 7 L.P. Frank, The first oil regime, „World Politics” 1985, t. 37, nr 4, s. 586–598. 8 J.L. Smith, World oil: market or mayhem?, „Journal of Economic Perspectives” 2009, t. 23, nr 3, s. 145. 9 Przegląd i omówienie poszczególnych modeli oferuje: B. Fattouh, L. Mahadeva, OPEC: What Difference has it Made?, Oxford Institute for Energy Studies, MEP 3, styczeń 2013, s. 2. 10 Ibidem.

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen 269

w ramach OPEC, widziano producenta dostosowującego podaż do popytu i w ten sposób stabilizującego ceny (swing producer). W drugiej połowie 2014 r. Arabia Saudyjska i jej sojusznicy nie podjęli jednak żadnych kroków, żeby ograniczyć spadek cen11. Jej postawa jest zgodna z przypisywaną jej rolą podmiotu dyscyplinującego (discipliner) innych producentów. Wykształciło się ono na podstawie obserwacji jej działań w latach 1985−1986 i w 1998 r. Zwolennicy tego podejścia argumentują, iż Arabia Saudyjska jest gotowa zaakceptować produkcję przekraczającą kwoty dla poszczególnych państw w ramach OPEC, dopóki nie zagraża to jej interesom. Gdy łamanie ustaleń nasila się lub produkcja w państw nienależących do OPEC zanadto (w opinii Arabii Saudyjskiej) rośnie, wykazuje ona gotowość doprowadzenia do wojny cenowej w celu ograniczenia podaży12.

W pierwszej części pracy dokonany zostanie przegląd rozwoju rynku ropy nafto-wej w ciągu ostatnich 40 lat ze szczególnym uwzględnieniem załamania cen w latach 1985–1986 i w 1998 r. W części drugiej analizie poddany zostanie rynek ropy naftowej w latach 2001−2008. W części trzeciej omówiona zostanie sytuacja na rynku ropy naftowej od 2009 r. Pracę zakończą wnioski.

Rynek ropy naftowej w latach 1973−2001

Do końca lat 50. XX w. rynek naftowy poza USA, ZSRR, Kanadą i ChRL był zdominowany przez siedem anglosaskich koncernów, tzw. seven sisters, które kon-trolowały 85% produkcji ropy naftowej. Państwa, na których terytorium były eksplo-atowane złoża, nie brały w nim udziału i nie miały wpływu na ustalanie cen. Ich rola ograniczała się jedynie do sprzedaży koncesji i licencji. Koncerny te były wertykalnie zintegrowane. Ich działalność obejmowała zarówno obszar upstream (poszukiwanie i rozwój złóż oraz eksploracja), jak i downstream (transport i rafinacja ropy oraz sprze-daż produktów naftowych). Ściśle ze sobą współpracowały i dzięki temu kontrolowały rynek ropy naftowej. W centrum wyceny ropy znajdowała się tzw. posted price. Był to parametr fiskalny będący podstawą ustalania zobowiązań podatkowych. W związku z brakiem efektywnego rynku ropy naftowej ceny transakcyjne nie mogły odgrywać tej roli. W latach 60. pozycja seven sisters została zachwiana przez pojawienie się na rynku międzynarodowym mniejszych firm naftowych oraz wzrost eksportu ropy przez ZSRR. Na rynku pojawiła się więc znacząca ilość ropy poza ich kontrolą. Była ona jednak zbyt mała, by złamać ich dominację13.

11 R. Khalaf, A kingdom fit for an oil price ordeal, „Financial Times”, 29.12.2014, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/55fd04a4-8f48-11e4-b080-00144feabdc0.html#axzz3OymjgqCJ. (data dostępu: 20.01.2015). 12 J.M. Griffin, W.S. Nielson, The 1985–1986 oil price collapse and afterwards: what does game theory add?, „Economic Inquiry” 1994, t. 32, nr 4, s. 543–561.; R. Soligo, A. Myers Jaffe, Market Structure in the New Gas Economy: Is Cartelization Possible?,http://pesd.fsi.stanford.edu/sites/default/files/Gas_OPEC_final.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 13 B. Fattouh, An Anatomy of the Crude Oil Pricing System, Oxford Institute for Energy Studies, WPM 40, styczeń 2011, s. 14−15.

Rafał Ulatowski270

Wśród decydentów państw-eksporterów na przełomie lat 50. i 60. XX w. poja-wiło się przekonanie, że koncesje, z punktu widzenia udzielających ich państw, są niekorzystne. W 1960 r. Irak, Iran, Arabia Saudyjska, Wenezuela i Kuwejt powołały do życia OPEC, która miała wzmocnić ich pozycję14. Upowszechniły się również nowe formy współpracy z koncernami naftowymi15. W latach 1965−1973 globalna konsumpcja ropy naftowej rosła rocznie o 3 mln b/d. Produkcja OPEC wzrosła z 14 mln b/d w 1965 r. do blisko 30 mln b/d w 1973 r., a jej udział w globalnej pro-dukcji w tym samym czasie zwiększył się z 44% do 51%. O ile w latach 50. i na początku lat 60. podaż przewyższała popyt, o tyle pod koniec lat 60. sytuacja uległa odwróceniu. Państwa-eksporterzy zaczęły żądać od koncernów naftowych nowych, korzystniejszych warunków współpracy. W momencie wybuchu wojny Jom Kippur w 1973 r. do żądań ekonomicznych doszły żądania polityczne. 19 października 1973 r. państwa członkowskie AOPEC (z wyjątkiem Iraku) ogłosiły zmniejszenie produkcji o 5% w stosunku do produkcji z września, co było elementem wywierania presji na państwa Zachodu, aby nie udzielały pomocy Izraelowi. Państwa AOPEC zagroziły również dalszymi cięciami produkcji aż do momentu wycofania się wojsk izraelskich z terytoriów okupowanych po wojnie 1967 r. oraz spełnienia żądań Palestyńczyków. W grudniu 1973 r. OPEC podniosła posted price na ropę Arabian Light do poziomu 11,651 USD/b. Właśnie w tym roku OPEC zmieniła się z biorcy cen w podmiot de-cydujący o ich poziomie16.

Znacznie ważniejsza od podwyżki cen ropy była zmiana struktury własnościowej w przemyśle naftowym. Państwa-eksporterzy optowały od początku lat 60. za udzia-łem w eksploatowanych złożach. W 1971 r. Abu Zabi, Iran, Irak, Arabia Saudyjska, Katar i Kuwejt uzgodniły, iż będą wspólnie negocjować porozumienie z koncernami. Zostało ono osiągnięte w 1972 r., ale zgodziły się na nie jedynie Arabia Saudyjska, Abu Zabi i Katar. Co więcej, było ono krótkotrwałe. W latach 70. przez przemysł naftowy przetoczyła się fala nacjonalizacji17. Wykształcił się wtedy także nowy system wyceny ropy naftowej. W jego centrum znajdowała się ropa referencyjna (Arabian Light), produkowana przez Arabię Saudyjską. Pozostałe państwa sprzedawały swoją ropę z dyskontem bądź premią w porównaniu z Arabian Light. W związku z nadwyżką ropy naftowej na światowych rynkach większość eksporterów starała się utrzymać udział w rynku, oferując swoja ropę taniej niż Arabia Saudyjska. OPEC administro-wała w tym okresie cenami ropy naftowej, a Arabia Saudyjska spełniała funkcję swing producer18. Z powodu wielokrotnego wzrostu cen w 1973 r. produkcja poza krajami

14 J.M. Witte, A. Goldthau, Die OPEC. Macht und Ohnmacht des Öl-Kartells, Carl Hanser, München 2009, s. 80. 15 J. Stork, Middle East Oil and the Energy Crisis: Part 1, MERIP Reports 1973, nr 20, s. 19. 16 B. Fattouh, An Anatomy…, op.cit., s. 15−16. 17 S. Tordo, B.S. Tracy, N. Arfaa, National Oil Companies and Value Creation, World Bank Working Paper nr 218, s. 18, http://siteresources.worldbank.org/INTOGMC/Resources/9780821388310.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 18 B. Fattouh, An Anatomy…, op.cit., s. 16−19.

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen 271

OPEC zaczęła szybko rosnąć. Powstały nowe centra wydobycia w regionie Morza Północnego, na Alasce oraz w Meksyku. Spadek popytu sprawił, że państwa OPEC musiały zmniejszyć podaż, aby osiągnąć stabilność cen. Główny ciężar zmniejszenia produkcji w latach 1979−1985 wzięły na siebie Arabia Saudyjska, Kuwejt i Libia19. W tym okresie produkcja ropy w Arabii Saudyjskiej spadła z 10,2 mln b/d do 3,6 mln b/d20. Nie powstrzymało to jednak załamania cen. Już w połowie lat 70. przeważały opinie, iż osiągnięty w tym dziesięcioleciu poziom cen jest sprzeczny z długookreso-wymi interesami państw OPEC21.

W 1985 r. władze Arabii Saudyjskiej niezadowolone z kosztów, jakie ich kraj ponosił, żeby utrzymać stabilność cen, uznały, iż należy zmienić strategię w celu osiągnięcia wzrostu udziału w rynku. Arabia Saudyjska była zaniepokojona swoim spadającym udziałem w rynku oraz spadkiem gospodarczego znaczenia ropy nafto-wej22. W reakcji na swój zmniejszający się udział w rynku zwiększyła swą produkcję, doprowadzając do spadku cen o 2/3, do poziomu poniżej 10USD/b. W konsekwencji nie tylko odzyskała część udziału w rynku, ale ukształtował się nowy, „rynkowy” system wyceny ropy naftowej23.

W gronie OPEC wyróżnia się dwie grupy państw. Pierwsza to price makers, a druga to price takers. Arabia Saudyjska definiowana jest jako lider pierwszej grupy. Większość państw OPEC to price takers. Jak zauważył Robert Mabro, price takers to państwa, które postulują wysokie ceny, ale nie mają wystarczającej siły rynkowej, aby wcielić je w życie. Inaczej przedstawia się sytuacja price makers. Państwa te wywierają decydujący wpływ na poziom cen, ale w swoich kalkulacjach zmuszone są uwzględniać wiele czynników politycznych i ekonomicznych. W związku z tym na tle price takers ich postulaty cenowe sprawiają wrażenie umiarkowanych. Nie oznacza to jednak, iż niskie ceny są celem ich polityki24.

W drugiej połowie lat 90. przewidywano, iż główne tendencje na rynku ropy naf-towej determinowane będą przez trzy państwa, czy też grupy państw. Pierwszym miał być Irak, który objęty był w tym okresie sankcjami i jego produkcja była ograniczona ze względów politycznych. Przewidywano jednak, iż sankcje mogą zostać zniesione, a przynajmniej złagodzone, co miało wpłynąć na wzrost eksportu. Drugim miała być Wenezuela, która od początku lat 90. realizowała program rozwoju produkcji zmie-rzający do osiągnięcia wydobycia na poziomie 6 mln b/d w 2006 r. Dzięki temu mogła

19 D. Gateley, Lessons from the 1986 Oil Price Collapse, Brookings Papers on Economic Activity, 1986, No. 2, s. 239. 20 B. Fattouh, An Anatomy…, op.cit.,,s. 19. 21 D. Fischer, D. Gately, J.F. Kyle, The Prospects for OPEC: a Critical Survey of Models of the World Oil Market, „Journal of Development Economics” 1975, t. 2, s. 363−386. 22 D. Gateley, Lessons…, op.cit., s. 252−253. 23 B. Fattouh, An Anatomy…, op.cit., s. 18−19. 24 B. Fattouh, OPEC Pricing Power: The Need for a New Perspective, Oxford Institute for Energy Studies, WPM 31, marzec 2007, s. 15, http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2010/11/WPM31-OPECPricingPowerTheNeedForANewPerspective-BassamFattouh-2007.pdf (data dostępu: 20.01.2015).

Rafał Ulatowski272

stać się rywalem Arabii Saudyjskiej w walce o prymat na światowym rynku. Trzecia grupa to Arabia Saudyjska, Kuwejt i ZEA, tj. tradycyjni eksporterzy dysponujący największymi na świecie zasobami taniej w wydobyciu ropy naftowej25.

W latach 1992−1997 wbrew oczekiwaniom uczestników rynku Arabia Saudyjska nie zachowywała się jak swing producer i utrzymywała stały poziom wydobycia na poziomie ok. 8 mln b/d mimo wzrostu produkcji w krajach nienależących do OPEC, a także w wybranych państwach członkowskich OPEC. Sytuacja ta w coraz większym stopniu niepokoiła nie tylko Arabię Saudyjska, ale również Iran i te państwa członkow-skie, które przestrzegały ustalonych poziomów wydobycia. Ich apele o ograniczenie produkcji pozostały bez odzewu. W konsekwencji Arabia Saudyjska porzuciła stra-tegię utrzymywania produkcji na stałym poziomie i w 1997 r. zaczęła stopniowo ją zwiększać. To był pierwszy krok Arabii Saudyjskiej. Dalsze działania podjęte zostały w listopadzie 1997 r., kiedy na szczycie OPEC w Dżakarcie kraj ten zaproponował zwiększenie kwot. Cele tej propozycji mogły być następujące: 1) „zalegalizowanie” wzrostu produkcji; 2) uświadomienie Wenezueli i państwom nienależącym do OPEC, iż Arabia Saudyjska również może zwiększyć produkcję; 3) przywrócenie wiarygod-ności OPEC; 4) wyższe poziomy kwot ułatwiające ich renegocjację w przypadku powrotu Iraku na rynek26.

Działania, których podjęcie uzgodniono szczycie w Dżakarcie, doprowadziły do załamania cen. Wpłynęło na to kilka czynników. Po pierwsze, produkcja Wenezueli, Nigerii i Kataru również przekraczała nowo ustalone kwoty. Po drugie, eksport Iraku wzrósł w latach 1996−1997 o 600 tys. b/d. Po trzecie, w październiku 1997 r. nastą-pił znaczący wzrost produkcji ropy w państwach OPEC. Po czwarte, kryzys w Azji Wschodniej spowodował spadek popytu w tym regionie. Po piąte, na rynku istniała sytuacja contango, tj. ceny na dostawy w przyszłości były wyższe aniżeli w dostawach natychmiastowych. Spowodowało to wzrost popytu na zapasy, który z oczywistych względów różni się od popytu konsumpcyjnego. Powstanie zapasów kreuje podaż ropy w przyszłości, która jest poza kontrolą producentów. Po szóste, dostawy na rynek oparte są na przewidywaniach dotyczących popytu, a te nie zawsze się sprawdzają27.

Konsekwencją decyzji podjętych w Dżakarcie był spadek cen28. Na początku 1999 r. ceny spadły poniżej poziomu z 1973 r. (w wartościach realnych)29. Robert Mabro sugeruje, iż przyczyną tych spadków były błędy w ocenie przyszłego popytu, i odrzuca pogląd, że sytuację w 1998 r. można porównać do tej w 1986 r. Według niego Arabia Saudyjska nie była zainteresowana spadkiem cen. Spadek cen ropy wymagał

25 R. Mabro, The Oil Price Crisis of 1998, Oxford Institute for Energy Studies, SP 10, 1998, s. 16, http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2010/11/SP10-TheOilPriceCrisisof1998-RMabro-1998.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 26 Ibidem, s. 18. 27 Ibidem, s. 18−19. 28 Ibidem, s. 29. 29 The next shock?, „The Economist” z 4.03.1999, http://www.economist.com/node/188181(data dostępu: 20.01.2015).

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen 273

wspólnej reakcji państw-eksporterów. Ujawnił się przy tym tradycyjny podział między eksporterami. Państwa spoza OPEC wolały, by to OPEC wzięła na siebie ciężar dzia-łań. Z kolei państwa OPEC tradycyjnie oczekiwały, że to Arabia Saudyjska weźmie sprawy w swoje ręce. Jednak od połowy lat 80. Arabia Saudyjska nie jest zaintereso-wana działaniami jednostronnymi. Słabość OPEC uświadomiła innym eksporterom, iż muszą oni współpracować z tą organizacją, żeby osiągnąć wzrost cen. Mabro uznaje tą zmianę podejścia państw-eksporterów niebędących członkami OPEC za najważ-niejszą konsekwencję załamania cen w 1998 r.30 Pogląd ten podziela również Anthony H. Cordesman31. Innego zdania są Ronald Soligo i Amy Myers Jaffe. Zwracają oni uwagę, iż władze Arabii Saudyjskiej wielokrotnie w latach 1998−1999 zwracały rzą-dowi Wenezueli uwagę, iż nie akceptują jego planów rozwoju mocy produkcyjnych do poziomu bliskiemu Arabii Saudyjskiej. Żądały obniżenia wenezuelskiej produkcji i ograniczenia udziału w rynku. Groziły „wojną cenową” w przypadku niespełnienia ich żądań, a gdy nie zostały one spełnione, zwiększyły produkcję, co spowodowało załamanie cen32.

W takiej sytuacji eksporterzy wrócili do rozmów. Podczas trójstronnego spotka-nia w Rijadzie, które odbyło się 21−22 marca 1998 r., Arabia Saudyjska, Wenezuela i Meksyk osiągnęły kompromis, który zakładał, że zmniejszenie produkcji zostanie określone w stosunku do aktualnego poziomu produkcji. Długoterminowe plany in-westycyjne nie były przedmiotem rozważań, a państwa nienależące do OPEC miały stać się częścią porozumienia. Kompromis z Rijadu był ważny z kilku powodów. Po pierwsze, Arabia Saudyjska i Wenezuela weszły w dialog, który we wcześniejszym okresie de facto nie istniał. Po drugie, Arabii Saudyjskiej udało się ponownie włączyć Wenezuelę do procesu podejmowania najważniejszych decyzji. Po trzecie, zapewniono kooperację państw-eksporterów niebędących członkami OPEC. Po czwarte, spotkanie w Rijadzie odbyło się w tajemnicy i aż do chwili wypracowania konsensusu brakowało jakichkolwiek informacji na jego temat33. Za sprawą kryzysu w 1998 r. kraje OPEC osiągnęły porozumienie, które spowodowało zmniejszenie dostaw na rynek i wzrost cen, z 10 USD/b ropy Dubaj w grudniu 1998 r. do 23 USD/b rok później34. Mabro zwraca uwagę na relację między ceną a wielkością eksportu oraz negatywnie ocenia szansę powodzenia „wojny cenowej”. Wynika to z faktu, że gdy moce produkcyjne już powstaną, to pokusa ich wykorzystania okazuje się zbyt duża, a popyt na ropę jest nieelastyczny35.

30 R. Mabro, The Oil Price Crisis of 1998…, op.cit., s. 29−32. 31 A.H. Cordesman, Saudi-Arabia enters the twenty-thirst century. The Political, Foreign Policy, Economic, and Energy Dimensions, Praeger, Westport 2003, s. 477. 32 R. Soligo, A. Myers Jaffe, Market Structure…, op.cit., s. 23. 33 R. Mabro, The Oil Price Crisis of 1998…, op.cit., s. 34−35. 34 B. Fattouh, L. Mahadeva, OPEC…, op.cit., s. 2. 35 R. Mabro, The Oil Price Crisis of 1998…, op.cit., s. 39−40.

Rafał Ulatowski274

Rynek ropy naftowej w latach 2001−2008

Skoordynowana redukcja produkcji ropy po załamaniu jej cen w 1998 r. dopro-wadziła do wzrostu cen ropy naftowej i pozwoliła odzyskać OPEC międzynarodowy prestiż. Można wskazać cztery powody, dla których OPEC jest liczącym się podmio-tem na rynku ropy naftowej. Pierwszym jest udział w globalnej produkcji wynoszący ponad 40%. Drugim jest wielkość rezerw ropy naftowej. Kraje OPEC kontrolują 80% światowych rezerw ropy naftowej, głównie ropy taniej w wydobyciu. Trzecim jest udział w międzynarodowym handlu ropą, sięgający 60%, przede wszystkim duży udział w dynamicznie rozwijającym się rynku azjatyckim. Czwartym powodem są wolne moce produkcyjne. Tylko państwa OPEC, w tym zwłaszcza Arabia Saudyjska, posiadają w długiej perspektywie wolne moce produkcyjne (spare capacity)36.

W latach 80. i 90. XX w. wśród uczestników rynku panowało przekonanie, iż w długiej perspektywie czasu ceny utrzymywać się będą na stabilnym poziomie. W przypadku zachwiania równowagi producenci, konsumenci bądź obie grupy wspól-nie powinni podjąć działania w celu zrównoważenia rynku. Panowało przekonanie, iż spowoduje to reakcję rynkową. Miała ona trzy wymiary. Po pierwsze, wzrost cen powodował wzrost inflacji, co skutkowało podniesieniem stóp procentowych, recesją, a w konsekwencji spadkiem popytu na ropę. Po drugie, następował wzrost podaży ze strony państw nienależących do OPEC. Po trzecie, doszło do wzrostu podaży ze strony OPEC w celu zapobieżenia wzrostowi zagrażającemu popytowi na ropę w długim okresie37.

Po II wojnie światowej zaobserwowano silny związek między wzrostem cen ropy naftowej a pojawieniem się w gospodarce światowej recesji38. Jednak w latach 2002−2008 gospodarka światowa rosła w szybkim tempie, a wzrost inflacji nie nastą-pił39. W tym okresie kraje spoza OPEC okazały się niezdolne do zwiększenia produkcji. Z jednej strony zmagały się z silnym spadkiem produkcji z eksploatowanych złóż, z drugiej zaś nowe złoża są bardzo drogie w eksploatacji. Uruchomienie z nich pro-dukcji jest również czasochłonne. Równocześnie OPEC nie był gotowy interweniować. Wynikało to ze zmniejszenia spare capacity, co było skutkiem niedoinwestowania przemysłu naftowego w tych państwach. Reakcja OPEC na sytuację rynkową była również asymetryczna i ograniczała się do podjęcia działań, kiedy ceny spadły poniżej oczekiwanego poziomu. Dopiero gdy ceny osiągnęły rekordowy poziom w historii,

36 B. Fattouh, L. Mahadeva, OPEC…,op.cit., s. 6. 37 B.Fattouh, Oil Market Dynamics through the Lens of the 2002−2009 Price Cycle, Oxford Institute for Energy Studies, WPM 39, styczeń 2010, s. 4, http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2010/ 11/WPM39-OilMarketDynamicsThroughTheLensofthe2002-2009PriceCycle-BassamFattouh-2010.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 38 J.D. Hamilton, Historical Oil Shocks, NBER Working Paper 16790, Cambridge 2011. 39 P. Segal, Why Do Oil Price Shocks No Longer Shock?, Oxford Institute for Energy Studies, WPM 35, październik 2007, http://www.oxfordenergy.org/2007/10/why-do-oil-shocks-no-longer-shock/ (data dostępu: 20.01.2015).

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen 275

Arabia Saudyjska na szczycie w Dżuddzie w czerwcu 2008 r. zadeklarowała wzrost produkcji, co pociągnęło za sobą korektę cen40.

W XXI w. nastąpiła głęboka zmiana w funkcjonowaniu rynku ropy naftowej. Na skutek wzrostu znaczenia rynków finansowych41 stała się ona nie tylko fizycznie istniejącym surowcem, ale również aktywem finansowym. Zmiana ta sprowokowała dyskusję, w jakim stopniu wzrost cen w latach 2002−2008 wynikał z fundamentów rynkowych, tj. relacji podaży i popytu, a w jakim ze spekulacji na rynkach finanso-wych. W bogatej literaturze na ten temat wskazuje się, iż wzrost cen w tym okresie był uzasadniony rosnącym popytem i towarzyszącym mu niewielkim wzrostem podaży, choć nie wyjaśnia to, czy skala podwyżek była „odpowiednia”42. Do grona zwolen-ników poglądu, że to spekulacja odpowiada za wzrost cen i ich zmienność, zaliczała się OPEC, której przedstawiciele twierdzili, iż wzrost cen ropy nie ma uzasadnienia w fundamentach rynkowych43.

Z powodu wzrostu cen i popytu dochody państw OPEC z eksportu produktów naftowych wzrosły w latach 2002−2008 z 216,315 mld USD do 1006,850 mld USD44. Po załamaniu się cen ropy naftowej jesienią 2008 r. państwa OPEC były w stanie zre-dukować podaż. W konsekwencji ceny oraz dochody z eksportu produktów naftowych szybko wzrosły, osiągając w 2012 r. rekordowy poziom 1207,909 mld USD45. Podobnie jak ceny, w latach 2002−2008, ale też w późniejszym okresie, wzrosła break even price, a więc cena baryłki ropy konieczna do zbalansowania narodowych budżetów państw-eksporterów. O ile w latach 90. średnia ważona dla najważniejszych państw OPEC (Arabia Saudyjska, Iran, Irak, Kuwejt i ZEA) wynosiła ok. 20USD/b, o tyle na przełomie wieków zaczęła szybko rosnąć i prognozy na rok 2014 przewidywały poziom ponad 93 USD/b46.

W pierwszych latach XXI w. ugruntował się pogląd, iż w przyszłości wzrastać będzie uzależnienie importerów ropy naftowej od państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (Middle East and North Africa, MENA). Wyrażała go m.in. Międzynarodowa Agencja Energetyczna (International Energy Agency, IEA). W swej prognozie z 2005 r. IEA przewidywała silny wzrost produkcji nie tylko w Arabii Saudyjskiej, ale również

40 B. Fattouh, Oil Market Dynamics…, op.cit., s. 15−24. 41 K. Tang, W. Xiong, Index Investment and Financialization of Commodities, Working Paper, Princeton University, 2011. 42 A. Turner, J. Farrimond, J. Hill, The Oil Trading Markets, 2003–2010. Analysis of Market Behaviourand Possible Policy Responses, Oxford Institute for Energy Studies, WPM 42, kwiecień 2011, http://www.ox-fordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2011/04/WPM_421.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 43 A. Salem El-Badri, Reflections on Key Oil Challenges and Opportunities, Speech by OPEC Secretary General to the 11th International Energy Forum, Rome 20−22.4.2008, www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/publications/SGpresentation11IEF.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 44 OPEC, Annual Statistical Bulletin 2008, Vienna 2009, s. 13. 45 OPEC, Annual Statistical Bulletin 2014, Vienna 2014, s. 17. 46 A.Deshpande, N.Brown, Fiscal break-even oil prices for major OPEC members, „Oil&Gas Financial Journal”, 3.04.2014, http://www.ogfj.com/articles/2014/04/fiscal-break-even-oil-prices-for-major-opec-members.html (data dostępu: 20.01.2015).

Rafał Ulatowski276

Iraku, Kuwejcie, ZEA i Libii, zastrzegając, że konieczne będzie podwojenie inwestycji w upstream w krajach tego regionu47.

Rozwój rynku ropy naftowej od 2009 r.

Od lat 70. XX w. regularnie powracają obawy o wyczerpywanie się złóż i osiągnię-cie przez świat tzw. peak oil. Były one także podnoszone na przełomie XX i XXI w.48 Część badaczy te sugestie odrzucała49. W opublikowanym w 2012 r. raporcie Leonardo Maugeri sugeruje, iż do 2020 r. podaż ropy na rynku światowym wzrośnie w stosunku do roku 2011 o 17,6 mln b/d. Będzie to oznaczać największy wzrost podaży ropy naftowej od lat 80. Optymizm ten bazuje na trwającym od 2003 r. cyklu inwestycji w eksploatację ropy naftowej. Zdaniem Maugeriego przyszłość rynku naftowego leży w rozwoju niekonwencjonalnych źródeł energii. Za niekonwencjonalne źródła energii uznaje on ropę z łupków wydobywaną w USA (shale/tightoils), ropę z piasków roponośnych (tar sands) w Kanadzie, ekstra ciężką ropę z Wenezueli (extra-heavy oils) oraz złoża podmorskie (pre-salt oils) w Brazylii. Twierdzi, że największy wzrost produkcji odnotowany zostanie w Iraku, USA, Kanadzie i Brazylii. Co ważne, tylko Irak należy do regionu MENA. Maugeri najwięcej uwagi poświęcił ropie z łupków, którą określił jako paradigm-shifter. Po pierwsze, technologia szczelinowania hydrau-licznego otwiera możliwość eksploatacji nienaruszonych jeszcze zasobów, a po drugie umożliwia poprawę efektywności wydobycia ropy z dotychczas eksploatowanych złóż konwencjonalnych. Prognoza ta została oparta na analizie poszczególnych projektów inwestycyjnych. Maugeri stwierdził, iż jeśli ich realizacja przebiegnie zgodnie z pla-nem, to może dojść do nadprodukcji ropy naftowej i spadku jej cen. Stwierdził, że jeśli spadek cen nastąpi przed 2015 r., to będzie krótkotrwały, a jeśli po 2015 r., to będzie długotrwały, gdyż wówczas zrealizowanych zostanie większość analizowanych przez niego projektów inwestycyjnych50.

Rosnąca produkcja ropy w USA oraz wolniejszy od oczekiwanego wzrost gospo-darczy na świecie51 sprawiły, że perspektywy na rynku ropy naftowej stały się niejasne.

47 IEA, World Energy Outlook: Middle East and North Africa Insights, 2005, http://www.worldener-gyoutlook.org/media/weowebsite/2008-1994/weo2005.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 48 V. Smil, Energy Myths and Realities. Bringing Science to the Energy Policy Debate, AEi Press, Washington D.C. 2010, s. 60−78. C.J. Campbell, The Coming Oil Crisis, Multi-Science Publishing, Essex 1998; Colin J. Campbell, Jean H. Laherrère, The End of Cheap Oil, 1998, http://nature.berkeley.edu/er100/readings/Campbell_1998.pdf (data dostępu: 20.01.2010). 49 L. Maugeri, Two cheers for expensive oil, „Foreign Affairs” 2006, http://www.foreignaffairs.com/articles/61517/leonardo-maugeri/two-cheers-for-expensive-oil (data dostępu: 20.01.2015). 50 L. Maugeri, Oil: The Next Revolution. The Unprecedented Upsurge Of Oil Production Capacity and What It Means For The World, Belfer Center for Science and International Affairs, Discussion Paper #2012-10. 51 Szczególnie istotny może być niższy aniżeli we wcześniejszych latach wzrost gospodarczy w ChRL. W 2014 r. był on najniższy od 1990 r. Por. J. Anderlini, China GDP growth lowest in 24 years, „Financial Times”, 20.01.2015, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/760621a8-9fcf-11e4-aa89-00144feab7de.html#axzz3PM70SL3v (data dostępu: 20.01.2015).

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen 277

W raporcie opublikowanym w październiku 2012 r. Paul Stevens i Matthew Hulbert wskazywali na istnienie na nim sprzecznych tendencji. Sugerowali, że na rynku znaj-duje się zbyt dużo ropy, aby utrzymać ówczesny, wysoki poziom cen. Ich zdaniem za wysokość cen odpowiadał głównie wzrost napięć o charakterze społeczno-politycznym (arabska wiosna) w regionie MENA. Państwa regionu okupiły uspokojenie nastrojów społecznych zwiększonymi wydatkami budżetowymi. Dla zbilansowania budżetów muszą one osiągać znacznie większe dochody ze sprzedaży ropy naftowej. Jednak wysokie ceny ropy zachęcają innych producentów do inwestycji i skutkują wzrostem podaży ropy na rynku, a w konsekwencji wzrostem presji na obniżkę cen52.

Optymizm Leonarda Maugeriego nie był jednak powszechnie podzielany. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż produkcja ropy z łupków (tzw. rewolucja energetyczna) stała się możliwa dzięki wysokim cenom ropy53. Jeden z najwybitniejszych znawców przemysłu naftowego James D. Hamilton w lipcu 2014 r. napisał, iż ceny ropy naftowej pozostaną na poziomie 100 USD/b54.

W drugiej połowie 2014 r. ceny ropy naftowej zaczęły spadać. Spadek ten wpisuje się w szerszą tendencję na rynku surowców. Różnica polega na tym, że na rynku me-tali i surowców rolnych największe spadki odnotowano od 2011 r. do końca drugiego kwartału 2014 r.55 Spadek cen ropy naftowej wynika ze zmian zarówno podaży, jak i popytu. Po pierwsze, tempo wzrostu gospodarczego w skali świata spada. Dotyczy to państw OECD, jak również krajów rozwijających się. Z tego powodu spada tempo wzrostu popytu. Popyt na ropę w krajach OECD ma tendencję spadkową. W ciągu ostatnich 10 lat spadł on w następujących okresach: 2006−2009, 2011−2012 i 2014. Również na rok 2015 prognozowany jest spadek popytu w tej grupie państw. Maleje też tempo wzrostu popytu na paliwa w krajach rozwijających się. Równocześnie nastąpił wzrost podaży ropy naftowej na świecie. Rewolucja energetyczna w USA oraz wzrost produkcji w Kanadzie sprawiły, iż podaż ze strony państw nienależących do OPEC od 2011 r. rośnie. W konsekwencji rosną zapasy ropy i spare capacity. Według BP wyniesie ona w 2018 r. 6 mln b/d mocy produkcyjnych. Byłby to najwyższy poziom od końca lat 80.56

Szybki wzrost produkcji ropy naftowej w USA sprawia wrażenie, że nastąpił zna-czący wzrost podaży. Jednak w państwach nienależących do OPEC w latach 2005−2013 produkcja rosła bardzo wolno. Wzrost produkcji w USA ledwie rekompensuje spadek

52 P. Stevens, M. Hulbert, Oil Prices: Energy Investment, Political Stability in the Exporting Countries and OPEC’s Dilemma, Chatham House, EEDP Programme Paper, 2012/03. 53 B. Fattouh, The US Tight Oil Revolution: What Kind of a Revolution?, Oxford Institute for Energy Studies Presented at the Saudi Association for Energy Economics, 28.03.2013, http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2013/06/The-Us-Tight-Oil-Revolution-What-Kind-of-a-Revolution.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 54 J.D. Hamilton, The Changing Face…, op.cit. 55 B. Fattouh, Current Oil Market Dynamics and the Role of OPEC: Reflections on Robert Mabro’s Work, 10.01.2015, Presented at Arab Energy Club, Bahrain, s. 3. 56 Ibidem, s. 4−10.

Rafał Ulatowski278

produkcji w innych krajach57. W latach 2008−2013 wzrost produkcji o minimum 0,5 mln b/d wśród państw nienależących do OPEC nastąpił jedynie w USA, Kanadzie i Rosji58. Według prognoz w 2025 r. Kanada może osiągnąć produkcję w wysokości 6,5 mln b/d59, podczas gdy Rosja planuje zwiększyć produkcję do 10,7 mln b/d, roz-wijając produkcję w Arktyce, wschodniej Syberii oraz zasoby niekonwencjonalne60.

Wysokie ceny ropy spowodowały wzrost podaży ropy naftowej na światowych rynkach. Z danych OPEC wynika, że w 2014 r. produkcja poza krajami zrzeszonymi w organizacji wzrosła o 1,98 mln b/d. Wzrost ten był wyższy od oczekiwanego. Odpowiedzialne za niego były przede wszystkim USA i Rosja61.

Zapoczątkowany w trzecim kwartale 2014 r. spadek cen ropy naftowej wzbudził niepokój pośród części eksporterów ropy naftowej głównie w Iranie, Rosji i Wenezueli. Państwa te nie tylko są uzależnione od dochodów z eksportu ropy naftowej, ale też ich rezerwy finansowe są stosunkowo małe w zestawieniu z potrzebami. Starają się one wywrzeć presję na Arabię Saudyjską, żeby zredukowała eksport i w ten sposób spowodowała wzrost cen. Rosja zadeklarowała gotowość do współpracy z OPEC i zmniejszenia własnej produkcji62. Mimo presji Arabia Saudyjska wspólnie z ZEA i Kuwejtem sprzeciwiły się redukcji wydobycia i na szczycie 27 listopada 2014 r. w Wiedniu OPEC pozostawiła produkcję na niezmienionym poziomie 30 mln b/d. Stało się tak mimo przewidywanego wzrostu podaży ropy ze strony państw nienależących do organizacji o 1,36 mln b/d w 2015 r.63 Równocześnie w grudniu 2014 r. Rosja osiągnęła najwyższy poziom produkcji od czasu rozpadu ZSRR (10,58 mln b/d)64. Niepokój części państw OPEC spowodowany jest niskim przewidywanym call on OPEC w 2015 r. Według prognoz wyniesie on zaledwie 28,8 mln b/d65. Saudyjski minister ds. ropy Ali Al-Naimi tłumaczył, iż producenci z regionu Zatoki Perskiej, mający niewielkie koszty produkcji, są w stanie przetrwać okres niskich cen. Twierdził, iż na skutek wycofania się z rynku producentów o wysokich kosztach ceny wzrosną.

57 B.Fattouh, The US Tight Oil Revolution…, op.cit.. 58 BP, Statistical Review of World Energy, czerwiec 2014, s. 8. 59 PWC, Unlocking Canada’s oil and gas industry – is Canada becoming an energy superpower?, Ontario 2013, http://www.pwc.com/ca/en/energy-utilities/publications/pwc-canadian-survey-2013-05-en.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 60 J. Henderson, Tight Oil Developments in Russia, Oxford Institute for Energy Studies, WPM 52, październik 2013, http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2013/10/WPM-52.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 61 A. Raval, Non-OPEC oil output growth to slow in 2015 amid price rout, „Financial Times”, 15.1.2015, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/40e3b5f6-9cac-11e4-a730-00144feabdc0.html#axzz3OuTa8TvH. (data dostępu: 20.01.2015). 62 E. Reguly, Secret Saudi oil game pushing OPEC members toward fiscal cliff, „The Globe and Mail”, 19.12.2014, http://www.theglobeandmail.com/report-on-business/international-business/secret-saudi-oil-game-pushing-opec-members-towards-fiscal-cliff/article22166182/ (data dostępu: 20.01.2015). 63 OPEC, 166th Meeting concludes, 27.11.2014, http://www.opec.org/opec_web/en/press_room/2938.htm (data dostępu: 20.01.2015). 64 OPEC, Monthly Oil Market Report. 15.1.2015, Vienna 2015, s. 5. 65 Ibidem, s. 99.

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen 279

Jego przekonanie zdają się potwierdzać informacje płynące od wielu koncernów, które zapowiadają redukcję planów inwestycyjnych. Ali Al-Naimi zwrócił uwagę, iż ame-rykańscy producenci ropy z łupków są grupą niejednolitą. W ich przypadku poziom cen konieczny do zachowania rentowności produkcji waha się między 20−30 USD/b a 80−90 USD/b. Zaznaczył, iż w przypadku wzrostu popytu na saudyjską ropę, kraj ten jest w stanie go zaspokoić66.

Spadek cen zapoczątkowany w drugiej połowie 2014 r. każe powtórnie zadać py-tanie o rolę, jaką Arabia Saudyjska odgrywa na rynku. Jej przedstawiciele podkreślali, iż Arabia Saudyjska nie jest zainteresowana rolą swing producer. Żąda ona współpracy ze strony innych eksporterów, a od 2011 r. utrzymuje eksport na stałym poziomie ponad 7 mln b/d. Chęć utrzymania udziału w rynku jest argumentem podnoszonym przez saudyjskiego ministra Al-Naimiego. Kolejny argument to chęć udziału we wszyst-kich kluczowych rynkach. Arabia Saudyjska stara się uniknąć zrywania stosunków handlowych z poszczególnymi klientami. Równocześnie utrzymywanie wysokiego poziomu eksportu może ułatwić osiągnięcie atrakcyjnego poziomu kwoty w ramach OPEC przy okazji ustalania nowych poziomów wydobycia w przyszłości67. Analiza danych dotyczących saudyjskiej produkcji wskazuje na jej coraz większą stabilność68.

Wzrost produkcji w USA wymusza na państwach eksportujących ropę naftową do tego kraju reorientację kierunku eksportu. Część z nich, np. Nigeria, zaprzestała w połowie 2014 r. eksportu do USA, inni, jak Arabia Saudyjska, odnotowali znaczące straty udziału w rynku69. Uwaga eksporterów przesunęła się w stronę Azji, przede wszystkim Chin. Spadek popytu na import ropy w zachodniej hemisferze spowo-dował narastanie konkurencji na rynku azjatyckim, gdzie państwa Zatoki Perskiej zmuszone są rywalizować z państwami byłego ZSRR, krajami Afryki oraz Ameryki Południowej. Zmienił się też popyt na różne rodzaje ropy naftowej70. W ostatnim dziesięcioleciu dostawcy ropy lekkiej i średniej znaleźli się w „podwójnie” trudnej sytuacji. Amerykańskie rafinerie przeszły modernizację pozwalającą na przerób cięż-kiej ropy, która jest tańsza, a rewolucja energetyczna sprawiła, iż podaż ropy lekkiej wzrosła. W latach 2005−2013 amerykański import lekkiej ropy spadł o 1,2 mln b/d, a ropy średniej o ponad 1 mln b/d71.

66 A. Raval, N. Hume, Saudi Arabia prepared to raise output, says oil minister, „Financial Times”, 22.12.2014, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/63c7786c-89bc-11e4-8daa-00144feabd… (data dostępu: 20.01.2015). 67 B. Fattouh, CurrentOil Market Dynamics…, op.cit., s. 19. 68 J.D. Hamilton, The Changing Face…, op.cit., s. 9. 69 B. Fattouh, CurrentOil Market Dynamics…, op.cit., s. 21. 70 Wyróżniamy ropę lekką, średnią i ciężką, zob. D. Gordon, Understanding Unconventional Oil, The Carnegie Papers, maj 2012. 71 A. Sen, US Tight Oils: Prospects and Implications, Oxford Institute for Energy Studies, WPM 51, wrzesień 2013, http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2013/10/WPM-51.pdf (data dostępu: 26.10.2015).

Rafał Ulatowski280

Na rok 2015 OPEC w swej styczniowej prognozie przewiduje wzrost produkcji o 1,28 mln b/d poza krajami członkowskimi, co oznacza korektę prognoz w dół w stosunku do listopada o 0,08 mln b/d. Z powodu spadku cen maleje też liczba wież wiertniczych i pozwoleń na wiercenia w USA. Koncerny naftowe planują ogranicze-nie wielkości inwestycji. Również Rosja nie planuje na 2015 r. uruchomienia dużych projektów wydobywczych72.

Leonardo Maugeri twierdzi, iż załamanie cen zapoczątkowane w połowie 2014 r. było zaskoczeniem ze względu na błędne założenia przyjmowane przez większość obserwatorów. Twierdzi on, że, po pierwsze, zbyt dużą uwagę zwraca się na aktualny poziom produkcji, a zbyt małą na możliwości produkcyjne. Aktualny poziom produkcji nie uwzględnia wolnych mocy produkcyjnych − zarówno tych dobrowolnych, jak i nie-dobrowolnych. Po drugie, spadek produkcji w eksploatowanych złożach traktowany jest jako funkcja czasu. Jednakże w tym podejściu nie uwzględnia się różnych cykli inwestycyjnych oraz postępu technicznego. Po trzecie, często pomija się postęp, jaki nastąpił w amerykańskim przemyśle łupkowym, który ogranicza koszty i zwiększa produktywność. Po czwarte, większość prognoz dotyczących podaży ropy naftowej w zbyt małym stopniu uwzględnia kształt cyklu inwestycyjnego (inwestycje w nowe złoża) oraz postęp technologiczny. Zdaniem tego badacza możliwości produkcyjne (przy uwzględnieniu biopaliw oraz NGLs) wynoszą ponad 100 mln b/d, podczas gdy popyt jedynie 92−93 mln b/d. Tylko Arabia Saudyjska dobrowolnie utrzymuje wolne moce produkcyjne. Inne państwa (Nigeria, Irak, Iran, Libia, Sudan itd.) nie wykorzystują pełni swoich mocy produkcyjnych w związku z sytuacją polityczną. Gdyby doszło do jej poprawy, to według Maugeriego nastąpiłoby załamanie cen73.

Wobec Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu, Kataru oraz ZEA (państwach będących „rdze -niem” OPEC) wysunięto zarzuty, iż chcą one wywołać wojnę cenową. W tym miejscu należy zadać sobie pytanie, czy kraje te są na nią przygotowane. Należy odróżnić je od biedniejszych państw OPEC oraz od eksporterów nienależących do tej organizacji (Rosja, Meksyk). Państwa te potrzebują znacznie wyższej ceny baryłki ropy nafto-wej, aby zrównoważyć budżet, a także dysponują znacznie mniejszymi rezerwami finansowymi. W państwach będących „rdzeniem” OPEC od 2008 r. również znacząco wzrosły potrzeby finansowe, a zatem i break even price. Niemniej jednak dysponują one znacznymi rezerwami finansowymi, a ich dług publiczny jest niski. Mają one zatem możliwość finansowania na rynku.

Dane przedstawione w tabeli 1 wskazują, że Arabia Saudyjska i jej sojusznicy dys-ponują znaczącymi rezerwami finansowymi. Pozwalają one pokryć wydatki publiczne przez kilka lat. Ich zasoby zgromadzone w SWFs należą do największych na świecie74,

72 A. Raval, Non-Opec oil…, op.cit. 73 L. Maugeri, The Oil Crash: Why I Was Right, Harvard University, 21.10.2014. http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/24653/oil_crash.html (data dostępu: 20.01.2015). 74 Fund Rankings, Sovereign Wealth Fund Institute, January 2015, http://www.swfinstitute.org/fund- rankings/ (data dostępu: 20.01.2015).

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen 281

dając tym państwom możliwość zaakceptowania niższych cen. Równocześnie poziom ich długu publicznego jest niski, a wiarygodność kredytowa – wysoka, co dodatkowo umacnia ich pozycję.

Tabela 1. Sytuacja finansowa Kuwejtu, Arabii Saudyjskiej, Kataru i ZEA w 2014 r. (dane szacunkowe)

Aktywa SWF*/ wydatki rządowe (w latach)

Aktywa SWF/ dług publiczny (wielokrotność)

Kuwejt 7,6 51,9Arabia Saudyjska 2,8 35,3Katar 4,7 5,7ZEA 5,1 4,4

* Sovereign Wealth Funds (Państwowe Fundusze Majątkowe).

Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Fattouh, Current Oil Market Dynamics and the Role of OPEC: Reflections on Robert Mabro’s Work, 10.01.2015, Presented at Arab Energy Club, Bahrain, s. 27.

Natura wyzwań, przed jakimi współcześnie stoją eksporterzy, różni się od tych w poprzednich dziesięcioleciach. Sposób funkcjonowania przemysłu łupkowego jest inny niż wydobycia ropy konwencjonalnej. Główna różnica polega na konieczności instalowania znacznie większej liczby wież wiertniczych niż przy wydobyciu ropy konwencjonalnej. Ponadto w obecnym stadium rozwoju technologii produkcja z danego odwiertu po kilku miesiącach gwałtownie spada. Implikuje to konieczność ciągłego dokonywania nowych odwiertów75.

W wypowiedział przywódców państw, ekonomistów oraz komentatorów pojawia się kilka wytłumaczeń obecnej postawy Arabii Saudyjskiej. Zgodnie z pierwszym z nich Arabia Saudyjska stara się osiągnąć cele polityczne, używając broni energetycznej. Celem miałoby być osłabienie Rosji oraz Iranu. Arabia Saudyjska jest traktowana jako państwo wspierające Stany Zjednoczone76. W drugim podejściu wskazuje się, że to właśnie USA i ich rewolucja energetyczna są celem saudyjskiej polityki77. W świetle trzeciego podejścia Arabia Saudyjska pragnie zdyscyplinować państwa OPEC i umocnić swoje przywództwo w organizacji, która tradycyjnie zmaga się z brakiem dyscypliny78. Znacznie dalej idące skutki mogłaby mieć zmiana długookre-

75 L. Maugeri, The Shale Oil Boom: A U.S. Phenomenon. Study Forecasts Tripling of U.S. Shale Oil Output, Discussion Paper 2013-05, Belfer Center for Science and International Affairs, Harvard Kennedy School, 2013, http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/23191/shale_oil_boom.html (data dostępu: 20.01.2015). 76 R. Peters, Saudi Arabia’s oil war against Iran and Russia, „New York Post”, 14.12.2014, http://nypost.com/2014/12/14/saudi-arabias-oil-war-against-iran-and-russia-2/ (data dostępu: 20.01.2015). 77 H. Ellyatt, Gloves off over oil: Saudi Arabia versus shale, CNBC, 17.10.2014, http://www.cnbc.com/id/102096725#. (data dostępu: 20.01.2015). 78 OPEC members flounder in a flood of cheap oil, „Financial Times”, 27.11.2014, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/f1ca7aaa-7644-11e4-a777-00144feabdc0.html#axzz3OqE7hpex (data dostępu: 20.01.2015).

Rafał Ulatowski282

sowej strategii przez OPEC. Bassam Fattouh zastanawia się, czy Arabia Saudyjska nie zmieniła swojej długoterminowej strategii, przechodząc od strategii nakierowanej na uzyskanie określonej ceny za baryłkę ropy do takiej, która zakłada uzyskanie danego udziału w rynku. Fattouh sugeruje również, iż skala spadku cen może być dla Arabii Saudyjskiej zaskoczeniem. Jednak władze w Rijadzie potrzebują czasu, żeby podjąć decyzję o jednostronnym zmniejszeniu produkcji. Fattouh się obawia, że brak jasnej strategii Arabii Saudyjskiej może pociągnąć za sobą niestabilność rynku79.

Mimo blisko 60% spadku cen ropy między połową czerwca 2014 r. a połową stycznia 2015 r. politycy „rdzenia” OPEC bronią swojej decyzji podjętej na szczycie OPEC w listopadzie 2014 r. Suhail bin Mohammed al-Mazroui, minister ds. ropy ZEA, zapewnił, że mimo spadku cen decyzja o utrzymaniu produkcji na poziomie 30 mln b/d nie zostanie zmieniona. Potwierdził też pogląd artykułowany wcześniej przez ministra ds. ropy Arabii Saudyjskiej, iż podaż przewyższa popyt i najdrożsi producenci muszą zniknąć z rynku. Wskazał szczególnie na producentów ropy z łupków80. Minister Al-Naimi oznajmił, że Arabia Saudyjska zamierza utrzymać dotychczasowy poziom produkcji w długim okresie. W odniesieniu do planów zmniejszenia produkcji przez inne państwa powiedział, iż Arabia Saudyjska powita je z radością, ale nie zmieni to jej obecnej polityki81.

Wnioski

W latach 2002−2008 ceny ropy naftowej wzrosły pięciokrotnie i pomimo załamania w drugiej połowie 2008 r. szybko wróciły do poziomu ponad 100 USD/b. Sytuacja ta zdawała się potwierdzać obawy zwolenników teorii peak oil, iż zasoby ropy naftowej się wyczerpują, a świat będzie coraz bardziej uzależniony od małej grupy producentów z regionu Zatoki Perskiej. Jednak wnioski płynące z obserwacji rynku w ostatnich 40 latach wskazują, że każda hossa niesie w sobie zapowiedź zbliżającej się bessy, o czym świadczy załamanie cen ropy naftowej w 1986 r. i 1998 r. Od 2003 r. wzrosły wydatki koncernów naftowych na poszukiwanie i rozwój nowych złóż oraz rozwój nowych technologii. Przełom dokonał się w Stanach Zjednoczonych. Rewolucja energetyczna w tym kraju sprawiła, iż produkcja ropy wzrosła, a USA zaczęto postrzegać jako kraj, który może stać się największym jej producentem.

Rewolucja energetyczna stała się możliwa dzięki polityce państw OPEC, które ograniczając eksport i utrzymując ceny na wysokim poziomie przez ponad 10 lat,

79 B. Fattouh, Arabia’s Oil Policy in Uncertain Times: A Shift in Paradigm?, Oxford Institute for Energy Studies, 21.10.2014, http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2014/10/Saudi-Arabias-Oil-Policy-in-Uncertain-Times-A-Shift-in-Paradigm.pdf (data dostępu: 20.01.2015). 80 A. Raval, N. Hume, Oil rout takes Brent to near 6-year low, „Financial Times”, 13.1.2015, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/c677d280-9af7-11e4-882d-00144feabdc0.html#axzz3OiQYRpY0 (data dostępu: 20.01.2015). 81 Cytat za: J. Defterios, Saudi Arabia: We’ll never cut oil production, CNN, 22.12.2014, http://money.cnn.com/2014/12/22/news/economy/saudi-arabia-oil-production/ (data dostępu: 20.01.2015).

Rynek ropy naftowej w XXI wieku. Rola Arabii Saudyjskiej i OPEC w kształtowaniu cen 283

nie tylko ograniczyły tempo wzrostu konsumpcji ropy w skali globalnej, ale również uczyniły eksploatację wielu zasobów opłacalnymi. W konsekwencji podaż ropy jest większa niż popyt, a ceny zaczęły spadać. Decyzja OPEC z listopada 2014 r. o utrzy-maniu kwoty wydobycia spowodowała, że ceny ropy zaczęły spadać. To działanie powinno nie tylko wyeliminować z rynku część drogich producentów, ale też − co ważniejsze – ograniczyć zachętę do dalszego rozwoju przemysłu łupkowego oraz technologii energooszczędnych. Arabia Saudyjska, Kuwejt i ZEA są zdeterminowane, by powstrzymać spadek swojego udziału w rynku. Odeszły one od utrzymywania cen ropy na określonym poziomie w krótkiej perspektywie czasu na rzecz ochrony swo-jego udziału w rynku. Postrzeganie obniżki cen jako wymierzonej wyłącznie w Stany Zjednoczone wydaje się niewłaściwe. W ostatniej dekadzie wzrosło wydobycie również w innych państwach, które mają ambitne plany rozwoju wydobycia w przyszłości. Jednakże często są to bardzo kosztowne projekty związane ze złożami, których eks-ploatacja przy relatywnie niskich cenach może okazać się nieopłacalna.

Rezygnacja z dochodów w krótkim okresie na rzecz większych dochodów w przy-szłości wpisuje się w logikę działalności krajów określanych mianem price makers. Ze względu na wielkość swoich zasobów są one zainteresowane ich eksploatacją w długim okresie. Ceny, jakie ropa naftowa osiągnęła na przełomie 2014 i 2015 r., nie są spełnieniem ich marzeń, ale odpowiadają realiom rynkowym i umożliwiają zabezpieczenie ich interesów w przyszłości.

The Oil Market in the 21st Century. The Role of Saudi Arabia and OPEC in Shaping Oil Prices

Since 1973, the prices in the oil market have been instable. This paper presents the state of the contemporary oil market. The author argues that the decrease in oil prices experienced in the second half of 2014 is a consequence of Saudi Arabia’s deliberate policy supported by Kuwait and the United Arab Emirates. These three countries strive to maintain their current share in the market and eliminate their competitors that have high production costs. The motivation behind their policy is anxiety about losing the market in the long term. This means a change in the policy pursued by OPEC, which traditionally took actions to maintain a certain price level. Saudi Arabia was perceived as a producer that adjusted supply to demand and this way stabilised prices – a swing producer. In the second half of 2014, Saudi Arabia and its allies did not take any action to prevent the price drop. Its attitude is consistent with the role of discipliner ascribed to it. The proponents of this approach argue that Saudi Arabia is willing to accept production exceeding the quotas for individual OPEC countries as long as it does not threaten its interests. In the event of excessive violation of arrangements or when the production of non-OPEC countries grows too much (in the opinion of Saudi Arabia), it is willing to risk a price war to limit the supply.

Keywords: Saudi Arabia, OPEC, prices, oil

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961

S P R A W O Z D A N I A

Sprawozdanie z IV Sympozjum im. Ministra Krzysztofa Skubiszewskiego pt. Moc ne Niemcy w słabej Europie. Między szansą a niepokojem, Warszawa, 11 mar ca 2015 r.

Jednym z najważniejszych dokonań Krzysztofa Skubiszewskiego było zapoczątko-wanie procesu normalizacji stosunków polsko-niemieckich. Dzięki jego staraniom podpisano szereg kluczowych traktatów, stworzono nowy format współpracy – Trójkąt Weimarski, a także podjęto wysiłek określenia wspólnoty interesów polsko-niemie-ckich. Kwestia niemiecka od wieków była dla Polski sprawą o wielkim znaczeniu. Podczas czwartej edycji Sympozjum im. Ministra Krzysztofa Skubiszewskiego na-wiązano do dorobku pierwszego ministra spraw zagranicznych III Rzeczypospolitej i podjęto ważki temat rosnącej potęgi Berlina wobec słabnących mechanizmów inte-gracji europejskiej. Konferencja, jak co roku organizowana przez Fundację imienia Krzysztofa Skubiszewskiego oraz Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, odbyła się 11 marca 2015 r. w Pałacu Tyszkiewiczów-Potockich.

Sympozjum otworzyli Henryka Mościcka-Dendys, podsekretarz stanu ds. par la -mentarnych, polityki europejskiej i praw człowieka w Ministerstwie Spraw Zagra-nicznych, oraz prof. Edward Haliżak, dyrektor Instytutu Stosunków Między na rodowych UW. Kilka słów wprowadzenia wygłosił moderator debaty prof. Roman Kuźniar, a zarazem organizator Sympozjum. Uzasadnił on wybór tematyki konferencji, odwo-łując się do aktualnej sytuacji politycznej: liczne kryzysy, z jakim zmaga się Europa, spowodowały, że obecnie Niemcy odgrywają rolę lidera w wielu obszarach.

Znakomity wprowadzający wykład pt. Niemcy: od geopolityki do Europy? wygło-siła prof. Anna Wolff-Powęska z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Rozpoczęła od pytania o to, czy w XXI w. istnieje nowy problem niemiecki – defi-niowany w kategoriach potencjału terytorialnego i demograficznego, usytuowania w centrum kontynentu oraz specyficznej ideologii i duchowości składających się na pojęcie Sonderweg, czyli „niemieckiej drogi odrębnej”1. Zauważyła, że obecnie istnieje prawdziwa przepaść między oczekiwaniami międzynarodowymi a gotowością RFN do ich spełniania. Co więcej, lista tych oczekiwań jest dosyć zróżnicowana: Francja koncentruje się na kwestiach Afryki, Stany Zjednoczone – funkcjonowaniu NATO, Turcja – sprawach arabskich, Polska – konfliktach i kryzysach na wschodnich grani-cach UE. Niemieckie elity mają rozbieżne koncepcje dotyczące hierarchii i sposobu

1 Niemiecki historyk Heinrich August Winkler twierdził, że „z pojęciem niemieckiej drogi odrębnej jest tak, jak z przyrodą u Horacego: wyrzuca się je drzwiami, ono zaś wraca oknem”. H.A. Winkler, Pożegnanie z anomalią. Niemcy u kresu swej odrębnej drogi, w: H. Orłowski (red.), Sonderweg. Spory o „niemiecką drogę odrębną”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, s. 454.

Sprawozdania286

rozwiązywania tych zagadnień, a różnice nie pokrywają się wcale z podziałami partyjnymi. Niemieccy politycy i eksperci szczególną uwagę zwracają na odpowie-dzialność. W 2014 r. podczas Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa deklarację wzięcia „większej odpowiedzialności” za sprawy międzynarodowe ogłosili czołowi politycy: prezydent RFN Joachim Gauck, minister spraw zagranicznych Frank-Walter Steinmeier (SPD) oraz minister obrony Ursula von der Leyen (CDU). Jednakże słowa te nie znalazły odzwierciedlenia w konkretnych działaniach, częściowo ze względu na niechęć społeczeństwa do zwiększenia roli Niemiec na arenie międzynarodowej. W odniesieniu do Rosji prof. Wolff-Powęska wskazała, że współcześnie Berlin re-alizuje politykę małych kroków nastawioną na realizację długofalowych interesów.

Jako pierwszy panelista głos zabrał prof. Włodzimierz Borodziej z Instytutu Historycznego UW, który skoncentrował się na tematyce zjednoczenia Niemiec i zna-czenia tego wydarzenia dla Polski. W krótkim czasie w sercu kontynentu powstało państwo o ogromnym potencjale gospodarczym i politycznym. Nawet współcześnie nie potrafimy znaleźć języka, by opisać pozycję Niemiec w Europie (ten interesujący wątek poruszyli pozostali rozmówcy), łatwo więc sobie wyobrazić, z jakimi trudnoś-ciami musieli zmagać się ówcześni twórcy polityki zagranicznej RP. Prof. Borodziej zauważył również, że Niemcy po raz pierwszy w historii nie mają nastawienia rewizjo-nistycznego. Wydarzenia z lat 1989−1990 to rzadki przykład, że nagle i nieoczekiwanie coś może zmienić się na lepsze.

Prof. Witold Góralski z Instytutu Stosunków Międzynarodowych przybliżył ze-branym stosunek Krzysztofa Skubiszewskiego do zjednoczenia Niemiec, przy czym skoncentrował się na kwestiach prawnomiędzynarodowych, przypominając, że minister był znakomitym prawnikiem, pilnującym odpowiedniego uregulowania wielu spraw dzielących oba narody. W tamtym czasie najważniejszy wydawał się problem statusu prawnego granicy. Minister Skubiszewski wychodził z założenia, że granica na Odrze i Nysie Łużyckiej jest rezultatem klęski Niemiec w II wojnie światowej i stanowi nienaruszalną część powojennego ładu w Europie Środkowej. Dzięki jego staraniom do Traktatu „2+4” zostało włączone potwierdzenie ostatecznego charakteru granic zjednoczonych Niemiec2. Innym istotnym zagadnieniem, z którym musiało zmierzyć się Ministerstwo Spraw Zagranicznych na początku lat 90., było wysiedlenie ludności niemieckiej z obszarów przekazanych Polsce po 1945 r.

Temat Niemiec w Europie omówił prof. Marek Cichocki, dyrektor Centrum Europejskiego Natolin. Poruszył on wątek definicji współczesnej RFN – według niego jest to przede wszystkim mocarstwo handlowe. Niemcy charakteryzują się podejściem merkantylistycznym – dążeniem do kumulowania bogactwa i dbaniem o tworze-nie nadwyżek handlowych oraz zachowaniem przewagi technologicznej. Panelista

2 K. Skubiszewski już wcześniej zajmował się prawnomiędzynarodowym uregulowaniem kwestii granicy polsko-niemieckiej, czego efektem była m.in. wydana monografia, zob. K. Skubiszewski, Zachodnia granica Polski w świetle traktatów, Instytut Zachodni, Poznań 1975.

Sprawozdania 287

kontynuował temat poruszony przez prof. Wolff-Powęską: stwierdził, że niemiecka polityka nie chce budować strategii i opiera się na przeciwdziałaniu, reagowaniu na różne wydarzenia. Berlin nie jest skłonny do podejmowania decyzji strategicznych, np. co do priorytetu dla Europy Środkowej lub zainwestowania w Ukrainę, a nie w stosunki z Rosją. Z uwagi na tę pewną odmianę niemocy można powiedzieć, że choć Niemcy są silne ze względu na swój potencjał, to z perspektywy strategicznej cechuje je słabość. Berlin jest gwarantem ładu społecznego w części Europy, lecz nie odgrywa roli gwaranta bezpieczeństwa.

Ostatnim z panelistów był Piotr Buras, dyrektor warszawskiego biura European Council on Foreign Relations, który podjął zagadnienie kwestii europejskich w RFN. Wystąpienie rozpoczął od omówienia nowego paradygmatu niemieckiego. W ciągu ostatnich 200 lat Niemcy nieustannie dążyły do zmiany status quo na kontynencie, natomiast po zjednoczeniu odeszły od nastawienia rewizjonistycznego. Jednakże obecny ład europejski przestaje funkcjonować na kilku płaszczyznach. Przykładowo, Niemcy jako mocarstwo gospodarcze preferują realizację celów handlowych zamiast geopolitycznych. Przez wiele lat istniało przekonanie, że to geoekonomia wyznacza ramy współczesnych stosunków międzynarodowych. Konflikt na Ukrainie boleśnie zakwestionował ten pogląd. W związku z kryzysem strefy euro krytykowany jest rów-nież sam niemiecki model gospodarczy, na którym w dużej mierze opierają się rozmaite mechanizmy Unii Europejskiej. Prelegent zauważył, że reformy UE zmierzają w kie-runku, którego Berlin wcale sobie nie życzy: deflacja czy niefunkcjonująca klauzula non-bailout sprawiają, że na naszych oczach rodzi się nowa, nieniemiecka Europa.

W debacie wzięło udział wielu znamienitych gości: ludzi nauki, przedstawicieli ministerstw oraz uznanych specjalistów od spraw międzynarodowych. Liczni dysku-tanci podzielali troskę panelistów co do niemożności podejmowania strategicznych działań przez RFN. Inni skupiali się na ogólnym kryzysie instytucji europejskich, wskazując, że na tym tle niemiecka polityka zagraniczna jest efektywna. Wielość rozbieżnych ocen kwestii niemieckiej stanowi odzwierciedlenie debaty toczącej się w Niemczech od wielu lat.

Dyskusję podsumował prof. Roman Kuźniar. Wskazał on m.in. na polsko-niemiecką wspólnotę interesów. Jej ramy starał się definiować już minister Skubiszewski3. Jedną z najczęściej podnoszonych kwestii był konflikt rosyjsko-ukraiński, a prof. Kuźniar stwierdził, iż polityka zagraniczna Niemiec wobec Ukrainy bazuje na kręgosłupie aksjologicznym jednej osoby – Angeli Merkel. Sytuacja ta pociąga za sobą liczne zagrożenia dla Polski, lecz brakuje na nie wypracowanych odpowiedzi.

Fundacja imienia Krzysztofa Skubiszewskiego oraz Instytut Stosunków Mię -dzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego zorganizowały już czwartą edycję konkursu na najlepszą pracę magisterską z zakresu polskiej polityki zagranicznej

3 J. Barcz, Łączenie realizmu z wizją przyszłości, w: R. Kuźniar (red.), Krzysztof Skubiszewski – dy-plomata i mąż stanu, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2011, s. 47.

Sprawozdania288

po 1945 r. Celem konkursu jest upowszechnianie wśród studentów wiedzy na temat pierwszego ministra spraw zagranicznych odrodzonej RP oraz założeń prowadzonej przez niego polityki. Prace ocenia kapituła złożona z profesorów i doktorów ISM UW. Przewodniczy jej prof. Kuźniar. Kapituła przyznaje nagrodę zwycięzcy podczas corocznego sympozjum, które również poświęcone jest pamięci ministra. Tegoroczną edycję wygrała Pani Aneta Chorąży za pracę Polsko-amerykańska współpraca woj-skowa 1999−2013, której promotorem była dr hab. Justyna Zając z Uniwersytetu Warszawskiego. Nagrodę wręczył prof. Piotr Skubiszewski, prezes Fundacji imienia Krzysztofa Skubiszewskiego.

Karolina Libront

Karolina Libront – doktorantka, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.

Sprawozdania 289

Sprawozdanie z jubileuszowej konferencji naukowej z okazji dwudziestolecia „Rocznika Strategicznego” nt. „The Use of Force in a Post-Western International Order: New and Old Challenges to Security Studies”, Warszawa, 22 maja 2015 r.

„Rocznik Strategiczny” jest publikacją, na której łamach już od dwóch dekad prezento-wane są opracowania oferujące pogłębioną refleksję w dziedzinie studiów strategicznych i bezpieczeństwa międzynarodowego. Publikacja dwudziestej, jubileuszowej edycji „Rocznika Strategicznego” stała się okazją do zorganizowania dn. 22 maja br. między-narodowej konferencji naukowej nt. „The Use of Force in a Post-Western International Order: New and Old Challenges to Security Studies”. Głównym organizatorem wy-darzenia był Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, we współpracy z Polskim Towarzystwem Studiów Międzynarodowych oraz Fundacją Współpracy Polsko-Niemieckiej

Uroczystego otwarcia konferencji dokonał prof. Roman Kuźniar, redaktor naczelny „Rocznika Strategicznego”. Witając uczestników zgromadzonych w Sali Senatu Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Kuźniar przypomniał genezę „Rocznika” oraz podkreślił niebagatelną rolę tego periodyku w kształtowaniu myślenia strategicznego w Polsce. Pomimo znaczących przemian, jakim w ciągu ostatnich 20 lat uległa pozycja międzynarodowa naszego kraju, na łamach „Rocznika” konsekwentnie pojawiały się trzy bloki tematyczne, poświęcone analizie sytuacji strategicznej, przeglądowi zna-czących wydarzeń na arenie międzynarodowej oraz ukazaniu panoramy wybranych zjawisk i tendencji z dziedziny stosunków międzynarodowych.

Następnie prof. Kuźniar przeszedł do merytorycznej części obrad, podkreślając, iż celem konferencji jest przeanalizowanie znaczenia siły zbrojnej we współczesnym, stale zmieniającym się środowisku międzynarodowym. Zadaniami uczestników pierw-szego panelu, zatytułowanego „Today’s Security Environment: Between Geopolitics and Asymmetry”, były identyfikacja i ocena głównych zagrożeń w świetle tendencji kształtujących międzynarodowe środowisko bezpieczeństwa.

Jako pierwszy głos zabrał Josef Janning, analityk berlińskiego biura Europejskiej Rady Stosunków Międzynarodowych (ECFR), który już na wstępie zaznaczył, iż współcześnie występują coraz większe trudności z jednoznacznym przełożeniem tren-dów kształtujących bezpieczeństwo międzynarodowe na język skutecznych strategii politycznych. Potem przedstawił katalog głównych zjawisk kształtujących środowi-sko międzynarodowe, do których zaliczył m.in.: wzrost współzależności w aspekcie globalnym oraz ściśle powiązany z tym zjawiskiem „paradoks siły”, kryzys instytucji państwa oraz jego wzrastającą wrażliwość na wyzwania i zagrożenia związane z proce-sem globalizacji i postępem technologicznym. Współzależność w wymiarze globalnym jest narzędziem wpływu w stosunkach międzynarodowych, czego najlepszym przy-kładem, według J. Janninga, jest strategiczna rywalizacja amerykańsko-chińska. Jak stwierdził, podstawowym błędem Zachodu jest niedostrzeganie zmian zachodzących w środowisku międzynarodowym. Wskazane przez prelegenta zjawiska nie znajdują,

Sprawozdania290

w jego ocenie, dostatecznego odzwierciedlenia nie tylko w normach i instytucjach międzynarodowych, ale także w koncepcjach i sposobach użycia siły zbrojnej.

Profesor Wang Jisi z Uniwersytetu Pekińskiego w swym wystąpieniu przedstawił analizę sytuacji międzynarodowej w regionie Azji Wschodniej z perspektywy chińskiej. Do czynników o podstawowym znaczeniu dla kształtowania bezpieczeństwa w re-gionie zaliczył liczne dysputy terytorialne, potencjalne obszary wystąpienia konfliktu zbrojnego (Korea Północna oraz Tajwan), narastającą rywalizację strategiczną między Stanami Zjednoczonymi a Chińską Republiką Ludową oraz wyścig zbrojeń. Źródeł obecnej sytuacji w Azji Wschodniej prof. Jisi upatruje w zmianie układu sił w regio-nie oraz w narastających nastrojach nacjonalistycznych, a także w braku regionalnej architektury bezpieczeństwa oraz wewnętrznych konfliktach natury ideologicznej w wielu państwach Azji Wschodniej.

Jako ostatnia w pierwszym panelu dyskusyjnym głos zabrała dr Kamila Pronińska (ISM UW), która przedstawiła zagadnienie bezpieczeństwa energetycznego w kontek-ście zmieniającej się natury konfliktów zbrojnych. We wstępie dr Pronińska podkreśliła kluczowe znaczenie węglowodorów dla bezpieczeństwa i przypomniała, iż konflikty w regionach bogatych w złoża surowców pociągają za sobą negatywne konsekwencje dla rynku energetycznego w aspekcie globalnym. Zagadnienia związane z bezpieczeństwem energetycznym są ściśle związane z „twardym” bezpieczeństwem. Do tradycyjnych tematów podejmowanych w tym kontekście należą takie zagadnienia, jak: dostęp do złóż surowców energetycznych, bezpieczeństwo szlaków zaopatrzenia czy konflikty o zasoby. Dr Pronińska wskazała, iż kwestie energetyczne odgrywają współcześ-nie znaczącą rolę również w przypadku asymetrycznych zagrożeń bezpieczeństwa. Przykładem jest finansowanie działań zbrojnych przez tzw. Państwo Islamskie, które wykorzystuje na niespotykaną dotąd skalę przychody uzyskane z nielegalnej sprzedaży ropy naftowej. Dr Pronińska stwierdziła, że zagadnienia związane z bezpieczeństwem energetycznym są uznawane za coraz ważniejsze, czego wyrazem jest m.in. przyjęta przez Unię Europejską w maju ubiegłego roku Europejska Strategia Bezpieczeństwa Energetycznego oraz dostrzegalny trend w poszukiwaniu długofalowych rozwiązań problemów polityki energetycznej.

Szereg pytań w dyskusji skierowano do prof. Jisi. W odpowiedzi na pytanie prof. Edwarda Haliżaka o chińskie stanowisko w kwestii użycia siły zbrojnej prof. Jisi podkreślił, iż zaangażowanie militarne jest suwerenną decyzją rządu, a regulacje mię-dzynarodowe nie odgrywają pierwszoplanowej roli w tym kontekście. Odpowiadając na pytanie dr Łukasiewicz o możliwe militarne zaangażowanie Chińskiej Republiki Ludowej w rozwiązywanie problemów państw upadłych, prof. Jisi stwierdził, iż nie jest to tradycyjny kierunek użycia siły zbrojnej, której Chińczycy używają do rozwiązywa-nia sporów terytorialnych. Ewentualne zaangażowanie mogłoby dotyczyć Afryki, lecz armia chińska aktualnie nie dysponuje zdolnością do prowadzenia tego typu operacji.

Po zakończeniu dyskusji głos zabrał Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego gen. Stanisław Koziej, który swoje wystąpienie poświęcił zagrożeniom „hybrydowym”

Sprawozdania 291

oraz sposobom przeciwdziałania im w kontekście obecnej sytuacji na Ukrainie. Minister Koziej, opisując strategiczny zwrot w relacjach Rosji i Ukrainy, wskazał na dwa możliwe scenariusze dalszego rozwoju sytuacji, które zależeć będą od przyjętej przez Zachód postawy wobec konfliktu rosyjsko-ukraińskiego.

Pierwszy wariant rozwoju sytuacji, przypominający nową odmianę zimnej wojny, będzie możliwy przy zdecydowanej postawie Zachodu, opartej na wspólnych, zachod-nich wartościach. W przypadku zwycięstwa partykularnych interesów oraz podejścia business as usual dojdzie do sytuacji, którą można określić jako „zgniły pokój”, w krót-kiej perspektywie dający poczucie pozornej stabilizacji, jednak ostatecznie stawiający Zachód na przegranej pozycji. W ocenie gen. Kozieja aktualnie wydarzenia rozwijają się raczej według tego drugiego scenariusza.

Zagrożenia „hybrydowe”, związane z groźbą agresji, która jednak nie osiąga poziomu otwartej, regularnej wojny, charakteryzują się łączeniem różnych, często pozornie nieprzystających środków i metod przemocy o zróżnicowanych charakterze. Niejednoznaczna i złożona natura tych zagrożeń komplikuje podejmowanie wspól-nych działań w dziedzinie bezpieczeństwa, gdyż problemem może być wypracowanie porozumienia co do jednoznacznego zakwalifikowania działań o charakterze „hy-brydowym” jako aktu agresji. W ocenie gen. Kozieja przeciwdziałanie zagrożeniom tego typu powinno stanowić priorytet dla państw Zachodu, w tym również dla Polski.

Najlepszą odpowiedzią na „hybrydowość” nowych zagrożeń jest przeciwdziałanie im w ramach tandemu NATO−Unia Europejska, który kompleksowo powinien połą-czyć militarny potencjał i zdolności Sojuszu oraz niemilitarne aspekty bezpieczeństwa w postaci zadań z zakresu tzw. soft security, realizowanych przez UE.

Jednak warunkiem koniecznym skuteczności zaproponowanego rozwiązania jest wdrożenie zmian w obu wspomnianych strukturach ponadnarodowych. Jak wskazuje gen. Koziej, aby Unia Europejska była gotowa podjąć efektywne zadania zwią-zane z przeciwdziałaniem zagrożeniom „hybrydowym”, musi szybko zaktualizować Europejską Strategię Bezpieczeństwa z 2003 r., która powinna uwzględniać niemilitarne wymiary bezpieczeństwa, takie jak cyberbezpieczeństwo, bezpieczeństwo energetyczne czy bezpieczeństwo informacyjne. Rozwiązanie przyjęte podczas niedawnego szczytu Sojuszu w Newport w postaci utworzenia Sił Natychmiastowego Reagowania (Very High Readiness Joint Task Force, VJTF) stanowi adekwatną reakcję. W przypadku NATO podstawową kwestią jest redefinicja strategii odstraszania w kontekście zagrożeń „hybrydowych”. Minister Koziej stwierdził, że potencjał nuklearny i konwencjonalny, jakim dysponuje NATO, nie odgrywa swej roli, gdyż zagrożenia „hybrydowe” zasad-niczo wymierzone są w mechanizmy wspólnego decydowania w obrębie Sojuszu. Celowym działaniem byłoby zatem zmniejszenie marginesu uzyskania niezbędnego konsensusu np. poprzez ciągłą, stałą obecność wojsk sojuszniczych w państwach flankowych.

Komentując wystąpienie gen. Kozieja, prof. Sven Biscop zaznaczył, iż zagrożenia „hybrydowe” są największym problemem dla państw borykających się z problemami

Sprawozdania292

natury wewnętrznej, które są podatne na destabilizację z zewnątrz. Odnosząc się do konfliktu rosyjsko-ukraińskiego, dr Alan J. Kuperman stwierdził, iż propozycje stałego rozmieszczenia wojsk sojuszniczych, np. w państwach bałtyckich, mogą jedynie zan-tagonizować Federację Rosyjską, wpływając na dalszą eskalację konfliktu w bliskim sąsiedztwie Sojuszu. Gen. Koziej argumentował, że stała obecność żołnierzy innych państw NATO będzie miała znaczący wpływ na casus belli, w efekcie skutecznie spełniając zadanie odstraszania przed ewentualna agresją.

Tematyka podjęta przez gen. Kozieja po części była kontynuowana podczas dru-giego panelu tematycznego, któremu przewodniczyła dr Anna Wojciuk (ISM UW). Dotyczył on przyszłości strategicznej Unii Europejskiej. Zasadniczym celem prele-gentów było znalezienie odpowiedzi na pytania o źródła obecnego impasu Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (WPBiO) oraz o kierunek, jaki w przyszłości powinna obrać Unia w zakresie budowy własnych zdolności obronnych.

Jako pierwszy głos zabrał Dominique David, wiceprezydent Francuskiego In -stytutu Stosunków Międzynarodowych, który w swym wystąpieniu przedstawił ana-lizę aktualnej kondycji WPBiO. D. David podkreślił, iż w ciągu ostatnich 15 lat mianem umiarkowanego sukcesu można określić jedynie jej wymiar instytucjonalny Niemniej o negatywnej ocenie WPBiO jako całości najdobitniej świadczy fakt, iż pomimo istnienia wspomnianych rozwiązań instytucjonalnych pozostają one mar-twe, ponieważ Unia Europejska nie rozwiązała samodzielnie żadnego z kryzysów w swoim sąsiedztwie. Przyczyn obecnego stanu rzeczy D. David upatruje, z jednej strony, w skomplikowanym charakterze mechanizmów, z drugiej zaś w braku woli politycznej i porozumienia wśród państw członkowskich co do ostatecznego kształtu Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB). Różnice w definiowaniu celów WPBiO i WPZiB, odmienne podejście państw członkowskich do użycia siły zbrojnej w stosunkach międzynarodowych oraz swoista intervention fatigue w dobie światowego kryzysu ekonomicznego przesądzają o impasie wspólnotowej polityki w dziedzinie obrony. Przełamanie kryzysu wymagałoby weryfikacji dyplomatycznych i wojskowych zdolności państw członkowskich oraz ściślejszej współpracy w duchu minilateralizmu celem poszukiwania efektywniejszych rozwiązań w dziedzinie obron-ności. Ponadto Unia Europejska powinna zachować dotychczas rozwinięte zdolności, zwłaszcza w obszarze reagowania kryzysowego. D. David dostrzegł także potrzebę podjęcia w Unii Europejskiej poważnej debaty strategicznej oraz jednoznacznego określenia zasad współpracy z NATO.

Następnie głos zabrał prof. Sven Biscop, reprezentujący Egmont Royal Institute for International Relations. Prof. Biscop podkreślił, iż analiza WPBiO musi uwzględniać szerszy kontekst, w tym rolę Stanów Zjednoczonych jako gwaranta bezpieczeństwa Starego Kontynentu. Chcąc osiągnąć większą efektywność w budowie własnych zdol-ności obronnych, Unia Europejska powinna jasno określić swoją rolę oraz ambicje we współczesnym świecie. Kluczowe znaczenie ma zdefiniowanie zadań UE w jej najbliższym otoczeniu. Przyjęcie wiodącej roli stabilizatora w bliskim sąsiedztwie

Sprawozdania 293

jest dla Unii szansą na rozwój samodzielnych zdolności, bez wsparcia ze strony USA. Jednak rozwój konkretnych zdolności powinien być zdeterminowany przez zestaw celów strategicznych, jakie wyznaczy sobie UE.

Autor trzeciego wystąpienia, dr Marcin Zaborowski, Dyrektor Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, zauważył, iż wraz z upływem czasu postrzeganie Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony uległo znacznej ewolucji. Rolą WPBiO w momencie jej powstania 15 lat temu było przede wszystkim dalsze pogłębianie procesu integracji europejskiej. Jednak współcześnie w obliczu licznych kryzysów, do których dochodzi w najbliższym otoczeniu Unii, państwa członkowskie dostrzegają w tej polityce realną szansę na uczynienie Europy bezpieczniejszą. Niemniej w ocenie dr. Zaborowskiego, to Sojusz Północnoatlantycki powinien odgrywać pierwszoplanową rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa europejskiego. W związku z tym postulowane jest raczej wzmocnienie głosu państw unijnych będących członkami NATO, a nie rozwijanie konkurencyjnych europejskich zdolności obronnych.

Chociaż prelegenci podobnie oceniali aktualną kondycję WPBiO, to wnioski dotyczące dalszego rozwijania zdolności w tej dziedzinie oraz strategicznej roli Unii były znacząco odmienne. Po wysłuchaniu wystąpień panelistów nastąpiła ożywiona debata. Prof. Kuźniar podkreślił, iż w dobie renacjonalizacji polityki bezpieczeństwa poszczególnych państw członkowskich Unii projekt wspólnej polityki bezpieczeń-stwa i obrony został niejako porzucony. Aleksander Smolar, prezes Fundacji im. Stefana Batorego wskazał, iż obserwowany kryzys WPBiO jest w istocie jednym z wymiarów długotrwałego kryzysu, który dotknął projekt europejski jako całość. Jednak według niego kryzys może być okazją do dokonania potrzebnych zmian w unijnej polityce bezpieczeństwa. Najistotniejszym zagadnieniem jest kwestia ułożenia relacji NATO−UE w dziedzinie bezpieczeństwa. Zdaniem gen. Sir Richarda Shirreffa Unia Europejska nie jest skazana na strategiczną niedojrzałość mimo swoich skromnych zdolności opera-cyjnych i mimo faktu, że początkowy plan utworzenia „armii europejskiej” w liczbie 60 tys. żołnierzy okazał się nazbyt ambitny. Rolą Unii Europejskiej jest uzupełnienie militarnych zdolności Sojuszu „miękkim” komponentem w obrębie całościowego podejścia (comprehensive approach) do rozwiązywania konfliktów. Generał Shirreff wskazał również, że przy opracowywaniu kompleksowych i efektywnych ram instytu-cjonalnych tej współpracy warto skorzystać z już istniejących rozwiązań i skupić się na reaktywowaniu formuły „Berlin plus”. Z kolei Marcin Terlikowski (PISM) zauważył, iż być może Unia Europejska jest na tyle „dojrzała” pod względem strategicznym, by przyjąć odpowiedni dokument programowy pomijający aspekt militarny.

Odnosząc się do podniesionych w dyskusji kwestii, prof. Biscop podkreślił, że NATO i UE są elementami europejskiej architektury bezpieczeństwa, a zatem ich zadania i zdolności powinny się uzupełniać. Jednak to do krajów członkowskich na-leży zainicjowanie pogłębionej debaty strategicznej o europejskim bezpieczeństwie. Istotne role w praktycznym procesie rozwijania zdolności obronnych Unii powinny należeć do Komisji Europejskiej oraz Europejskiej Agencji Obrony. W odpowiedzi

Sprawozdania294

na zagadnienia podniesione podczas debaty D. David podkreślił potrzebę dokonania głębokich przemian we wszystkich wymiarach europejskiej polityki bezpieczeństwa. Jako liderów tej zmiany wskazał Niemcy, Polskę i Francję.

Ostatni panel nosił tytuł: „Twists and Pitfalls of Contemporary Wars – Just and Wrong, of Necessity and out of Choice”, a przewodniczył mu Ambasador Jerzy M. Nowak. Jego uczestnicy podjęli próbę oceny interwencji zbrojnych Zachodu w okresie pozimnowojennym. Zróżnicowane przyczyny zaangażowania zbrojnego oraz często wątpliwy sukces tych operacji skłaniają do refleksji nad źródłami porażki współczesnych zachodnich koncepcji użycia siły oraz przyszłego kształtu konfliktów zbrojnych.

W wystąpieniu otwierającym panel dr Alan J. Kuperman (LBJ School of Public Affairs, University of Texas) dokonał analizy przyczyn niepowodzenia zachodnich interwencji zbrojnych Zachodu na przykładzie trzech operacji: w Kosowie, Iraku i Libii. Zdaniem dr. Kupermana u podstaw klęski Sojuszu Północnoatlantyckiego we wskazanych przypadkach leżały niewłaściwe przyczyny (a właściwie − preteksty) podjęcia interwencji. Warunkiem rzeczywistej zmiany i przerwania pasma nieudanych operacji zbrojnych jest przede wszystkim szczera refleksja Zachodu oraz przyznanie, że w przeszłości do interwencji dochodziło z niewłaściwych powodów. Jak wskazał dr Kuperman, przed podjęciem decyzji o zaangażowaniu zbrojnym należy dokonać skrupulatnego rozpoznania i oceny specyficznych uwarunkowań oraz sytuacji kraju, wobec którego rozważane jest podjęcie interwencji. Dzięki temu można uniknąć błędu polegającego na opieraniu się na niesprawdzonych przesłankach lub nieprawdziwych informacjach.

Jako drugi w panelu dotyczącym interwencji zbrojnych głos zabrał gen. Sir Richard Shirreff, były zastępca dowódcy połączonych Sił NATO w Europie. Oceniając efekty interwencji w Bośni, Iraku, Afganistanie i Libii, gen. Shirreff podkreślił, iż czynnikiem o decydującym znaczeniu dla powodzenia każdej z tych operacji było dostosowanie wykorzystywanych sił i środków do przyjętej koncepcji działania oraz założonych celów. Mimo że w XXI w. natura konfliktów ulega zmianie, nadal aktualne pozostają wymogi zachowania legalności i humanitarności prowadzonych działań wojennych. Dlatego też najwłaściwszą odpowiedzią na współczesne wyzwania związane z bez-pieczeństwem jest przyjęcie całościowego, zintegrowanego podejścia, które w od-powiednim stopniu będzie uwzględniać także cywilny aspekt prowadzonej operacji. W ocenie generała nie warto też ulegać złudzeniu, iż osiągnięcie zwycięstwa jest możliwe z pominięciem klasycznych zasad prowadzenia walki. W wymiarze opera-cyjnym zasadniczym błędem jest współcześnie odchodzenie od klasycznych operacji lądowych, które – jak pokazuje ostatnie 25 lat – nie tracą na znaczeniu mimo rozwoju technologicznego w dziedzinie uzbrojenia.

Ostatni z prelegentów, dr Marek Madej (ISM UW), odnosząc się do wystąpienia dr. Kupermana, wyraził wątpliwość, że przeprowadzenie przywołanych interwencji zbrojnych nie byłoby możliwe wyłącznie na podstawie błędnych lub nieprawdziwych

Sprawozdania 295

przesłanek, bez wyraźnej woli państw interweniujących. Wszystkie wspomniane przypadki użycia siły zbrojnej należy oceniać jako przykłady interwencji z wyboru, jednocześnie oddzielając kwestię zasadności obranych środków. Dr Madej podkreślił, że u podstaw decyzji o interwencji każdorazowo leżało przekonanie, iż zaangażowanie państw Zachodu jest niezbędne dla rozwiązania kryzysu. Wśród motywów i przyczyn tych operacji dr Madej wskazał na dwie zasadnicze grupy powodów: pierwszą jest chęć narzucenia zachodniej wizji świata i katalogu wartości, także z wykorzystaniem siły zbrojnej, a drugą − przewaga technologiczna, która umożliwia prowadzenie działań zbrojnych przy niemal całkowitej redukcji ryzyka poniesienia strat własnych. Przyczyną wielu porażek Zachodu − w ocenie dr. Madeja – jest brak konsekwencji w realizowaniu często nazbyt ambitnych celów operacji oraz związane z tym trudności w odpowiednim przygotowaniu zdolności koniecznych do ich osiągnięcia.

W dyskusji jednym z głównych tematów stały się prawne aspekty użycia siły zbrojnej. A. Smolar podniósł problem legalności interwencji zbrojnych w przypadku bezczynności Rady Bezpieczeństwa ONZ. Gen. Shirreff wyraził przekonanie, że decyzja o interwencji zawsze powinna być podejmowana w ostateczności, gdy wyczerpane zostaną inne metody zażegnania kryzysu, a podstawowym obowiązkiem państw jest przestrzeganie zasad i ram prawnych użycia siły w stosunkach międzynarodowych. Prof. R. Kuźniar zwrócił zaś uwagę na kwestię braku odpowiedzialności decydentów politycznych za niewłaściwe decyzje o podjęciu interwencji. Podsumowując dyskusję kończącą trzeci panel tematyczny, Ambasador Nowak podkreślił prymat działań o cha-rakterze prewencyjnym oraz kwestię właściwego zdefiniowania jasnych i osiągalnych celów w przypadku podjęcia decyzji o użyciu siły zbrojnej.

Po zakończeniu debaty zamykającej trzeci panel konferencji wystąpienie podsu-mowujące wygłosił prof. Edward Haliżak, Dyrektor Instytutu Stosunków Między -narodowych UW. Odnosząc się do treści zaprezentowanych podczas pierwszego panelu tematycznego, prof. Haliżak podkreślił, że paradoksalnie to państwa Zachodu, deklarujące przywiązanie do wartości oraz instytucji międzynarodowych, w ostatnim ćwierćwieczu najczęściej dokonywały zbrojnych interwencji. Odwołując się do wystą-pienia prof. Jisi, prof. Haliżak wskazał również, że mimo braku regionalnej architektury bezpieczeństwa Azja Wschodnia cieszy się od 1979 r. „długim pokojem” w odróżnie-niu od Europy, w której istnieje wiele mechanizmów i organizacji ukierunkowanych na utrzymanie międzynarodowego porządku i bezpieczeństwa. Kryzys WPBiO oraz zagadnienie strategicznych relacji NATO−UE jest kolejnym z dowodów na impas, w jakim znajduje się zachodnie myślenie o bezpieczeństwie. W ten trend wpisuje się także współczesna debata o nowych wyzwaniach dla bezpieczeństwa międzyna-rodowego, które często są jedynie „starym winem w nowych butelkach”. W opinii prof. Haliżaka sposobem na przezwyciężenie opisanego kryzysu zachodnich studiów strategicznych może być pogłębiona refleksja na temat relacji między hard power i soft power w kontekście zagrożeń bezpieczeństwa, prawnomiędzynarodowych ram użycia siły zbrojnej w stosunkach międzynarodowych oraz stworzenie użytecznych

Sprawozdania296

narzędzi analitycznych, łączących różne perspektywy teoretyczne z zakresu nauki o stosunkach międzynarodowych.

W podsumowaniu warto również przytoczyć kilka uwag, które na zakończenie konferencji wygłosił Ambasador Pierre Buhler. Autor książki La puissance au XXIème siècle: Les nouvelles définitions du monde (CNRS, Paris 2011) podkreślił, iż za-gadnienia użycia siły zbrojnej oraz porządku międzynarodowego pozostają ze sobą w ścisłym związku. Od 1945 r. podstawą zachodniego porządku międzynarodowego pozostają instytucje prawa międzynarodowego oraz wyrażone w Karcie Narodów Zjednoczonych zasady użycia siły zbrojnej. Interwencje zbrojne prowadzone z pogwał-ceniem wskazanych podstaw ładu międzynarodowego, niezależnie od rzeczywistych lub deklarowanych przyczyn ich podjęcia, w znaczącym stopniu przyczyniły się do erozji porządku międzynarodowego opartego na zachodnich wartościach i instytucjach. Jednak mimo wszystkich swoich słabości nadal pozostaje on obowiązującym zbiorem zasad regulujących relacje między uczestnikami stosunków międzynarodowych.

Agnieszka Ignaciuk

Agnieszka Ignaciuk − doktorantka, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.

Stosunki Międzynarodowe – International Relationsnr 3 (t. 51) 2015

ISSN 0209-0961

R E C E N Z J E

Jacek Czaputowicz, Kamil Ławniczak, Anna Wojciuk, Nauka o stosunkach mię-dzynarodowych i studia europejskie w Polsce, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2015, 196 s.

Recenzowana książka jest ważną pracą dla obecnych i przyszłych pokoleń studiujących stosunki międzynarodowe i integrację europejską. Ukazano w niej rozwój tych dwóch dyscyplin w Polsce i innych krajach oraz przedstawiono pogłębioną analizę historyczną i empiryczną. Ma dobrą strukturę i organizację, jest też świetnie napisana. Stanowi więc poważny wkład w naszą wiedzę w obszarze socjologii nauki. Pozwoli polskim naukow-com odnaleźć się na globalnej mapie w omawianych dziedzinach, a dla przedstawicieli innych dyscyplin w naukach społecznych będzie ważnym punktem odniesienia.

Czasami brakuje mi w tej publikacji szerszej i głębszej analizy omawianych problemów, ale trzeba mieć na uwadze, iż jest to pionierska praca na rynku nie tylko polskim, ale także całej Europy Środkowo-Wschodniej. Krytyka wynika z rozbudzo-nego apetytu po lekturze książki, co jest swego rodzaju komplementem dla autorów.

W recenzowanej pozycji wykorzystano unikalne dane zebrane w ramach projektu sfinansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Jej kontekst intelektualny tworzy seria spotkań zorganizowanych przez Towarzystwo Stosunków Międzynarodowych i niedawno powstałe Towarzystwo Studiów Europejskich. Wstępne wyniki badań, na których opiera się analiza zawarta w książce, zostały przedstawione i omówione na pierwszym Kongresie Europeistyki w zeszłym roku.

Opisany stan polskiej nauki w dwóch dziedzinach będących przedmiotem analizy jest dość kiepski. Większość prac naukowych ma charakter opisowy, brakuje w nich prób pogłębionej analizy teoretycznej. Tłumaczy to skromną obecność polskich przedstawicieli tych dwóch dziedzin na forach międzynarodowych. Podane fakty są zrozumiałe, gdy mowa o starszym pokoleniu badaczy, ale trudno je pojąć w odnie-sieniu do młodych naukowców. Przecież wielu z nich w ostatnich latach studiowało za granicą. Wystarczy przywołać przykład z książki, mianowicie w ostatnich latach Polacy napisali 68 doktoratów na Europejskim Uniwersytecie we Florencji. To prowadzi to mnie do hipotezy, iż problemy polskiej nauki wynikają z kultury uniwersyteckiej w Polsce. Swoisty feudalizm, który kultywuje stare hierarchie, powiązania i obyczaje, blokuje rozwój intelektualny ludzi młodych. Podobna sytuacja istnieje na południu Europy i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Jednakże zrozumienie tego typu problemów środowiskowych wymaga analizy antropologicznej, a nie tylko statystycznej. Miejmy nadzieję, iż po publikacji tej książki ktoś dokona takiej ana-lizy funkcjonowania środowiska akademickiego w naukach społecznych, zwłaszcza w dziedzinie europeistyki i stosunków międzynarodowych.

Recenzje298

Wprowadzenie do książki stanowi dobry przegląd całego przedsięwzięcia. W tej części przedstawiono genezę i rolę książki. Autorzy wskazali także główne aspekty analizy, zrelacjonowali stosowaną metodologię badań i podali kilka najważniejszych danych będących ich wynikiem.

W rozdziale 1 autorzy omówili rozwój dyscypliny stosunków międzynarodowych w świecie zachodnim. Ze zrozumiałych względów najwięcej uwagi poświęcili Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii, lecz znalazło się tu też miejsce na krótką analizę Francji, Niemiec, Włoch, Rosji i krajów skandynawskich. Przedstawione zostały różne modele studiowania stosunków międzynarodowych wypracowane w zachodniej literaturze przedmiotu. Moim zdaniem ten przegląd jest właściwy, choć może należało jeszcze wspomnieć o procesie rozdzielenie stosunków międzynarodowych i nauk politycznych, który amerykański badacz David Singer zaproponował już na początku lat 60. W artykule Singera mowa o dwóch poziomach analizy politycznej − wewnętrz-nym i zewnętrznym, co sugerowało rozdzielenie tych dwóch dyscyplin1. W licznych dyskusjach toczonych w amerykańskich kręgach w następnych latach powoływano się na ten artykuł, co świadczy o jego symbolicznym i praktycznym znaczeniu. Inna sprawa, iż z obecnych studiów wynika, iż oddzielanie wewnętrznych i zewnętrznych poziomów analizy pomija ważne współzależności na ich styku. Ponadto sama defini-cja tego, co jest wewnętrzne, a co jest zewnętrzne, ulega zmianie, a nawet rozmyciu, zwłaszcza w studiach nad globalizacją i europeizacją.

Historia studiów europejskich jest oczywiście o wiele krótsza, ale przedstawiono ją ciekawie i adekwatnie. Być może należało wspomnieć, iż autorami większości wiodących prac teoretycznych w tej dziedzinie są Amerykanie, a badacze europejscy koncentrują się zazwyczaj na analizie empirycznej prawa, gospodarki i polityki eu-ropejskiej. Jednakże w ostatnich latach studia europejskie w Stanach Zjednoczonych nie są już tak silne jak przed dekadą, przynajmniej w porównaniu z badaniami, ja-kimi może się poszczycić Europa. Częściowo wynika to chyba z zakresu i sposobu finansowania tego typu studiów. Prawdopodobnie amerykańskie badania problemów integracji europejskiej nie mogłyby dziś przetrwać bez pomocy finansowej zapewnianej przez Komisję Europejską lub niemieckie fundacje. Inaczej to wyglądało w latach 50. czy 60. ubiegłego stulecia. Szkoda, że tak mało miejsca poświęcono pracom z tego wczesnego okresu, choć wkład w studia europejskie takich amerykańskich naukowców (europejskiego pochodzenia), jak Haas, Deutsch czy Mitrany był nie tylko pionierski, ale też bardzo znaczący.

W rozdziale 2 przedstawione zostały stosunki międzynarodowe w okresie mię-dzywojennym i PRL. Jest to rozdział bardzo ważny, gdyż pokazuje ogromną siłę takich ośrodków akademickich jak Uniwersytet Lwowski i wpływ intelektualny takich naukowców jak prof. Ludwik Ehrlich. Dyskusja o okresie PRL jest również ważna

1 D.J. Singer, The level-of-analysis problem in international relations, „World Politics” 1961, t. 14, nr 1, s. 77−92.

Recenzje 299

i ciekawa. Autorzy są w swoich ocenach dość dyplomatyczni, co jest zrozumiałe z uwagi na fakt, iż omawiana historia jest dość świeża.

W rozdziale 3 autorzy skupili się na omówieniu stosunków międzynarodowych i studiów europejskich po 1989 r. Ukazano w nim ogrom zmian, jakie zaszły w Polsce w tym okresie, choć moim zdaniem więcej uwagi można było poświęcić aspektom historycznej kontynuacji. Wiele ważnych funkcji naukowych po 1989 r. przez lata pozostawało w rękach tych samych osób. Ilość cytowanych prac prof. Józefa Kukułki nawet w ostatnich latach nie jest bynajmniej odzwierciedleniem naukowej wartości tych dzieł. Ciekawe są podane liczby naukowców i studentów.

Choć w rozdziale tym poświęcono uwagę europejskim programom „Jean Monnet”, nie zobrazowano w pełni wkładu Komisji Europejskiej w finansowanie badań nad Europą. Dyskusja nad wartością poznawczą projektów finansowanych przez Komisję Europejską też powinna kiedyś nastąpić. Role takich zasobnych ośrodków badaw-czo-szkoleniowych, jak Collegium Europejskie w Natolinie czy Instytut Studiów Europejskich w Łodzi, są dość kontrowersyjne, jak można wnioskować z informacji w mediach

Rozdział 4 poświęcony jest empirycznej analizie z zakresu stosunków międzynaro-dowych. Przeprowadzona analiza jakościowa i ilościowa objęła 935 artykułów polskich autorów, opublikowanych w latach 2007–2012, oraz 339 doktoratów obronionych w latach 2001–2012 przez Polaków na różnych uczelniach. Kategorie i klasyfikacje użyte w analizie zostały zaczerpnięte z badania Teaching, Research and International Policy (TRIP). W ten sposób zapewniono porównywalność rezultatów badań.

Analizie poddano siedem pism, w tym cztery z zakresu stosunków międzynarodo-wych. Przeanalizowano również doktoraty z zakresu stosunków międzynarodowych obronione na polskich uczelniach w latach 2001–2012. Dane dotyczące rozpraw doktorskich pozyskano z wyciągu z bazy Nauka Polska. Wzięto pod uwagę siedem czynników, w tym płeć czy obszar tematyczno-geograficzny. Warto odnotować wysoki stopień europocentryzmu w analizowanych badaniach: 2/3 artykułów dotyczy Europy. Szkoda, iż nie uwzględniono takiego czynnika jak państwowocentryzm, ponieważ mówi on o stopniu postępu/zacofania prac w dziedzinie stosunków międzynarodowych.

Wyniki badań dotyczących stosowania teorii oraz metod są bardzo ciekawe. Autorzy podkreślają, iż brak znajomości metod ilościowych i ogólna słabość metodologiczna odróżniają nauki o polityce od polskiej socjologii. Szczególnie niepokojąca jest nie-wielka liczba badań porównawczych w analizowanych dyscyplinach.

W rozdziale 5 przedstawiono analizę empiryczną z zakresu studiów europejskich. Przyjęty system jest podobny do tego w poprzednim rozdziale. Raz jeszcze rzuca się w oczy słabość badań komparatywistycznych: porównawcze studia przypadków stano-wiły blisko 6% analizowanego zbioru artykułów i ponad 18,5% rozpraw doktorskich. Jeszcze bardziej szokuje konkluzja autorów książki, iż „w analizowanych tekstach rzadko stawiano hipotezy i posługiwano się danymi empirycznymi”.

Recenzje300

W zakończeniu autorzy podsumowują główne rezultaty swoich badań. Słusznie wskazują na dziedzictwo PRL-u będące jednym z czynników słabości polskiej nauki w omawianych dzidzinach. Jednak moim zdaniem równie istotne są uwarunkowania społeczno-kulturowe, które tylko po części są dziedzictwem PRL-u. (Jak wspomniałem wcześniej swoisty feudalizm zauważalny na polskich uczelniach jest również obecny w wielu krajach nieobarczonych dziedzictwem komunizmu).

Kwestia hegemonii anglosaskiej na rynku naukowym również wpływa na sytuację w Polsce, o czym zresztą autorzy wspominają. (Bardzo trudno się przebić na rynku anglosaskim nie tylko Polakom, ale też Hiszpanom, Włochom czy Belgom). Autorzy słusznie wskazują, iż nie bez znaczenia są także środki finansowe oraz relacje między instytucjami rządowymi, środowiskiem akademickim i think-tankami. Szkoda tylko, że tej ważnej tezy nie rozwijają.

Podsumowując, nie mam wątpliwości, iż recenzowana praca stanowi ważny krok ku zrozumieniu sytuacji nauki polskiej w tych dwóch wiodących dyscyplinach. Autorzy poruszali się na terenie dotychczas mało znanym i dość kontrowersyjnym. Jednak od-ważnie postawili trudne pytania i przedstawili wyniki swoich badań w sposób szczery i zrównoważony. Miejmy nadzieję, iż ta książka wpłynie na politykę poszczególnych uczelni i władz państwowych odpowiedzialnych za te dwie dyscypliny. Miejmy też nadzieję, iż rzesze aktorów odgrywających rolę w tej analizie, czyli naszych kolegów po fachu na różnych uczelniach, weźmie sobie do serca przyjazną krytykę przedsta-wioną przez autorów.

Jan Zielonka

Jan Zielonka − profesor studiów europejskich, University of Oxford.

Recenzje 301

Ryszard Zięba, Stanisław Bieleń, Justyna Zając (red.), Teorie i podejścia badawcze w nauce o stosunkach międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, Warszawa 2015, 289 s.

W pracy zbiorowej pod redakcją Ryszarda Zięby, Stanisława Bielenia i Justyny Zając, pracowników Zakładu Teorii Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, podjęto interesujące zadanie przybliżenia Czytelnikom dorobku zmar-łego prof. Józefa Kukułki poprzez odniesienie jego spostrzeżeń i teorii do współczesnego dyskursu poświęconego współczesnym teoriom i podejściom w nauce o stosunkach międzynarodowych. Przedsięwzięcie podjęte przez grupę autorów, w dużej mierze ukształtowanych metodologicznie i teoretycznie przez prace prof. Kukułki lub przez jego następców związanych z Uniwersytetem Warszawskim, jest ważną inicjatywą, która umożliwia zapoznanie się z dorobkiem tego uznanego badacza i zainteresowanie nim badaczy stosunków międzynarodowych. Można pokusić się o stwierdzenie, że „skromny hołd” − jak określają to redaktorzy we wstępie − przywróci do spisu lektur zalecanych studentom pionierskie prace prof. Kukułki, co pozwoli młodszym adeptom internacjologii odkryć oryginalnie polską koncepcję analizy stosunków międzynarodo-wych, obecnie nieco zapomnianą i zmarginalizowaną przez literaturę anglojęzyczną.

Recenzowana praca stanowi „próbę zaprezentowania wybranych, ale bardzo szybko rozwijających się w krajach anglosaskich nowych teorii i podejść badawczych w nauce o stosunkach międzynarodowych”, a za cel autorzy postawili sobie zaprezentowanie „nowej i skondensowanej wiedzy o tym, co w teorii jest obecnie ważne, inspirujące, a także dyskusyjne” (s. 1). W ich zamiarze prezentowana praca ma spełniać funkcję podręcznika, który − co należy podkreślić − odwołuje się niemal do wszystkich istotniejszych podejść i kategorii badawczych. Nie jest to jednak typowy podręcznik, gdyż prezentowana w poszczególnych rozdziałach wiedza została ukazana w sposób tak dogłębny i szeroki, że studenci stosunków międzynarodowych, politologii czy bezpieczeństwa międzynarodowego, oczekując prostego modelu stosunków mię-dzynarodowych, zamiast prostych rozwiązań, które sprawdzają wiedzę i pobieżnie analizują rzeczywistość, otrzymają monografię skłaniającą do głębszej refleksji. Praca kierowana jest zatem raczej do wymagającego czytelnika, który dysponuje niezbędnymi podstawami naukowymi, a jednocześnie potrafi przyswoić nową wiedzę i przeprowadzić krytykę proponowanych podejść.

Praca składa się z trzynastu rozdziałów, a kryterium porządkującym stała się w większości przypadków próba konfrontacji dorobku prof. Kukułki z najnowszymi lub względnie współczesnymi podejściami teoretycznymi i kategoriami w nauce o stosunkach międzynarodowych. Warto podkreślić, że autorzy podjęli warty pochwały wysiłek przedstawienia polskiemu Czytelnikowi zarówno podstawowych założeń tej dziedziny, jak i najnowszych trendów teorii stosunków międzynarodowych, które nie mogły znaleźć odbicia w pracach prof. Kukułki. Uporządkowanie, a właściwie zapre-zentowanie wiedzy często pomijanej lub traktowanej pobieżnie w polskiej literaturze

Recenzje302

przedmiotu należy uznać za największą wartość tej pozycji. Poza krótkim rozdziałem wstępnym, który stanowi próbę wyjaśnienia dokonanego wyboru analizowanych zagadnień, choć z zastrzeżeniem, że celem jest przedstawienie niektórych, istotnych zdaniem autorów, kierunków rozwoju teorii stosunków międzynarodowych, praca roz-poczyna się obszernym rozdziałem traktującym o realizmie neoklasycznym. Ma on duże znaczenie z dwóch względów. Po pierwsze, jakakolwiek próba oceny czy klasyfikacji teorii wymaga obrania określonej pozycji, z której będzie się tej oceny dokonywać. Po drugie realizm jest tym paradygmatem, którego autorzy stworzyli podstawowe kategorie leżące w kręgu zainteresowania badaczy dziedziny. Zatem przedstawienie istniejących kategoryzacji, „okularów”, przez które patrzymy na badane teorie, jest zabiegiem potrzebnym, a nawet niezbędnym w tego typu pracy. Kolejne rozdziały po-święcono poszczególnym paradygmatom, począwszy od „nowego liberalizmu”, przez realizm, konstruktywizm, teorię krytyczną, postmodernizm, teorie „średniego rzędu”, jak teoria demokratycznego pokoju, podejście transnarodowe, teoria bezpieczeństwa, teoria adaptacji politycznej i teoria ról międzynarodowych. Wartościowym rozwinięciem są rozdziały poświęcone kategoriom niezbędnym w analizie współczesnych stosun-ków międzynarodowych – rozbudowany rozdział o tożsamości uczestników stosunków międzynarodowych oraz kategoriach rywalizacji, adaptacji politycznej i zamykający pracę rozdział dotyczący kategorii systemu międzynarodowego.

Autorzy, raczej nieświadomie, uciekają od odpowiedzi na pytania z związane z tym, do jakich celów skonstruowane zostały poszczególne podejścia i kategorie. Choć w pracy przywołano stwierdzenie Roberta Coxa, iż „teoria jest zawsze dla kogoś i dla jakiego celu”, to analiza takich kategorii jak rywalizacja, system międzynaro-dowy czy role międzynarodowe pozbawiona jest polityczności analizowanych pojęć. Ich znaczenie, kontekst, obrana perspektywa w wyraźny sposób wskazują na fakt, że zostały skonstruowane z określonej perspektywy, w konkretnym miejscu i czasie. Warto też zauważyć, że zaawansowane teorie stosunków międzynarodowych z czasem rozwijają własną tożsamość, co jednak przybliża je do ideologii, która nie dopuszcza krytyki, pluralizmu ani odmiennych interpretacji. Tym samym zastrzeżenie, jakie pojawia się po lekturze recenzowanej pracy, to brak w pełni krytycznej refleksji nad jakością poszczególnych teorii. Wprawdzie autorzy odwołują się do proponowanych przez różnych badaczy kategoryzacji, ale brakuje jednej myśli przewodniej pracy, która pozwoliłaby na zbudowanie własnego modelu umożliwiającego klasyfikowa-nie teorii i ocenę ich przydatność. Mimo deklarowanej we wstępie krytyki podejść i kategorii trudno w recenzowanej pracy znaleźć wyraźne wskazanie silnych i słabych stron omawianych pojęć. Należy jednocześnie podkreślić, że Autorzy niezwykle wyczerpująco analizują teorie, przestawiają różnorodne opinie co do ich przydatno-ści (stosując często metodę szkatułkową krytykowaną przez R. Włoch, zob. s. 202), a wysiłek włożony w przygotowanie tej pracy jest bez wątpienia godny uwagi. Szkoda jednak, że w pracy nie przewidziano podsumowania, mimo że w poszczególnych rozdziałach zawarte są konkluzje lub sugestie dotyczącej dalszej pogłębionej lektury.

Recenzje 303

Brak „klamry” w postaci zakończenia spinającego całą pracę rodzi pewien niedosyt i sprawia, że część czytelników może odnieść wrażenie, iż ma do czynienia z pracą niedokończoną, a recenzowana książka z pewnością taka nie jest.

Analizując wybrane rozdziały recenzowanej pracy, należy zauważyć, że w części z nich autorzy nie zawsze w sposób pełny zdecydowali się skonfrontować dorobek prof. Kukułki z obecnym stanem badań stosunków międzynarodowych. Wynika to zapewne z narzuconego limitu objętości, gdyż recenzowana praca liczy blisko 300 stron. Na przykład Maciej Raś, analizując znaczenie procesów transnarodowych, zauważa, że procesy te nie znalazły w badaniach prof. Kukułki istotnego uznania. Jednocześnie w kolejnych akapitach autor dobitnie ukazuje, że takie pojęcia jak „transnarodowy” i „transnacjonalizacja” zostały trafnie wskazane, skategoryzowane i poddane krytyce przez prof. Kukułkę. Jednocześnie prof. Kukułka podkreślił, że główna rola uczestników transnarodowych polega na uczestnictwie w „międzynarodowej promocji określonych idei i interesów”1, co wyraźnie odróżnia ich od państw, które dążą do zapewnienia bezpieczeństwa, suwerenności i realizacji celów egzystencjalnych.

Przesadnym i zbyt daleko idącym twierdzeniem jest teza postawiona przez jed-nego z autorów, iż narody pozbawione państwowości nie uczestniczą w stosunkach międzynarodowych, a w państwach wielonarodowych narody i narodowości muszą podporządkować się woli państwa (Bieleń, s. 161). Przykład referendum szkockiego, skutecznie zmieniającego logikę działań politycznych w Unii Europejskiej, aktywność narodu katalońskiego, rola Kurdów jako narodu stabilizującego sytuację w północ-nym Iraku czy przykład Kosowa – wszystkie one pokazują, że nie można odmawiać narodom − jako podmiotom zbiorowym − prawa do uczestniczenia w stosunkach międzynarodowych i wywierania na nie wpływu. Ponadto istnieją państwa, zarówno słabe (np. Bośnia i Hercegowina), jak i silne (np. Zjednoczone Emiraty Arabskie), w których kształt systemu politycznego zależy od podziałów narodowościowych (BiH) lub plemiennych (ZEA). Również przykład Tadżyków, narodu „niedopasowanego geopolitycznie”, ostatnie zmiany w systemie politycznym Ugandy, a także pojawie-nie się ISIS (Państwa Islamskiego) pokazują, że trwanie przy zachodniej koncepcji państwa jako wyłącznego „zbiornika suwerenności”, by przywołać sformułowanie Johna Agnew, jest działaniem niewłaściwym.

Widoczne w całej pracy zakotwiczenie w państwocentrycznej wizji stosunków międzynarodowych jest pochodną określonego języka narzuconego przez paradygmat realistyczny. To także przejaw podejścia podzielanego przez większość współczes-nych badaczy stosunków międzynarodowych. Warto podkreślić, iż Kenneth Waltz w pożegnalnym wykładzie na konwencji International Studies Association podtrzymał tezę o państwocentrycznej koncepcji stosunków międzynarodowych, twierdząc, że

1 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2003, s. 22, cyt. za: M. Raś, Podejście transnarodowe, w: R. Zięba, S. Bieleń, J. Zając (red.), Teorie i podejścia badawcze w nauce o stosunkach międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, Warszawa 2015.

Recenzje304

w momencie, w którym uczestnicy pozapaństwowi staną się tak silni jak państwa, nie pozostanie nic innego, jak po prostu nazwać ich państwami.

Przywoływany w pracy przykład Rosji − jako państwa, które podejmuje wysiłki, by nie ulec naciskom międzynarodowym (zachodnim) i zachować niezależność gospodarczą, potęgę wojskową i tożsamość kulturową − jest niewłaściwy, gdyż temu państwu brakuje, przede wszystkim, tożsamości kulturowej, jest ono bowiem bezpośrednim spadkobiercą cywilizacji turańskiej (Feliks Koneczny). Obecnie Rosja nie oferuje żadnej przekonującej filozofii czy idei politycznej, która pozwoliłaby stwierdzić, że państwo to wnosi coś do kultury europejskiej, a wartości rozwijane w cywilizacji zachodniej, takie jak godność jednostki, w nim nie istnieją. Deklaracje zawarte w strategii bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej należy odczy-tywać jako cyniczną litanię działań wymierzonych w wartości cywilizacji zachodniej, takie jak pokój, bezpieczeństwo, solidarność, humanitaryzm. „Wysiłki, by nie ulec naciskom międzynarodowym” mają usprawiedliwiać rezygnację z wolności publicznej, podsycają także ambicję sprawowania kontroli nad „bliską zagranicą”, a kształtując społeczeństwo nieusatysfakcjonowanych zdobywców, budują mit „oblężonej twierdzy”.

Wśród rozdziałów recenzowanej pracy wyróżnia się część autorstwa prof. Ry -szarda Zięby, który twórczo rozwija koncepcję bezpieczeństwa zaproponowaną przez prof. Kukułkę, a jednocześnie w najpełniejszy sposób realizuje ideę podręcznika, którym w założeniu ma być recenzowana praca. Rozumienie bezpieczeństwa jako procesu, a nie stanu rzeczy, jak również podkreślenie jednostkowego wymiaru bezpieczeństwa2 wykracza poza realistyczny język teorii stosunków międzynarodowych. W rozdziale traktującym o teorii bezpieczeństwa zawarte zostały zarówno podstawy teoretyczne, jak i metodologiczne badań nad bezpieczeństwem, z uwzględnieniem wątpliwości i wyzwań tego nurtu badawczego, pojawiających się w ostatnich dekadach. Autor proponuje, by w badaniach nad bezpieczeństwem zwrócić się ku tzw. miękkiemu konstruktywizmowi (s. 102) jako podejściu, które − uwzględniając idee i interpretacje − nie ignoruje przy tym bytów fizycznych.

Logicznym nawiązaniem do tego rozdziału jest część poświęcona konstruktywi-zmowi autorstwa Alicji Curanović. Autorka podejmuje próbę rekonstrukcji podejścia prof. Kukułki do wspomnianego paradygmatu, konstatując, że podejście to w zasadzie zostało pominięte w jego pracach i nie znalazło odzwierciedlenia w dorobku tego uczonego. Jednak prawa internacjonalizacji wskazane przez prof. Kukułkę w dużej mierze znajdują odzwierciedlenie w postulatach stawianych przez konstruktywizm. Podobnie twierdzenie, iż intersubiektywizm „jako efekt naukowego kompromisu au-torytetów” (Bógdał-Brzezińska, s. 224), podkreślany i rozwijany przez prof. Kukułkę, jest faktycznie przyznaniem racji teorii krytycznej i postmodernizmowi, które odrzucają uniwersalne prawa poznania i teorie wyjaśniające całościowo stosunki międzynarodowe.

2 J. Kukułka, Nowe uwarunkowania i wymiary bezpieczeństwa międzynarodowego Polski, „Wieś i Państwo”, nr 1, s. 197–215.

Recenzje 305

Z zastrzeżeń o mniejszym znaczeniu należy zasygnalizować, że autorom nie udało się uniknąć drobnych błędów w cytowaniach i czytelnicy szukający przywołanej wcześniej frazy Roberta Coxa nie znajdą jej na s. 87 przywoływanej pracy, ale na s. 128. Trzeba zauważyć, że w recenzowanej książce nie zawsze wyczerpująco zo-stają przeanalizowane podstawowe zagadnienia teorii stosunków międzynarodowych, z czego jednak zdają sobie sprawę sami autorzy (zob. rozdział poświęcony teorii krytycznej autorstwa R. Włoch). Nie zawsze też refleksja teoretyczna prof. Kukułki znalazła odbicie w recenzowanych tekstach i część rozdziałów pozbawiona jest elemen-tów, które pozwoliłby uwzględnić koncepcje rozwijane przez zmarłego przed ponad 10 laty uczonego. Wynika to przede wszystkim z faktu, że prace prof. Kukułki i jego inspiracje teoretyczne ciążyły ku zupełnie innym regionom, jak Francja czy Niemcy, gdzie oryginalne próby zanalizowania rzeczywistości międzynarodowej powstały bez anglocentrycznej perspektywy. Tym samym w analizie wybranych podejść zabrakło odwołań do prac Nicolasa Jabko, Sophie Meunier, Frédérica Méranda, Didiera Bigo, Sabine Saurugger, Didiera Georgakakisa lub Simony Piattoni, prowadzących badania w dużej mierze pokrywające się z zainteresowaniami badawczymi prof. Kukułki, czego przykładem jest wskazanie na perspektywę socjologiczną stosunków między-narodowych. Jednak uwaga ta dotyczy nie tylko autorów recenzowanego dzieła, ale też znakomitej większości badaczy stosunków międzynarodowych, przyjmujących anglosaski ogląd stosunków międzynarodowych. W niektórych rozdziałach (np. w tek-ście M. Drygiel) pojawiają się odwołania do prac francuskich, lecz bez szczegółowego rozwinięcia stawianych tez. Jednocześnie poczynione przez redaktorów pracy we wstępie zastrzeżenie, iż poszczególne rozdziały odnoszą się do części teorii i podejść z obszaru anglosaskiego, dowodzi, że autorzy poczynili świadomy wybór, podykto-wany dominacją podejścia anglosaskiego w nauce o stosunkach międzynarodowych.

Mimo wskazanych zastrzeżeń recenzowana książką z pewnością stanie się istotną pozycją w przedmiocie nauczania „Teoria stosunków międzynarodowych”, przewi-dzianym na studiach II stopnia kierunku stosunki międzynarodowe. Może również stanowić kompendium wiedzy dla studentów takich kierunków jak politologia czy bezpieczeństwo międzynarodowe. Ponadto, co należy podkreślić, wspomniana na początku próba skonfrontowania dorobku prof. Kukułki z najnowszymi osiągnięciami nauki o stosunkach międzynarodowych okazała się udana, a spostrzeżenia zawarte w jego pracach są równie aktualne dziś jak w czasie ich publikacji, czego dowiedli autorzy poszczególnych rozdziałów.

Paweł Frankowski

Paweł Frankowski – doktor habilitowany, Zakład Bezpieczeństwa Narodowego, Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Jagielloński.

Recenzje306

Jacek Czaputowicz, Suwerenność, Polski Instytut Spraw Międzynarodo wych, War -szawa 2013, 427 s.

Problematyka suwerenności jest wciąż aktualnym tematem badań naukowych, rozwa-żań publicystycznych, sporów politycznych ale też przedmiotem niezwykle ostrych kontrowersji. Dotyczy bowiem pojęcia, którego rozumienie jest niejednoznaczne, a często nawet błędne. W powszechnym rozumieniu jest atrybutem państwa, bez któ-rego nie może ono istnieć. Stosunek do państwa jest często wyznacznikiem stosunku do suwerenności.

Literatura naukowa poświęcona problematyce suwerenności jest bardzo bogata, a w ostatnich latach temat ten stał się przedmiotem badań polskich naukowców. W nurt ten wpisuje się recenzowana praca. Jej celem jest udowodnienie, że treść suwerenności nie jest określona raz na zawsze, lecz zmienia się i ewoluuje jako wynik rywalizacji różnych ośrodków władzy i w odpowiedzi na potrzeby społeczne. Autor wskazuje, że znane są dwa zasadnicze znaczenia suwerenności. Można ją rozumieć jako atrybut państwa, oznacza wówczas swobodę działania na rzecz realizacji jego interesu, oraz jako instytucję międzynarodową, która zapewnia państwom przetrwanie i legitymizuje współczesne stosunki międzynarodowe. Uważa również, że te dwa znaczenia określały dyskurs suwerenności w dziejach oraz kształtowały stosunki między państwami.

Tak sformułowana teza nie podlega dyskusji, ponieważ ewolucja rozumienia suwerenności, jej interpretowania, osiągania i zabezpieczenia jest dostatecznie udo-kumentowana. Natomiast twierdzenie, że istnieją dwa zasadnicze „znaczenia” suwe-renności jako atrybutu państwa i instytucji międzynarodowej (instytucji społeczności międzynarodowej), wydaje się „nowatorskie” i burzy dotychczas dominujący sposób ujmowania suwerenności jako cechy państwa i instytucji międzynarodowych. Co więcej, autor uznaje te „dwa wymiary i znaczenia” za „ramy konceptualne w dalszej części” (s. 11).

Praca składa się z sześciu rozdziałów. Omówiono w niej wszystkie aspekty i wy-miary suwerenności. Rozdział pierwszy poświęcony jest wyjaśnieniu pojęć, drugi – ewolucji suwerenności w historii, trzeci – postrzeganiu suwerenności w filozofii, czwarty – ujęciom suwerenności w teoriach stosunków międzynarodowych, piąty – znaczeniu suwerenności jako podstawy utworzenia społeczności międzynarodowej i różnych instytucji międzynarodowych, szósty – wpływowi integracji europejskiej na suwerenność państwa.

W rozdziale pierwszym autor przywołuje wybrane ujęcia i definicje suwerenno-ści. Zwraca uwagę na odmienne ujmowanie suwerenności jako cechy państwa przez prawników międzynarodowych, politologów i ekonomistów. Przytacza ich określenia, zestawiając ze sobą różne mniej lub bardziej udane próby konceptualizacji pojęcia, nie poddaje ich jednak krytycznej analizie. Proponuje własną „minimalistyczną” definicję suwerenności jako „władzy najwyższej, niezależnej od innej władzy, uznanej za legalną przez innych uczestników stosunków międzynarodowych” (s. 19). Uwzględniając to,

Recenzje 307

że suwerenność może być stosowana w odniesieniu do różnych podmiotów i płasz-czyzn, można zakładać, że „minimalistyczna definicja” zaproponowana przez autora sytuuje ją w obszarze stosunków międzynarodowych, ponieważ mowa jest w niej o uczestnikach stosunków międzynarodowych. Jeśli tak, to jej treść budzi pewne wątpliwości co do trafności ujęcia. Po pierwsze, suwerenność zostaje utożsamiona z władzą. W historii państw i stosunków międzynarodowych można wskazać kilka stuleci, gdy władcę nazywano suwerenem, ponieważ nie podlegał innej władzy, a suwerenność uznawano za cechę władzy, która była najwyższa, niezależna i pełna. Z czasem suwerenność przeniesiono na państwo, łącząc z państwem jako całością, która sama sobą włada. Tak więc państwo uzyskiwało suwerenność jako terytorium niepodlegające innej władzy. Równocześnie krystalizowała się koncepcja kompetencji właściwych państwu, mieszczących się w ramach suwerennego „władztwa”. Proces uzgadniania treści suwerenności polegał głównie na kształtowaniu się i utrwalaniu koncepcji zwierzchnictwa terytorialnego. Po drugie, w obrębie stosunków między-narodowych nie występuje ani w prawie, ani w praktyce międzynarodowej praktyka „uznania legalności władzy najwyższej, niezależnej od innej władzy”. Występuje in-stytucja uznania państwa, która może odnosić się do przypadku powstawania nowych państw, uznania, że na danym terytorium powstała nowa władza, która jest efektywna i w pełni odpowiada za to, co dzieje się w granicach danego terytorium, oraz za relacje zewnętrzne państwa. Jest to konstatacja pewnego stanu faktycznego, pociągająca za sobą określone skutki prawne. Ponadto, co to znaczy, że władza jest legalna? Czy to władza, która powstała w sposób demokratyczny, czy w zgodzie z jakimiś zasadami prawa i porządku międzynarodowego (jakimi?), czy też taka, która szanuje prawa człowieka, a może również taka, która jest efektywna? Nawet jeśli uznamy, że suwe-renność (państwo) można zalegalizować, to przypisywanie tego przywileju (prawa) uczestnikom stosunków międzynarodowych jest chybionym pomysłem, oznacza bowiem, że nawet turysta, anarchista lub terrorysta ma do tego prawo, ponieważ jest uczestnikiem stosunków międzynarodowych.

W dalszej części wywodu autor wyjaśnia, że definicja „minimalistycza” pomija takie cechy, jak: empiryczność, wyłączność, niepodzielność lub monopol na stosowanie środków przymusu. Jego zdaniem wymienione właściwości wystąpiły na określonym etapie rozwoju historycznego, nie są jednak warunkiem koniecznym istnienia suwe-renności. Autor nie tłumaczy też, czym jest empiryczność. Można przypuszczać, że chodzi tu o pewien materialny zakres kompetencji państwa, zakres władzy, na co mogłyby wskazywać zamieszczone dalej w pracy rozważania na temat suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej.

Duże wątpliwości budzi też tabelka (s. 20), w której autor porównuje suweren-ność wewnętrzną i zewnętrzną, przyjmując dla celów analitycznych, że suwerenność: a) można wykonywać, b) spełnia ona określone funkcje, c) ma podstawy, d) ma za-kres. Wynika z tego, że suwerenność wewnętrzną wykonuje władza ustawodawcza, spełnia ona funkcje polityczne i prawne na podstawie urządzeń politycznych, a jej

Recenzje308

zakres jest ostateczny. Trudno jednak zrozumieć, co autor miał tutaj na myśli. Władzę ustawodawczą można uznać ewentualnie za emanację suwerena, którym jest naród w państwie demokratycznym, ale władza ta nie wykonuje suwerenności, tylko realizuje różnego rodzaju polityki. Ponadto, biorąc pod uwagę zróżnicowanie państw i systemów wewnętrznych, można łatwo zauważyć, że również inne organy władzy państwowej, w tym parlamenty, uczestniczą w formowaniu, realizacji i kontroli polityki zagranicznej i stosunków zewnętrznych państwa.

W kolejnym podrozdziale zostało umówione ujęcia suwerenności z „perspektywy prawa międzynarodowego”. Autor odtwarza główne założenia tego podejścia. Jego wywód opiera się na przytaczaniu poglądów innych badaczy, które układają się w pe-wien logiczny ciąg myślowy, służący wyjaśnieniu specyfiki tego podejścia, ale nie jest jasny sens wprowadzania, bez komentarza i oceny, kolejnych nowych definicji, formułowanych przez różne osoby zajmujące się tą kwestią.

Następnie autor wyjaśnia politologiczne ujęcie suwerenności. Na początku prze-ciwstawia je ustaleniom prawników, twierdząc, że politolodzy i badacze stosunków międzynarodowych są mniej konserwatywni w rozumieniu suwerenności niż większość prawników międzynarodowych. Tych pierwszych interesuje, jak suwerenność przeja-wia się w międzynarodowej praktyce, zwracają uwagę na jej dynamikę i zmienność. Ujmują suwerenność jako cechę władzy, co daje im możliwość interpretacji zmian dokonujących się w jej zakresie. Porównując podejście prawnicze i politologiczne, autor wyolbrzymia jednak istniejące między nimi różnice. Politologiczne ujęcie jest nie tyle negacją prawniczego, ile jego uzupełnieniem. Należy odróżnić suwerenność od sposobu wykonywania przez państwo funkcji wewnętrznych i zewnętrznych. Może ono się suwerennie samoograniczać, jak też otwierać na innych. Dopóki odbywa się to za jego przyzwoleniem i może być cofnięte, dopóty pozostaje suwerenne. Na tym polega suwerenność i sedno zgodności ujęcia prawniczego z politologicznym.

Można zauważyć, że suwerenności w ujęciu formalnym odpowiada zawsze jej określony wymiar materialny, który można nazwać niezależnością polityczną, su-werennością de facto lub autonomią. Jest ona – w przeciwieństwie do suwerenności w ujęciu jakościowym – podatna na zmiany w pewnych granicach, ale nie może prze-kroczyć dolnej granicy, nie dotykając samej istoty suwerenności. W ten sposób można pogodzić podejście prawnicze i politologiczne, ponieważ suwerenność w stosunkach międzynarodowych jest umiejscowiona w przestrzeni prawno-politycznej.

Jacek Czaputowicz rozważa też problem różnic między naruszeniem a ogranicze-niem suwerenności, opierając się na poglądach prawników i politologów. Podziela pogląd, że ograniczenia suwerenności następują w sytuacji dobrowolności, a narusze-nia stanowią konsekwencję narzucania − wbrew woli państwa i z naruszeniem prawa międzynarodowego. Następnie podejmuje zagadnienie „podzielności suwerenności”. Odwołując się do absolutystycznych koncepcji suwerenności, w których uznaje się niepodzielność suwerenności, przedstawia poglądy na temat suwerenności dzielonej i stopniowalnej, ale się do nich nie odnosi. Jednak przytaczanie pewnych stanowisk

Recenzje 309

bez komentarza może oznaczać, że autor się z nimi zgadza, a tutaj utożsamia władzę czy siłę z suwerennością, pisząc, że jeśli uznamy, iż suwerenność jest atrybutem wła-dzy, a nie państwa i oznacza wykonywanie pewnych kompetencji, to wówczas łatwiej zaakceptujemy jej podzielność. Suwerenność przyjmuje różne formy na kontinuum rozciągającego się między suwerennością absolutną a brakiem suwerenności (s. 38).

Rodzaje i cechy suwerenności zostały omówione na podstawie typologii Stephe- na Krasnera, który wyróżnia cztery znaczenia pojęcia suwerenności. Idąc za ustaleniami Krasnera, autor recenzowanej pracy wyodrębnia „suwerenność współzależności”, którą definiuje jako poziom kontroli sprawowanej przez władze państwowe nad przepływem towarów, kapitału, osób i idei przez granice (s. 44). Samo pojęcie „su-werenności współzależności” jest kontrowersyjne. Współzależność oznacza bowiem relacje wzajemnej zależności między podmiotami, a miarą ich oceny nie jest transfer w jedną stronę. Czy to oznacza, że współzależność jest suwerenna? Należałoby raczej mówić o suwerenności w warunkach narastających współzależności.

Duże wątpliwości budzi również zasadność stosowania i wyodrębnienia pojęcia suwerenności międzynarodowej i suwerenności westfalskiej oraz ich przeciwstawianie. Autor pisze, że według prawników: „Suwerenność międzynarodowoprawna dotyczy wzajemnego uznania formalnej, jurysdykcyjnej niezależności jednostek terytorialnych, czyli państw, oraz prawa do zawierania umów międzynarodowych. […] Natomiast suwerenność westfalska dotyczy takiej organizacji państwa, która wyklucza wpływ aktorów zewnętrznych na danym terytorium. Suwerenne państwa są oddzielone struk-turami władzy politycznej i jedynymi arbitrami właściwego zachowania w ramach określonego terytorium. Suwerenność westfalska rozumiana jest jako negatywne prawo do wykluczenia tego, co obce” (s. 44). Takie porównanie niewiele wnosi do zrozumienia miejsca i znaczenia suwerenności w stosunkach międzynarodowych, ponieważ kongres westfalski można uznać za podsumowanie pewnego etapu kształto-wania państwa jako jednostki suwerennej, kiedy potwierdzono zasadę zwierzchnictwa terytorialnego, zgodnie z którą na danym terytorium może być tylko jeden suweren. Ta zasada obowiązuje do dzisiaj, w prawie międzynarodowym zaś nie istnieje su-werenność prawnomiędzynarodowa, a tylko ustalone przez państwa zasady, służące ich ochronie w relacjach wzajemnych, jak również uznawaniu nowych państw, czyli suwerennych jednostek terytorialnych. Podmiotowość państwa jest pierwotna − wraz z powstaniem nabywa ono z racji tego, że jest państwem, wszystkie prawa jemu przy-należne jako suwerenowi (nie tylko prawo do zawierania umów międzynarodowych, jak pisze autor), które mają charakter pierwotny, a nie wynikają z nadania, jak jest w przypadku innych podmiotów prawa międzynarodowego. Nawet jeśli współcześnie prawo międzynarodowe wkracza w obszar jurysdykcji państwa, to z zasady czyni to za jego zgodą, i stanowi to wyjątek od reguły. Tak więc „suwerenność” westfalska stanowi bazę, na której nadbudowuje się jej międzynarodowa ochrona, w tym zasada suwerennej równości państw.

Recenzje310

Kolejną dychotomiczną systematyzacją suwerenności zaproponowaną przez Jacka Czaputowicza jest jej podział na suwerenność materialną i formalną. Jak pisze autor: „Suwerenność materialna ma charakter polityczny, odnosi się do rzeczywistej zdol-ności korzystania przez państwo z suwerenności. Określa poziom «państwowości», której miarą jest zdolność rządzenia danym terytorium i ludźmi. Taką suwerennością odznacza się państwo, które sprawuje władzę skutecznie […]” (s. 45). Nie można zgodzić się z takim ujęciem, ponieważ autor mówi tu nie o suwerenności, a władzy jako takiej oraz o jej sile i zdolności zarządzania na danym terytorium. Skuteczność nie jest tożsama z suwerennością. Mówiąc o suwerenności formalnej, autor powtarza już wcześniejszą błędną tezę, że jest ona „nadana przez społeczność międzynarodową” (s. 46). Jej konsekwencję stanowi zasada nieinterwencji. Tworząc społeczność mię-dzynarodową, państwa nie nadają sobie suwerenności, kierując się jedynie zdrowym rozsądkiem i własnymi interesami. Tworzą one pewien porządek prawny, który je chroni w relacjach wzajemnych, chroniąc także ich suwerenność.

Nie jest zrozumiały i logiczny proponowany przez autora podział na dwa wy-miary suwerenności: wpływ norm oraz jej usytuowanie. W odniesieniu do pierwszego wymiaru suwerenność można określić dwoiście: jako właściwość (atrybut) państwa, uznając, że wpływ norm międzynarodowych na działanie państwa jest niewielki, lub jako instytucję społeczności międzynarodowej, na którą wpływ ten jest znaczny. Autor uważa, że suwerenność jako właściwość państwa jest partykularna, istnieje wówczas, gdy państwo nie wiąże się z innymi państwami, ma swobodę działania i wyboru sposobu realizacji własnego interesu bez konieczności liczenia się z innymi, oraz możliwość dominacji, podporządkowania innych. Suwerenność jako instytucja społeczności międzynarodowej implikuje ograniczenie swobody działania przez normy i prawo międzynarodowe. Stanowi zasadę organizacyjną systemu międzynarodowego „w powiązaniu z zasadą nieinterwencji […] chroni i umacnia suwerenność państw, krystalizuje ich oczekiwania oraz wpływa na praktyki i zachowania” (s. 53). A więc suwerenność jako instytucja chroni suwerenność państw. Czym zatem jest? Mamy do czynienia z pomieszaniem pojęć. To nie suwerenność jest instytucją, ale normy międzynarodowe i ich zespoły, uzgodnione przez państwa, by chroniły je przed takim działaniami, które naruszają suwerenność, niezależność polityczną czy integralność terytorialną. Ponadto utożsamianie suwerenności jako atrybutu państwa z anarchicz-nymi działaniami, brakiem jakichkolwiek ograniczeń i samowolą jest niepoprawne i prowadzi autora do wątpliwych wniosków, że „w niektórych okresach historycznych i na pewnych obszarach geograficznych dominuje suwerenność jako atrybut państwa w innych okresach i na innych obszarach – jako instytucja społeczności międzynaro-dowej” oraz według drugiego wymiaru, do umiejscawiania suwerenności ponad czy poza państwem (rysunek 1, s. 54). W tym kontekście warto przypomnieć, że zasady prawa międzynarodowego o charakterze powszechnym obowiązują w całym świecie, ograniczając swobodę działania wszystkich państw, chroniąc je także w relacjach wzajemnych oraz zapewniając ochronę suwerenności jako atrybutu.

Recenzje 311

Rozdział drugi pracy nosi tytuł Suwerenność w historii. Według autora: „Historia suwerenności stanowi splot dwóch wątków. Pierwszy, w którym suwerenność jest cechą państwa, rozumianą jako prawo do podboju i realizowania własnego interesu kosztem innych, wyznaczają wojny, zdobycze terytorialne i kolonializm. […] Wątek drugi znamionuje suwerenność rozumianą jako instytucja, która ogranicza swobodę działania państw, umożliwia tworzenie norm współżycia między nimi, stanowienie prawa międzynarodowego, budowanie dyplomacji i organizacji międzynarodowych, czyli tworzenie się społeczności międzynarodowej. Oba wątki przeplatały się, w róż-nych okresach dominował jeden lub drugi. Suwerenność jako cecha państwa stoi w sprzeczności z suwerennością jako instytucją międzynarodową” (s. 56). Tak posta-wiona teza budzi wątpliwości. Po pierwsze, autor wprowadza pojęcie „wątku”, lecz nie wyjaśnia jego sensu. Po drugie, niewłaściwie utożsamia suwerenność pojmowaną jako cechę państwa z określonym rodzajami prowadzenia polityk zagranicznych, samowolą i brakiem jakichkolwiek ograniczeń. Kolonializm, imperializm i inne ro-dzaje zjawisk i procesów międzynarodowych nie są pochodną suwerenności państwa, wynikają raczej z wyborów dokonywanych przez państwa realizujące swoje narodowe interesy. W historii stosunków międzynarodowych zmieniały się interesy i instrumenty, a rozwój kolonializmu szedł w parze z rozwojem organizacji międzynarodowych i prawa międzynarodowego. Suwerenność jako cecha państwa nie stoi w sprzeczności z jakąkolwiek instytucją międzynarodową. Instytucje międzynarodowe są tworzone przez państwa i zwykle tak są uformowane, żeby zapewnić państwom realizację ich interesów. To zaś jest możliwe tylko wtedy, gdy mają swobodę działania i wyrażania narodowych interesów, a więc gdy są suwerenne. Po trzecie, autor nie wyjaśnia, co to znaczy, że suwerenność jest instytucją międzynarodową. Warto byłoby wobec tego wyjaśnić, co jest rozumiane pod pojęciem instytucji międzynarodowej.

Nawet gdyby przyjąć postulaty szkoły angielskiej – a jak się zdaje, autor jest jej bezkrytycznym zwolennikiem − która proponuje i upowszechnia koncepcję „społecz-ności międzynarodowej” opartej na systemie instytucji międzynarodowych, w tym suwerenności, to warto zaznaczyć, że jedną ze słabości tego podejścia jest brak jas-nego zdefiniowania pojęcia instytucji. Ponadto twierdzenia przedstawicieli tej szkoły o suwerenności jako instytucji nie stoją w sprzeczności z tezą o suwerenności jako atrybucie państwa. Powstaje też pytanie, jak pogodzić „minimalistyczną” definicję suwerenności zaproponowaną przez autora z koncepcją suwerenności jako instytucji w ujęciu szkoły angielskiej?

Autor wyróżnia kilka etapów (form?) w historii suwerenności. Pierwszy to przedno-woczesne formy suwerenności, do których zalicza: greckie polis, Imperium Rzymskie, Respublica Christiana; kolejny obejmuje porządek westfalski, państwo terytorialne, państwo absolutystyczne oraz państwo narodowe. Nie jest jasne, jakie kryteria sto-suje autor, wyróżniając np. państwo terytorialne. Czy zatem inne państwa nie były terytorialne, czy porządek westfalski został ufundowany na utrwalającej się zasa-dzie zwierzchnictwa terytorialnego i czy owej zasady nie utrwalał? Autor dokonuje

Recenzje312

porównania form suwerenności. Na początku odwołując się do jednego z autorów i posługując się niejednoznacznym kryterium „moralnego celu państwa” i „norm sprawiedliwości proceduralnej”, wyodrębnia różne formy suwerenności, w tym „su-werenność demokratyczną” w Atenach, suwerenność patronalną w renesansowych Włoszech, suwerenność dynastyczną w Europie absolutystycznej, a od XIX w. – suwe-renność liberalną. W każdej z nich państwo realizuje inne cele moralne, np. moralnym celem państwa liberalnego jest maksymalizacja indywidualnych celów i potencjałów. Niezależnie od niezwykle uproszczonego podziału jest to w istocie podział na formy władzy państwowej.

Utożsamianie władzy z suwerennością prowadzi autora do dalszych błędnych tez dotyczących koncentracji i rozproszenia suwerenności. Pisze, że w różnych okresach historycznych inny był stopień koncentracji suwerenności: od silnie scentralizowanej do rozproszonej, z nakładającymi się na siebie obszarami funkcjonalnego władztwa. Zmiany stopnia koncentracji suwerenności następowały cyklicznie. Rozproszenie suwerenności często skutkowało brakiem porządku, niską wydajnością zarządzania i małą spoistością społeczeństwa, po czym następował okres jej skupienia, pociąga-jący za sobą niesprawiedliwość społeczną, opór przeciw władzy i rewolucje. To zaś prowadziło do suwerenności rozproszonej. Streszczone tu rozważania dotyczą jednak nie suwerenności, ale tylko władzy państwowej, jej skuteczności, zakresu i zmian.

W ostatniej części rozdziału, podsumowując wcześniejszy wywód, autor odwo-łuje się do R.B. Halla, wyróżniając formy suwerenności różniące się „usytuowaniem w ramach społeczeństw, zasadą legitymizującą oraz poczuciem tożsamości jednostki”, a więc dynastyczną, terytorialną, narodową. W pierwszym przypadku suwerenność jest umieszczona w osobie monarchy, w drugim – w instytucji państwowej (rząd lub parlament), a w trzecim – we wspólnocie społecznej, czyli narodzie. Podział ten jest uproszczony, ponieważ władza dynastyczna była sprawowana też w określonych granicach, a prawo do samostanowienia może być realizowane w ramach państwa i jego terytorium.

Kończąc rozważania dotyczące historii suwerenności, autor wysuwa tezę, że „suwerenność była początkowo atrybutem państwa, doktryną dającą przywódcom państw prawo do czynienia wszystkiego, co uznali za właściwe do zapewnienia pomyślności i rozwoju państwa, w tym − prawo do podboju innego państwa. Takie rozumienie osiągnęło apogeum w czasach Napoleona. Od kongresu wiedeńskiego w 1815 r. suwerenność była częściej rozumiana jako instytucja społeczności między-narodowej. Porządek międzynarodowy utrzymywany był przy pomocy mechanizmu równowago sił, rozwijały się instytucje międzynarodowe, takie jak dyplomacja, prawo międzynarodowe i organizacje międzynarodowe […] dwa znaczenia suwerenności są wobec siebie przeciwstawne w tym sensie, że realizacja suwerenności w pierwszym znaczeniu może się odbyć tylko kosztem suwerenności w drugim znaczeniu” (s. 97).

Poważne wątpliwości budzi teza, że suwerenność nie jest stałym atrybutem pań-stwa, czyli logicznie rzecz ujmując, w ogóle nie jest atrybutem. Jak się zdaje, wynika

Recenzje 313

ona z niewłaściwego utożsamiania suwerenności z samowolą i anarchią w stosunkach międzynarodowych, czyli z prawem do użycia siły (prawem do wojny). Istotnie, przez wiele stuleci za atrybut suwerenności uznawano prawo do wojny (nie do podboju), ale wyrzekanie się powolne przez państwa tego prawa, tj. wprowadzenie przez same państwa obowiązku pokojowego rozwiązywania sporów i zakazu użycia siły, nie pozbawiło je suwerennego bytu, a jedynie ograniczyło zakres legalnych środków realizacji polityk zagranicznych.

Ponadto należy wskazać, że suwerenność jako cecha państwa odróżnia je od innych jednostek geopolitycznych. Jest ona niezbędnym elementem jego definicji i oznacza, że dana jednostka polityczno-terytorialna formalnie nie wchodzi w skład innej, nie jest formalnie podporządkowana innemu zwierzchnikowi tak w sferze spraw wewnętrznych, jak i zagranicznych. Brak formalnej podległości rodzi domniemanie, że w sensie formalnym jednostka terytorialna sama sobą włada. Można zgodzić się z tymi autorami, którzy uważają, że podstawowym minimalnym wskaźnikiem tak rozumianej suwerenności jest niezależność konstytucyjna. Suwerenność jako atrybut to jakościowa formalna cecha państwa. Do niej odnosi się prawnomiędzynarodowa zasada suwerennej równości. Nie określa ona, czym jest suwerenność. Stwierdza, że wszystkie państwa korzystają z praw nieodłącznie związanych z pojęciem pełnej suwerenności (wskazując niektóre z nich) i nakłada obowiązek ich poszanowania.

Takie ujęcie suwerenności jako atrybutu państwa jest ujęciem formalnym (jakościo-wym), właściwie odzwierciedlającym istotę rzeczywistości międzynarodowej, szcze-gólnie jej poliarchiczną strukturę, w której jedno państwo jest umiejscowionego obok drugiego i nie ma nad nimi żadnej wyższej władzy. Jednak ten formalizm powoduje, że w nie uwzględnia się tutaj w dostatecznym stopniu praktyki, skomplikowanych więzi i zależności występujących między państwami formalnie suwerennymi, o czym wspomniano już wcześniej przy okazji omówienia ujęć prawnego i politycznego suwerenności.

Rozdział trzeci monografii nosi tytuł Suwerenność w filozofii politycznej. W ko-lejności chronologicznej omówione zostały w nim dzieła odnoszące się do suweren-ności, władzy i państwa − od starożytności (Platon, Arystotelesa) do postmodernizmu (Giorgio Agamben: suwerenność jako biowładza).

W rozdziale czwartym autor koncentruje się na sposobie ujmowana suwerenności w teoriach stosunków międzynarodowych − w pierwszej części pozytywistycznych (realizm, szkoła angielska, liberalizm, globalizm (strukturalizm), krytycyzm, kos-mopolityzm), w drugiej – przez konstruktywizm, feminizm oraz postmodernizm. Analizując wskazane teorie, autor przyjmuje założenie, że „różnią się [one] pod względem uznania mocy sprawczej państwa (agential power), czyli oddziaływania na procesy w sferze wewnętrznej i w środowisku międzynarodowym. […] Państwo może być suwerenne, nie mając takiej mocy. Suwerenność państwa dotyczy sprawowania przez nie kontroli nad terytorium (suwerenność wewnętrzna) oraz braku innej władzy ponad państwem (suwerenność zewnętrzna); jest jednak pasywna, dotyczy uznania

Recenzje314

państwa oraz nieingerencji w sprawy wewnętrzne, a moc sprawcza – aktywna i dyna-miczna, odnosi się do możliwości rzeczywistości społecznej” (s. 180−181). Jednakże tak sformułowane kryterium dotyczy w istocie nie suwerenności, a siły i potęgi państwa. Prowadzi ono autora do dalszych kontrowersyjnych twierdzeń i stosowania niejasnych kategorii, takich jak „umiejscowienie suwerenności”, czyli tezy, że teorie pozytywistyczne „można podzielić według kryteriów: umiejscowienia suwerenno-ści (w państwie lub poza państwem) oraz wpływu norm prawa międzynarodowego na swobodę wykonywania suwerenności” (s. 181). Autor najpierw omawia teorie „umiejscawiające” suwerenność w państwie, wyróżniając te, które uznają, że wpływ norm na zachowanie państw jest niewielki (realizm), a następnie te, które uznają go za znaczący (teorie liberalne, szkoła angielska, konstruktywizm). Następnie prezen-tuje teorie, które „umiejscawiają” suwerenność poza państwem, zaliczając do nich: teorię systemu światowego, neogamscianizm, neoimperializm oraz teorię krytyczną i kosmopolityzm.

Rozdział piąty jest zatytułowany Suwerenność a społeczność międzynarodowa. Autor twierdzi, że społeczność międzynarodową „tworzą suwerenne państwa, które są świadome wspólnych interesów i wyznają wspólne wartości”. Można zadać pytanie, czy są państwa niesuwerenne? Czym jest państwo niesuwerenne i czy może wchodzić w skład społeczności międzynarodowej? Celem tego rozdziału jest ukazanie procesu powstawania społeczności międzynarodowej, jej instytucji, stanu obecnego, a przede wszystkim sposobu funkcjonowania w jej ramach suwerenności. W pierwszej części rozdziału wyodrębniono formy stosunków międzynarodowych, stosując wcześniej przyjęte kryteria wymiarów suwerenności, „ze względu na umiejscowienie i wpływ norm”: anarchiczny system międzynarodowy, społeczność międzynarodowa, impe-rium, społeczność światowa (s. 250). Autor analizuje te systemy, zwracając uwagę na ich specyfikę. Jeśli chodzi o społeczność międzynarodową, to jej powstanie wiąże z kształtowaniem się instytucji międzynarodowych, które „ułatwiają utrzymywanie relacji między państwami”. Autor zalicza do nich: równowagę sił, dyplomację, prawo międzynarodowe, organizacje międzynarodowe. Mówiąc o prawie międzynarodowym, należy pamiętać, że samo w sobie stanowi ono instytucję międzynarodową, a jego częścią jest także prawo zwyczajowe, o którym się nie wspomina, co utrudnia zgodzenie się z przytoczonym przez autora stwierdzeniem, że: „Prawo międzynarodowe podlega instytucjonalizacji, gdy normy zostaną potwierdzone w formalnie obowiązujących traktatach i zinterpretowane przez instytucje o charakterze sądów, a praktyki państw są z nimi zgodne” (s. 265).

W kolejnej części podrozdziału autor podejmuje problem kolonializmu i „suweren-ności imperialnej”. Słusznie zauważa, że suwerenność „była unikatowym wytworem rozwoju historycznego i kultury europejskiej. Cywilizacje pozaeuropejskie cechowały się strukturą hierarchiczną” (s. 276), a zasady stosunków międzynarodowych były stosowane tylko w odniesieniu do narodów cywilizowanych (społeczności między-narodowej). Stwierdza, że w społeczności międzynarodowej istniały byty nie w pełni

Recenzje 315

suwerenne, takie jak: kolonie, protektoraty, kondominia, mandaty Ligi Narodów czy terytoria powiernicza ONZ (s. 282). Wątpliwości budzi uznawanie tych terytoriów za posiadające znamiona suwerenności, choć w formie okrojonej, innej niż „suwe-renność westfalska”. Były to bowiem terytoria niesamodzielne, a pewne ograniczone kompetencje, jakie posiadały w zakresie utrzymywania stosunków zewnętrznych, nie uprawniają do traktowania ich jako suwerennych. Zdaniem autora przeciwieństwem „suwerenności niepełnej” była w okresie kolonializmu „suwerenność imperialna”, która „ustąpiła pod wpływem idei liberalnej, głoszącej, że sprawowanie władzy nad obcymi terytoriami, nawet w dobrych intencjach, bez zgody miejscowej ludności, jest głęboko niesprawiedliwe” (s. 287). Niezależnie od spłycenia samego sensu procesu dekolonizacji mamy tu do czynienia z pomieszaniem pojęć, tj. utożsamianiem impe-rializmu z suwerennością. Pojmowanie suwerenności w kategoriach efektywności i zakresu władzy prowadzi autora w kontekście procesu dekolonizacji do konkluzji, że: „Konsekwencją dekolonizacji jest powstanie państw cieszących się tylko suwe-rennością negatywną, które stanowią zagrożenie dla społeczności międzynarodowej”. Jak pisze, „suwerenność negatywna” (formalna) jest „zasadą organizacyjną” reguły w stosunkach międzynarodowych po II wojnie światowej, która obecnie występuje w postaci „suwerenności plus”, na którą składają się prawo do samostanowienia oraz prawo do rozwoju (s. 287). Mieszają się tu różne pojęcia i porządki normatywne (władza, jej skuteczność i efektywność, zasady suwerennej równości, zasady samo-stanowienia narodów oraz prawa do rozwoju, którego treść i charakter normatywny nie są ustalone i jednoznaczne).

W następnym podrozdziale autor przedstawia charakter współczesnej społeczności międzynarodowej, która opiera się na kontraktowym prawie międzynarodowym i mul-tilateralizmie (s. 288), ma zatem charakter zinstytucjonalizowany. Autor przyjmuje podział instytucji na fundacyjne oraz proceduralne. Wśród tych pierwszych na początku umieszcza suwerenność, która jego zdaniem zawiera w sobie zasady nieinterwencji, samostanowienia oraz niedyskryminacji, a także terytorialność. Jednak w towarzy-szącej tym rozważaniom tabeli, w której wymienione są zasady normatywne rządzące społecznością międzynarodową, nie znajdujemy suwerenności wśród zasad. Widzimy jedynie „prawo do niezależności”, z którego wynikają: „suwerenność, integralność terytorialna, prawo do indywidualnej i zbiorowej obrony” (s. 289). Natomiast w ko-lejnej tabeli, zamieszczonej na s. 290, suwerenność jest na czele instytucji jako insty-tucja przewodnia, z której wywodzą się instytucje pochodne, takie jak nieingerencja oraz prawo międzynarodowe, a także drugorzędne. W wyjaśnieniu pod tabelką autor stwierdza, że: „W tym ujęciu podstawową instytucją społeczności międzynarodowej jest suwerenność rozumiana […] jako instytucja społeczności międzynarodowej lub swoboda działania państwa. W pierwszym przypadku z suwerenności wywodzone są zasada nieinterwencji, prawo międzynarodowe, zasada wzajemności, z której wynikają reguły obowiązujące w dyplomacji”. W drugim przypadku suwerenność jest podstawą terytorialności, zarządzania mocarstw oraz nacjonalizmu, z których możemy wywieść

Recenzje316

instytucje pochodne, takie jak: granice, sojusze, równowaga sił oraz samostanowienie narodów (s. 290−291). W takim ujęciu niejasne wydaje się to, czym jest suweren-ność, co znaczy to, że jest instytucją międzynarodową? W prawie międzynarodowym i nauce o stosunkach międzynarodowych przyjęło się uznawać za instytucje zasady prawa międzynarodowego, wśród których na czele zwykle wymieniana jest zasada suwerennej równości (a nie suwerenność), posiadająca ustaloną treść. Pozostałe zasady stosunków międzynarodowych powinny być nią zgodne. Warto też dodać − a brakuje tego w pracy − że w regulacji stosunków międzynarodowych dużą rolę odgrywa też prawo zwyczajowe, a funkcjonowanie „społeczności międzynarodowej” w pewnych obszarach lub regionach opiera się nie tylko na prawie traktatowym, ale też głównie na normach politycznych (np. KBWE/OBWE).

Kolejny podrozdział został poświęcony bardzo interesującej kwestii dylematów normatywnych społeczności międzynarodowej. Zostały one przedstawione w kontekście ewolucji prawa międzynarodowego, rozwoju praw człowieka, zasadności interwencji humanitarnej i problemów ochrony środowiska. W odniesieniu do rozwoju międzyna-rodowej ochrony praw człowieka autor zauważa tendencję polegającą na odwróceniu relacji między państwem a społeczeństwem: obecnie „suwerenność państwa powinna służyć ludziom, którzy udzielają jej legitymacji. Suwerenność jest zatem warunkowa, międzynarodowa legitymacja suwerenności państwa zależy nie tylko od skutecznego sprawowania władzy nad danym terytorium, ale także od wypełniania określonych standardów praw człowieka i wspierania dobrobytu obywateli. Suwerenność państw, które nie wywiązują się ze zobowiązań wobec ludności, może zostać zakwestiono-wana. W skrajnych przypadkach może to nastąpić w formie interwencji humanitarnej” (s. 298). Można zgodzić się z ogólnym przesłaniem tej opinii w przypadku praw czło-wieka, ale nie w przypadku prawa do rozwoju, które ma charakter niejednoznaczny i kontrowersyjny. W pracy został też rozważony ekologiczny wymiar suwerenności. Autor słusznie zauważa, że dysponowanie zasobami naturalnymi to „ważny atrybut suwerenności”, oraz zwraca uwagę na poważny problem pogodzenia ekologicznego holizmu z koniecznością przeciwdziałania globalnym zagrożeniom ekologicznym z „suwerennością terytorialną” oraz potrzebę odpowiedniej rekonceptualizacji suwe-renności, uwzględniającą relacje człowieka z ziemią i żywymi stworzeniami (s. 303).

Godne uwagi są rozważania na temat globalizacji, jej rozumienia i wpływu na państwo. Odwołując się do M. Williamsa oraz I. Clarka, autor przyjmuje, że jest ona trzecią, po traktatach westfalskich i procesie dekolonizacji, rewolucją w dziedzinie suwerenności (s. 306). Następnie, bazując na literaturze, wyjaśnia charakter procesu globalizacji oraz zmiany, jakie zachodzą w zakresie rozumienia i osiągania suwerenno-ści. Stawia tezę, że w erze globalizacji suwerenność jest zagrożona „od góry” przez siły znajdujące się poza państwem narodowym oraz „od dołu” przez grupy subnarodowe, które dążą do autonomii i samodzielności.

Mówiąc o „transformacji suwerenności”, autor prezentuje zróżnicowanie poglą-dów w tej sprawie między badaczami i szkołami naukowymi, jednak nie dokonuje ich

Recenzje 317

oceny. Jego zdaniem globalizacja oddziałuje „w kierunku upodabniania się państw do siebie, do izomorfizmu jednak nie doprowadziła. Cechą współczesnej społeczności międzynarodowej jest występowanie różnych form suwerenności państw”. Następnie w podrozdziale zatytułowanym Różnorodność form suwerenności państw autor nie omawia form suwerenności (jeśli takie w ogóle istnieją), koncentrując się raczej na rodzajach (typach) państw wyodrębnionych ze względu, jak sam pisze, „zdolność do rządzenia i zakres”.

W ostatnim rozdziale autor podjął ciekawy i kontrowersyjny problem suwerenno-ści w Unii Europejskiej. Jego pierwsza część dotyczy ujęcia suwerenności w teoriach integracji. Autor w uporządkowany i czytelny sposób przedstawia poszczególne ujęcia. Następnie prezentuje różne koncepcje Unii Europejskiej, będące próbami nazwania nowego systemu integracji i instytucjonalizacji powstałego w Europie. Zaliczono do nich modele Unii jako: systemu politycznego, federacji, systemu wielopoziomowego zarządzania, imperium. Aby wyjaśnić te ujęcia suwerenności, kolejny podrozdział został poświęcony wyjaśnieniu procesu stanowienia prawa, które jest „najważniejszym atrybutem suwerenności”.

Oddziaływanie UE na suwerenność autor określa mianem europeizacji, która przejawia się w zakresie suwerenności społecznej, monetarnej, obywatelstwie eu-ropejskim oraz polityce zagranicznej i dyplomacji. Określając europeizację, autor recenzowanej pracy odwołuje się do dorobku wielu badaczy, którzy wskazują na wpływ członkostwa na różne segmenty polityki wewnętrznej oraz struktury insty-tucjonalne, zwłaszcza na politykę społeczną. Przywołuje przy tym jedną z dyrektyw z zakresu polityki społecznej, nie wskazując równocześnie, że traktat lizboński w tej sprawie jest niespójny i w ogólnych postanowieniach stanowi, iż polityka społeczna nie będzie podlegać harmonizacji (integracji), a jedynie koordynacji. Ponadto, pisząc o rozszerzaniu kompetencji Unii w wybranych przez niego obszarach i utożsamiając to z ograniczaniem suwerenności, autor pomija − oprócz subsydiarności − inne prawne gwarancje suwerenności państw zawarte w traktacie lizbońskim, tj. zasadę kompe-tencji przyznanych, zasadę pomocniczości, rozszerzenie kompetencji parlamentów narodowych w zakresie kontroli nieuzasadnionego rozszerzania przez UE kompetencji oraz uregulowanie procedury wystąpienia z Unii. Trzeba też podkreślić, że wspólna polityka zagraniczna i obrony ma charakter międzyrządowy, jest wyrazem stanowiska wypracowywanego przez przedstawicieli państw, nie przez urzędników, a Unia nie dzieli z państwami członkowskimi kompetencji w zakresie decydowania o wojnie i pokoju, jak pisze autor (s. 405).

Ostatnią merytoryczną część pracy stanowi zakończenie. Można zgodzić się z większością konkluzji autora, które nie w pełni mieszczą się w konwencji pracy. Jest ona zbiorem różnych opinii, stanowisk, doktryn, teorii, mających związek z su-werennością. W sporej części odbiegają od zasadniczego tematu, ponieważ autor nie stosował spójnej siatki pojęciowej. Przede wszystkim nie dostrzegał różnicy między władzą, potęgą czy siłą państwa a suwerennością. Praca zawiera ogrom materiału,

Recenzje318

który w większości nie został poddany refleksji, ocenie i analizie. Wielość przytacza-nych opinii, tez, podziałów, systematyzacji, nowych pojęć może wzbogacać wiedzę, ale też przytłaczać czytelnika. Dychotomia systematyzacji, bardzo często stosowana w pracy, upraszcza i spłyca wyjaśnienia. Warto też dodać, że pisząc o suwerenności i instytucjach międzynarodowych, należy uwzględnić ich wymiar empiryczny oraz dorobek prawa międzynarodowego, a nie tylko dorobek nauki czy doktryny związanej z głównym tematem.

Głównym atutem pracy jest jej zakres tematyczny. Jeśli czytelnik zechce dowie-dzieć się, co na temat suwerenności dotychczas napisano, to znajdzie te informacje w recenzowanej publikacji.

Irena Popiuk-Rysińska

Irena Popiuk-Rysińska – doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.

Recenzje 319

John Kaag, Sarah Kreps, Drone Warfare, Polity Press, Cambridge 2014, 200 s.

Rozpowszechnienie militarnego wykorzystania bezzałogowych statków powietrznych (Unmanned Aerial Vehicle, UAV), w szczególności do dokonywania tzw. selektywnych eliminacji (targeted killings) na terytorium państw, które formalnie nie znajdują się w stanie wojny z państwem dokonującym ataku, przyczynia się do wzrostu popularno-ści tego zagadnienia w literaturze poświęconej stosunkom międzynarodowym, prawu lub etyce. W konsekwencji powstaje coraz więcej publikacji dotyczących możliwości technicznych dronów, ich efektywności jako broni czy legalności dokonywania ataków na terytorium innego państwa w świetle prawa międzynarodowego. Większość auto-rów analizuje problem militarnego wykorzystania dronów z punktu widzenia jednej dyscypliny naukowej. Na tym tle wyróżnia się książka Johna Kaaga i Sarah Kreps, opublikowana w serii „War and Conflict in Modern World” wydawnictwa Polity Press. Autorzy – filozof z Uniwersytetu Massachusetts Lowell i politolożka z Uniwersytetu Cornella – w interdyscyplinarny sposób podejmują w niej temat militarnego wykorzy-stania dronów przez Stany Zjednoczone, ponieważ to państwo dysponuje największym potencjałem w tym zakresie i jako pierwsze zaczęło wykorzystywać UAV do dokony-wania ataków. Ze względu na swoje wykształcenie i zainteresowania autorzy starają się przedstawić opisywane zjawisko w sposób wielowymiarowy: uwzględniając jego polityczne, prawne i etyczne konsekwencje. Publikacja stanowi rozwinięcie wątków, które J. Kaag i S. Kreps poruszyli we wspólnym artykule z 2012 r., zatytułowanym The use of unmanned vehicles in contemporary conflict: a legal and ethical analysis1.

Drone Warfare składa się z przedmowy i sześciu rozdziałów, poświęconych kolejno rozwojowi technologii bezzałogowych statków powietrznych, zmianom w sposobie ich wykorzystywania przez amerykańskie wojsko oraz służby specjalne, konsekwencjom politycznym i prawnym takich działań oraz związanym z tym dylematom etycznym. W ostatnim rozdziale autorzy podkreślają konieczność zmiany amerykańskiej poli-tyki w zakresie korzystania z dronów do tzw. selektywnych eliminacji, przywołując wcześniej zaprezentowane argumenty.

W pierwszym rozdziale Kaag i Kreps skupiają się na przyczynach wzrostu czę-stotliwości użycia UAV przez Amerykanów w operacjach militarnych. W syntetyczny sposób przedstawiają urządzenia bezzałogowe jako przykład nowego typu broni, który pozwala dokonywać precyzyjnych ataków, ograniczając tym samym straty wśród ludności cywilnej. Wskazują jednak, że głównym czynnikiem decydującym o ich stosowaniu jest przede wszystkim konieczność ograniczenia ofiar wśród amerykań-skich żołnierzy i zmniejszenia wydatków budżetowych przeznaczanych na operacje zewnętrzne (s. 5). Bezzałogowce przedstawiane są jako skuteczne narzędzia do eli-minacji przywódców organizacji terrorystycznych, jednocześnie niepowodujące kosz-tów społecznych. Niemniej Kaag i Kreps zwracają uwagę, że obowiązująca polityka

1 Por. S. Kreps, J. Kaag, The use of unmanned vehicles in contemporary conflict: a legal and ethical analysis, „Polity” 2012, t. 40, nr 2 s. 260−286.

Recenzje320

militarnego wykorzystania dronów przez Amerykanów jest bardzo krótkowzroczna. Ich zdaniem strategiczna efektywność pozostaje pod znakiem zapytania ze względów zarówno praktycznych, jak i normatywnych (s. 3). Na potwierdzenie swojej tezy przytaczają wiele argumentów (dotyczących wpływu UAV na politykę wewnętrzną, sposobu postrzegania Stanów Zjednoczonych za granicą, prawa międzynarodowego oraz etycznych problemów związanych z ich użyciem), które rozwijają w kolejnych rozdziałach książki.

W rozdziale drugim autorzy skupiają się na możliwościach technicznych dronów i zmianach sposobów ich wojskowego wykorzystania przez Amerykanów, m.in. do przeprowadzania tzw. selektywnych eliminacji. W tym kontekście Kaag i Kreps roz-ważają efektywność nalotów z użyciem UAV. Deklarowaną skuteczność uderzeń na liderów organizacji terrorystycznych i obozy, w których szkoleni są ich członkowie, oraz pozbawienie terrorystów zdolności do podejmowania działań na dużą skalę przeciwstawiają konsekwencjom tych ataków (s. 44−45). Wskazują, że dokonując ich na terytorium innych państw (np. Pakistanu, Jemenu czy Somalii), Amerykanie podważają legitymizację lokalnych władz, przyczyniają się do narastania niechęci wobec Stanów Zjednoczonych i podsycają pragnienie zemsty za śmierć członków rodzin w atakach (s. 45−50). Ponadto zwracają uwagę na ryzyko podjęcia podobnych działań przez inne państwa, co będzie prowadzić do coraz trudniejszego określenia ram czasowych i terytorialnych konfliktów zbrojnych.

Trzeci rozdział książki Kaaga i Kreps zawiera rozważania szczególnie ciekawe z punktu widzenia politologów. Autorzy przedstawili w nim sposób, w jaki określony model wykorzystania dronów może prowadzić do zaburzenia systemu demokratycz-nej kontroli obywateli nad postępowaniem władz. Bezzałogowce redukują koszty prowadzenia operacji zagranicznych, umożliwiają precyzyjne działania militarne, które nie powodują masowych ofiar po stronie ludności cywilnej i nie narażają życia własnych żołnierzy. Tym samym przyczyniają się do zmniejszenia presji społecznej na władze, by gruntownie przemyśleć konieczność podjęcia działań wojennych lub ich szybkiego zakończenia.

W przypadku Stanów Zjednoczonych prowadzi to także do zachwiania systemu hamulców i równowagi (checks and balances), ponieważ pozostałe władze, czyli legis-latywa i judykatywa, nie są skłonne ograniczać sposób użycia uzbrojonych UAV przez władzę wykonawczą poza granicami kraju lub nie dysponują ku temu skutecznymi środkami. Ograniczone zainteresowanie ze strony społeczeństwa, które koncentruje swoją uwagę przede wszystkim na wykorzystaniu dronów przez służby porządku i bezpieczeństwa na terenie własnego państwa, powoduje, że Kongres nie wykorzystuje wszystkich dostępnych środków kontroli poczynań administracji prezydenckiej poza jego terytorium (s. 69). Udział władzy sądowniczej w ocenie zasadności konkretnych ataków, choć formalnie możliwy, byłby zdaniem autorów trudny w realizacji, a sąd uczestniczący w podejmowaniu tego typu decyzji musiałby mieć charakter niejawny. Doświadczenia z funkcjonowania sądów specjalnych, np. sądu odpowiedzialnego za

Recenzje 321

ocenę zasadności stosowania inwigilacji wobec osób prywatnych (tzw. sąd FISA), wskazują, że również ta instytucja niekonieczne gwarantowałaby niezależną ocenę przedstawianych jej wniosków i bezkrytycznie akceptowałaby decyzje o konieczności dokonywania ataków z użyciem bezzałogowców (s. 73−74).

Rozdział czwarty poświęcony jest legalności wykorzystywania selektywnych ata-ków za pośrednictwem dronów w świetle prawa międzynarodowego. Autorzy stawiają sobie w nim dwa pytania: czy wykorzystanie UAV na terytorium państw, z którymi USA nie są w stanie wojny, jest zgodne z prawem oraz czy ich wykorzystanie nie stoi w sprzeczności z zasadami prawa humanitarnego. Odpowiadając na pierwsze z nich, Kreps i Kaag przedstawiają argumenty przeciw tezie, że działania Amerykanów mogą być uznane za wyprzedzającą samoobronę, która ma zapobiegać przyszłym atakom. Autorzy restrykcyjnie interpretują prawo, podkreślając przede wszystkim, że w odniesieniu do ataków z użyciem dronów przeciw liderom grup terrorystycznych w państwach trzecich nie można mówić o nieuchronnym ataku, którego nie można by powstrzymać innymi środkami. A tylko w takiej sytuacji można mówić o uzasadnionej wyprzedzającej samoobronie.

Druga część rozdziału dotyczy oceny sposobu wykorzystywania dronów przez Amerykanów z punktu widzenia zasad rozróżnienia i proporcjonalności. Zdolność UAV do dokonywania selektywnych ataków nie zwalnia użytkującego ich wojska z obowiązku rozróżniania cywilów i walczących oraz oceny konsekwencji danego działania. Ze względu na specyfikę współczesnych konfliktów zbrojnych jest to wyjątkowo trudne zadanie, którego raczej nie ułatwia znaczna odległość od miejsca przeprowadzania operacji. Zwiększające się zdolności technologiczne sprzętu nie rozpraszają bowiem tzw. mgły wojny, czyli niepewności co do rzeczywistej sytuacji na polu walki (s. 93). Autorzy odwołują się do ryzyka, na które wskazał izraelski fi-lozof Jehuda Melzer oraz autor nowoczesnej koncepcji wojny sprawiedliwej Michael Walzer. Zauważyli oni, że w czasie wojny często następuje dopasowywanie celów do dostępnych środków (s. 99−100). Zdolność do dokonywania ataków o ograniczonym zasięgu nie oznacza automatycznie, że można uznać nalot z użyciem broni precyzyjnej na konkretny obiekt za działanie usprawiedliwione koniecznością wojskową, jeśli jego konsekwencją okażą się straty wśród ludności cywilnej, których można było uniknąć. Zdaniem Kaaga i Kreps specyfika dronów powoduje jednak, że są one odbierane jako broń powodująca mniejsze szkody, przez co konsekwencje konkretnego ataku dla ludności cywilnej nie są w pełni uwzględniane.

W przedostatnim rozdziale poruszone zostały kwestie związane z etycznymi aspektami wykorzystania bezzałogowców. Kaag i Kreps twierdzą, że sięganie po no-woczesne technologie, które mają sprzyjać redukcji ofiar i ryzyka, może jednocześnie zachęcać do angażowanie się w coraz więcej konfliktów, ponieważ istnieje tendencja do częstszego wykorzystywania tychże technologii. Mniejsza liczba ofiar wśród własnych żołnierzy i przekonanie, że jednocześnie straty cywilne są ograniczone, pozbawia de-cydentów ograniczeń i zwalnia z głębszej refleksji nad skutkami użycia danego środka.

Recenzje322

Ze względu na ich efektywność i niskie koszty stosowania podświadomie traktuje się drony jako słuszne narzędzia, a ich wykorzystywanie jako działanie sprawiedliwe lub moralnie wymagane od władz. Dochodzi wówczas do upowszednienia narzędzia, które miało być używane jedynie w sytuacji wyjątkowej konieczności, co może skutkować większą gotowością przedstawicieli władzy i społeczeństwa do sięgania po środki nadzwyczajne także w przyszłości. Jednocześnie następuje przeniesienie moralnej odpowiedzialności z decydentów politycznych na operatorów dronów, którzy tym różnią się od tradycyjnych żołnierzy, że ze względu na oddalenie od pola walki i brak usprawiedliwienia w postaci konieczności obrony swojego życia mają większą moż-liwość moralnego rozważania znaczenia swoich działań. Zdaniem autorów problem ten będzie wymagać szczegółowych badań i zapewnienia operatorom dronów specja-listycznego przygotowania oraz pomocy psychologicznej (s. 124).

Ostatni rozdział Drone Warfare stanowi podsumowanie dotychczasowych roz-ważań i postulatów autorów w zakresie zmiany polityki amerykańskiej związanej z wykorzystaniem dronów do dokonywania tzw. selektywnych eliminacji. Autorzy poświęcają też wiele uwagi przyszłej proliferacji dronów i możliwości przyjęcia przez inne państwa praktyk podobnych do amerykańskich. Dowodzą przy tym, że sytuacja taka byłaby sprzeczna z interesami USA, dlatego to państwo już teraz musi dokonać samoograniczenia i wypracować mechanizmy międzynarodowe ograniczające niebez-pieczne tendencje. Kaag i Kreps przytaczają tu pojawiające się w debacie politycznej i naukowej propozycje poddania UAV regulacjom Reżimu Kontroli Technologii Rakietowych lub Porozumienia z Wassenaar. Za słabość obu tych propozycji uznany zastaje fakt, że stronami tych porozumień nie są państwa szczególnie zainteresowane pozyskaniem i wykorzystaniem technologii bezzałogowych, a mianowicie: Chiny, Rosja i Izrael.

Ze względu na interdyscyplinarny charakter wywodu w Drone Warfare komplek-sowo ukazano problemy wynikające z obowiązującej polityki amerykańskiej w zakresie wykorzystywania dronów do tzw. selektywnych eliminacji. Pozycja ta stanowi również ciekawy wstęp do dyskusji nad wykorzystywaniem nowych technologii bez głębszego przemyślenia z różnych perspektyw konsekwencji ich stosowania. Odwołując się do koncepcji demokratycznego pokoju Immanuela Kanta, wojny sprawiedliwej Michaela Walzera czy obserwacji Hannah Arendt dotyczących banalności zła, czyli mechani-zmów pozwalających na oswajanie obywateli z coraz powszechniejszym wykorzy-stywaniem nadzwyczajnych środków, Kaag i Kreps zdołali pokazać, że – jak by się zdawało stosunkowo niewielki fragment praktyki działania państwa, także poza jego granicami − może zapoczątkować niepokojące zmiany obejmujące jego cały system polityczny, jak również środowisko międzynarodowe, w którym państwo funkcjonuje. W przypadku bezzałogowych statków powietrznych wykorzystywanych do celów bojowych prowadzi to m.in. do ograniczenia presji na administrację prezydencką na rzecz zmniejszenia zaangażowania militarnego, zarówno ze strony społeczeństwa, jak i władz ustawodawczej i sądowniczej.

Recenzje 323

Przedstawienie w jednej publikacji argumentów z różnych dziedzin (politycznych, prawnych i etycznych) na rzecz modyfikacji amerykańskiej polityki wzmacnia przekaz autorów, którzy od początku nie kryją, że przeciwstawiają taktyczną efektywność dronów ich niskiej przydatności strategicznej. Taki układ treści pozwala również na płynne przechodzenie od jednego argumentu do drugiego, co pokazuje bliskie relacje między etyką, polityką i prawem. Zaangażowanie polityczne autorów – chęć wpły-nięcia na zmianę sposobu wykorzystania bezzałogowców przez państwo, którego są obywatelami – prawdopodobnie stanowi przyczynę pominięcia pogłębionych rozważań nad faktyczną efektywnością taktyczną tych urządzeń. Kaag i Kreps punktem wyjścia swoich przemyśleń uczynili rozpowszechniane wśród społeczeństwa przekonanie o przydatności i skuteczności UAV i prezentują luki w tak wykreowanym obrazie: utajnienie informacji o liczbie ofiar ataków czy trudność z rozgraniczeniem terrory-stów od osób cywilnych. Jednakże nie kwestionują jednoznacznie na tej podstawie efektywności taktycznej statków bezzałogowych. Wykorzystują te nieścisłości, aby podkreślić potrzebę zmiany na poziomie strategicznym. Takie podejście pozbawia publikację wymiaru kompletności, nadając jej bardziej polityczny charakter.

Jasne stanowisko autorów w odniesieniu do dronów i prezentacja podstawowych argumentów już na wstępie publikacji, jak również przyjazny czytelnikowi styl pisarski stanowią niewątpliwie znaczne atuty tej książki, lecz kilkukrotne powtarzanie tych samych zagadnień w jej różnych częściach może nieco nużyć odbiorcę. Nie można nie zauważyć, że w rozdziale piątym autorzy popełniają błąd merytoryczny, twierdząc, że Rosja nie jest sygnatariuszem Porozumienia z Wassenaar (s. 153). Weryfikacja tego faktu nie wymaga wysiłku, dlatego taka omyłka zaskakuje u doświadczonych bada-czy. Mimo tego błędu ich ogólne wnioski dotyczące potencjalnie niskiej skuteczności objęcia UAV istniejącymi porozumieniami z zakresu kontroli eksportu należy uznać za słuszne ze względu na istnienie licznych luk w systemie kontroli.

Mimo drobnych mankamentów Drone Warfare stanowi ciekawą pozycję, z którą powinny się zapoznać osoby zainteresowane stosunkami międzynarodowymi, ame-rykańską polityką wewnętrzną, jak również prawem międzynarodowym, dotychczas niezajmujące się tematyką bezzałogowców. Dzięki lekturze tej pracy zyskają dosyć kompleksową i nieograniczoną do jednej dziedziny nauki wiedzę o niezwykle ważnym, bieżącym zagadnieniu, a także zapoznają się z argumentów na rzecz ograniczenia wykorzystywania UAV do tzw. selektywnych eliminacji.

Anna Walkowiak

Anna Walkowiak – doktorantka, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.

Recenzje324

Piotr A. Świtalski, Emocje, interesy, wartości. Przemiany paradygmatów polityki międzynarodowej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013, 293 s.

Rozważania zawarte w książce Emocje, interesy, wartości. Przemiany paradygmatów polityki międzynarodowej wyszły spod pióra praktyka polskiej dyplomacji, byłego wi-ceministra spraw zagranicznych oraz stałego przedstawiciela RP przy Radzie Europy. Od kilku lat Piotr Świtalski uczestniczy w szerszej dyskusji dotyczącej odczytania charakteru zmian zachodzących w środowisku międzynarodowym. Jest autorem m.in. książki Niecierpliwość świata. Uwagi o polityce międzynarodowej czasu glo-balizacji (Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008) czy Droga do Pangei: polityka międzynarodowa czasu „globalizacyjnej konwergencji” (Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013).

W recenzowanej tu publikacji Świtalski podejmuje wielowątkowe rozważania na temat wpływu procesów globalizacji na przemianę paradygmatów polityki mię-dzynarodowej. Główną osią tych rozważań jest teza, że polityka międzynarodowa ostatnich dekad przemieszczała się między dwoma biegunami – biegunem interesów i biegunem emocji. Jeśli paradygmat będziemy rozumieć dosyć luźno – jako założenie ontologiczne i epistemologiczne akceptowane w danej dziedzinie – to główną tezę Świtalskiego można ująć następująco: na naszych oczach, w dziedzinie stosunków międzynarodowych dokonuje się przemiana, albowiem społeczność międzynarodowa odchodzi od paradygmatu interesu, przechodząc do paradygmatu wartości. Osadzając rozważania autora w dyskursie teoretycznym, widzimy, iż w swoich tezach skłania się on ku konstruktywistycznemu ujęciu stosunków międzynarodowych. Jako praktyk dyplomacji wskazuje, że każda decyzja polityczna w coraz większym stopniu zależy od społecznych parametrów wyboru.

We wstępie Świtalski przywołuje znane dictum Szekspira: „Świat jest teatrem, aktorami ludzie”, i mówi, że najważniejszym czynnikiem obecnie przekształcają-cym tradycyjne paradygmaty stosunków międzynarodowych jest upodmiotowienie roli jednostki, bo jeśli polityka międzynarodowa jest wielkim teatrem, „to zacierać się będzie różnica między sceną a widownią” (s. 288). Świtalski twierdzi, że wpro-wadzona do dyskursu polityki międzynarodowej jednostka coraz mocniej osadza się w kompulsywnej i samonapędzającej się modernizacji życia społecznego, która dotyka (i dotykać będzie) wszystkich dziedzin ludzkiego życia. Świtalski wskazuje na mnogość i rozmaitość społecznych afiliacji, kosmopolityzację mentalności, poli-foniczność narracji, deterytorializację przekazu kulturowego i spłaszczenie świata przez technologie informatyczne. Stwierdza, że współcześnie nieprzewidywalność zmian życia społecznego powinna być wpisana na stałe do aksjomatów polityki międzynarodowej, ponieważ trybów maszynerii procesów globalizacji nie da się zatrzymać. Według autora tkwimy w „międzyepoce”, powinniśmy przygotować się na wir przewartościowań. W związku z tym polityka międzynarodowa (i zależność między teorią a praktyką) musi sobie radzić z kwestionowaniem dotychczasowych

Recenzje 325

paradygmatów. Kolejne rozdziały książki Świtalskiego mają charakter rozważań nad tymi paradygmatycznymi zmianami polityki międzynarodowej.

Tok rozważań rozpoczyna się od iustitia, idei sprawiedliwości. Jak zauważa autor, idea ta nie doczekała się jednolitej interpretacji w systemie stosunków międzynarodo-wych, przez co jest stosowana raczej bezrefleksyjnie. Niemniej iustitia stanowi czynnik napędzający politykę międzynarodową. Autor wskazuje trzy sposoby definiowania sprawiedliwości: jako wspólną korzyść (dobra lepiej dzielić na zasadach koopera-tywnych niż rywalizacyjnych), jako wzajemność (w uproszczeniu: uczciwa wymiana) oraz jako bezstronność (koncepcja, która wiedzie nas do teorii Johna Rawlsa, choć poddanej globalizacyjnej reinterpretacji.) To właśnie spuściźnie Rawlsa poświęca więcej uwagi Świtalski. Wywiedzione przez Rawlsa prawidłowości dotyczące zasad sprawiedliwości w życiu społecznym Świtalski ekstrapoluje na zasady współistnie-nia systemu międzynarodowego. Nie jest to zadanie łatwe – trudności związane z tą transpozycją wynikają z faktu, że „o ile człowiek (obywatel) jako podmiot współżycia społecznego jest jednostką niepodważalnie integralną, o tyle narody (państwa) cechy tej nie posiadają” (s. 30−31). Wyjaśniwszy teorię amerykańskiego filozofa, Świtalski próbuje przyłożyć ją do matrycy współczesności, jednak fakt, że Rawls nie podjął kwestii sprawiedliwości dystrybucyjnej, tj. „kompensowania nierówności społecz-nych i ekonomicznych między państwami”, dyskwalifikuje to podejście w ocenie współczesnej praktyki międzynarodowej. Świtalski twierdzi też, że mamy obecnie do czynienia z rozdwojeniem dyskursu sprawiedliwości międzynarodowej: istnieje idea sprawiedliwości w wymiarze politycznym oraz wymiarze gospodarczo-społecznym (lub inaczej – możemy debatować o zasadach postępowania oraz zasadach posiadania). Pierwszy wymiar otoczony został bogatym zestawem stałych aksjomatów wyrażonych w polityczno-instytucjonalnej praktyce (np. w Karcie Narodów Zjednoczonych), lecz trudno o spójność dyskursu społeczno-gospodarczego, i to właśnie jest sednem prob-lemu określenia idei sprawiedliwości „między narodami”. Skłania to Świtalskiego do przywołania innych teoretyków sprawiedliwości, których zadanie polegało na zbliżeniu tych dwóch wymiarów. Autor wprowadza do rozważań koncepcje m.in. Michaela Walzera (broniącego tez komunitarianizmu i idei dystrybucji opartej na społecznej kontekstualizacji), Roberta Nozicka (przywołującego tezy libertarianizmu i ideę sprawiedliwości redystrybucyjnej), czy Terry’ego Nardina (i jego postulaty wyod-rębnienia zasad przymusu w stosunkach międzynarodowych i użycie ich jako środka łagodzenia nierówności). Ostatnim etapem rozważań Świtalskiego nad iustitia jest zróżnicowanie pojęć sprawiedliwości międzynarodowej oraz sprawiedliwości globalnej. Autor przywołuje znane tezy Amartya Sena dotyczące „mnogich afiliacji” jednostki, a więc tożsamości przekraczających granice podziałów narodowych, co prowadzi do pogłębienia współzależności. Świtalski przywołuje nowe, nieuniknione dylematy spra-wiedliwości dystrybucyjnej, ale także coraz mocniej osadzony społecznie imperatyw pomocy międzynarodowej w takich sytuacjach jak klęski klimatyczne, głód, ubóstwo i dostęp do surowców. Nie wikła się w tych rozważaniach na tyle poważnie, by uznać

Recenzje326

to za przejawy „sprawiedliwości globalnej”, ale twierdzi, że idea pomocy ma i mieć będzie coraz stabilniejsze podstawy moralne i polityczne.

Drugi rozdział książki zawiera analizę moralności w polityce międzynarodowej. Autor na wstępie zadaje pytanie, czy rozmowa o moralitas w stosunkach międzyna-rodowych ma w ogóle sens – sceptycyzm jest uzasadniony, trudno bowiem mówić o etyce polityki międzynarodowej, patrząc chociażby na odium wydarzeń XX w. Aby umieścić rozważania o moralności w kontekście teoretycznym, Świtalski przechodzi do zbadania historii idei. Wywód rozpoczyna od chrześcijańskiej teorii wojny spra-wiedliwej, która historycznie ustępuje miejsca liberalnej koncepcji praw naturalnych (w nurcie praw naturalnych i nurcie utylitarystycznym). Dalej przedstawia uwagi dotyczące marksistowskiej wizji społeczeństwa bezklasowego i bezpaństwowego. Świtalski wskazuje, jak wiele kwestii ogranicza ustanowienie uniwersalistycznego systemu moralnego, m.in. problem z wiarygodnością polityczną systemów ponad-narodowych, np. religijnych, historycznie uwikłanych w konflikty i wojny, czy brak autorytetu humanizmu laickiego. Autor pesymistycznie konkluduje, że rozwój prawa międzynarodowego i doktrynalne oddzielenie prawa od moralności w stosunkach międzynarodowych miało bardzo daleko idące konsekwencje. Jego zdaniem stosunki międzynarodowe to „królestwo podwójnej moralności”, w którym na dobre zagościła zasada trybalizmu.

W drugiej części rozważań o moralności autor zajmuje się rolą zła i przemocy w stosunkach międzynarodowych, podejmuje też kwestię szeroko pojętej amoralności polityki międzynarodowej – patrzymy na kłamstwa, cynizm, przekupstwa i zdradę. W analizie tych zjawisk autor zaczyna od czynników najbardziej primordialnych i atawistycznych przypisywanych naturze człowieka, choć przyznaje, że takie antro-pocentryczne ujęcie problemu nie wyczerpuje „znamion zła w stosunkach międzyna-rodowych” (s. 71). Inną eksplikacją przywoływaną przez Świtalskiego jest „instynkt posiadania”, konfrontowany ze współczesnymi teoriami „potęgi” państw, a także „potrzeba dominacji” za szkołą realistyczną (od Tukidydesa i Machiavellego), oraz obfitujące w teorie nurty polemologii (G. Simmla, Z. Freuda, K. Marksa). Autor stawia tezę, że procesy globalizacyjne zmieniły charakter wojny, cytuje frazę R. Smitha „war no longer exists” i objaśnia, że klasyczną wojnę międzypaństwową zastąpiła wojna „pomiędzy ludem” (s. 83) – wojna bez zdefiniowanego placu boju czy zorganizo-wanych armii. Jakie są tego konsekwencje? Za zmianą charakteru wojen nie nadąża prawo międzynarodowe, ale zauważalny jest powolny proces, który świadczy o tym, że „wektorem postępu cywilizacyjnego jest ograniczenie przemocy” (s. 85). Wracając do głównego punktu swoich rozważań, a więc zmian współczesnych paradygmatów, Świtalski precyzuje nurt przemian jako „zmierzch paradygmatu monopolu siły zbrojnej, sublimację i wirtualizację przemocy” (s. 90 i n.). W konkluzji stwierdza, że w „mię-dzyepoce” najważniejsze w podejmowaniu decyzji musi być rozważenie horyzontu skutków partykularnych rozstrzygnięć.

Recenzje 327

Rozdział trzeci książki nosi tytuł Rosnące brzemię altruizmu. Świtalski rozpoczyna go od rozważań nad użytecznością siły – twierdzi, że siła przestała być skutecznym instrumentem polityki międzynarodowej, ale nadal pozostaje niezbędna. W przeszło-ści akcje przymusu polegały na działaniach „o otwartych motywach dominacyjnych (aneksje, okupacje, protektoraty), obecnie w dyskursie panuje moda na interwencje” (s. 122). Autor słusznie zauważa ich wybiórczość i bardzo selektywne zaangażowanie społeczności międzynarodowej, co niewątpliwie osłabia moralną wiarygodność takich działań. Przywołuje kilka „szkół interwencji” za G. Knausem i R. Stewartem. Podejmuje też rozważania dotyczące empatii i altruizmu w relacjach międzynarodowych, co osadza na przykładach związanych z coraz większym rozproszeniem informacji generujących emocje (tzw. efekt CNN). Świtalski puentuje, że żyjemy w świecie emocjonalnej presji. Formułuje też tezę, że wiele napędzanych globalizacją procesów rozsadza koncepcję stosunków międzynarodowych opartych na idei państwa narodowego. Dziś częściej czytamy o dyskryminacji i cierpieniach jednostek czy społeczności niż o odwiecznej dyskryminacji narodów (s. 150). Przykładami tych procesów są migracje i deteryto-rializacje państwa, kryzys koncepcji „wyłącznej tożsamości” jednostek (narodowej, kulturowej, religijnej), a więc mnogość tożsamości. Świtalski wskazuje, że mamy do czynienia ze swoistym paradoksem: demokracja rozlewa się po świecie, lecz spo-łeczeństwa coraz słabiej popierają polityki realizowane przy reprezentacji państwa i darzą je coraz mniejszym zaufaniem.

W kolejnym rozdziale, zatytułowanym Estetyka globalizacji a polityka mię-dzynarodowa, przywołanych zostało kilka koncepcji estetyki postnowoczesności: w „międzyepoce” drogę torować sobie będą polifoniczność narracji, prymat języka obrazów, deterytorializacja kultury i piktorializacja komunikatów. Autor snuje swoje rozważania nad kulturą i sztuką już nie jako elementami klasowego zróżnicowania czy dywersyfikacji społeczeństwa, ale raczej jako działaniami bez konkretnego adresata (co według autora kłóci się z tezami Pierre’a Bourdieu). Świtalski mówi, że dzisiejsza „międzyepoka” to kulturowy miszmasz: „Dla jednych teatr, dla innych – cyrk” (s. 170). Na scenie świata globalnego jest miejsce na podmiotowość i uprzedmiotowienie, jed-ność i kreolizację kultur, fragmentaryzację i upodobnienie rynków kultury masowej, potrzebę poszukiwania odniesień i oderwanie psychiczne od miejsc – swoiste universal placelessness: w międzyepoce życie społeczne ma pełno kontrapunktów i sprzeczności, co wzmacnia poczucie niepewności i niestabilności jednostek. Tezy autora nawiązują do założenia, że transgraniczna przestrzeń kulturowa wzmacnia polityczną emancy-pację jednostki, np. „w procesie globalizacji żywiołowe procesy eksportu gustów kulturalnych i produkcji kulturalnej” jednostek przytłaczają programową politykę (kulturalną) państwa (s. 194). Współczesny świat to niespokojne czasy reinterpretacji znanych zjawisk, rewizji znaczeń lub rozszerzenia i deterytorializacji oddziaływania.

W przedostatnim rozdziale zawarte zostały rozważania nad thymos. Konfrontacje emocjonalnych czynników przeciwstawionych polityce międzynarodowej to dys-kusja teoretyczna osadzona na kanwie sporu tradycji realistycznej stosunków

Recenzje328

międzynarodowych i szkoły liberalnej odnoszącej się do motywów postępowania na arenie międzynarodowej. Autor stwierdza, że racjonalność zaczęła odgrywać w historii stosunków międzynarodowych nadrzędną rolę wraz z nadejściem doby kapitalizmu – to jest cezura, gdy mówimy o zapanowaniu paradygmatu interesu i odejściu od „lamentowania nad ułomnością natury ludzkiej” (s. 203). Odtąd pożą-dane były konstrukcje rozsądku i rozumu, szczególnie w polityce państw narodowych. Świtalski wskazuje jednak, że państwa narodowe zawsze potrzebowały ideologii, a tej nie ma bez „emocjonalnego spoiwa” (powołuje się m.in. na utopie stosunków międzynarodowych bądź odsyła do teorii Alberta Hirschmanna o wpływie namiętności na poczynania człowieka). Twierdzi, że dziś ideologie zostały zastąpione emocjami związanymi z kształtowaniem tożsamości jednostek, społeczeństw i narodów. Dziś, wraz ze zwiększającym się upodmiotowieniem jednostek na scenie międzynarodowej, emocje znów mogą napędzać politykę.

Rozdział ostatni nosi tytuł Nowy coraz wspanialszy świat – utopie i teleologie stosunków międzynarodowych. Świtalski pisze, że żyjemy w przejściowej epoce sto-sunków międzynarodowych i nie ma jasnej wizji ich przebudowy. „Międzyepoka” nie wytworzyła jeszcze swojej wizji naczelnej: utopia globalizacyjna to wizje niepełna i nieprecyzyjna. W licznych historycznych odesłaniach Świtalski rozkłada na podsta-wowe elementy ideę utopii i wskazuje na jej mobilizacyjną rolę (szczególnie w epoce oświecenia, kiedy nastąpiło przyspieszenie cywilizacyjne rewolucji przemysłowej). Autor przytacza przykłady utopii religijnych, filozoficznych oraz koncepcji nowoczes-nych, praktycznych, opartych na przekonaniu, że urzeczywistnienie utopii leży w rękach ludzi (za Z. Baumanem). Mówi natomiast, że obecnie żyjemy w postmodernistycznej „utopii bez końca” i jest to „wieczny bieg” (s. 249). Zdaje mu się jednak, że utopie czasu globalizacji nie są wcale spójnymi wizjami, a jedynie procesami tworzenia wi-zji. W tym rozdziale Świtalski pisze także o zmianie paradygmatu społecznej utopii, ale zastrzega, że jest to proces zgoła endemiczny – zachodzi cyklicznie w polityce wewnętrznej państw (i za każdym razem taka „wizja cząstkowa” kończy się za ho-ryzontem kolejnych wyborów). Końcowa część rozdziału dotyczy utopii stosunków międzynarodowych. Niekoniecznie są to wizje i poszukiwania doskonałej formuły ustroju świata, ale „teleologiczne wizje wpisane w koncepcje filozoficzne” (s. 251). Autor przygląda się kantowskiemu foedus pacificum, marksistowskiej wizji wspólnoty bez państwa, popperowskiej wizji społeczeństwa otwartego, by skończyć na ideach państwa światowego – rozpatruje je w wersji postulatywnej lub jako „przeznaczenie”. Krytycznie przygląda się obu tym teoriom i przywołuje argumenty ich przeciwników. Po raz kolejny w jego rozważaniach powraca idea poszerzenia globalnych horyzon-tów jednostki i jej nowych tożsamości, padają pytania o demos i poczucie światowej wspólnoty grupowej.

W zakończeniu autor potwierdza swoją tezę o „międzyepoce”. Wskazuje, że potęga transformacyjna ery globalizacji znajduje się w rękach nowej, globalnej klasy średniej, zaznacza jednak, że procesy globalizacji nie doprowadzą do ujednolicenia

Recenzje 329

społeczeństw ani nie zdemontują państw narodowych. Zdaniem Świtalskiego świat nie ma wspólnego mianownika wartości i prawdopodobnie przez długi mieć go nie będzie. Wracając do zmiany kursu paradygmatycznego, Świtalski przywołuje tezę Artura Schlesingera, że wartości są niezbędne, ponieważ są środkiem naświetlania interesów. Namawia, by zwrócić uwagę na zmiany koncepcji polityki międzynarodowej, w tym zmiany sposobów projekcji potęgi w stosunkach międzynarodowych, rolę normatywną instytucji międzynarodowych, kosmopolityzację mentalności jednostek, które wnoszą na scenę polityki międzynarodowej swoją mnogość tożsamości i społecznych afiliacji. Te wszystkie czynniki doprowadzą do wzrostu znaczenia paradygmatu wartości.

W dziedzinie stosunków międzynarodowych od wielu lat toczą się zawiłe debaty teoretyczne, przez co badacze pogodzili się z permanentnym dyskursem między różnymi podejściami do analizy sytuacji międzynarodowej. Świtalski w swoich rozważaniach nad wpływem procesów globalizacji na politykę międzynarodową zdaje sobie sprawę, że niemożliwe jest całkowite zdyskredytowanie któregoś z podejść, i wskazuje, że część przywoływanych przez niego teorii ma po prostu większą moc wyjaśniającą niż inne. Niemniej tezy autora zbliżają go do nurtu konstruktywistycznego w teorii stosunków międzynarodowych, co wynika z kilku czynników. Po pierwsze, konstruk-tywistyczny program badawczy to z założenia program nastawiony na analizę zmian. Świtalski za oś przemian na scenie międzynarodowej uznaje wzmożone interakcje społeczne i rozwój sieci współzależności globalnej, w której społeczności i zdarzenia coraz silniej na siebie oddziałują. Jak stwierdza autor, interes państwa kształtuje się pod wpływem idei i interakcji społecznych (są to kultura i tożsamość wyrażające się np. w normach społecznych). Po drugie, cały dyskurs Świtalskiego (mnogość przy-woływanych teorii i bogata egzemplifikacja, mnogość pytań i brak jednoznacznych odpowiedzi) ciekawie wpisuje się w tezy konstruktywistów, którzy odrzucają pojęcie prawdy obiektywnej. Widać to dobitnie na przykładzie analizy wybranych przekonań normatywnych (wartości i postawy dotyczące dobra i zła czy sprawiedliwości i nie-sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych).

Niewątpliwym walorem książki Świtalskiego jest ukazanie odwiecznych debat interparadygmatycznych w dziedzinie stosunków międzynarodowych, w tym teorii realizmu klasycznego i liberalizmu, teorii cząstkowych tworzonych celem wytłu-maczenia poszczególnych fenomenów w stosunkach międzynarodowych i bogatych odniesień do teorii filozofii. W przeważającej części książki autor chętnie sięga do dorobku filozofii politycznej. Bardzo trafnie obrazuje przywoływane przez siebie teorie, m.in. w rozważaniach dotyczących pojęcia sprawiedliwości w stosunkach mię-dzynarodowych czy pojmowania zła w polityce. W jego analizie widać ukłon w stronę historycyzmu, przywołuje (za Walzerem) stwierdzenie, że polityka międzynarodowa to obszar moralnego relatywizmu, w którym wiele zdarzeń podlega kontekstualizacji. W częstych odesłaniach do przeszłości widać jednak pewną nieumiejętność autora do całościowego określania i zdefiniowania zjawisk współczesności, co uwidacznia się w poszukiwaniu analogii z przeszłości, aby wytłumaczyć teraźniejszość. Dla przykładu

Recenzje330

Świtalski swoją książkę osadza na idei „międzyepoki”, lecz często określa ją tylko mianem „postzimnowojennego porządku”, co nie do końca definiuje obecną sytuację, a jedynie umieszcza ją w historycznym kontekście.

Świtalski podjął się ambitnego zadania analizy zmian w środowisku międzyna-rodowym. Teza o dominującym wpływie procesów globalizacji na stosunki między-narodowe jest tezą rozpowszechnioną i nietrudno o przykłady z bieżącej polityki. Brakuje tu jednak rygoryzmu analitycznego w opisie procesów globalizacji. Wartością książki jest to, że Świtalski widzi skalę zmian społecznych wpływających na politykę i podaje ich adekwatną egzemplifikację, ale rozczarowuje brak przejrzystej koncepcji świata wyłaniającego się z globalizacyjnych przemian. We wstępie Świtalski ostrzega czytelnika, że w książce nie padną odpowiedzi na istotne pytania o kształt przyszło-ści stosunków międzynarodowych: jest to raczej próbą spojrzenia – z perspektywy praktyka dyplomacji i teoretyka – na erozję dotychczasowych paradygmatów mię-dzynarodowej polityki.

Wydawać by się mogło, że do dogłębnej analizy idei i wartości konieczne są pełne zrozumienie i dopracowanie pojęć. Świtalski bardzo trafnie wskazywał, że takie pojęcia, jak sprawiedliwość, moralność, estetyka, „konstruują się” i nabywają znaczeń, charakteryzują się zmiennością w czasie. Podobnie, na gruncie stosun-ków międzynarodowych funkcjonuje bardzo wiele definicji globalizacji. Dyskurs podjęty w książce ma charakter wieloaspektowej refleksji, ale bez znaczenia prak-seologicznego. Z punktu widzenia badacza polityki międzynarodowej książka sta-nowi bogate źródło do prześledzenia historii idei. Jej niepodważalną zaletą jest też intertekstualność (w rozumieniu referencyjności tekstów i teorii). Świetnymi tego przykładami są rozważania na temat idei moralitas i konfrontacja teorii zagęszcze-nia moralności w obrębie etnicznych wspólnot Walzera z koncepcją postrzegania narodów jako wspólnot wyobrażonych E. Hobsbawma (s. 145), czy część rozdziału poświęcona roli emocji i ich teoretycznego osadzenia na gruncie stosunków mię-dzynarodowych: gniewu (według Sloterdijka), lęku (według Moïsiego) czy empatii (według Rifkina).

W opinii wydawcy książka Świtalskiego to pozycja przeznaczona dla wszystkich tych, którzy chcą zrozumieć przemiany zachodzące w epoce globalizacji, szczególnie w wymiarze przemian polityki międzynarodowej. Struktura formalna pracy jest czytelna, a autor w wyważony sposób posługuje się terminologią naukową przyjętą w dziedzinie nauk politycznych. W tekście Świtalskiego, który ma charakter teoretycznej refleksji nad przemianami zachodzącymi w świecie, dużo jest wyrażeń określających intelektualną postawę autora wobec zachodzących w świecie zdarzeń, lecz styl pozostaje klarowny. W założeniu książka nie ma wskazać rozwiązań, powinna jedynie unaocznić procesy, być ich aktualną diagnozą.

Recenzowana praca jest cenną pozycją wpisującą się we współczesne debaty in-terparadygmatyczne w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Dzięki analitycznej wnikliwości autora, erudycyjnym odwołaniom do filozofii polityki oraz bogatym

Recenzje 331

i adekwatnym przykładom zachodzących w polityce procesów stanowi inspirującą lekturę dla czytelników zainteresowanych ewolucją stosunków międzynarodowych.

Weronika Garbacz

Weronika Garbacz – doktorantka, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.

Recenzje332

Odpowiedź na recenzję prof. dr. hab. Edwarda Haliżaka książki pt. EU in the Medi terranean. An International Roles Theory Approach (Faculty of Journalism and Political Science, Warsaw 2014), w: Stosunki Międzynarodowe − International Relations 2015, t. 51, nr 1

Każdy ma prawo do krytyki naukowej. Jest ona wręcz wskazana, gdyż motywuje autora do samodoskonalenia i dalszego rozwoju naukowego, dzięki czemu czytelnik otrzymuje bardziej wartościowe dzieła. Niewątpliwie krytyka ma dużą wartość, gdy jest dokonana przez osobę specjalizującą się w danym przedmiocie badań, ponieważ unika się wówczas błędnych wniosków i ocen. Istotne jest także, aby recenzja nie pojawiała się w kontekście zdarzeń, które nasuwają podejrzenia, iż cel recenzenta był zgoła inny niż chęć podnoszenia poziomu badań naukowych. Obie kwestie przychodzą na myśl wraz z lekturą recenzji prof. dr. hab. Edwarda Haliżaka.

W recenzji nader często pojawiają się zarzuty dotyczące uchybień metodologicz-nych. Argumenty uzasadniające tę ocenę prowadzą jednak do wniosku, iż prof. Edward Haliżak przeczytał moją książkę pobieżnie i bez głębszej refleksji nad jej treścią. Już bowiem dokładna lektura Wstępu pozwoliłoby uniknąć formułowania nieuzasadnio-nych zarzutów. W tej części książki wskazałam bowiem, iż celem badawczym było przedstawienie zaangażowania Unii Europejskiej w regionie śródziemnomorskim z zastosowaniem teorii ról międzynarodowych poprzez rozpoznanie uwarunkowań, rodzajów, specyfiki oraz efektywności ról UE w tym regionie, w latach 1993–2010 (s. 7). Szczególnie istotne było wykorzystanie typologii Kaleviego Holstiego w celu wykazania rozbieżności między rolami deklarowanymi przez UE wobec regionu śród-ziemnomorskiego, rolami przez nią odgrywanymi i rolami oczekiwanymi przez ich adresatów. Owa rozbieżność wpływa zasadniczo na niską efektywność ról UE w re-gionie śródziemnomorskim. Toteż jeśli prof. Edward Haliżak sugeruje, iż tytuł książki powinien brzmieć: Role UE w regionie w świetle dokumentów, to mogę domniemywać, iż nie tylko pobieżnie przeczytał Wstęp, ale też lektury książki nie dokończył. Ostatni rozdział traktuje bowiem właśnie o rozbieżnościach między rolami deklarowanymi, odgrywanymi i oczekiwanymi jako o przyczynie niskiej efektywności ról UE w re-gionie śródziemnomorskim. Rozdział wcześniejszy (VII) poświęciłam specyfice ról Unii Europejskiej w tym obszarze, na którą składają się − w zaproponowanym przeze mnie autorskim ujęciu − cztery elementy: 1) podejście kompleksowe obejmujące od-działywania polityczne, ekonomiczne, kulturowe i społeczne; 2) instytucjonalizowanie przez UE stosunków z państwami partnerskimi; 3) polityka warunkowania rozumiana jako zależność między udzielaniem pomocy, zwykle finansowej i/lub technicznej a wypełnianiem przez jej biorcę określonych warunków; 4) multilateralizm, czyli współdziałanie z innymi aktorami stosunków międzynarodowych w implementacji przyjętych założeń. Stwierdzenie Recenzenta, iż „nieuzasadnienie wyboru modelu analitycznego i brak jego operacjonalizacji w formie odpowiednich hipotez dowodzą jedynie deklaratywnego podejścia autorki do teorii roli międzynarodowej i poświadcza

Recenzje 333

jej niekompetencję metodologiczną”, jest zatem nieprawdziwe. W pracy zastosowałam bowiem teorię ról międzynarodowych do analizy zaangażowania UE wobec państw położonych na południowych i wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego, a tym samym wybrałam swój sposób analizy („model analityczny” – używając określenia Recenzenta). Założenia i hipotezy pracy zostały przeze mnie wyeksponowane we Wstępie (s. 8). Nawet jeśli nie zostały one tak nazwane explicite, jako że nie było to konieczne, tak doświadczony badacz jak prof. Edward Haliżak nie powinien mieć problemu z ich rozpoznaniem i zrozumieniem.

Niezasadna jest również opinia Recenzenta, iż pomijam „problem relacji teorii roli z teoriami głównego nurtu nauki o stosunkach międzynarodowych” i nie dostrzegam „różnicy między teoriami systemowymi i subsystemowymi”. Trudno zgadnąć, co Recenzent miał na myśli, używając określenia „teorie głównego nurtu nauki o stosun-kach międzynarodowych”, sugerującego, jakoby istniał nurt główny i nurty poboczne w nauce o stosunkach międzynarodowych. Domyślając się jednak, że Recenzentowi chodzi o główne teorie w nauce o stosunkach międzynarodowych, należy stwierdzić, iż sformułowany zarzut prowadzi do dyskusji o innym zagadnieniu niż zastosowa-nie teorii ról międzynarodowych do analizy aktywności zewnętrznej UE. Teoria ról międzynarodowych jest teorią cząstkową, o czym w latach 70. ubiegłego wieku pisał jeden z twórców polskiej nauki o stosunkach międzynarodowych prof. dr hab. Józef Kukułka, i nie było konieczne określanie jej relacji z teoriami głównymi. Dziwi w tym kontekście fakt, iż Recenzent, pisząc w jednym z ostatnich swoich artykułów o teoriach cząstkowych1, nie odwołuje się do ustaleń, jakich w tym zakresie dokonał prof. Józef Kukułka2, ani też o teorii ról międzynarodowych nie wspomina. Pragnę również zwrócić uwagę, iż wielu polskich badaczy, w tym prof. Józef Kukułka i prof. Ziemowit Jacek Pietraś, stosowali określenie „teoria ról międzynarodowych”, do któ-rego i ja się przychylam. Pisanie przez prof. Edwarda Haliżaka o istnieniu „teorii roli międzynarodowej” jest nieadekwatne w stosunku do wielości ról, jakie jednocześnie odgrywa aktor stosunków międzynarodowych. W proponowanym przez Recenzenta ujęciu (teoria roli międzynarodowej) zostałaby np. wyeliminowana kwestia konfliktu ról, jakie deklaruje/odgrywa ten sam podmiot.

Uważna lektura książki przez Recenzenta pozwoliłaby również uniknąć zarzutu o nieuwzględnienie przeze mnie najnowszych wydarzeń. Nie bacząc na określoną we Wstępie książki cezurę (1993–2010), prof. Edward Haliżak uznaje nieuwzględnienie „wpływu wydarzeń arabskiej wiosny i wojny domowej w Syrii” za „fundamentalny mankament” i „zdumiewające lekceważenie faktów”, co „skutkuje mało wiarygod-nymi konkluzjami”. Pragnę zatem powtórzyć to, co napisałam we Wstępie, iż ana-lizę zawęziłam do okresu 1993–2010 z tego powodu, że w 1993 r. wszedł w życie

1 E. Haliżak, Przedmiot, teoria i metodologia nauki o stosunkach międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe − International Relations” 2015, t. 51, nr 1, s. 22. 2 J. Kukułka, Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 1978, s. 106–113.

Recenzje334

traktat z Maastricht, na podstawie którego nowo utworzona Unia Europejska podjęła dużą aktywność międzynarodową. Koniec 2010 r. zaowocował zaś rozwojem wy-darzeń w Tunezji, a następnie w innych państwach arabskich, które później zostały określone w publicznym dyskursie jako arabska wiosna. Dodatkowo w 2010 r. UE borykała się już z kryzysem ekonomicznym, który pociągnął za sobą problemy społeczne oraz polityczne, i z tego też względu zrodziły się pytania o dalszy rozwój procesu integracji europejskiej i role międzynarodowe UE. Koniec 2010 r. był zatem dobrą cezurą dla dokonania oceny dotychczasowych oddziaływań UE w regionie śródziemnomorskim. W istocie, wydarzenia arabskiej wiosny potwierdzają postawioną i udowodnioną przez mnie jeszcze przed tymi wydarzeniami tezę o niskiej efektywności ról odgrywanych przez UE w regionie śródziemnomorskim. Opinia Recenzenta, choć wyartykułowana mocnymi słowami, nie może tego zanegować.

Pojawia się tu też kwestia terminologiczna, mianowicie „region śródziemno-morski”, do której Recenzent odnosi się na wstępie. Pragnę zauważyć, że w książce wykorzystałam ustalenia wybitnych znawców problematyki polityki zagranicznej UE, również w regionie śródziemnomorskim, których wymieniłam w pierwszym akapicie Wstępu, a także przywoływanego dalej Stephena C. Calleyi. Definiowanie pojęcia „region” po raz kolejny byłoby zatem swoistym „wyważeniem otwartych drzwi”. Prof. Edward Haliżak stwierdza w recenzji, iż określenie „państwa południowej i wschodniej części Morza Śródziemnego” zapowiada, że przedmiotem analizy będą tak ważne kwestie jak problem cypryjski, członkostwo Turcji w UE, stosunki Grecja–Turcja. Ocena Recenzenta, iż zawężenie analizy do państw południowej i wschodniej części Morza Śródziemnego jest „dziwne i obarczone błędem merytorycznym”, może świadczyć jedynie o Jego niepełnej znajomości problematyki, o której mowa. Każdy, kto specjalizuje się w badaniach nad polityką zewnętrzną Unii Europejskiej, wie, że w tym kontekście pojęcie „region śródziemnomorski” odnosi się do oddziaływań tej organizacji wobec arabskich państw wschodniego i południowego wybrzeża Morza Śródziemnego, a także Jordanii oraz Izraela. Owszem, Turcja została włączona w 1995 r. do Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego, ale ze względu na jej znacznie głębszą współpracę z Unią Europejską relacje unijno-tureckie są ujmowane odrębnie. Osobno jest traktowany przez Unię Europejską również problem cypryjski3.

Nie mogę także uznać słuszności krytycznej oceny prof. Edwarda Haliżaka zawartej w recenzji, iż powinnam określić, czy odwołuję się „do metodologii pozytywistycznej, antypozytywistycznej, interpretacjonizmu czy jakiejś innej”. Dla przeprowadzenia właściwej analizy z zastosowaniem teorii ról międzynarodowych jako instrumentu badawczego nie było to ani potrzebne, ani konieczne. Trudno także uznać za słuszny sformułowany w recenzji zarzut braku analizy prawnomiędzynarodowej podmiotowo-ści UE. Owszem, zagadnienie to warte jest naukowych rozważań, ale do zrozumienia

3 Państwami partnerskimi UE w ramach Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego były również Malta i Cypr, jednak w 2004 r. obydwa kraje uzyskały członkostwo w UE.

Recenzje 335

efektywności UE przez pryzmat rozbieżności ról deklarowanych, odgrywanych i ocze-kiwanych nie jest konieczne. Nie mogę również zgodzić się z zarzutem Recenzenta co do nieuwzględnienia polityki handlowej UE. Tę politykę, podobnie jak i inne rodzaje aktywności zewnętrznej UE, szeroko zanalizowałam w całej swojej książce, a zastosowanie teorii ról międzynarodowych pozwoliło mi na kompleksowe ujęcie ról UE. Znalazło to odzwierciedlenie w poszczególnych rozdziałach książki dotyczących unijnych ról: aktywnego aktora w rozwiązywaniu konfliktu arabsko-izraelskiego (rozdz. IV); promotora środków budowy zaufania, partnerstwa i bezpieczeństwa oraz rozbrojenia (rozdz. V); promotora reform ekonomicznych i zrównoważonego rozwoju regionu (rozdz. VI); propagatora demokracji, praw człowieka i dialogu międzykultu-rowego (rozdz. VII).

Prof. Edward Haliżak formułuje także zarzut niewykorzystania przeze mnie tekstu Lisbeth Aggestam pt.: A Common foreign and security policy? Role conceptions and the politics of identity in the EU (w: L. Aggestam, A. Hyde-Price (red.), Security and Identity in Europe. Exploring the New Agenda, Palgrave Macmillan, London 2000, s. 86–115). Gdyby jednak prof. Edward Haliżak pisał recenzję z zachowaniem zasad rzetelności, zauważyłby, iż odniosłam się do wcześniejszego artykułu tej autorki: Role conceptions and the politics of identity in foreign policy („ARENA Working Papers”, WP 99/8), który wśród jej publikacji odnoszących się do teorii ról międzynarodo-wych, w moim przekonaniu, wnosi najwięcej. Z kolei znakomita książka tej autorki pt. European Foreign Policy and the Quest for a Global Role: Britain, France and Germany (Routledge, London 2010) koncentruje się na działaniach Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec, a nie UE jako całości. Ocena Recenzenta, iż na podstawie braku tych dwóch pozycji w bibliografii moja praca nie przynosi nowej wiedzy na temat teorii roli międzynarodowej i jej zastosowań, jest dość osobliwa.

W kontekście nieuzasadnionego zarzutu o nieuwzględnienie przeze mnie w książce dwóch wymienionych pozycji pojawia się pytanie, dlaczego we wspomnianym już wcześniej artykule, traktującym o przedmiocie, teorii i metodologii nauki o stosunkach międzynarodowych, prof. Edward Haliżak nie odwołał się do dorobku dwóch wybitnych badaczy, nieżyjących już profesorów Józefa Kukułki oraz Ziemowita Jacka Pietrasia?4 Jak określić postępowanie prof. Edwarda Haliżaka, dyrektora ISM UW, przewodni-czącego Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Stosunków Międzynarodowych, który w sposób świadomy ignoruje dorobek tych dwóch niezwykle ważnych w nauce o stosunkach międzynarodowych postaci? Najłagodniej, używając języka Recenzenta, postępowanie to można określić jako: „niekompetencję metodologiczną”, „fundamen-talny mankament”, „dziwne”, „zdumiewające lekceważenie faktów”.

Prof. Edward Haliżak formułuje w recenzji także zarzuty, które wykraczają poza treść książki. Jeden z nich dotyczy osoby recenzenta wydawniczego książki: prof. dr. hab. Ryszarda Zięby, pod którego kierunkiem przygotowałam i obroniłam w 2004 r.

4 E. Haliżak, Przedmiot…, op. cit.

Recenzje336

rozprawę doktorską. Jest to zarzut zupełnie niezrozumiały, ponieważ jest oczywiste, iż doboru recenzentów wydawniczych dokonuje się na podstawie kryterium do-robku naukowego w zakresie problematyki wydawanej pracy. Prof. Ryszard Zięba, o czym Recenzent wie, jest powszechnie uznanym autorytetem w zakresie badań nad polityką zagraniczną i bezpieczeństwa UE. Jest nie tylko autorem kilkudziesięciu prac z tego zakresu, ale również w 2008 r. otrzymał prestiżowy grant Jean Monnet Chair, przyznawany przez Komisję Europejską na badania w tym zakresie. Oznacza to, że wybór recenzenta wydawniczego został dokonany prawidłowo. Stwierdzenia prof. Edwarda Haliżaka dotyczące recenzji prof. Ryszarda Zięby nie są zatem po -parte merytorycznymi argumentami, a w mojej opinii stanowią atak ad personam. Ponadto prof. Edward Haliżak niejednokrotnie był recenzentem wydawniczym ksią-żek publikowanych przez wypromowanych przez siebie doktorów, będących obecnie pracownikami Zakładu Ekonomii Politycznej Stosunków Międzynarodowych w ISM WDiNP, którego jest kierownikiem, a nigdy swojego recenzowania nie uznawał za coś niestosownego. Trudno w tym kontekście oprzeć się wrażeniu, że prof. Edward Haliżak stosuje „podwójne standardy”. Warto zauważyć także, iż polskojęzyczna wersja mojej książki: Role Unii Europejskiej w regionie Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu (2010), na podstawie której zostało dokonane tłumaczenie pod tytułem EU in the Mediterranean. An International Roles Theory Approach (2014), została oce-niona przez pięciu innych recenzentów: czterech w przewodzie habilitacyjnym (jako że książka w j. polskim stanowiła podstawę do ubiegania się przeze mnie o stopień doktora habilitowanego) oraz recenzenta wydawniczego. Wszystkie te opinie były jednoznacznie pozytywne. W 2011 r. książka Role Unii Europejskiej w regionie Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu (Wydawnictwa UW, Warszawa 2010) otrzymała nagrodę Rektora Uniwersytetu Warszawskiego. Z tego też powodu tłumaczenie jej fragmen-tów na język angielski zostało sfinansowane ze środków Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Owszem, tytuł pracy w języku angielskim został zmodyfikowany w stosunku do wersji polskojęzycznej, ale jedynie ze względów lingwistycznych.

Na koniec kilka refleksji o zasadach etycznych, których obrońcą mieni się prof. dr hab. Edward Haliżak, dyrektor Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego od 1990 r. W recenzji sformułowany jest wobec mnie zarzut multi-plikowania publikacji dla osiągnięcia akademickich awansów. Pragnę poinformować czytelników, gdyż ten kontekst wydaje mi się niezmiernie ważny, że na początku 2015 r., gdy ubiegałam się o awans na stanowisko profesora nadzwyczajnego UW, prof. Edward Haliżak rozpowszechnił to nieuzasadnione oskarżenie poza procedurami uniwersyteckimi oraz w kontraście z obyczajami akademickimi. W kwietniu 2015 r. Senat UW, znając sformułowane przez prof. Edwarda Haliżaka wobec mnie zarzuty, nie podzielił żadnego z nich i na podstawie pozytywnej oceny mojego dorobku na-ukowego, dydaktycznego i organizacyjnego poparł wniosek o awansowanie mnie na stanowisko profesora nadzwyczajnego UW.

Recenzje 337

Polska nauka o stosunkach międzynarodowych, podobnie jak cała nauka, stoi przed wieloma poważnymi wyzwaniami. Warto byłoby zatem w środowisku polskich badaczy wspólnie zastanowić się nad właściwą strategią jej rozwoju, tak aby mogła ona prężnie i efektywnie się rozwijać i włączyć w nurt badań międzynarodowych. Nie służy temu dokonywanie personalnych ataków pod przykrywką krytyki naukowej.

Justyna Zając

Justyna Zając − profesor UW, doktor habilitowany, pracownik Instytutu Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.