POST ĘP W ROZWOJU NOWYCH TECHNOLOGII W … · ZESZYTY PROBLEMOWE POST ĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008...

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 15-27 POSTĘP W ROZWOJU NOWYCH TECHNOLOGII W PRZECHOWALNICTWIE WARZYW Franciszek Adamicki Pracowania Przechowalnictwa i Fizjologii Pozbiorczej, Instytut Warzywnictwa im. E. Chroboczka w Skierniewicach Wstęp

Pomimo duŜego postępu technologicznego i technicznego oraz rozwoju i wdroŜenia do praktyki ogrodniczej nowych technologii pozbiorczego traktowania, oraz przygotowania warzyw do sprzedaŜy, straty w przechowalnictwie są nadal bardzo wysokie i wahają się od 10% do 23%, w krajach rozwiniętych i od 20% do 40% w krajach rozwijających się [WASKAR 2000; KADER 2005]. Wysokość strat zaleŜna jest od gatunku warzyw, rejonów produkcji, sezonu wegetacyjnego i zastosowanego sposobu przechowywania. Oprócz strat powstających u producenta od zbioru do momentu przygotowania warzyw na rynek, notuje się równieŜ duŜe straty warzyw na etapie obrotu i podczas sprzedaŜy detalicznej. Według szacunków niektórych autorów straty w transporcie, obrocie i sprzedaŜy detalicznej są równieŜ wysokie i sięgają nawet 20%. Bez większego ryzyka moŜna stwierdzić, Ŝe łączne straty warzyw sięgają nawet 30% w stosunku do masy warzyw wyprodukowanych. Po zbiorze występują nie tylko straty ilościowe ale głównie jakościowe, przyczyniające się do obniŜenia wartości odŜywczej warzyw. Zadaniem nauki jest lepsze poznanie czynników środowiskowych i biologicznych wpływających na zachowanie jakości i opóźnienie pozbiorczego starzenia się przechowywanych warzyw, jak równieŜ opracowanie i zastosowanie nowych technologii, pozwalających na przedłuŜenie okresu składowania, obniŜenie strat i zachowanie wysokiej jakości warzyw dostarczanych do konsumenta. Straty warzyw w czasie przechowywania są powodowane przez czynniki wewnętrzne (biologiczne) oraz zewnętrzne (środowiskowe). Do czynników biologicznych zalicza się procesy Ŝyciowe zachodzące w przechowywanych warzywach, takie jak: oddychanie, produkcja i działanie etylenu, zmiany składu chemicznego oraz zmiany w wyglądzie zewnętrznym warzyw (zabarwienie, twardość, zapach, smak). Tempo zachodzących zmian jest ściśle uzaleŜnione od wielu czynników zewnętrznych oddziaływujących na przechowywane warzywa, takich jak: temperatura, wilgotność względna powietrza, skład gazowy otaczającej atmosfery (koncentracja dwutlenku węgla, tlenu, etylenu), intensywność wentylacji i warunków higienicznych. Wpływ wszystkich powyŜszych czynników został dokładnie omówiony w pracach wielu autorów [ADAMICKI i in. 1994; ADAMICKI , KOSSON 1998; ADAMICKI 2005; WATKINS, EKMAN 2005]. Kontrolowana atmosfera (KA)

F. Adamicki

16

Praktyczne wykorzystanie kontrolowanej atmosfery (KA) w praktyce rozpoczęło się ponad 70 lat temu, w Anglii i Stanach Zjednoczonych, głównie do przechowywania jabłek i gruszek [DILLEY 2006]. W latach 30. ubiegłego wieku rozpoczęto pierwsze badania nad wykorzystaniem tej metody równieŜ w przechowalnictwie warzyw, m.in. w Polsce. Prof. E. Chroboczek prowadził pierwsze prace nad przechowywaniem cebuli w zmodyfikowanej atmosferze. W pierwszym okresie wdraŜania tej metody do praktyki skład gazowy atmosfery uzyskiwano wykorzystując naturalny proces oddychania składowanych owoców lub czysty azot, a w latach 60. ubiegłego wieku zastosowano róŜnego rodzaju absorbery tlenu (Tectrol System) pochłaniające szybko nadmiar tlenu znajdujący się w komorze gazoszczelnej po jej zamknięciu. Nowy etap w rozwoju KA rozpoczął się po wdroŜeniu generatorów kontrolowanej atmosfery [DILLEY 2006]. Do szybkiego obniŜenia stęŜenia tlenu w komorze gazoszczelnej zaczęto stosować separatory membranowe (Hollow-fibre Membrane Air Separator) oraz separatory działające na zasadzie separacji gazów na sitach molekularnych typu PSA (Pressure Swing Absorption) lub typu VSA (Vacuum Swing Absorption).

Prace badawcze nad zastosowaniem kontrolowanej atmosfery w przecho-walnictwie warzyw rozpoczęto w Instytucie Warzywnictwa w latach 80. ubiegłego wieku: cebula [ADAMICKI 1980], pomidory [ADAMICKI 1991], papryka [ADAMICKI i in. 1994], kapusta pekińska [ADAMICKI , GAJEWSKI 1999] szparagi i brokuły [ADAMICKI , KOSSON 1998]. W latach późniejszych prowadzono intensywne badania nad wykorzystaniem ultraniskiej koncentracji tlenu (ULO) w przechowalnictwie róŜnych gatunków warzyw [ADAMICKI 2003, 2005; WRZODAK, ADAMICKI 2007]. Zastosowanie kontrolowanej atmosfery o niskiej koncentracji tlenu poniŜej 2% i podobnej koncentracji dwutlenku węgla pozwoliło na uzyskanie lepszych wyników przechowywania, w porównaniu do standardowego składu gazowej atmosfery zawierającego 5% CO2 i 3% O2 [ADAMICKI

1997; SALTVEIT 2003] W ostatnich latach coraz większego znaczenia nabiera tzw. dynamiczny system przechowywania w kontrolowanej atmosferze (Dynamic Control System) umoŜliwiający przechowywanie warzyw przy bardzo niskim stęŜeniu tlenu, na granicy oddychania beztlenowego [VELTMAN i in. 2003]. Wykorzystuje się w tym celu pomiary stęŜenia etanolu, aldehydu octowego lub tzw. anaerobowego punktu kompensacyjnego (ACP - Anaerobic Compensation Point), gdy wskutek obniŜenia stęŜenia O2 poniŜej określonego poziomu w komorze gazoszczelnej następuje wzrost produkcji CO2. Znacznie lepszym rozwiązaniem opracowanym w Kanadzie jest zasto-sowanie miernika HarvestWatchTM do pomiaru fluorescencji chlorofilowej [PRANGE i in. 2005]. Fluorescencja chlorofilowa przechowywanych warzyw jest zaleŜna od stęŜenia O2 w atmosferze komory. Urządzenie monitoruje przez cały okres przechowania wska-źnik fluorescencji początkowej „F∝” co pozwala na uniknięcie spadku stęŜenia tlenu poniŜej dopuszczalnego poziomu powodującego oddychanie beztlenowe. Obecnie poleca się podczas przechowywania w warunkach ULO koncentrację tlenu na poziomie 1 kPa. Jak wykazały badania, niektóre gatunki owoców wytrzymują poziom tlenu w atmosferze w granicach 0,4-0,8 kPa, bez objawów oddychania beztlenowego. Przechowywanie w kontrolowanej atmosferze pozwala na zmniejszenie niekorzystnego efektu działania etylenu, chociaŜ po wyjęciu z KA wraŜliwość owoców i warzyw na działanie etylenu wzrasta.

Stosowanie ozonu

POSTĘP W ROZWOJU NOWYCH TECHNOLOGII ...

17

Od niemal 50 lat są prowadzone okresowo badania nad zastosowaniem ozonu (O3) jako środka dezynfekującego w przechowalnictwie, zarówno komór jak i przechowywanych warzyw [SKOG, CHU 2001]. Stwierdzono dobre efekty dezynfekcyjne ozonu w stosunku do grzybów i bakterii, aczkolwiek silne działanie korodujące w stosunku do urządzeń montowanych w komorach chłodniczych uniemoŜliwia jego szersze zastosowanie w praktyce [SMILANCIK 2003]. Ze względu na silne działanie utleniające moŜe być równieŜ niebezpiecznym gazem dla obsługi chłodni. Ozon moŜe stymulować produkcje naturalnych „ochronnych” składników takich jak rezveratrol w winogronach czy izokumaryna w marchwi, co uodparnia je na poraŜenie przez choroby [SONG i in. 2003]. W niektórych przypadkach wysoka koncentracja ozonu niezbędna do zapobiegania poraŜeniu przez choroby moŜe spowodować uszkodzenie przechowywanych owoców i warzyw [SUSLOW 2004]. Zastosowanie ozonu o wysokim stęŜeniu przez krótki okres czasu skutecznie dezynfekuje powierzchnie składowanych produktów lecz jest niebezpieczne ze względu na silne właściwości korozyjne. NaleŜy podkreślić, Ŝe ozon bardzo słabo przenika przez opakowania (polietylen, karton, płyta pilśniowa), dlatego teŜ naleŜy zapewnić właściwą perforację opakowań i cyrkulację powietrza aby uzyskać dobre efekty z jego zastosowania. Brak zdecydowanie pozytywnych wyników prowadzonych badań naukowych jak równieŜ duŜe ryzyko związane z zastosowaniem ozonu (działanie korodujące, niebezpieczeństwo dla ludzi) nie pozwala na jego szersze wykorzystanie w praktyce przechowalniczej [SUSLOW 2004].

Stosowanie etylenu

Etylen jest najczęściej niepoŜądanym gazem w przechowalnictwie powodującym przyspieszenie procesów Ŝyciowych, prowadzących do skrócenia okresu składowania, pogorszenie jakości i wartości odŜywczej warzyw i owoców. W niektórych jednak przypadkach zastosowanie etylenu w niskich stęŜeniach moŜe być wykorzystane do zahamowania wyrastania szczypioru i korzeni u cebuli, jak równieŜ kiełków u ziemniaków. Ciągłe dostarczanie etylenu, w niewielkich stęŜeniach, w czasie przechowywania ziemniaków opóźniało rozpoczęcie ich wyrastania i chociaŜ pojawiało się wiele kiełków to ich długość nie przekraczała 5 mm [PRANGE i in. 1998]. W Kanadzie w roku 2002 etylen został zarejestrowany jako środek ograniczający wyrastanie ziemniaków w czasie przechowywania pod nazwą „Eco Sprout GuardTM”. W Wielkiej Brytanii został opracowany specjalny system zwany „Restrain System” do wytwarzania, kontroli i dostarczania do komór przechowalniczych gazowego etylenu, co pozwala na zahamowanie wyrastania przechowywanej cebuli [ANONYMOUS 2004]. Oprócz wytwornicy etylenu „Restrain System” zawiera sensory etylenu, które umieszcza się w komorach, pozwalające na ciągłą kontrolę i utrzymanie na stałym poziomie określonego stęŜenie etylenu. Etylen moŜe być stosowany w zwykłych przechowalniach, jak równieŜ w komorach chłodniczych i komorach gazoszczelnych. System ten jest obecnie stosowany w praktyce w przechowalniach ziemniaków i cebuli. W ostatnich 3 latach w Wielkiej Brytanii wyposaŜono w ten system ponad 40 przechowalni o pojemności ponad 40 tys. ton, w których przechowuje się ziemniaki i cebulę. Wykorzystanie etylenu - naturalnego hormonu produkowanego przez rośliny i przyjaznego dla środowiska - pozwala na całkowite wyeliminowanie pozostałości środków stosowanych dotychczas do zahamowania wyrastania i jest realną alternatywą dla dotychczas stosowanego hydrazydu kwasu maleinowego i innych środków chemicznych uŜywanych w tym celu. NaleŜy podkreślić, Ŝe w niektórych krajach hydrazyd kwasu

F. Adamicki

18

maleinowego został juŜ wycofany, a w wielu krajach poszukuje się innych środków przyjaznych dla środowiska naturalnego lub sposobów hamujących wyrastanie przechowywanych warzyw. Stosowanie 1-metylocyklopropenu (1-MCP) w przechowalnictwie

Odkrycie 1-metylocyklopropenu (1-MCP) jako inhibitora etylenu w latach 80. dwudziestego wieku rozpoczęło nowy etap w przechowalnictwie produktów ogrodniczych [SISLER, BLANKENSHIP 1996; BLANKENSHIP, DOLE 2003; PRANGE, DELONG 2003]. 1-MCP jest związkiem stabilnym, nietoksycznym i bardzo skutecznym w działaniu przy zastosowaniu nawet w bardzo niskich dawkach. Ze względu na to, Ŝe 1-MCP jest gazem, warzywa i inne produkty ogrodnicze traktuje się tym gazem w szczelnych komorach w ciągu 1 doby przed wstawieniem ich do komór przechowalniczych lub chłodniczych. Firma AgroFresh Inc. produkuje preparat handlowy SmartFreshTM, który stosuje się do zachowania wysokiej jakości przechowywanych warzyw i owoców. Produkowany jest równieŜ przez tę firmę preparat EthylBlocTM przeznaczony dla kwiaciarstwa i stosowany do zachowania świeŜości, wysokiej jakości i trwałości kwiatów ciętych i doniczkowych [KOSTANSEK, PEREIRA 2003; CROUCH i in. 2005; WATKINS, MILLER 2005]. W końcu 2002 roku preparat SmartFreshTM był juŜ zarejestrowany głównie dla owoców, a przede wszystkim jabłek, w USA, Kanadzie, Brazylii, Australii, Izraelu, Nowej Zelandii, Argentynie, Chile, Meksyku, Południowej Afryce. W ostatnich latach zakończono procedury rejestracyjne równieŜ w krajach takich jak Wielka Brytania, Francja, Szwajcaria, Austria, Turcja. Proces rejestracji jest daleko zaawansowany w Japonii, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii i Polsce. SmartFreshTM na skalę handlową jest stosowany obecnie w USA, Kanadzie, Chinach, Chile, Argentynie, Brazylii, Nowej Zelandii, Australii, Południowej Afryce, Austrii, Turcji i Szwajcarii. Preparat ten uzyskał rejestracje takŜe dla innych produktów ogrodniczych takich jak: awokado, daktyle, pomidory, kiwi, melony, papaja, mango, banany i kwiaty oraz cebule tulipanów.

W Rosji firma Fitomag wyprodukowała preparat o tej samej nazwie, tj. Fitomag, który charakteryzuje się podobnymi właściwościami jak preparaty produkowane przez firmę AgroFresh Inc. Środek ten uzyskał rejestrację w Federacji Rosyjskiej do zastosowania w przechowalnictwie wielu gatunków owoców i warzyw. Jest zatem produktem konkurencyjnym dla preparatów produkowanych przez firmę AgroFresh Inc.

Zastosowanie 1-MCP, blokującego działanie etylenu, daje bardzo korzystne efekty w przechowalnictwie wielu produktów ogrodniczych. Zwolennicy wprowadzenia tej metody do praktyki spodziewali się, Ŝe pozbiorcze traktowanie warzyw i owoców tym środkiem całkowicie zastąpi przechowywanie w kontrolowanej atmosferze. Dla krótkotrwałego składowania metoda ta moŜe być z powodzeniem polecana, natomiast do dłuŜszego przechowywania połączenie obu metod daje jednak znacznie lepsze efekty [AMODIO i in. 2005].

Jak wykazały liczne badania przeprowadzone w wielu krajach 1-MCP wywiera pozytywny efekt na większość produktów ogrodniczych (warzywa, owoce i kwiaty), szczególnie gatunków wraŜliwych na działanie etylenu [ADAMICKI , BADEŁEK 2003; GUILLEN i in. 2006]. Pozytywne działanie 1-MCP uwidacznia się głównie w ograniczeniu produkcji etylenu, zmniejszeniu intensywności oddychania, zahamowaniu utraty jędrności, soczystości i smaku, ograniczeniu zmian w zabarwieniu skórki dzięki zahamowaniu degradacji chlorofilu, wydłuŜeniu okresu dojrzewania oraz zmniejszeniu


19

strat w wyniku działania niskiej temperatury [WATKINS, MILLER 2005]. Z naukowego punktu widzenia nie do końca został wyjaśniony proces działania 1-MCP szczególnie u gatunków warzyw i owoców produkujących niewielkie ilości etylenu [BINDER, BLEECKER 2003]. Dla praktyki ogrodniczej jest to nowy element w technologii długotrwałego przechowywania pozwalający na zmniejszenie strat, zachowanie wysokiej jakości oraz uzyskanie lepszych efektów, co pozwoli na szybszy zwrot poniesionych kosztów inwestycyjnych na budowę nowoczesnych przechowalni i chłodni. Prace badawcze w zakresie zastosowania 1-MCP powinny koncentrować się na następujących zagadnieniach - określenie sposobów optymalnego wykorzystania 1-MCP dla uzyskania wysokiej jakości przechowywanych produktów ogrodniczych, jak równieŜ uzyskania wymiernych efektów finansowych z praktycznego wykorzystania tej metody oraz pełniejszego wyjaśnienia roli etylenu w pozbiorczej fizjologii warzyw. Stosowanie opakowań

Od wielu lat prowadzone są prace badawcze nad wykorzystaniem róŜnego rodzaju opakowań modyfikujących skład gazowy atmosfery i pozwalających na znaczne przedłuŜenie okresu przechowywania warzyw z zachowaniem ich wysokiej jakości [ADAMICKI 2001; ADAMICKI , BADEŁEK 2006]. Modyfikacja składu gazowego atmosfery jest uzaleŜniona od przepuszczalności folii uŜywanej do wykonania opakowań, jej perforacji lub mikroperforacji jak równieŜ masy warzyw składowanych w jednym opakowaniu oraz temperatury przechowania [GEESON 1999]. Stosowane są w praktyce róŜnego rodzaju opakowania, poczynając od opakowań z atmosferą zrównowaŜoną (EMA - Equilibrium Modified Atmosphere) w których utrzymuje się zmieniony skład gazowy atmosfery dzięki równowadze między dyfuzją gazów przez folię a intensywnością oddychania produktu; opakowania interaktywne (MIP - Modified Interactive Packaging) wykonane ze specjalnej folii impregnowanej związkami mineralnymi o selektywnej przepuszczalności dla gazów i pary wodnej, opakowań z mikroperforacją (P-Plus) ściśle dostosowanych do składowania określonych gatunków warzyw lub mieszanek warzyw juŜ wstępnie pokrojonych i przygotowanych do bezpośredniego spoŜycia; aktywnych opakowań (APS - Active Packaging System) pozwalających nie tylko na uzyskanie zmodyfikowanego składu atmosfery, ale dzięki zastosowaniu róŜnego typu absorberów wkomponowanych w folię lub dodatkowych saszetek umieszczonych wewnątrz - zapewniających emisję CO2, etanolu, SO2 lub pochłanianie O2, CO2, i zapachów [DAY 1998, 1999; ROONEY 1999; ANONYMOUS 2000; DAY

2000; ADAMICKI 2001]. Technologia przechowywania w opakowaniach aktywnych została opracowana przez Food Research Laboratory w Australii i jest stosowana juŜ od 20 lat w praktyce. Coraz częściej uŜywa się opakowań tzw. inteligentnych (IPA - Intelligent Packaging Application) stwarzających odpowiednie warunki dla składowania warzyw oraz informujących konsumenta o właściwościach produktu za pomocą specjalnych wskaźników: temperatury, składu gazowego atmosfery, bezpieczeństwa i jakości produktu. Umieszczone w opakowaniach z warzywami tzw. „wskaźniki świeŜości” zmieniają zabarwienie wraz z wydłuŜaniem się okresu składowania. Z zamieszczonych danych moŜna równieŜ odczytać numer producenta oraz firmy pakującej towar, co pozwala na uniknięcie anonimowości i utrzymanie wysokiego standardu jakościowego oferowanych do sprzedaŜy warzyw. W grupie tych opakowań znajdują się równieŜ opakowania interaktywne (Interactive Packaging) zapewniające wyŜszą przepuszczalność dla gazów, co umoŜliwia większy dopływ tlenu i usunięcie nadmiaru dwutlenku węgla z opakowań pozwalając tym samym na lepszą modyfikację składu gazowego atmosfery i obniŜenie aktywności metabolicznej składowanych warzyw. Nie następuje zatem całkowite zuŜycie tlenu jak to się zdarza nieraz w innych

F. Adamicki

20

opakowaniach (PE, PP) prowadzące do oddychania beztlenowego i szybkiego zepsucia się przechowywanego produktu. Jest to tak zwana technologia LLS (Long Life Solution) nie wymagająca dostosowania opakowania (worka) do składowania określonego gatunku warzyw lub innych produktów ogrodniczych. Z tego teŜ względu jest szeroko stosowana w praktyce ogrodniczej. Podobnym rozwiązaniem są inteligentne opakowania opatentowane w 1995 roku w Izraelu „Xtend® MA/MH Packaging Solution” zapewniające kontrolę składu gazowego atmosfery i poziomu wilgotności względnej powietrza. Worki Xtend® zapewniają zaleŜnie od przechowywanego produktu specyficzny skład gazowy atmosfery (odpowiedni poziom tlenu i dwutlenku węgla) ale równieŜ utrzymanie właściwej wilgotności względnej powietrza wewnątrz opakowania, zapewniając usunięcie nadmiaru pary wodnej i tym samym zahamowanie rozwoju mikroorganizmów chorobotwórczych. Przechowywane warzywa zachowują przez dłuŜszy czas wysoką jakość i wartość odŜywczą. Worki Xtend® nie są uniwersalne jak Interactive Packaging ale dostosowane są do określonego gatunku i masy przechowywanych warzyw w jednym opakowaniu.

Niemal powszechnie stosuje się opakowania ze zmodyfikowaną atmosferą (MAP - Modified Atmosphere Packaging) w których skład gazowy atmosfery jest zmieniony i dostosowany do składowania określonego gatunku warzyw w momencie ich pakowania oraz opakowania jadalne (EP - Edible Packaging), czyli zastosowanie specjalnych powłok z białek, polisacharydów, wosków i innych, które zapewniają właściwą przepuszczalność dla gazów oraz przedłuŜają okres składowania warzyw [NUSSINOVITCH, LURIE 1995; TENDAJ, TENDAJ 2000; SOTHORNVIT 2005].

Przechowywanie pod obniŜonym ciśnieniem

Przechowywanie pod obniŜonym ciśnieniem (Hypobaric storage) jest sposobem podobnym do przechowywania w kontrolowanej atmosferze. Warzywa są umieszczane w komorach (kontenerach) pod obniŜonym ciśnieniem do 10 kPa (0,1 atm.) i w sposób ciągły wentyluje się nawilŜonym powietrzem w celu utrzymania niskiego poziomu tlenu ok. 2% i wysokiego poziomu wilgotności względnej powietrza. Konstrukcja komór chłodniczych do przechowywania pod obniŜonym ciśnieniem jest bardzo kosztowna, gdyŜ ściany muszą wytrzymać obniŜone ciśnienie. Badania nad wykorzystaniem przechowywania owoców i warzyw pod obniŜonym ciśnieniem prowadzono ponad 30 lat lecz metoda ta nie została wdroŜona do praktyki. Bardzo szeroki przegląd literatury dotyczący tego zagadnienia został opracowany przez BURG’A [2006]. W warunkach obniŜonego ciśnienia z atmosfery otaczającej, zawierającej najczęściej ok. 2% O2 i 98% N2 usuwane są ciągle wydzielane przez składowane warzywa substancje lotne jak: etylen, CO2 i inne [BANGERTH 1974]. Od czasu do czasu wznawiane są badania nad przechowywaniem produktów ogrodniczych pod obniŜonym ciśnieniem, jednak jak dotychczas metoda ta nie znalazła praktycznego zastosowania ze względu wiele proble-mów technicznych i technologicznych koniecznych do opracowania [ZAPOTOCZNY, MARKOWSKI 1999].

Stosowanie gazów szlachetnych

Prowadzone są prace badawcze nad zastąpieniem azotu w tradycyjnie stosowanej mieszaninie gazów w kontrolowanej atmosferze gazami szlachetnymi, takimi jak argon, hel a ostatnio przez tlenek azotowy (NO) i podtlenek azotu (N2O). Jak wykazały badania tlenek azotowy (NO) przedłuŜa okres przechowywania poprzez zahamowanie


21

produkcji i blokowanie działania etylenu [WILLS, BOWYER 2003]. Zastosowanie NO opóźnia proces dojrzewania u owoców klimakterycznych i nie klimakterycznych, a tym samym hamuje ich starzenie się [LESHAM 1999]. DuŜym problemem stosowania NO w powietrzu jest bardzo szybkie jego utlenianie (połowiczny czas ok. 5-12 sek.) do NO2. MoŜe być zatem stosowany w atmosferze wolnej od O2 lub jak wykazały badania efektywnie działa równieŜ w atmosferze z niską do ok. 2% koncentracją tlenu. Dobre wyniki uzyskuje się przy stosowaniu razem z N2. Nawet krótkotrwałe traktowanie brokułów, ogórków i pieczarek (2-5 godzin) NO powodowało przedłuŜenie ich okresu składowania od 73 do 182% w stosunku do warzyw nietraktowanych [LESHAM 1999]. Działanie podtlenku azotu (N2O) natomiast jest podobne do efektu CO2 i równieŜ blokuje produkcję i ujemny wpływ etylenu na przechowywane warzywa. Ostatnie badania wykazały, Ŝe tlenek azotu wpływa na zmniejszenie ubytków wody z przechowywanych warzyw [KU i in. 2000] oraz przyczynia się do hamowania rozwoju patogenów chorobotwórczych [QADIR, HASHINAGA 2001; BENKEBLIA, VAROQUAUX 2003]. Przeprowadzone badania wykazały równieŜ pozytywny wpływ takich gazów jak: argon, hel, neon i in. stosowanych w opakowaniach ze zmodyfikowaną atmosferą (MAP) na przechowanie niektórych gatunków owoców i warzyw. Zastosowanie argonu w zmodyfikowanej atmosferze powodowało zmniejszenie produkcji etylenu i dwutlenku węgla przez owoce i warzywa i tym samym poprawę ich jakości i trwałości przechowalniczej [ZHANG i in. 2000]. Zastosowanie gazów szlachetnych w mieszaninie z tlenkiem azotu dało pozytywne efekty w czasie przechowywania warzyw w opakowaniach jednostkowych o zmodyfikowanej atmosferze [ROCCULI i in. 2005]. Kontrola poziomu wilgotności względnej powietrza

Innym waŜnym usprawnieniem technologii przechowywania w kontrolowanej atmosferze jest utrzymanie odpowiedniego poziomu wilgotności względnej powietrza. W niskiej temperaturze jest trudno zmierzyć dokładnie, aktualny poziom wilgotności względnej i często jest ona za wysoka, co prowadzi do większych strat spowodowanych gniciem. ObniŜenie wilgotności korzystnie wpływa na zmniejszenie intensywności oddychania oraz poprawę jakości przechowywanych owoców i warzyw [PRANGE i in. 2001]. W przypadku przechowywania papryki obniŜenie wilgotności do 90% (zalecany poziom wilgotności względnej dla papryki wynosi ok. 95%) ograniczało gnicie owoców bez widocznych oznak ich więdnięcia. Zastosowanie separatorów membranowych (HFM - Hollow Fiber Membrane) pozwala na utrzymanie optymalnego poziomu wilgotności w komorach z kontrolowaną atmosferą [DIJKINK i in. 2004].

Pozbiorcze traktowanie gorącą wodą

W ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęca się rozwojowi nowych metod przed- i pozbiorczego traktowania warzyw, pozwalających na zachowanie jakości i przedłuŜenie okresu składowania i transportu. PoraŜenie przez patogeny chorobotwórcze jest głównym czynnikiem limitującym okres przechowywania warzyw świeŜych oraz przyczyniającym się do powstawania wysokich strat. Traktowanie zebranych warzyw ciepłą wodą okazało się jedną z lepszych metod dla ograniczenia poraŜenia przez choroby podczas transportu i przechowywania [LURIE 1998; FERGUSON i

F. Adamicki

22

in. 2000]. Pozbiorcze traktowanie papryki gorącą wodą nie tylko zmniejszało gnicie ale równieŜ poprawiało wygląd zewnętrzny i jędrność owoców. ŚwieŜo zebrane owoce papryki lub inne warzywa poddaje się krótkotrwałemu działaniu gorącej wody (10-30 sekund, o temperaturze 50-70°C) na specjalnym szczotkowym transporterze. Traktowane w ten sposób owoce mają mniejsze ubytki masy podczas transportu i składowania wskutek zamknięcia rozgrzanym woskiem istniejących i spowodowanych mechanicznymi uszkodzeniami otworków na powierzchni skórki oraz wykazują większą odporność na uszkodzenia chłodowe i poraŜenie chorobami. Technologia ta jest obecnie stosowana na skalę przemysłową w Izraelu dla takich produktów ogrodniczych jak papryka, melony, mango, kukurydza cukrowa, pomidory i owoce cytrusowe. Stosowanie preparatów biologicznych

Światowa tendencja w ochronie roślin zmierzająca do ograniczenia zuŜycia pestycydów stosowanych w ogrodnictwie sprzyja rozwojowi alternatywnych metod zwalczania patogenów chorobotwórczych, szczególnie podczas okresu przechowania. W ostatnim okresie nastąpił duŜy postęp w rozwoju biologicznych metod ochrony pozbiorczej warzyw przed chorobami. W niektórych przypadkach pozwala to na niemal całkowite zastąpienie dotychczas stosowanych fungicydów syntetycznych [DROBY 2000; WISNIEWSKI 2000; JANISIEWICZ i in. 2000; ROBAK, ADAMICKI 2007]. Dla ochrony przed patogenami chorobotwórczymi przechowywanych warzyw stosuje się równieŜ róŜnego typu ekstrakty roślinne (ekstrakt z grejpfruta, pomarańczy, olej melaleuca), chitosan oraz biologiczne preparaty otrzymywane z droŜdŜy i bakterii „Aspire”, „BioSave”, „Yield Plus” [DROBY 2000, 2006; JANISIEWICZ i in. 2000]. Zastosowanie tych produktów jest nadal niewystarczające w stosunku do potencjalnego zapotrzebowania rynku. Brak większego zainteresowania praktyki preparatami biologicznymi wiąŜe się równieŜ z brakiem stabilności i dobrej skuteczności ich działania zaleŜnie od sezonu, gatunku warzyw i innych czynników.

Literatura ADAMICKI F. 1997. Effect of ultra low oxygen on the storage of some vegetables. Proc.7th Int’l CA Conf. University of California, Davis: 26-33.

ADAMICKI F. 2001. The effect of modified interactive packaging (MIP) on post-harvest storage of some vegetables. Vegetable Crops Research Bulletin 54: 213-218.

ADAMICKI F. 2003. Effect of controlled atmosphere and temperature on physiological disorders of stored Chinese cabbage (Brassica rapa L. var. Pekinensis). Acta Hort. 600: 297-301.

ADAMICKI F. 2005. Effects of pre-harvest treatments and storage conditions on quality and shelf-life of onions. Acta Hort. 688: 229-238.

ADAMICKI F., BADEŁEK E. 2003. Wpływ 1-MCP na wybarwianie się, jakość i trwałość przechowalniczą owoców pomidorów. Folia Horticult., Supl. 2003/2: 361-363.

ADAMICKI F., BADEŁEK E. 2006. The studies on new technologies for storage prolongation and maintaining the high quality of vegetables. Vegetable Crops Research Bulletin 65: 63-72.

ADAMICKI F., DOBRZAŃSKA J., HORBOWICZ M. 1994. Wpływ kontrolowanej atmosfery na jakość i przechowywanie papryki. Biuletyn Warzywniczy XLII: 77-85.


23

ADAMICKI F., GAJEWSKI M. 1999. Effect of controlled atmosphere on the storage of Chinese cabbage (Brassica rapa L. var. pekinensis ( Lour.) Olsson). Vegetable Crops Research Bulletin 50: 61-70.

ADAMICKI F., KOSSON R. 1998. The effect of cooling methods and modified atmosphere packaging on storage and quality of asparagus (Asparagus officinalis L.). Proceeding of the Sixth Int. Symp. of the European Concerted Action Program Cost’94 „The postharvest treatment of fruit and vegetables- Current Status and Future Prospects”: 81-84.

AMODIO M.L., RINALDI R., COLELLI G. 2005. Effects of controlled atmosphere and treat-ment with 1-methylcyclopropene (1-MCP) on ripening attributes of tomatoes. Acta Hort. 682: 737-742.

ANONYMOUS 2000. P-Plus® the technology of freshness for fruit and vegetables. www.daniscoflexible.com

ANONYMOUS 2004. Restrain System Wins Prestigious. AWARD. www.restain.eu.com-/press.html

BANGERTH F. 1974. Hypobaric storage of vegetables. Acta Hort. 38: 23-32.

BENKEBLIA N., VAROQUAUX P. 2003. Effect of nitrous oxide (N2O) on respiration rate, soluble sugars and quality attributes of onion bulbs Allium cepa cv. Rouge Amposta during storage. Postharvest Biol. and Technology 30: 161-168.

BINDER B.M., BLEECKER A.B. 2003. A model for ethylene receptor function and 1-met-hylcyclopropene action. Acta Hort. 628: 177-187.

BLANKENSHIP S.M., DOLE J.M. 2003. 1-Methylcyclopropene: a review. Postharvest Biol. & Technology 28: 1-25.

BURG S.P. 2006. Postharvest physiology and Hypobaric storage of fresh produce. Int. J. Postharvest Technology and Innovation 1(1): 133-138.

CROUCH I., SNIJMAN H., TAAIBOSCH A. 2005. Commercialisation of SmartfreshTM (1-me-thylcyclopropene) in the South African apple export market, and its effect on post-harvest handling and quality. Acta Hort. 682: 349-354.

DAY B.P.F. 1998. Novel MAP - a brand new approach. Food Manufacture 73(11): 22-24.

DAY B.P.F. 1999. Recent developments in active packaging. South African Food & Beverage Manuf. Review 26(8): 21-27.

DAY B.P.F. 2000. Novel MAP for freshly prepared fruit and vegetables products. Post-harvest News and Information 11(3): 29-41.

DAY B.P.F. 2000. High oxygen MAP for Fresh prepared produce and combination products. Conf. Proceedings, Campden &Chorleywood FRA: 118-126.

DILLEY D.R. 2006. Development of controlled atmosphere storage technologies. Stewart Postharvest Review (6/5): 1-8.

DROBY S. 2000. Microbial control of postharvest fruits and vegetables - current status and future outlook. 4th International Conference on Postharvest Science, Abstracts: 3.

DROBY S. 2006. Integrated control of postharvest pathogens of fruits and vegetables: an Overview. Abstract of working group meeting on alternative methods for increasing shelf-life and safety. Cost Action 924, Belgium.

DIJKINK B.H., TOMASSEN M.M., WILLEMSEN J.H.A., DOOM W.G. 2004. Humidity control

F. Adamicki

24

during bell pepper storage, using a hollow fiber membrane contactor system. Post-harvest Biol. & Technology 32: 311-321.

FALLIK E., TOVIA -ALAKLAI S., COPEL A., WISEBLUM A., REGEV R. 2000. A short hot water rinse with brushing reduces postharvest losses - 4 years of research on a new tech-nology. 4th International Conference on Postharvest Science, Abstracts: 17.

FERGUSON I.B., BEN-YEHOSHUA S., M ITCHAM E.J., M CDONALD R. E., LURIE S. 2000. Post-harvest heat treatment: introduction and workshop summary. Postharvest Biol. & Technology 21: 1-6.

GEESON J. 1999. The application of microperforated films for MAP of fresh prepared produce. Conf. Proceedings, Campden & Chorleywood FRA: 108-116.

GUILLEN F., CASTILLO S., ZAPATA P.J., M ARTINEZ -ROMERO D., VALERO D., SERRANO M. 2006. Efficacy of 1-MCP treatment in tomato fruit. 2. Effect of cultivar and ripening stage at harvest. Postharvest Biol. & Technology 42: 235-242.

JANISIEWICZ W.J., CONWAY W.S., TWORKOWSKI T.J., LEVERENTZ B., SAMS C.E. 2000. Improving control of postharvest pome fruits by manipulating biocontrol system and combining it with non-fungicidal methods. 4th International Conference on Postharvest Science, Abstracts: 4.

KADER A.A. 2005. Increasing food availability by reducing postharvest losses of fresh produce. Acta Hort. 682: 2169-2175.

KOSTANSEK E., PEREIRA W. 2003. Successful application of 1-MCP in commercial storage facilities. Acta Hort. 628: 213-219.

KU V.V.V., WILLS R.B.H., LESHEM Y.Y. 2000. Use of nitric oxide to reduce postharvest loss from horticultural produce. J. Hort. Sci. and Biotechnology 78: 899-903.

LESHAM Y. 1999. Applications of nitric oxide for postharvest control of fresh horticul-tural produce. Conf. Proceedings, Campden & Chorleywood FRA: 23-32.

LURIE S. 1998. Postharvest heat treatment of horticultural crops. Hort. Rev. 22: 91-121.

NUSSINOVITCH A., LURIE S. 1995. Edible coatings for fruits and vegetables. Postharvest News and Information 6(4): 53-57.

PRANGE R.K., DELONG J.M. 2003. 1-Methylcyclopropene: The „magic bullet” for horti-cultural products? Chronica Hort. 43: 11-14.

PRANGE R.K., DELONG J.M., HARRISON P.A. 2001. Storage humidity and post-storage handling temperature affect bruising and other apple quality characteristics. Acta Hort. 553: 717-720.

PRANGE K.R., DELONG J.M., DANIELS -LAKE B.J., HARRISON P.A. 2005. Innovation in con-trolled atmosphere technology. Stewart Postharvest Review (3/9): 1-11.

PRANGE R., KALT W., DANIELS -LAKE B. J., L IEW CH.L., PAGE R. T., WALSH J., DEAN P., COFFIN R. 1998. Using ethylene as a sprout control agent in stored „Russet Burbank” potatoes. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 123(3): 463-469.

ROBAK J., ADAMICKI F. 2007. The effect of pre-harvest treatment with fungicide on the storage potential of root vegetables. Vegetable Crops Research Bulletin 67: 186-196, DOI: 10.2478/v 10032-007-0042-4.

ROCCULI P., ROMANI S. ROSA M.D. 2005. Effect of MAP with argon and nitrous oxide on quality maintenance of minimally processed kiwifruit. Postharvest Biol. and Technology 35: 319-328.


25

ROONEY M. 1999. Active and intelligent packaging of fruit and vegetables. Conf. Pro-ceedings, Campden & Chorleywood FRA: 127-139.

SALTVEIT M.E. 2003. Is it possible to find an optimal controlled atmosphere? Postharvest Biol. & Technology 27(1): 3-13.

SISLER E.C., BLANKENSHIP S.M. 1996. Method of counteracting an ethylene response in plants. US Patent 5, 518, 988.

SKOG L.J., CHU C.L. 2001. Effect of ozone on qualities of fruits and vegetables in cold storage. Canadian Journal of Plant Science 81: 773-778.

SMILANCIK J.L. 2003. Use of ozone in storage and packaging facilities, in: Washington tree fruit postharvest Conference. December 2-3, Wenatchee.

SONG J., FAN L., FORNEY C.F., HILDEBRAND P.D., JORDAN M.A., RENDERS W., M CRAE K.B. 2003. Ozone and 1-MCP treatments affects the quality and storage life of fresh carrots. Acta Hort. 628: 295-301.

SOTHORNVIT R. 2005. Edible film formation and properties from different protein sources and orange coating application. Acta Hort. 682: 1731-1738.

SUSLOW T.V. 2004. Ozone applications for postharvest disinfection of horticultural crops. University of California, Davis Publication 8133.

TENDAJ M., TENDAJ B. 2000. Właściwości powłok jadalnych stosowanych w pozbiorczym uszlachetnianiu owoców i warzyw. Zesz. Nauk. AR im. H. Kołłątaja w Krakowie 364: 423-427.

QADIR A. HASHINAGA F. 2001. Inhibition of postharvest decay of fruits by nitrous oxide. Postharvest Biol. and Technology 22: 279-283.

VELTMAN R.H., VERSCHOOR J.A., RUIJSCH VAN DUGTEREN J.H. 2003. Dynamic control system (DSC) for apples (Malus domestica Borkh. cv.Elstar): optimal quality through storage based on product response. Postharvest Biol. & Technology Vol. 27(1): 79-86.

WASKAR D.P. 2000. Recent trends in postharvest management of fruits and vegetables in developing countries like India. 4th International Conference on Postharvest Science, Abstracts: 10.

WATKINS C.B., EKMAN J.H. 2005. Storage technologies: temperature interactions and effects on quality of horticultural products. Acta Hort. 682: 1527-1533.

WATKINS C.B., M ILLER W.B. 2005. A summary of physiological processes or disorders in fruits, vegetables and ornamental products that are delayed or decreased, increased or unaffected by application of 1-methylcyclopropene (1-MCP). Publ. of Cornell Univ., Ithaca, New York.

WILLS R.B.H., BOWYER M.C. 2003. Use of nitric oxide to extend the postharvest life of horticultural produce. Acta Hort. 599: 519-521.

WISNIEWSKI M. 2000. Non-chemical approaches to postharvest disease control. 4th International Conference on Postharvest Science, Abstracts: 17.

WRZODAK A., ADAMICKI F. 2007. Effect of temperature and controlled atmosphere on the storage of fruit from long-life cultivar of tomatoes. Vegetable Crops Research Bulletin 67: 177-186, DOI: 10.2478/v 10032-007-0043-3.

ZAPOTOCZNY P. M ARKOWSKI M. 1999. Wpływ podciśnienia na czas przechowywania ogórków. Problemy InŜynierii Rolniczej 2: 55-60.

F. Adamicki

26

ZHANG D., QUANTICK P.C., GRIGOR J.M., WIKTOROWICZ R., IRVEN J. 2000. Effects of argon on CO2, O2 and ethylene levels in modified atmosphere packaging of some fresh fruits and vegetables in comparison with nitrogen. 4th International Conference on Postharvest Science, Abstracts: 27. Słowa kluczowe: przechowywanie warzyw, ULO, kontrolowana atmosfera, 1-

MCP, etylen, ozon, opakowania, traktowanie pozbiorcze Streszczenie

W pracy omówiono najnowsze osiągnięcia z zakresu technologii przechowy-wania warzyw obejmujące róŜne elementy technologii takie jak: kontrolowana atmosfera, zastosowanie róŜnego rodzaju opakowań, wykorzystanie 1-metylocy-klopropenu, ozonu, etylenu, gazów szlachetnych, jak równieŜ róŜnych sposobów pozbiorczego traktowania warzyw i wykorzystanie biologicznych preparatów do zwalczania patogenów chorobotwórczych. W ostatnim okresie duŜy postęp zanotowano w zakresie usprawnienia technologii przechowywania warzyw w kontrolowanej atmosferze poprzez zastosowanie generatorów kontrolowanej atmosfery, absorberów tlenu i dwutlenku węgla, ultraniskich koncentracji O2 i CO2 (ULO), dynamicznego systemu kontroli (DCS) warzyw przechowywanych w KA. Jednym z waŜniejszych i całkowicie nowych elementów w technologii przechowywania było wdroŜenie do praktyki przechowalniczej 1-metylocyklopropenu (preparaty SmartFreshTM i EthylBlocTM). Zastosowanie tych preparatów pozwala na częściowe zastąpienie kontrolowanej atmosfery lub teŜ znaczną poprawę trwałości i jakości przechowywanych produktów ogrodniczych w normalnej i kontrolowanej atmosferze. Na uwagę zasługuje wdroŜenie do praktyki nowoczesnych opakowań umoŜliwiających uzyskanie zmodyfikowanej atmosfery oraz jej utrzymanie na stałym poziomie przez cały okres składowania, co równieŜ przyczyniło się do obniŜenia strat i poprawy jakości przechowywanych warzyw. Ciekawym i całkowicie nowym rozwiązaniem będącym na etapie badań ścisłych i wdroŜeniowych jest wykorzystanie etylenu do zahamowania wyrastania przechowywanych warzyw i ziemniaków. DuŜy postęp w ostatnich latach zanotowano w opracowaniu sposobów pozbiorczego traktowania warzyw jak i wykorzystania nowych biologicznych, bezpiecznych dla środowiska środków przeciwko patogenem chorobotwórczym w przechowalnictwie.

PROGRESS IN DEVELOPMENT OF VEGETABLE STORAGE TECHNOLOGIES Franciszek Adamicki Research Institute of Vegetable Crops, Skierniewice Key words: storage of vegetables, ULO, controlled atmosphere, 1-MCP, ethylene,

ozon, packaging system, postharvest treatment Summary


27

The paper describes the latest achievements in the area of vegetable storage

technology relating to various elements of this technology such as the use of controlled atmosphere, various types of packaging, application of 1-methylcyclopropene (1-MCP), ozone, ethylene, and noble gases, as well as various methods of post-harvest treatment of vegetables and the use of biological products for the control of postharvest diseases. In recent years, great progress has been made in improving the efficiency of the technology of storing vegetables in controlled atmosphere using the controlled atmosphere generators, oxygen and carbon dioxide absorbers, ultra-low concentrations of O2 and CO2 (ULO), and dynamic control systems (DCS) for vegetables stored in CA. One of the more important and entirely new elements in the storage technology was the introduction of 1-methylcyclopropene (products SmartFreshTM and EthylBlocTM) to storage practice. The use of these products makes it possible to partly replace controlled atmosphere or else to considerably improve the storage life and quality of horticultural produce stored in normal and controlled atmosphere. The practical implementation of modern types of packaging that make it possible to obtain a modified atmosphere and maintain it at a constant level over the entire storage period, which also helped to reduce losses and improve the quality of stored vegetables is worth noticing. An interesting and entirely new solution still at the scientific research and implementation stages is the use of ethylene to prevent sprouting in stored vegetables and potatoes. A rapid progress in recent years has also been noted in the development of methods of post-harvest treat-ment of vegetables, as well as in the use of new biological, environmentally-safe products against disease pathogens in storage.

Prof. dr hab. Franciszek Adamicki Pracowania Przechowalnictwa i Fizjologii Pozbiorczej Instytut Warzywnictwa im. E. Chroboczka ul. Konstytucji 3 Maja 1/3 96-100 SKIERNIEWICE

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 29-37 TEMATYKA WARZYWNICZA NA XXVII MI ĘDZYNARODOWYM KONGRESIE OGRODNICZYM Andrzej Borowy Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wstęp

Podczas minionego ćwierćwiecza Azja stała się światowym centrum ogrod-nictwa. W roku 1983 z kontynentu tego pochodziło 23% światowej produkcji owoców, zaś w roku 2005 - 76% produkcji owoców i 82% produkcji warzyw. Chińskie produkty ogrodnicze oraz podręczniki pisane przez pochodzących z Indii naukowców są dziś dostępne na całym świecie [LEE 2007]. W ciągu ostatnich kilkunastu lat kraje azjatyckie były dwukrotnie gospodarzami Międzynarodowych Kongresów Ogrodniczych: w roku 1994 była nim Japonia, zaś w roku 2006 - Korea Płd.

Ostatni, XXVII Międzynarodowy Kongres Ogrodniczy (MKO) odbył się w centrum kongresowo-wystawienniczym w Seulu w dniach 13-19 sierpnia 2006 r. Był przygotowywany 8 lat przez Komitet Organizacyjny z prof. JUNG-MYUNG LEE jako Przewodniczącym. Fundusz Kongresu wyniósł ponad 1,5 mln USD, w tym prawie połowę stanowiły opłaty wniesione przez uczestników. Wzięło w nim udział 2030 zarejestrowanych osób, spośród których 1328 (66,2%) pochodziło z krajów azjatyckich. Najliczniej reprezentowana była Korea Płd. (560 uczestników), następnie Japonia (345), Chiny (238), USA (131), Tajwan (109), Iran (54), Izrael (37), Afryka Płd. (35), Australia (33), Tajlandia (30), Włochy (30), Rumunia (25) i Holandia (21). Ponadto w Kongresie uczestniczyli przedstawiciele 78 innych krajów [LEE 2006c].

Pierwszego dnia, po uroczystym otwarciu, miała miejsce sesja plenarna, podczas której zostały wygłoszone dwa referaty. Pierwszy z nich zatytułowany „Pobudzanie globalnej nauki ogrodniczej dla rozwijającego się świata” wygłosił dr T. LUMPKIN [2006], dyrektor Światowego Centrum Warzywnictwa w Tajwanie. W referacie tym, jak równieŜ w późniejszych wystąpieniach, dr LUMPKIN propagował ideę zawiązanej przed kilkoma laty Globalnej Inicjatywy Ogrodniczej słuŜącej podnoszeniu dochodów i zdrowotności mieszkańców krajów rozwijających się, zwłaszcza afrykańskich, w której waŜną rolę odgrywa Międzynarodowe Towarzystwo Nauk Ogrodniczych. Drugi referat plenarny pt. „Rola ogrodnictwa przyjaznego środowisku w nadchodzących dekadach” przedstawił prof. H.-S. KIM [2006] rektor Uniwersytetu Sangji i były minister rolnictwa rządu Korei Płd. Powiedział m.in., Ŝe prowadzenie gospodarstwa nie jest wyłącznie działalnością ekonomiczną, lecz jest równieŜ sposobem na Ŝycie łączącym w sobie waŜne aspekty etyczne i ekologiczne. Jest procesem afirmującym Ŝycie, z własnymi wartościami, takŜe kulturowymi, wytworzonymi w ciągu kilku tysięcy lat. W gospodarstwach przestrzegających zasad Ogrodnictwa Przyjaznego Środowisku zuŜycie nawozów mineralnych zmalało o 40%, środków ochrony - o 50% i mimo to zbierane

A. Borowy

30

plony utrzymują się na poziomie 95% średnich plonów krajowych. Ogrodnictwo Przy-jazne Środowisku jest opracowanym w Korei Płd. rodzajem ogrodnictwa zrównowaŜo-nego, które łączy w sobie elementy rolnictwa precyzyjnego i integrowanego.

NajwaŜniejszą częścią Kongresu były posiedzenia naukowe, na które składało się 16 sympozjów, 6 kolokwiów i 19 warsztatów. Specjalnie przygotowane przez FAO oraz Koreańskie Ministerstwo Rolnictwa i Leśnictwa i trwające cały dzień warsztaty były poświecone tematowi „Owoce i warzywa dla zdrowia”. Tematy sympozjów odzwierciedlały aktualne tendencje w nauce ogrodniczej, a liczba prezentowanych doniesień ustnych lub posterowych wskazywała stopień zainteresowania tą tematyką. Największym uznaniem cieszyło się trwające 4 dni sympozjum „Kontrola środowiska, automatyzacja i systemy uprawy w zrównowaŜonej produkcji pod osłonami”, na które zgłoszono 387 doniesień. Następnymi w kolejności były: „Biotechnologia i mikrorozmnaŜanie roślin” (264 doniesienia), „Zasoby genetyczne roślin ogrodniczych” (254), „Rola technologii pozbiorczej w globalizacji ogrodnictwa” (223), „Cytrusy i inne sadownicze uprawy tropikalne i subtropikalne” (214), „Struktura i funkcjonowanie genomów roślin ogrodniczych” (201), „Ogrodnictwo integrowane i ekologiczne w rozwoju zrównowaŜonym” (191), „Rośliny azjatyckie o potencjalnym znaczeniu dla ogrodnictwa” (187), „Rośliny ozdobne” (186), „Endogenne i egzogenne bioregulatory roślin” (141), „Czynniki ekonomiczne i środowiskowe w zrównowaŜonej produkcji owoców” (140), „Rośliny i Ŝywność jako lekarstwo” (131), „Rola ogrodnictwa w terapii człowieka” (108), „Nasiona i technologia produkcji rozsady” (99), „Ogrodnictwo miejskie i podmiejskie” (54), „Trawy trawnikowe: hodowla i uprawa” (44). W sumie zgłoszono 2824 streszczenia prezentowanych podczas Kongresu prac, zaś ich pełne wersje zostaną wkrótce opublikowane w liczących kilkanaście tomów Acta Horti-culturae [LEE 2006c].

śaden temat sympozjum nie nawiązywał bezpośrednio do warzywnictwa, jednakŜe na większości z nich prezentowano wyniki licznych badań dotyczących tej gałęzi ogrodnictwa. Podczas obrad najczęściej przewijającymi się wątkami były: globalizacja, ogrodnictwo w rozwoju zrównowaŜonym oraz znaczenie ogrodnictwa, w tym roślin warzywnych jako nutraceutyków, dla zdrowia człowieka. Przykładem podejścia globalnego w zrównowaŜonej produkcji owoców jest praca BLANKE [2006] pt. „Wielkość cyklu Ŝyciowego i mile Ŝywnościowe - a bilans energetyczny importu owoców w porównaniu z krajową produkcją jabłek”. W referacie tym autor dokonał porównania nakładów energetycznych ponoszonych na produkcję jabłek odmian Braeburn i Golden Delicious, zbieranych niedaleko Bonn w Niemczech w połowie października i przechowywanych w chłodni z kontrolowaną atmosferą do połowy marca, z nakładami ponoszonymi na produkcję jabłek tych samych odmian w Republice Południowej Afryki i Nowej Zelandii i następnie na ich transport drogą morską do Antwerpii, by mogły być sprzedane w Niemczech w kwietniu. Uwzględnione zostały róŜnice w wielkości uzyskiwanych plonów: 90 t⋅ha-1 w Nowej Zelandii oraz 40 t⋅ha-1 w Niemczech i RPA. Najwięcej energii pochłaniał transport i dlatego korzystniejsza była uprawa krajowa, tym bardziej Ŝe dodatkowo wiązała się z takimi aspektami ogrodnictwa zrównowaŜonego jak lokalne zatrudnienie, wspieranie produktów regionalnych, jakość i bezpieczeństwo Ŝywności oraz rola sadów w lokalnym krajobrazie. MoŜna przypuszczać, Ŝe w przyszłości wraz z postępującą globalizacją w podobny sposób będzie analizowana produkcja niektórych gatunków warzyw.

JUROSZEK i in. [2006] przedstawili charakterystykę zrównowaŜonej produkcji warzyw (Sustainable Vegetable Production Systems), której podstawą jest myślenie holistyczne, uwzględniające wszelkie czynniki wiąŜące się z tym rodzajem działalności człowieka. Do najwaŜniejszych naleŜy zdrowie producenta i konsumenta oraz minimalizowanie wpływu rolnictwa na środowisko. Wprawdzie uprawa integrowana i

TEMATYKA WARZYWNICZA NA XXVII MI ĘDZYNARODOWYM KONGRESIE ...

31

ekologiczna opierają się na zasadach produkcji zrównowaŜonej, ale są teŜ między nimi istotne róŜnice, np. brak akceptacji organizmów modyfikowanych genetycznie w rolnictwie ekologicznym. Dotychczas przeprowadzono bardzo niewiele kompleksowych badań nad ekologiczną uprawą warzyw, zwłaszcza w odniesieniu do systemu produkcji zrównowaŜonej. Na pierwszej konferencji naukowej zorganizowanej przez International Society of Organic Agriculture Research tylko 5 spośród licznych prezentacji dotyczyło ekologicznej uprawy warzyw, zaś kilka innych łączyło się z tym tematem pośrednio. Sytuacja ta jest widoczna zwłaszcza w czasopismach o duŜej randze naukowej, gdzie brakuje publikacji o nisko nakładowej metodzie ekologicznej i jej znaczeniu dla zrównowaŜonej produkcji warzyw. Priorytetem badań z tego zakresu winna być rola gleby, wody, rośliny i zdrowia człowieka w zrównowaŜonym rozwoju Ŝycia na naszej, podlegającej procesowi globalizacji, planecie.

Liczba prezentowanych podczas Kongresu doniesień dotyczących ekologicznej uprawy warzyw była równieŜ niewielka. SCHAERER i ARRUFAT [2006] przedstawili wyniki badań świadczące o tym, Ŝe uprawa mieszana kilku odmian sałaty moŜe być wykorzystana jako jeden z elementów ochrony przed mączniakiem rzekomym. ZaleŜnie od presji czynnika chorobowego i czasu pierwszej infekcji, poraŜenie roślin sałaty tą chorobą było mniejsze w uprawie mieszanej od samego jej początku, bądź dopiero w późniejszym okresie wegetacji. Odmiany wraŜliwe były chronione tą metodą lepiej niŜ średnio wraŜliwe. Masa główki handlowej była w uprawie mieszanej nieznacznie większa niŜ w uprawie jednorodnej. Do ekologicznej ochrony roślin nawiązywały takŜe wyniki prac CHA-UM i in. [2006] nad selekcją klonów drzewa Azadirechta siamensis o duŜej zawartości naturalnego insektycydu azadirechtyny A w nasionach. ZHAO i in. [2006] nie stwierdzili wpływu metody uprawy ekologicznej lub konwencjonalnej na większość ocenianych sensorycznie cech cebuli, ogórka, pomidora, sałaty liściowej i szpinaku.

Podczas warsztatów prowadzonych przez dr J. SHAHAK [2006] i zatytułowanych „Fotoselektywne cieniowanie w celu polepszenia wyników uprawy drzew owocowych oraz roślin ozdobnych i warzywnych”, naukowcy z Brazylii, Chile, Izraela, USA i Włoch [BEN-YAKIR i in. 2006; GANELEVIN 2006; LEITE i in. 2006; RETAMALES i in. 2006; STAMPS, CHANDLER 2006] przedstawili wyniki prowadzonych od 10 lat badań dokumentujących istotny wpływ barwy cieniówek produkowanych przez izraelską firmę Polysack Plastic Industries na wzrost, rozwój i plonowanie róŜnych gatunków roślin ogrodniczych. Fotoselektywne cieniówki zmieniają spektrum docierającego do rośliny światła w sposób promujący korzystne reakcje fizjologiczne i morfologiczne, a ponadto chronią ją przed wiatrem, gradem, szkodnikami i innymi niekorzystnymi czynnikami środowiska. Zwiększają takŜe rozproszenie światła, co ułatwia jego wnikanie między liście. Stosowanie cieniówek fotoselektywnych umoŜliwia m.in. przyspieszanie lub opóźnianie dojrzewania oraz zwiększenie wielkości i jakości plonu. Cieniówki o barwie czerwonej i Ŝółtej stymulują wzrost, niebieskie hamują ten proces, lecz wpływają korzystnie na krzewienie się roślin. Cieniówki czerwone i Ŝółte sprzyjają plonowaniu warzyw, których częścią uŜytkową są owoce, np. okrycie taką cieniówką papryki słodkiej moŜe powodować wzrost plonu owoców o 25-40%. Obecnie są prowadzone badania mające na celu wyjaśnienie zmian procesów fizjologicznych, będących skutkiem okrycia cieniówką fotoselektywną. CIOFU i in. [2006] wykazali wpływ pięciu rodzajów produkowanej w Rumunii folii fotoselektywnej na wzrost i plonowanie pomidora i sałaty. Badane folie róŜniły się barwą oraz zawartością związków chemicznych stanowiących barierę dla promieniowania ultrafioletowego, podczerwonego oraz dla kondensacji. Średnica rozety sałaty okrytej folią róŜową lub zieloną była większa o 6-8%. Pomidory uprawiane w tunelu foliowym o barwie róŜowej lub Ŝółtej zawiązywały więcej owoców i wytworzyły plon o 27% większy w porów-

A. Borowy

32

naniu do 7-procentowego wzrostu w uprawie pod zwykłą folią polietylenową. Do problematyki tej nawiązywały takŜe badania SHIOSHITA i in. [2006], w których dokonano porównania tempa wzrostu i intensywności wybarwienia liści 4 odmian sałaty uprawianej na Hawajach metodą hydroponiczną bez osłon lub osłanianej folią o róŜnej przepuszczalności dla promieni ultrafioletowych. Rośliny uprawiane bez osłon miały najmniejszą masę i były najlepiej wybarwione, natomiast osłaniane folią akrylowo-poliwęglanową przepuszczającą tylko niewielką ilość światła ultrafioletowego, miały największą masę oraz najsłabiej wybarwione liście. Sałata uprawiana pod folią wytworzoną z kopolimeru etylenowo-tetrafluoroetylenowego, przepuszczającego ponad 90% światła widzianego i ultrafioletowego, miała pośrednią masę i wybarwienie liści. Na Hawajach odmiany sałaty o liściach czerwonych są cenione jako dodatek do sałatek, zaś osłony chronią przede wszystkim przed intensywnymi opadami.

Oddzielne warsztaty były poświęcone szczepieniu roślin zielnych. W Korei Płd. szczepi się 95% rozsady kawona, ogórka, melona azjatyckiego oraz 20% rozsady pomidora, papryki i oberŜyny. Kraj ten jest liderem w produkcji szczepionych kaktusów, których eksport sięga 10 mln sztuk rocznie [CHO i in. 2006]. Stosowanych jest kilka technik szczepienia, m.in. przy uŜyciu specjalnych spinaczy ściskających zraz z podkładką lub 8-kanciastych, ceramicznych szpilek o długości 16 mm i średnicy 2 mm, słuŜących do łączenia obu komponentów [LEE 2006b]. W ciągu godziny wprawiony pracownik szczepi 100-120 roślin. Dostępne są takŜe maszyny o wydajności 600-900 szczepień na godzinę. Podczas pierwszych dwóch dni po zabiegu rośliny są trzymane w szklarni o temperaturze 25-30°C, wilgotności względnej powietrza 95-100% oraz intensywnie cieniowane. W Japonii szczepi się ok. 60% rozsady warzyw dyniowatych i psiankowatych. Dobremu zrastaniu się komponentów sprzyja intensywne oświetlenie oraz wstrzymanie nawadniania podczas 2-3 dni przed szczepieniem. Podkładki Solanum melongena i S. integrifolia zwiększają odporność pomidora na choroby odglebowe i nicienie, ograniczają zbyt bujny wzrost roślin oraz sprzyjają koncentracji cukrów w owocach. Nieumiejętny dobór podkładki do odmiany moŜe skutkować zmniejszeniem plonu, suchą zgnilizną wierzchołkową owoców oraz objawami niedoboru magnezu. Utrzymywanie wysokiej temperatury powietrza po szczepieniu moŜe powodować zanik pierwszego grona i dlatego korzystne jest obniŜenie temperatury nocą do około 15°C [ODA 2006a, 2006b]. Szeroko zakrojone prace nad wytypowaniem podkładek, m.in. linii Capsicum baccatum, C. frutescens i C. chacoense, do szczepienia papryki uprawianej w tropikalnym klimacie Azji Płd.-Wsch. są prowadzone w Światowym Centrum Warzywnictwa na Tajwanie [PALADA , WU 2006].

W Stanach Zjednoczonych rośnie zapotrzebowanie na szczepioną rozsadę pomidora ze względu na bardzo szybkie powiększanie się powierzchni jego uprawy pod osłonami. Szczepienie jest cenione jako skuteczny sposób ochrony przed chorobami odglebowymi i nicieniami, zwłaszcza w gospodarstwach ekologicznych. Obecnie sadzi się ponad 30 mln sztuk rozsady szczepionej rocznie, w większości importowanej z Meksyku lub Kanady. KUBOTA [2006] stwierdziła, Ŝe podczas transportu rozsady korzystniejsza jest temperatura 6°C i niewielkie oświetlenie, niŜ 19°C i brak światła. Rośliny transportowane w nieodpowiednich warunkach rosną początkowo powoli i rozpoczynają owocowanie około 2 tygodnie później. Szczepione pomidory są prowadzone na dwa pędy. W USA studenci uczą się szczepienia na ćwiczeniach poświęconych rozmnaŜaniu roślin. Miejsce szczepienia mocują parafiną. Pod koniec semestru mogą zabrać do domu szczepione przez siebie rośliny, np. pomidora szczepionego na ziemniaku lub kawona, odmiany beznasiennej, szczepionego na tykwie (Lagenaria siceraria) [LEE 2006a]. Innymi powszechnie stosowanymi w uprawie kawona podkładkami są: międzygatunkowy mieszaniec C. maxima × C. moschata oraz


33

dziki gatunek kawona Citrullus lanatus var. citroides [MAYNARD i in. 2007]. RównieŜ w Kanadzie szczepienie jest praktykowane powszechnie w uprawie szklarniowej pomidora. Podkładkami najczęściej stosowanymi są odmiany: Big Power, Maxifort i Beaufort [PAPADOPOULOS, GOSSELIN 2007].

Podczas obrad poruszany był równieŜ problem malejącego znaczenia ogrod-nictwa w systemie szkolnictwa wyŜszego najbardziej rozwiniętych krajów świata. W ciągu ostatnich 30 lat w Ameryce Płn. liczba wydziałów ogrodniczych zmalała o 35% [WILSON 2006]. O kryzysie wyŜszego szkolnictwa ogrodniczego świadczy malejąca liczba oraz poziom studentów zgłaszających się na ten kierunek studiów. Zapobiec temu moŜe m.in. wprowadzenie do programu nauczania zajęć wykorzystujących najnowsze osiągnięcia, np. z biotechnologii, technologii informacyjnej oraz nanotechnologii [K IM 2006]. Skutkiem malejącego finansowania wyŜszych szkół rolniczych i ogrodniczych są trudności w zachowaniu stworzonego przez Humboldta i funkcjonującego do dziś modelu uczelni, w której nauczanie i praca badawcza stanowią jedność [BOKELMANN

2006]. W Korei Płd. warzywa są uprawiane na powierzchni 245 tys. ha, zaś ich roczne

spoŜycie wynosi średnio 170 kg na osobę. Podczas ostatnich 20 lat spoŜycie to wzrosło o około 40%. SpoŜywanych jest 110 gatunków, przy czym tylko 80 uprawia się na duŜą skalę, natomiast pozostałe mają znaczenie lokalne (np. paproć orlica pospolita jest uprawiana na powierzchni 218 ha, a tasznik pospolity - na powierzchni 76 ha) i są pozyskiwane głównie ze stanowisk naturalnych. Szczególne miejsce zajmuje papryka ostra, która dotarła do Korei dopiero pod koniec XVI w, a obecnie jest przyprawą waŜniejszą niŜ sól i drugą po ryŜu pod względem wartości produkcji rośliną uprawną. Warzywa przyprawowe (papryka ostra, czosnek, siedmiolatka, cebula i imbir) zajmują 43% całkowitej powierzchni upraw warzywnych. Warzywa, których częścią uŜytkową są owoce, zajmują 20% tej powierzchni. W grupie warzyw „owocowych” dyniowate (kawon, melon, ogórek, dynia) stanowią 75%, zaś psiankowate (pomidor, papryka słodka i oberŜyna) - tylko 13%. W Korei Płd. do tej grupy jest zaliczona takŜe truskawka, zajmująca 11% całkowitej powierzchni uprawy warzyw. Warzywa, których częścią uŜytkową są liście (kapusta pekińska i inne kapusty, sałata, szpinak), zajmują 18%, zaś warzywa „korzeniowe” (rzodkiewka i marchew) - 11% tej powierzchni. W roku 2000 uprawy pod osłonami liczyły 91 tys. ha, w tym uprawy szklarniowe stanowiły tylko 216 ha. Hydroponiczna uprawa warzyw jest praktykowana na powierzchni około 600 ha [KWON i in. 2006; LEE, PARK 2006]. Literatura BASILE B., HERNÁNDEZ G., BARLOTTI E., COLONNE V., ROMANO R., CIRILLO CH., GIAC -CONE M., SHAHAK Y., FORLANI M. 2006. Use of photo-selective nets for anti-hail protec-tion of kiwifruit vines in Southern Italy. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 48-49.

BEN-YAKIR D., HADAR D., OFFIR Y., CHEN M., TREGERMAN M. 2006. Protecting crops from pests by using Optinet ® screens and Chromatinet ® shading nets. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 361.

BLANKE M.M. 2006. Life cycle assessement (lca) and food miles - an energy balance of fruit imports versus home-grown apples. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 361.

BOKELMANN W. 2006. The German approach to horticultural education. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 51.

CHA-UM S., CHAMPACHEN S., ATANON P., K IRDMANEE CH. 2006. Physiological and mor-phological adaptation of a high content of Azadirechtin in Thai Neem (Azadirechta siamensis) in field trials. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 86.

A. Borowy

34

CHO CH. H., HONG S.M., PARK I.T. 2006. Production and export of grafted cactus in Korea. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 32-33.

CIOFU R.L., DOBRIN L., ROSU M., TUDOREANU L. 2006. Improving the productivity and quality of horticultural plants by growth under Romanian photoselective films. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 368.

GANELEVIN R. 2006. World-wide commercial applications of colored shade nets tech-nology (Chromati Net®). Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 49.

JUROSZEK P., LUMPKIN T.A., PALADA M.C. 2006. The focus of research in sustainable vegetable production systems. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 364.

K IM S.-H. 2006. Impact of environmentally-friendly horticultural system in the coming decades. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 18.

K IM B.-D. 2006. Crisis in horticultural education. Prog. Int. Hort. Congr. & Exhib.: 53.

KUBOTA CH. 2006. Current technology and status of seedling grafting in Northern America. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 32.

KWON T.R., PAE D.H., SHIN Y.A., OH D.G., LEE J.-M. 2006. Capsicum peppers: A vital crop for Korea. Chronica Hort. 46(1): 16-19.

LEE CH.W. 2006a. Practice of herbaceous grafting in horticulture classes. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 33.

LEE S.G. 2006b. Grafing methods for producing grafted vegetable seedlings in Korea. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 31-32.

LEE J.-M. 2006c. Reflections on IHC 2006. Chronica Hort. 46(4): 4-7.

LEE J.-M. 2007. Advances in Asian horticulture. Chronica Hort. 47(4): 3-5.

LEE J.-M., PARK L.W. 2006. Vegetable production and consumption in Korea. Chronica Hort. 46(1): 28-32.

LEITE C.A., ITO R.M., LEE G.T.S., GANELEVIN R., FAGNANI M.A. 2006. Light spectrum management using colored nets aiming to controlling the growth and the flowering of Phalaenopsis spp. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 48.

LUMPKIN T. 2006. Energizing global horticulture research for the developing world. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 17.

M AYNARD D.N., ZHANG X., JANICK J. 2007. Watermelons: New choices, new trends. Chronica Hort. 47(4): 26-29.

ODA M. 2006a. Practices of vegetable seedling grafting in Japan. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 32.

ODA M. 2006b. Use of grafted seedlings for vegetable production in Japan. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 38-39.

PALADA M.C., WU L.D. 2006. Evaluation of chili rootstocks for grafted sweet pepper production during the hot-wet and hot-dry seasons in Taiwan. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 364.

PAPADOPOULOS A.P., GOSSELIN A. 2007. Greenhouse vegetable production in Canada. Chronica Hort. 47(3): 23-28.

RETAMALES J.B., M ONTECINO J.M., ROJAS L. 2006. Physiological and horticultural effects of the use of colored shading nets in highbush blueberries in Chile. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 49.

SCHAERER H.-J., ARRUFAT A. 2006. The potential of cultivar mixtures in organic lettuce production. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 364.


35

SHAHAK J. 2006. Improving solar energy utilization. Production and fruit quality in orchards and vineyards by photo-selective netting. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 103.

SHAHAK J. 2006. Photo-selective netting of horticultural crops improves production, quality and harvest timing. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 47.

SHIOSHITA R., ENOKA J., ALONA D.K., YOUNG C.S., WALL M., SAKAI W.S. 2006. Coloration of red lettuce grown under ultraviolet light transmitting and non-transmitting covers. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 213.

STAMPS R.H., CHANDLER A.L. 2006. Differential effects of colored shade nets on commercial foliage plants in Florida. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 47-48.

WILSON L.G. 2006. Workshop introduction: the role and responsibility of horticultural science. Prog. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 69.

ZHAO X., CAREY E.E., CHAMBERS E., M ATTA Z. 2006. Consumer sensory analysis of or-ganically and conventionally grown vegetables. Abstr. 27th Int. Hort. Congr. & Exhib.: 365. Słowa kluczowe: globalizacja, ogrodnictwo zrównowaŜone, fotoselektywne cie-

niowanie, szczepienie Streszczenie

XVII Mi ędzynarodowy Kongres Ogrodniczy odbył się w Seulu w dniach 13-19 sierpnia 2006 r. Wzięło w nim udział 2030 osób, które zaprezentowały 2824 prace w formie referatów lub posterów. Mimo, iŜ Ŝaden temat sympozjum nie nawiązywał bezpośrednio do warzywnictwa, to na większości z nich prezentowano wyniki badań dotyczących tej gałęzi ogrodnictwa. Podczas obrad najczęściej pojawiającymi się wątkami były: globalizacja, ogrodnictwo w rozwoju zrównowaŜonym oraz znaczenie ogrodnictwa, w tym owoców i warzyw jako nutraceutyków, dla zdrowia człowieka. Sympozjami cieszącymi się duŜą popularnością i nawiązującymi w największym stopniu do tematyki warzywniczej były: „Kontrola środowiska, automatyzacja i systemy uprawy zrównowaŜonej pod osłonami”, „Biotechnologia i mikrorozmnaŜanie roślin”, „Zasoby genetyczne roślin ogrodniczych”, „Rola technologii pozbiorczej w globalizacji ogrodnictwa”, „Struktura i funkcjonowanie genomów roślin ogrodniczych”, „Ogrodnictwo integrowane i ekologiczne w rozwoju zrównowaŜonym”, „Rośliny i Ŝywność jako lekarstwo”, „Nasiona i technologia produkcji rozsady”. Podczas warsztatów zatytułowanych „Fotoselektywne cieniowanie w celu polepszenia wyników uprawy drzew owocowych oraz roślin ozdobnych i warzywnych” zostały przedstawione rezultaty wieloletnich badań dokumentujących istotny wpływ barwy folii na wzrost, rozwój i plonowanie róŜnych gatunków roślin ogrodniczych. Oddzielne warsztaty były poświęcone szczepieniu roślin zielnych, zwłaszcza warzywnych, które jest powszechnie stosowane w rozwiniętych krajach azjatyckich i nabiera coraz większego znaczenia w innych częściach świata, poniewaŜ wpisuje się w zasady ekologicznej, integrowanej i zrównowaŜonej produkcji warzyw. Powierzenie Korei Płd. organizacji XXVII MKO było wyrazem uznania dla osiągnięć nauki i praktyki ogrodniczej w tym kraju. W roku 2005 82% światowej produkcji warzyw pochodziło z kontynentu azjatyckiego. VEGETABLE THEMES ON 27th

A. Borowy

36

INTERNATIONAL HORTICULTURAL CONGRESS Andrzej Borowy Department of Vegetable Crops and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Lublin Key words: globalization, sustainable horticulture, photo-selective netting, grafting Summary

The 27th International Horticultural Congress was held in Seoul in August 13-19, 2006. During the Congress 2030 participants presented 2824 posters and oral presentations. Though the themes of the symposia did not refer directly to vegetable growing, in the majority of them the results of research works related to this branch of horticulture were presented. The most frequently discussed subjects were: globalization, horticulture in sustainable development and importance of horticulture, especially fruits and vegetables as nutraceutics, for human’s health. The most popular and most related to vegetable growing were the following symposia: Advances in Environmental Control, Automation and Cultivation Systems for Sustainable, High-Quality Crop Production under Protected Cultivation, Plant Biotechnology and Tissue Culture, Plant Genetic Resources of Horticultural Crops, The Role of Postharvest Technology in the Globalization of Horticulture, Structural and Functional Genomics of Horticultural Plants, Sustainability of Integrated and Organic Horticulture, Plants as Food and Medicine, Seed and Seedling Production. Results of several experiments carried out in different countries and showing significant effects of photo-selective netting on the growth, development and yield of vegetables and other horticultural plant species were discussed during the workshop entitled „Photo-Selective Netting for Improved Performance of Fruit Trees, Ornamentals and Vegetable Crops”. Other workshop was destined for herbaceous grafting which is common in Asian horticulture. Grafting of vegetable plants is gaining importance also in other parts of the world because of its suitability for organic, integrated and sustainable production of vegetables. The organization of 27th IHC was committed to Korea as a sign of recognition of achievements of Korean horticultural science and practice. In 2005 82% of world vegetable production came from the Asian continent. Prof. dr hab. Andrzej Borowy Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Leszczyńskiego 58 20-068 LUBLIN

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 39-50 STRUKTURA ZASIEWÓW I JEJ ODDZIAŁYWANIE NA AGROEKOSYSTEM Tadeusz Kęsik Katedra Uprawy i NawoŜenia Roślin Ogrodniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wstęp

Struktura zasiewów w obrębie gospodarstwa, jednostki terytorialnej czy całego kraju zaleŜy przede wszystkim od czynników przyrodniczych i gospodarczych. O moŜliwości doboru gatunków roślin do uprawy na danym terenie decydują najczęściej czynniki przyrodnicze takie jak warunki glebowe, długość okresu wegetacyjnego, ilość i rozkład opadów, okresy bezprzymrozkowe itp. Natomiast czynniki gospodarcze często przesądzają o zmianach w strukturze zasiewów, zachodzących w czasie. Wymienić tu naleŜy popyt na róŜne ziemiopłody, przekształcenia własnościowe gruntów ornych, zasoby siły roboczej, poziom mechanizacji prac agrotechnicznych, przygotowanie zawodowe rolników, ogrodników, moŜliwości zbytu plonów.

Do analizy zmian struktury zasiewów w Polsce, zachodzących w latach 1980-2006, wykorzystano przede wszystkim opracowania Głównego Urzędu Staty-stycznego. Struktura zasiewów upraw polowych

W Polsce, w ostatnim ćwierćwieczu, powierzchnia przeznaczona pod uprawę ziemiopłodów stale się zmniejszała - od 14511 tys. ha w roku 1980 do 11465 tys. ha w roku 2006. W zagospodarowaniu gruntów ornych zawsze dominowały zboŜa, których Polska jest liczącym się w Europie producentem. Wynika to przede wszystkim z relatywnie duŜego areału uprawy [KRASOWICZ, BUDZYŃSKI 2005].

W latach 1950-1970 powierzchnia uprawy zbóŜ była największa w powojennej historii Polski i w niektórych latach przekraczała 9 mln ha. W roku 1980 zmniejszyła się do 7846,5 tys. ha, po czym stale wzrastała, osiągając największe wartości w latach 1997 (8899,4 tys. ha) i 2001 (8820,2 tys. ha). Następnie znów widoczna była tendencja spadkowa do 8387,5 tys. ha w 2006 r.

Aktualnie największe powierzchnie uprawy zbóŜ występują na terenie wo-jewództw wielkopolskiego (1121,3 tys. ha), mazowieckiego (1037,0 tys. ha) lubel-skiego (855,7 tys. ha), łódzkiego (644,5 tys. ha), kujawsko-pomorskiego (627,8 tys. ha), dolnośląskiego (556,5 tys. ha).

W strukturze zasiewów wyraŜonej w liczbach względnych, udział zbóŜ zmieniał się i wynosił 54,1% w roku 1980, 77,1% w 2002 r., 75,0% w roku 2003 i 73,2 w 2006 [GUS 2006]. Jednocześnie odnotowano bardzo duŜe zmiany powierzchni uprawy poszczególnych gatunków zbóŜ. Powierzchnia uprawy Ŝyta, największa przez stulecia ze względu na uznanie Ŝyta najwaŜniejszym zboŜem chlebowym oraz wszechstronnie wykorzystywaną słomę, zaczęła się szybko zmniejszać od 3039 tys. ha w 1980 do 1318

T. Kęsik

40

tys. ha w roku 2006. Największe powierzchnie pod uprawę Ŝyta przeznacza się w województwach mazowieckim (315,4 tys. ha), wielkopolskim (212,1 tys. ha), łódzkim (166,6 tys. ha), podlaskim (95,0 tys. ha), zachodniopomorskim (86,7 tys. ha), lubelskim (81,5 tys. ha). Natomiast najmniej Ŝyta uprawia się w województwach małopolskim (6,6 tys. ha), opolskim (14,3 tys. ha), podkarpackim (21,6 tys. ha), śląskim (24,5 tys. ha), warmińsko-mazurskim (31,0 tys. ha).

Stale ubywa teŜ zasiewów owsa - od 997 tys. ha (1980) do 539,1 tys. ha (2006). Główne rejony uprawy owsa pozostały w woj. mazowieckim (110,2 tys. ha), lubelskim (66,0 tys. ha), podlaskim (46,8 tys. ha), zachodniopomorskim (44,2 tys. ha), wielkopolskim (38,1 tys. ha).

Miejsce tych zbóŜ zajęła pszenica, której powierzchnia w omawianym okresie zwiększyła się o 567,1 tys. ha, osiągając 2175,7 tys. ha w roku 2006. Uprawa pszenicy skoncentrowana jest przede wszystkim w woj. lubelskim (261,6 tys. ha), dolnośląskim (260,5 tys. ha), zachodniopomorskim (200,1 tys. ha), wielkopolskim (186,2 tys. ha), kujawsko-pomorskim (163,2 tys. ha), mazowieckim (151,9 tys. ha), opolskim (147,1 tys. ha).

Większą powierzchnię uprawy zaczęły zajmować mieszanki zboŜowe (od 737 tys. ha w 1980 do 1543,7 tys. ha w 2006), cenione przez rolników ze względu na wierność plonowania i wartościową paszę dla zwierząt. W duŜych ilościach uprawia się je przede wszystkim w woj. wielkopolskim (230,2 tys. ha), mazowieckim (226,4 tys. ha), podlaskim (205,4 tys. ha), łódzkim (163,4 tys. ha) i lubelskim (146,2 tys. ha).

Wzrosła teŜ w tym czasie powierzchnia uprawy pszenŜyta do 1194,3 tys. ha. Największe powierzchnie tego „nowego zboŜa” znajdują się na terenie woj. wiel-kopolskiego (235,5 tys. ha), mazowieckiego (135,3 tys. ha), lubelskiego (116,3 tys. ha), kujawsko-pomorskiego (115,9 tys. ha), łódzkiego (113,5 tys. ha).

Coraz liczniejsi rolnicy podejmują uprawę kukurydzy na ziarno, której po-wierzchnia uprawy w analizowanym okresie wzrosła od 16,3 tys. ha do 309,4 tys. ha [GUS 2006].

Pozostałe zboŜa, głównie gryka i proso, nie mają znaczącego udziału w strukturze zasiewów. Łączna powierzchnia ich upraw w roku 1980 wynosiła 127 tys. ha, ulegając zmniejszeniu w kolejnych latach do 37 tys. ha w roku 2003, po czym nastąpił wzrost do 86 tys. ha odnotowany w 2006 roku. W tej powierzchni uwzględniono teŜ amarantusa, nową roślinę w naszych warunkach, której powierzchnię uprawy ocenia się na ok. 3 tys. ha. Z badań porównawczych przeprowadzonych przez TYBURSKIEGO [2005] wynika, Ŝe w gospodarstwach ekologicznych uprawia się czterokrotnie więcej gryki i prosa niŜ w gospodarstwach konwencjonalnych. Konsumenci Ŝywności ekologicznej bardzo sobie cenią grykę i proso za ich walory Ŝywieniowe.

Wśród ziemiopłodów uprawianych w Polsce znaczącą pozycję zawsze zajmował ziemniak, zarówno ze względu na zajmowaną powierzchnię, jak i wielkość produkcji.

W latach 70. powierzchnia uprawy ziemniaka dochodziła nawet do 3 mln ha, stanowiąc ponad 18% w strukturze zasiewów [ZARZECKA, WYSZYŃSKI 2005]. W następnych latach areał uprawy ziemniaka corocznie zmniejszał się, do 2344 tys. ha w roku 1980, co stanowiło 16,1% w strukturze zasiewów i do 597 tys. ha w 2006 r. (tylko 5,2% w strukturze zasiewów). Największe powierzchnie uprawy ziemniaka znajdują się w województwach mazowieckim (99,7 tys. ha), łódzkim (60,8 tys. ha), podkarpackim (54,7 tys. ha), wielkopolskim (54,4 tys. ha) i lubelskim (49,3 tys. ha) [GUS 2006].

Wśród czynników natury gospodarczej, powodujących tak duŜe zmiany po-wierzchni uprawy ziemniaka, wymienić naleŜy zmniejszenie pogłowia zwierząt gospodarskich i zmiany w systemie ich Ŝywienia oraz znaczące ograniczenie eksportu do innych krajów. Zmniejszenie areału uprawy ziemniaka naleŜy ocenić jako zjawisko niekorzystne dla Ŝyzności gleby w płodozmianie, gdyŜ jednocześnie udział zbóŜ w

STRUKTURA ZASIEWÓW I JEJ ODDZIAŁYWANIE NA AGROEKOSYSTEM

41

strukturze zasiewów zwiększył się do ponad 70%. Wprowadzenie zbóŜ w miejsce okopowych obniŜa produkcyjność a zarazem efektywność ekonomiczną produkcji roślinnej [KRASOWICZ 1999].

Uprawa buraka cukrowego skoncentrowana jest głównie na terenie województw wielkopolskiego (50,4 tys. ha), kujawsko-pomorskiego (41,5 tys. ha), lubelskiego (39,1 tys. ha), dolnośląskiego (26,8 tys. ha), mazowieckiego (23,5 tys. ha) i opolskiego (19,5 tys. ha). Podobnie jak w przypadku ziemniaka następuje systematyczne zmniejszanie powierzchni uprawy buraka cukrowego, która w roku 1980 wynosiła 460 tys. ha, stanowiąc 3,2% w strukturze zasiewów a w roku 2006 juŜ tylko 262 tys. ha, tj. 2,3% [GUS 2006]. Zmiany te zachodzą w wyniku Wspólnej Polityki Rolnej. Przyznawane Polsce kwoty produkcyjne, przy wzroście wydajności cukru z 1 ha spowodowały znaczny spadek areału uprawy. Zmniejszyła się takŜe liczba plantatorów z 381 tys. w roku 1990 do 78 tys. w 2004 [ZARZECKA, WYSZYŃSKI 2005].

W ostatnich latach jesteśmy świadkami wymuszonego zamykania cukrowni, nawet w terenach stanowiących tradycyjną bazę surowcową. W ślad za tym wielu plantatorów rezygnuje z uprawy buraka cukrowego, stanowiącej istotny element prawidłowego funkcjonowania ich gospodarstw.

Wśród roślin przemysłowych, zajmujących w roku 2006 łączną powierzchnię 944 tys. ha, najwięcej uprawia się roślin oleistych (658 tys. ha). W polskich warunkach, najwaŜniejszą rośliną oleistą jest ozima forma rzepaku. Od roku 1980, kiedy to łącznie z rzepakiem jarym i rzepikiem areał ich uprawy wynosił 319 tys. ha, występowała tendencja zwiększania powierzchni uprawy, osiągając w 2006 roku 624 tys. ha. W tym okresie udział wymienionych roślin w strukturze zasiewów zmieniał się od 2,2% do 5,4% [GUS 2006].

W ostatnich latach nastąpił wzrost zainteresowania uprawą rzepaku jako alternatywnym źródłem energii odnawialnej. Plantacje rzepaku skoncentrowane są przede wszystkim w województwach zachodniopomorskim (86,8 tys. ha), dolnośląskim (84,5 tys. ha), wielkopolskim ((83,7 tys. ha), kujawsko-pomorskim ((79,7 tys. ha), opolskim ((64,3 tys. ha), warmińsko-mazurskim ((56,1 tys. ha).

Inne rośliny oleiste uprawiane są w Polsce na obszarze zaledwie 15-20 tys. ha. Znacznie zmniejszyła się uprawa maku. Spośród gorczyc najwięcej uprawia się gorczycy białej, niewiele gorczycy sarepskiej, sporadycznie gorczycę czarną, słonecznik oleisty i dynię oleistą [BERBEĆ, MUŚNICKI 2005]. TYBURSKI [2005] zwraca uwagę, Ŝe rośliny oleiste rzadko są uprawiane w gospodarstwach ekologicznych. Rzepaku nie uprawia się w nich w ogóle a spośród roślin tej grupy najczęściej uprawiana jest gorczyca biała w celu uzyskania materiału siewnego na międzyplony ścierniskowe.

Rośliny włókniste uprawia się w Polsce na bardzo małym obszarze, około 3-4 tys. ha. Mają znaczenie głównie w małych gospodarstwach ekologicznych [BERBEĆ, MUŚNICKI 2005].

W krajobrazie polskim od niedawna pojawiły się nowe elementy w postaci plantacji roślin alternatywnych, uprawianych na cele energetyczne - wierzby krze-wiastej, ślazowca pensylwańskiego, miskanta olbrzymiego i miskanta cukrowego [KOŚCIK i in. 2003; SZCZUKOWSKI i in. 2005].

Znaczenie roślin strączkowych jest powszechnie znane. Spośród wielu gatunków polowej uprawy roślin są one niezastąpionym elementem gospodarki płodozmianowej, mają niewielkie wymagania przedplonowe, a duŜą wartość następczą dla zbóŜ i roślin przemysłowych [URBANOWSKI i in. 1997; MANIEWSKA i in. 1999; KUROWSKI i in. 2002; BLECHARCZYK i in. 2005; RYCHCIK 2005]. Jednak powierzchnia uprawy roślin strączkowych na nasiona w Polsce jest bardzo mała; w roku 2006 wynosiła 120 tys. ha, w tym na cele jadalne 38 tys. ha i na cele pastewne 82 tys. ha. Zdaniem PRUSIŃSKIEGO i KOTECKIEGO [2005], w latach 2002-2004 ogólna powierzchnia uprawy roślin

T. Kęsik

42

strączkowych w naszym kraju ustabilizowała się na poziomie 124 tys. ha, z czego 85% stanowiły zasiewy na nasiona, a 15% na zieloną masę. Cytowani autorzy nadmieniają, Ŝe jeszcze w połowie lat 90. ubiegłego wieku uprawiano prawie 250 tys. ha roślin strączkowych, w tym 101 tys. ha na nasiona jadalne i 64 tys. ha łubinu gorzkiego na przyoranie.

Powierzchnia uprawy wieloletnich roślin motylkowych drobnonasiennych, nazywanych często strukturotwórczymi, zmniejszyła się w znacznie większym stopniu niŜ roślin strączkowych. W roku 1980 uprawiano je na powierzchni 909 tys. ha, w roku 1995 odnotowano zmniejszenie powierzchni ich uprawy do 441 tys. ha [GUS 2007], a w kolejnych latach następował dalszy spadek zainteresowania ich uprawą.

W roku 2006 areał przeznaczony pod wieloletnie rośliny motylkowe wynosił juŜ tylko 82 tys. ha. PRUSIŃSKI i KOTECKI [2005] oceniają, Ŝe łączna powierzchnia uprawy roślin strączkowych i motylkowych wieloletnich stanowi niespełna 2% gruntów ornych, tymczasem optymalny ich udział powinien wynosić co najmniej 10%.

W ostatnim dziesięcioleciu znaczącą pozycję w strukturze uŜytkowania gruntów ornych stanowią odłogi i ugory. Ich powierzchnia zmieniała się od 1,5 mln ha w roku 1996, wykazując wzrost do 2,3 mln ha w roku 2002 (19,7% gruntów ornych), a następnie spadek do 1,8 mln ha w roku 2003, 1,4 mln w roku 2004 i 987 tys. ha w roku 2006 [GUS 2006].

Z opracowania FILIPIAK i KRASOWICZA [2005] wynika, Ŝe w Polsce odłogowane są głównie gleby słabe, połoŜone w rejonach charakteryzujących się duŜym rozdrobnieniem agrarnym, w gospodarstwach o wadliwie ukształtowanych rozłogach oraz ekstensywną produkcją rolną. Największy udział ugorów i odłogów występuje w terenach górskich i podgórskich oraz na pojezierzu, w województwach: podkarpackim, śląskim, lubuskim, zachodniopomorskim, małopolskim i warmińsko-mazurskim, natomiast najmniejszy w wielkopolskim, kujawsko-pomorskim i opolskim. Jednym z czynników wpływających na zmniejszenie powierzchni odłogów są dopłaty unijne dla rolników. W krajobrazie Polski obserwuje się coraz częściej przejmowanie pól odłogowanych (do których nie ma dopłat) pod uprawy polowe lub ugory, tj. grunty utrzymywane w tzw. „dobrej kulturze rolniczej”, określonej w programach rolno-środowiskowych opracowanych w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Struktura uprawy warzyw

Warzywa gruntowe są uprawiane w Polsce na powierzchni około 223,5 tys. ha, co stanowi 1,7% w strukturze zasiewów [GUS 2007]. Porównując rok 2006 z latami 1980, 1995, 2000 moŜna zauwaŜyć tendencję zmniejszania się areału ich uprawy. Zapewne jedną z przyczyn takiego stanu jest dość wysoka podaŜ warzyw pochodzących z importu. Praktycznie przez cały rok większość gatunków jest dostępna w handlu.

Wśród uprawianych warzyw gruntowych największą powierzchnię zajmuje cebula - 34,9 tys. ha, tj. 15,6% w strukturze upraw warzywnych, następnie kapusta - 33,9 tys. ha. (15,2%), marchew - 32,5 tys. ha (14,6%), ogórek - 20,9 tys. ha (9,3%), burak - 15,3 tys. ha (6,9%), pomidor - 13,4 tys. ha (6,0%) [GUS 2007].

Od roku 1995 odnotowuje się zmniejszenie powierzchni uprawy kapusty, buraków, ogórka i pomidora. Areał uprawy cebuli w roku 2006 (34,9 tys. ha) był wprawdzie mniejszy niŜ w roku 1995 (38,6 tys. ha), to jednak w ostatnich latach nastąpiła pewna stabilizacja na poziomie 34-35 tys. ha. TakŜe powierzchnia uprawy marchwi w ostatnich latach była dość stabilna. Największe powierzchnie uprawy warzyw gruntowych występują na terenie województw mazowieckiego (30,1 tys. ha), wielkopolskiego (26,7 tys. ha), lubelskiego (23, 8 tys. ha), łódzkiego (23,0 tys. ha), małopolskiego (22,4 tys. ha) [GUS 2007].

Koncentracja uprawy warzyw w obrębie mniejszych jednostek terytorialnych


43

bywa bardziej zróŜnicowana i zaleŜy w duŜym stopniu od warunków klimatyczno-glebowych na danym terenie, tradycji uprawy, rynku zbytu, a takŜe systemu gos-podarowania (gospodarstwa konwencjonalne i ekologiczne) i wielkości gospodarstwa. Jako przykłady mogą słuŜyć opracowania z terenów Ziemi Sandomierskiej i woj. kujawsko-pomorskiego.

Wykorzystując wyniki spisu rolnego, przeprowadzono analizę struktury za-siewów oraz kultur ogrodniczych na przykładzie 15 gmin Ziemi Sandomierskiej, od dawna słynącej z wysokiej specjalizacji produkcji ogrodniczej. Współcześnie uprawa warzyw na tym terenie stanowi średnio 4,6% struktury zasiewów. Największe powierzchnie pod warzywami występują w gminach: Samborzec - 32,5%, Obrazów - 23,0% i Dwikozy - 11,7%. Wśród uprawianych gatunków warzywnych kapusta zajmuje średnio 26,3% powierzchni; największa koncentracja tej uprawy wyraŜa się udziałem wynoszącym 46,2%. Drugą pozycję zajmuje uprawa pomidora ze średnim udziałem 23,7%, zmieniającym się na terenie poszczególnych gmin od 5,8% do 42,5% [KĘSIK, WARZECHA 2000]. Uprawom tym sprzyjają dobre warunki glebowe, korzystny mikroklimat oraz wysoki poziom wiedzy producentów. Ogrodnicy sandomierscy opracowali unikatową technologię uprawy pomidorów odmian szklarniowych przy palikach w gruncie. Technologia ta zapewnia nie tylko wysoki plon, ale takŜe bardzo dobrą jakość owoców.

W województwie kujawsko-pomorskim, w latach 2000-2004, udział warzyw w strukturze zasiewów kształtował się od 1,5% do 2,3%. Natomiast w 12 gminach spośród 127 gmin wiejskich i miejsko-wiejskich udział warzyw w zasiewach był większy niŜ 5,0%, a w 2 gminach przekraczał 10% [JASKULSKA, JASKULSKI 2006; JASKULSKI, JASKULSKA 2005]. Wymienieni autorzy stwierdzili ponadto, Ŝe w gospodarstwach średniej wielkości i duŜych, ze względu na mały udział warzyw w strukturze zasiewów, nie mogą one być znaczącym elementem poprawy zmianowania w polowej produkcji roślinnej. Natomiast w gospodarstwach o małej powierzchni UR udział warzyw w strukturze zasiewów jest znacznie większy. Rośliny te wpływają więc w większym stopniu na organizację produkcji roślinnej i zmianowanie roślin [JASKULSKA, JASKULSKI 2006]. RUDNICKI [2005] na podstawie badań prowadzonych w warunkach produkcyjnych w regionie Kujaw i Pomorza, wykazał duŜą wartość przedplonową warzyw dla pszenicy ozimej i znaczący udział tych roślin jako przedplonów dla zbóŜ.

NaleŜy teŜ wspomnieć o powierzchni uprawy warzyw pod osłonami, która w latach 1995-2006 ulegała duŜym zmianom. Ogólna powierzchnia wynosząca 3083,5 ha w roku 1995 zmniejszyła się do 2385,4 ha w roku 2000, a następnie nastąpił jej wzrost do 6323 ha w roku 2002 i pewna stabilizacja na poziomie 5400-5500 ha w latach 2003-2006. W uprawach pod osłonami dominują tunele foliowe (3394,2 ha), następnie szklarnie (2090,1) a inspekty, o ogólnej powierzchni w kraju 42,3 ha są pozycją uzupełniającą [GUS 2007]. Oddziaływanie struktury zasiewów na agroekosystem

Analiza struktury zasiewów umoŜliwia przewidywanie pewnych zjawisk w środowisku roślin uprawnych. Za dobrą strukturę zasiewów moŜna by uznać taką, która zapewnia ułoŜenie prawidłowego zmianowania roślin, gwarantującego uzyskanie w miarę wysokich i dobrej jakości plonów oraz pozytywnie oddziałującego na środowisko glebowe.

W licznych podręcznikach z zakresu uprawy roli i roślin opracowanych przez Profesora Bolesława Świętochowskiego, z których korzystało wiele pokoleń rolników i ogrodników odnajdujemy głęboką myśl wyraŜającą troskę nie tylko o doraźne efekty

T. Kęsik

44

gospodarowania w postaci plonów, ale takŜe o środowisko glebowe: „Istotą płodozmianów polowych jest to, Ŝe na pierwsze miejsce, obok uzyskania wysokiego plonu wysuwa się przy ich stosowaniu troska o progresywne zwiększanie Ŝyzności gleby”.

Współcześnie rolę tę w trosce o trwały i zrównowaŜony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich (Sustainable Agriculturae and Rural Development) przejął syn-tetyczny dokument „Polski Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej” wydany drukiem w 1999 r. w Puławach [Polski Kodeks ... 1999]. Jest on adresowany nie tylko do rolników, ale równieŜ do osób odpowiedzialnych za politykę rolną i ochronę środowiska. W zakresie gospodarki płodozmianowej dobra praktyka rolnicza ma wiele do zrobienia chociaŜby z tego powodu, Ŝe w warunkach Polski nastąpił wzrost udziału zbóŜ w strukturze zasiewów przekraczający 70%, co wymusza stosowanie płodozmianów i monokultur zboŜowych. Niepokojące jest przede wszystkim zmniejszenie udziału roślin strukturotwórczych motylkowych wieloletnich. TakŜe strączkowe uprawiane na nasiona oraz ziemniaki i inne okopowe stanowią coraz mniejszy udział w strukturze zasiewów. W tej sytuacji trudno będzie zapewnić podstawowe cele płodozmianu, takie jak zachowanie Ŝyzności i bioenergetycznego potencjału gleby, regulacja poziomu zachwaszczenia roślin, fitosanitarna ochrona roślin przed chorobami i szkodnikami, ochrona gleby przed erozją [ADAMIAK 1996; KUŚ 1998].

Jak wiadomo, podstawowym elementem Ŝyzności gleby jest substancja orga-niczna. W warunkach Polski szacuje się, iŜ w wyniku mineralizacji, rocznie ubywa z naszych gleb od 3,0 do 6,0 t substancji organicznej z 1 ha. W prawidłowym systemie gospodarowania straty te winny być zrównowaŜone, a byłoby jeszcze lepiej, gdyby przychód substancji organicznej wykazywał saldo dodatnie. Elementy zmianowania wnoszą do gleby róŜną masę resztek poŜniwnych i korzeniowych, w efekcie ich uprawa na danym polu moŜe pozytywnie lub negatywnie wpływać na bilans substancji organicznej. Według opracowań IUNG współczynnik degradacji substancji organicznej jest ujemny po roślinach okopowych i warzywach korzeniowych, kukurydzy, warzywach liściowych, a takŜe po zboŜach, oleistych i włóknistych [FOTYMA, ŚLUSARCZYK 1992]. Cytowani autorzy podają, Ŝe rośliny strączkowe zapewniają przyrost substancji organicznej w glebie wyraŜający się współczynnikiem reprodukcji +0,38 t na 1 ha. Znacznie więcej substancji organicznej pozostawiają trawy (+1,05), a najwięcej mieszanki roślin motylkowatych (+2,30). W przypadku przyorania poplonów współczynnik reprodukcji substancji organicznej w glebach średniozwięzłych wynosi +0,77. Wielu autorów zwraca uwagę, Ŝe na bilans substancji organicznej w glebie duŜy wpływ wywiera system gospodarowania, a takŜe wielkość gospodarstwa [JANKOWIAK i in. 2005; BIEŃKOWSKI, JANKOWIAK 2005; KOPIŃSKI 2003]. Zdaniem KOPIŃSKIEGO [2003] w gospodarstwach o niewielkiej obsadzie zwierząt utrzymywanych na potrzeby własne, nawet dwukrotnie wyŜsze od średniej krajowej nawoŜenie mineralne i przyorywana słoma nie były w stanie utrzymać dodatniego bilansu substancji organicznej. Według JANKOWIAKA i in. [2005], dodatnie saldo materii organicznej w glebie osiągnęły gospodarstwa w grupach obszarowych 10-50 ha. Silna degradacja materii organicznej nastąpiła w gospodarstwach o powierzchni > 100 ha. Zdaniem KĘDZIORY [2007] wzrost zawartości materii organicznej w glebie poprawia jej strukturę, a tym samym pozwala na zwiększenie jej zdolności retencyjnych i przeciwdziała przesuszeniu. Gleba o lepszej strukturze jest mniej podatna na erozję wodną i wietrzną. GLIŃSKI i TURSKI [2002] w monografii nt. ewolucji, zasobów i głównych zagroŜeń gleb nadmieniają, Ŝe powstające gospodarstwa wielkoobszarowe nie tylko nie zabezpieczały przed erozją ale niejednokrotnie ją potęgowały, głównie przez wprowadzenie monokultur na znacznych obszarach.

Kolejnym zadaniem płodozmianu jest ograniczenie strat azotu, głównie jego


45

wymywania z gleby. Szacuje się, Ŝe około _ strat azotu powodowanych przez wymywanie przypada na okres przerwy w wegetacji roślin od jesieni do wczesnej wiosny. Ograniczenie tych strat polega m.in. na zwiększeniu udziału ozimin w strukturze zasiewów, uprawie międzyplonów, wysiewaniu traw w międzyrzędziach niektórych roślin, uprawie roślin motylkowych drobnonasiennych w mieszankach z trawami, stosowaniu nawoŜenia słomą [KUŚ 1998].

Wśród wielu wskaźników słuŜących ocenie stopnia zrównowaŜenia gospodarstw rolnych o róŜnych kierunkach rozwoju produkcji wykorzystuje się indeks pokrycia gleby roślinnością [KUŚ, KRASOWICZ 2001; KOPIŃSKI 2003]. Z badań porównawczych KOPIŃSKIEGO [2003] wynika, Ŝe w gospodarstwach prowadzących głównie produkcję roślinną, o niskim udziale gruntów ornych będących pod okrywą roślinną w okresie zimowym, a takŜe ubogich w substancję organiczną, mogą wystąpić zagroŜenia w postaci zuboŜenia gleb. W innym opracowaniu KUŚ i KRASOWICZ [2001] wyjaśniają, Ŝe wartości wskaźnika pokrycia gleby roślinnością (oziminami i poplonami ozimymi) poniŜej 45%, dotyczące większości gospodarstw, a szczególnie mających znaczne nadwyŜki sald azotu, wskazują na większe zagroŜenia związane z wymywaniem azotanów i słabą ochroną gleb przed erozją.

WaŜną rolę w dobrej praktyce rolniczej spełnia uprawa międzyplonów. Główne ich zadanie polega na ograniczeniu wymywania składników mineralnych z gleby do wód gruntowych poprzez pobieranie ich przez rośliny międzyplonowe i udostępnianie roślinom następczym, zwiększenie aktywności biologicznej gleby, poprawianie struktury gruzełkowatej i bilansu substancji organicznej w glebie, ochrona gleby przed erozją [BOCHNIARZ 1998; KUŚ 1998]. Mulczowanie powierzchni gleby międzyplonami jest juŜ stosowane w praktyce rolniczej w tzw. uprawie konserwującej [BOCHNIARZ 1998; KUŚ

1998; ZIMNY 1999; BŁAśEWICZ-WOŹNIAK i in. 2001; KĘSIK i in. 2006; 2007]. Rola pokryta mulczującymi roślinami poplonowymi (bez uprawy przedzimowej) pozostaje do wiosny, kiedy dokonuje się siewów bezpośrednich. W ten sposób powierzchnia gleby chroniona jest przed erozją wietrzną i wodną. W niektórych opracowaniach podkreśla się, Ŝe nawet w warunkach duŜego zagroŜenia erozją, zmywy powierzchniowe są znikome i prawie 4-krotnie mniejsze niŜ przy tradycyjnej uprawie płuŜnej [KUŚ 1998].

Trzeba teŜ wspomnieć o istotnej roli płodozmianu w regulacji zachwaszczenia, polegającej na wykorzystywaniu naturalnych właściwości konkurencyjnych i allelopatycznych roślin uprawnych. Najbardziej konkurencyjne wobec chwastów są zwarte łany roślin (motylkowate wieloletnie drobnonasienne z trawami, mieszanki strączkowo-zboŜowe, niektóre okopowe). Zaplanowanie w płodozmianie następujących po sobie roślin, o róŜnym cyklu biologicznym i róŜnej zdolności konkurencyjnej wobec chwastów chroni przed masowym ich wystąpieniem [ADAMIAK 1996]. W badaniach PARYLAK i in. [2005] wykazano, Ŝe płodozmiany, w których uprawiano ziemniaki, charakteryzowały się mniejszym zachwaszczeniem pola, zwłaszcza gatunkami jednoliściennymi. Chwastów jednoliściennych w takich płodozmianach było o 73% mniej, a wszystkich chwastów o 59% mniej w porównaniu z płodozmianami całkowicie wysycanymi zboŜami. Najbardziej zachwaszczone były pola z trójgatunkową monokulturą zboŜową.

Stosowanie herbicydów stwarza określone problemy, wynikające z selektywnego działania tych środków. Gatunki chwastów słabo niszczone lub odporne na działanie herbicydów zyskują dodatkową przestrzeń do rozwoju i następuje ich kompensacja. Przetrwanie gatunków słabo zwalczanych przez herbicydy moŜe przyśpieszyć uodparnianie się chwastów na te środki [DOBRZAŃSKI, ANYSZKA 2006]. Na plantacjach warzyw zaznacza się problem szkodliwości „nowych” gatunków, które dotychczas nie były groźne lub występowały sporadycznie. Do takich gatunków zalicza się m.in. chwasty rumianowate i chaber bławatek w uprawie marchwi i pietruszki, a przytulię

T. Kęsik

46

czepną w uprawie cebuli i marchwi [DOBRZAŃSKI, ANYSZKA 2006], oraz zarazę gałęzistą na plantacjach pomidorów w okolicach Sandomierza [BORKOWSKI, DYKA 2007]. NaleŜy podkreślić, Ŝe do głównych czynników umoŜliwiających ograniczenie rozwoju zjawiska odporności, jak równieŜ eliminacji chwastów zalicza się zmianowanie roślin [KUCHARSKI, ROLA 2007].

NaleŜy teŜ wspomnieć o problemie chorób i szkodników roślin uprawnych, znajdujących korzystne warunki do rozwoju w stanowiskach, na których uprawia się ten sam gatunek lub rośliny z tej samej grupy, w krótkich odstępach czasu przez wiele lat. Prawidłowe zmianowanie roślin będzie czynnikiem zmniejszającym ich zagroŜenie dla upraw [BRZESKI 1986; PATKOWSKA 2001; PIĘTA 1992; MRÓWCZYŃSKI i in. 2005; WAKULIŃSKI i in. 2007; KORBAS i in. 2008].

W odróŜnieniu od gospodarstw konwencjonalnych, gdzie nie zawsze stosowana jest poprawna gospodarka płodozmianowa, TYBURSKI [2005], na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w 100 certyfikowanych gospodarstwach ekologicznych w Polsce stwierdził, Ŝe stosowana w nich struktura zasiewów odpowiada wymogom poprawnego płodozmianu, zabezpieczając realizację funkcji nawozowej i sanitarnej. Literatura ADAMIAK J. 1996. Płodozmian w rolnictwie integrowanym. Czynniki agrotechniczne w rolnictwie zrównowaŜonym. ART Olsztyn: 9-18.

BERBEĆ S., M UŚNICKI C. 2005. Rośliny przemysłowe i specjalne - stan i perspektywy produkcji. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 25-26.

BIEŃKOWSKI J., JANKOWIAK J. 2005. Zmiany w dopływach i zawartości węgla organi-cznego w glebie pod wpływem róŜnych systemów produkcji. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 31-32.

BLECHARCZYK A., ŚPITALNIK J., M AŁECKA I. 2005. Wpływ następczy roślin strączkowych oraz uprawy roli i nawoŜenia azotem na plonowanie pszenicy ozimej. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 35-36.

BŁAśEWICZ -WOŹNIAK M., KĘSIK T., KONOPIŃSKI M. 2001. Kształtowanie się agregacji gleby pod warzywami w uproszczonym systemie uprawy roli. Acta Agrophys. 45: 5-15.

BOCHNIARZ A. 1998. Znaczenie międzyplonów ścierniskowych w dobrej praktyce rol-niczej w świetle literatury. Wyd. IUNG Puławy K(15/I): 21-29.

BORKOWSKI J., DYKA B. 2007. Zaraza gałęzista w uprawie pomidorów. Hasło Ogrodn. 8: 120-121.

BRZESKI M.W. 1986. Niszczyk zjadliwy - szkodnik cebuli. Ogrodnictwo 10: 22-25.

DOBRZAŃSKI A., ANYSZKA Z. 2006. Problem braku odpowiednich herbicydów dla warzyw jako upraw małoobszarowych - implikacje dla praktyki. Progress in Plant Pro-tection/Postępy w Ochronie Roślin 46(1): 63-70.

FILIPIAK K., KRASOWICZ S. 2005. Odłogowanie gruntów w Polsce. Bibl. Fragm. Agro-nom. 9: 55-56.

FOTYMA M., ŚLUSARCZYK E. 1992. Optymalne właściwości środowiska glebowego. Technologia uprawy roślin. IUNG Puławy P(51): 41-60.

GLI ŃSKI J., TURSKI R. 2002. Ewolucja, zasoby i główne zagroŜenia gleb. Acta Agro-physica 65 (Monografia): 35-50.

GUS 2006. UŜytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i poglowie zwierząt gospo-darskich w 2006 r.: 55-109.

GUS 2007. UŜytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i poglowie zwierząt gospo-


47

darskich w 2007 r.: 66-123.

JANKOWIAK J., BIEŃKOWSKI J., SADOWSKI A. 2005. Zmiany rolniczego uŜytkowania ziemi w Polsce oraz ich wpływ na produkcje rolną i środowisko. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 67-68.

JASKULSKA I., JASKULSKI D. 2006. Warzywa jako element polowej produkcji roślinnej w województwie kujawsko-pomorskim. Fragm. Agronom. XXIII 3(91): 149-158.

JASKULSKI D., JASKULSKA I. 2005. Aktualne moŜliwości zmianowania roslin w regionie kujawsko-pomorskim. Fragm. Agronom. 2(86): 71-80.

KĘDZIORA A. 2007. Przyrodnicze podstawy ochrony ekosystemów rolniczych. Fragm. Agronom. 24, 3(95): 213-223.

KĘSIK T., BŁAśEWICZ -WOŹNIAK M., KONOPIŃSKI M., WACH D., M ITURA R. 2007. Wpływ mulczujących roślin okrywowych oraz uproszczonej uprawy roli pod cebulę na niektóre fizyczne właściwości gleby. Roczniki AR w Poznaniu, Ogrodnictwo 41: 517-521.

KĘSIK T., KONOPIŃSKI M., BŁAśEWICZ -WOŹNIAK M. 2006. Wpływ uprawy przedzimowej i mulczu z roślin okrywających na retencję wody, zagęszczenie i porowatość dyferencyj-ną gleby po przezimowaniu. Acta Agrophys. 7(4): 915-926.

KĘSIK T., WARZECHA M. 2000. Struktura zasiewów i kultur ogrodniczych Ziemi San-domierskiej. Przyroda obszarów stykowych Ziemi Sandomierskiej i Polski południowo-wschodniej. Towarzystwo Naukowe Sandomierskie, Sandomierz: 7-18.

KOPIŃSKI J. 2003. Porównanie gospodarstw rolnych o róŜnych kierunkach rozwoju produkcji w aspekcie rozwoju zrównowaŜonego. Fragm. Agronom. 2002 (XX) 1(77): 64-72.

KORBAS M., HOROSZKIEWICZ -JANKA J., JAJOR E. 2008. Uproszczone systemy uprawy a występowanie sprawców chorób. XLVIII Sesja Nauk. IOR, Poznań 2008: 82-83.

KOŚCIK B., KOWALCZYK -JUŚKO A., KOŚCIK K. 2003. Uprawa i wykorzystanie roślin wie-loletnich na cele energetyczne. Pam. Puławski 132: 203-210.

KRASOWICZ S. 1999. Ekonomiczna ocena płodozmianów zboŜowych w róŜnych warun-kach glebowych. Rocz. Nauk Rol., Seria G 88(1): 117-125.

KRASOWICZ S., BUDZYŃSKI W. 2005. Produkcja zbóŜ w Europie na przełomie wieków XX/XXI. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 19-20.

KUCHARSKI M., ROLA H. 2007. Zmianowanie roślin i herbicydów elementem ograni-czającym rozwój i odporność chwastów. XLVII Sesja Naukowa Instytutu Ochrony Roślin, 15-16 II, Poznań 2007: 38-39.

KUROWSKI T.P., CWALINA -AMBROZIAK B., SADOWSKI T. 2002. Płodozmian jako czynnik róŜnicujący nasilenie chorób grochu polnego (Pisum sativum L.) Acta Agrobot. 55: 173-183.

KUŚ J. 1998. Dobra praktyka w gospodarce płodozmianowej i uprawie roli. Dobre praktyki w produkcji rolniczej. IUNG Puławy, K(15/I): 279-300.

KUŚ J., KRASOWICZ S. 2001. Przyrodniczo-organizacyjne uwarunkowanie zrównowa-Ŝonego rozwoju gospodarstw rolnych. Pam. Puławski 124: 273-288.

M ANIEWSKA R., BORUTA B., KASZEWSKA J., SZALA B., DZIEDZIC M. 1999. Wpływ systemu uprawy na występowanie mikroorganizmów antagonistycznych i potencjalnie chorobotwórczych pod uprawą grochu pastewnego. Zesz. Nauk. ATR Bydgoszcz, Rol. 44: 195-202.

M RÓWCZYŃSKI M., PRACZYK T., KORBAS M., JAŃCZAK C. 2005. Następstwa uproszczonej agrotechniki i ugorowania powierzchni rolniczych dla ochrony roślin. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 107-108.

T. Kęsik

48

PARYLAK D., SEBZDA J., WACŁAWOWICZ R. 2005. Przyrodniczo-ekonomiczna ocena pło-dozmianów specjalistycznych z róŜnym udziałem owsa. Fragm. Agronom. 12, 2(86): 150-157.

PATKOWSKA E. 2001. Choroby soi (Glycine max L., Merrill) w zaleŜności od udzialu tej rośliny w zmianowaniu. Annales UMCS, Sectio EEE 9: 71-83.

PIĘTA D. 1992. Zdrowotność i plonowanie róŜnych odmian fasoli (Phaseolus vulgaris L.) w zaleŜności od zmianowania. Biuletyn IHAR181/182: 261-267.

Polski kodeks dobrej praktyki rolniczej 1999. Puławy: 1-74.

PRUSIŃSKI J., KOTECKI A. 2005. Współczesne problemy w produkcji roślin motylkowa-tych. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 27-28.

Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2007. Główny Urząd Statystycz-ny: 254-274.

RUDNICKI F. 2005. Przedplony zbóŜ a ich plonowanie w warunkach produkcyjnych. Fragm. Agronom. 2(86): 172-182.

RYCHCIK B. 2005. Reakcja formy jadalnej i pastewnej grochu na uprawę w monokul-turze. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 127-128.

SZCZUKOW SKI S., KOWALCZYK -JUŚKO A. KOŚCIK B., TWORKOWSKI J. 2005. Uprawa i wy-korzystanie roślin alternatywnych na cele energetyczne. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 23-24.

TYBURSKI J. 2005. Struktura zasiewów w certyfikowanych gospodarstwach ekologicz-nych w Polsce. Fragm. Agronom. XXII 2(86): 229-237.

URBANOWSKI S., RAJS T., PIEKARCZYK M. 1997. Produkcyjność grochu pastewnego w zmianowaniu tradycyjnym, uproszczonym i w monokulturze. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 446: 161-164.

WAKULI ŃSKI W., NOWICKI B., ZAMORSKI C. 2007. Występowanie i szkodliwość Cercospora apii Fresen w uprawie selera. Postęp w technologii uprawy warzyw korzeniowych. IW Skierniewice, 2007: 21-22.

ZARZECKA K., WYSZYŃSKI Z. 2005. Miejsce roślin okopowych w produkcji rolniczej. Bibl. Fragm. Agronom. 9: 21-22.

ZIMNY L. 1999. Uprawa konserwująca. Post. Nauk Rol. 5: 41-51. Słowa kluczowe: struktura zasiewów, płodozmian, ziemiopłody, agroekosystem,

warzywa, właściwości gleby, zachwaszczenie Streszczenie

ZboŜa są główną grupą roślin uprawianych w Polsce zajmując powierzchnię 8387,5 tys. ha - 73,2% w strukturze zasiewów. Obecnie mniej uprawia się Ŝyta i owsa natomiast więcej pszenicy, pszenŜyta, mieszanek zboŜowych oraz kukurydzy. Gryka i proso nie mają znaczącego udziału w strukturze zasiewów. Wśród ziemiopłodów waŜną pozycję zawsze zajmował ziemniak tak ze względu na wielkość produkcji, jak i powierzchnię uprawy, stanowiącą w przeszłości ponad 18% w strukturze zasiewów a współcześnie 5,2%. Systematycznie zmniejsza się powierzchnia uprawy buraka cukrowego, wzrasta natomiast zainteresowanie uprawą roślin oleistych (szczególnie rzepaku), stanowiących 5,4% w strukturze zasiewów. Niepokojące jest zmniejszanie się udziału roślin strukturotwórczych motylkowych wieloletnich i strączkowych, których powierzchnia uprawy zajmuje niespełna 2% gruntów ornych.


49

Warzywa gruntowe są w Polsce uprawiane na powierzchni ok. 223,5 tys. ha, co stanowi 1,7% w strukturze zasiewów. Największą powierzchnię zajmują: cebula - 15,6% i kapusta - 15,2%, następnie marchew 14,6%, ogórek - 9,3%, burak - 6,9%, pomidor - 6,0% i pozostałe warzywa - 32,4%. Ogólna powierzchnia uprawy warzyw pod osłonami wynosi 5526,6 ha.

Struktura zasiewów w duŜym stopniu przesądza o moŜliwości konstruowania płodozmianów gwarantujących uzyskanie dobrych plonów oraz pozytywnie oddziałujących na środowisko glebowe. Z opracowań porównawczych wynika, Ŝe w wielkoobszarowych gospodarstwach konwencjonalnych, stosujących uproszczone modele produkcji, struktura zasiewów nie odpowiada wymogom poprawnego płodozmianu. CROPPING PATTERN AND ITS INFLUENCE ON AGRICULTURAL ECOSYSTEM Tadeusz Kęsik Department of Soil Cultivation and Fertilization of Horticultural Plants, University of Life Science, Lublin Key words: cropping pattern, crop rotation, crops, agricultural ecosystem, ve-

getables, soil properties, infestation Summary

Grains are the main plant group cultivated in Poland covering the area of 8387.5 thousands ha - 73.2% of the cropping pattern. Currently there are less rye and oat, but in contrast more wheat, triticale, cereal mixed for grain and corn. Buckwheat and millet do not have a big share in the total cropping pattern. Among crops potatoes always played a big role regarding the amount of production and cultivation area amounting in the past to the total of more than 18% of the cropping pattern (at present - 5.2%). Systematically cultivation area of sugar beet decreases but an interest in oil plants increases (particularly rape) and amountins to 5.4% of cropping pattern. The share decrease of structure-building plant of perennial legumes and pod-bearing plants, which cultivation area amounts to nearly 2% is alarming.

Field vegetables in Poland are cultivated on the area of less than 223.5 thousands ha, which is 1.7% of the total cropping pattern. The greatest area is taken by: onion - 15.6% and cabbages - 15.2%, carrot - 14.6%, cucumber - 9.3%, beetroot - 6.9%, tomatoes - 6.0%, other vegetables - 32.4%. Total vegetables cultivation area under the accessible covers amounts to 5526.6 ha.

Cropping pattern in a high degree is deciding about the construction of crop rota-tion, which both guarantee the obtaining of appropriate yields and positively influences the soil environment. Comparison elaborations show, that in the large-acreage of con-ventional farms a simple production pattern does not suite appropriate crop rotation requirements. Prof. dr hab. Tadeusz Kęsik Katedra Uprawy i NawoŜenia Roślin Ogrodniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Leszczyńskiego 58 20-068 LUBLIN

T. Kęsik

50

e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 51-57 ZMIANY ZAWARTO ŚCI EKSTRAKTU I ZWI ĄZKÓW ANTYOKSYDACYJNYCH W OWOCACH POMIDORA DROBNOOWOCOWEGO NA RÓśNYCH ETAPACH JEGO PLONOWANIA W UPRAWIE SZKLARNIOWEJ 1 Aliaksandr Abukchovich, Jolanta Kobryń, Katarzyna Kowalczyk, Teresa Zielony Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp

Pomidor spośród innych roślin warzywnych zajmuje waŜne miejsce w diecie człowieka. Zarówno świeŜe jak i przetworzone owoce są źródłem związków pro-zdrowotnych, takich jak likopen, karoten i witamina C, które przeciwdziałają chorobom nowotworowym i układu krąŜenia [HORBOWICZ, SANIEWSKI 2000; HAMUŁKA , WAWRZYNIAK 2004]. Zawartość tych związków zmienia się w owocach zaleŜnie od miejsca uprawy [STEWARD i in. 2000], fazy dojrzałości owocu i odmiany [RAFFO i in. 2002; THOMPSON i in. 2000], a takŜe terminu zbioru [HELYES i in. 2003].

Celem pracy było określenie wpływu terminu zbioru owoców pomidora w uprawie całorocznej na zawartość w nich ekstraktu, likopenu, beta-karotenu oraz witaminy C. Materiał i metody

1 Praca naukowa finansowana ze środków naukowych na naukę w latach 2005-2008 jako projekt badawczy nr 2 PO6R 054 28 finansowany przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji.

Badania przeprowadzono w latach 2005-2006. UŜyto cztery odmiany pomidora o róŜnej masie i barwie owoców: Favorita (owoce czerwone, masa 13-17 g), Goldita (owoce Ŝółte, masa 15-18 g), Flavorino (owoce czerwone, masa 25-35 g), Organza (owoce pomarańczowe, masa 45-50 g). Uprawę prowadzono na matach z włókna kokosowego stosując nawoŜenie w formie fertygacji o następującej zawartości składników w 1 dm3 poŜywki: N - 170 mg, P - 70 mg, K - 360 mg, Mg - 60 mg, Ca - 200 mg, Fe - 1,8 mg, Mn - 0,55 mg, B - 0,33 mg, Cu - 0,05 mg, Zn - 0,38 mg i Mo - 0,05 mg. UŜywano wody z własnego źródła, której pH wynosiło 7,1 a EC - 0,6 mS⋅cm-1, natomiast pH i EC poŜywki odpowiednio: 5,6 i 2,4 mS⋅cm-1. Rośliny wysadzono w połowie lutego w zagęszczeniu 2,7 szt.⋅m-2 i prowadzono je do początku grudnia. Doświadczenie załoŜono metodą zmiennych niezaleŜnych w 3 powtórzeniach po 8

A. Abukchovich i inni

52

roślin w kaŜdym z nich. Owoce do analiz pobierano w pełnej dojrzałości w następujących terminach: 6

czerwca, 22 sierpnia i 4 listopada w 2005 roku oraz 23 maja, 21 sierpnia i 6 listopada w 2006 roku. Zawartość ekstraktu określono metodą refraktometryczną, witaminę C metodą Tillmans’a, a likopenu i beta-karotenu za pomocą chromatografii kolumnowej. Otrzymane wyniki zanalizowano statystycznie za pomocą programu Statgraphics Plus 4.1, stosując test Tukey’a przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

Zawartość likopenu w owocach była zmienna zaleŜnie od odmiany, jak i terminów zbioru w latach uprawy (tab. 1, rys. 1a). Tabela 1; Table 1 Wpływ terminu zbioru owoców na zawartość związków w owocach pomidora drobnoowocowego (średnia dla lat) The effect of harvest date on the content of some compounds in cherry tomato fruits (mean for years)

Składnik; Element Termin zbioru Harvest date

Odmiany; Cultivars

Średnia Mean

Favorita

Goldita

Flavorino

Organza

Likopen

Lycopene (mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

V/VI

4,15 b*

1,81 d

4,52 ab

1,55 de

3,01 a

VIII

3,35 c

1,37 de

4,36 ab

1,23 e

2,56 a

XI

3,99 b

1,36 de

4,81 a

1,20 e

2,84 a

Średnia; Mean

3,83 b

1,51 c

4,56 a

1,33 c

2,80

Beta-karoten Beta-carotene

(mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

V/VI

0,56 e

0,82 e

0,50 e

1,38 cd

0,82 a

VIII

0,69 e

0,93 de

0,69 e

2,37 b

1,17 a

XI

0,51 e

1,55 c

0,46 e

3,54 a

1,52 a

Średnia; Mean

0,58 b

1,10 b

0,55 b

2,43 a

1,17

Witamina C Vitamin C

(mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

V/VI

21,70 cd

21,70 cd

15,80 e

17,34 de

19,14 b

VIII

34,43 ab

36,96 a

25,10 c

19,47 de

28,98 a

XI

29,98 b

30,64 b

24,23 c

20,65 cd

26,37 a

Średnia; Mean

28,70 a

29,77 a

21,71 b

19,15 b

24,83

Ekstrakt

Soluble solids (%)

V/VI

7,20 a

6,77 a

5,12 bc

3,82 d

5,72 a

VIII

7,33 a

7,02 a

5,62 b

4,02 d

6,01 a

XI

7,07 a

6,92 a

5,50 b

4,47 cd

5,99 a

Średnia; Mean

7,20 a

6,90 a

5,41 b

4,12 c

ZMIANY ZAWARTO ŚCI EKSTRAKTU I ZWIĄZKÓW ...

53

* róŜne litery oznaczają istotność róŜnicy przy α = 0,05; different letters mean significant differences at α = 0.0

a b

Rys. 1. Zmiana zawartości likopenu - a oraz beta-karotenu - b w zaleŜności od terminu

zbioru (1 - V / VI, 2 - VIII, 3 - XI) w okresie wegetacji 2005 i 2006 Fig. 1. Change in the contents of lycopene - a and beta-carotene - b in dependent on harvest

date (1 - V / VI, 2 - VIII, 3 - XI) during vegetation period in 2005 and 2006

Tabela 2; Table 2 Energia promieniowania słonecznego oraz średnia temperatura dobowa w latach 2005-2006 Solar radiation and mean day and night temperature in 2005-2006

Miesiąc Months

Energia promieniowania

Radiation (J⋅m-2⋅d-1)

Temperatura Temperature

(°C)

2005

2006

2005

2006

Marzec; March

821

1247

19,7

19,6

Kwiecień; April

1229

1614

19,6

20,7

Maj; May

1639

2002

20,8

21,2

Czerwiec; June

2133

2347

21,4

22,5

Lipiec; July

2370

2621

23,1

24,6

Sierpień; August

1856

1540

22,2

21,6

Wrzesień; September

1753

1610

22,2

21,4

Październik; October

1018

898

20,4

20,5

Najwięcej tego związku posiadały owoce odmiany Flavorino (4,56 mg%) istotnie mniej

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4mg%

1 2 3 NIR

2005 2006

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4mg%

1 2 3 NIR

2005 2006


54

natomiast owoce odmian Goldita i Organza, odpowiednio 1,51 i 1,33 mg w 100 g świeŜej masy. Średnia zawartość likopenu w owocach z badanych odmian zbieranych w pełni lata była niŜsza o 10-16% w porównaniu z pozostałymi terminami zbioru. Zawartość ta była teŜ zmienna w latach. Więcej likopenu notowano w owocach w roku 2006. W 2005 roku zawartość tego związku zaleŜała od terminu zbioru. Najwięcej liko-penu miały owoce na początku plonowania (2,56 mg%), najmniej na końcu plonowania (1,81 mg%). Natomiast w 2006 roku zawartość ta była najniŜsza w pełni lata, lecz róŜnice w zawartości likopenu między terminami analizy były nieistotne statystycznie. HELYES i in. [2003] uwaŜają, iŜ warunki w jakich dorastają i dojrzewają owoce pomidora, szczególnie temperatura i światło, wpływają na zawartość w nich likopenu, a lata te pod tym względem były róŜne (tab. 2).

Większą zawartością beta-karotenu charakteryzowały się owoce o barwie Ŝółtej i pomarańczowej odmian Goldita - 1,10 mg i Organza - 2,43 mg w 100 g św.m., przy czym odmiana Organza spośród badanych miała go istotnie więcej (tab. 1). Owoce odmian Favorita i Flavorino miały podobne ilości tego związku. U odmian Goldita i Organza zawartość beta-karotenu w owocach zwiększała się od początku do końca plonowania. Podobna tendencja była obserwowana w obu latach uprawy (rys. 1b). MATHEWS i in. [1974] twierdzą, Ŝe na syntezę beta-karotenu istotny wpływ ma zarówno temperatura jak i światło, przy czym jak podają ROSALES i in. [2006] wysoka temperatura i natęŜenie światła w pełni lata mogą ograniczać jego syntezę.

Najwięcej witaminy C posiadały owoce odmian Favorita i Goldita (28,70 mg i 29,77 mg w 100 g św.m.) oraz owoce wszystkich odmian zbierane w pełni lata, a najmniej owoce odmiany Organza (tab. 1). Jak podają HAMMER i in. [1945] oraz DUMAS i in. [2003] o zawartości tego związku w owocach decyduje intensywność światła w okresie przed ich dojrzewaniem. Dlatego zawartość witaminy C była zmienna zaleŜnie od terminu analizy, jak i roku badań (rys. 2a).

a b Rys. 2. Zmiana zawartości witaminy C - a oraz ekstraktu - b w zaleŜności od terminu zbioru

(1 - V/VI, 2 - VIII, 3 - XI) w okresie wegetacji 2005 i 2006 roku Fig. 2. Change in the contents of vitamin C - a and soluble solids - b in dependent on

harvest date (1 - V/VI, 2 - VIII, 3 - XI) during vegetation period in 2005 and 2006 Otrzymane wyniki wskazują, Ŝe zawartość ekstraktu w owocach zaleŜała przede

wszystkim od odmiany (tab. 1). Najwięcej go zawierały owoce odmiany Favorita (7,2%) i Goldita (6,9%), najmniej zaś odmiany Organza (4,12%). Najwięcej ekstraktu było w owocach zbieranych latem (6,01%), lecz róŜnice między terminami zbioru są

0 5

10 15 20 25 30 35 40

1 2 3 NIR 2005 2006

0 1 2 3 4 5 6 7

1 2 3 NIR 2005 2006

mg% %


55

nieistotne. W swoich badaniach TOOR i in. [2006] równieŜ stwierdzili więcej ekstraktu w owocach zbieranych w pełni lata. Natomiast lata nie miały istotnego wpływu na zawartość tego składnika w owocach pomidorów (rys. 2b). Wnioski 1. Średnia zawartość likopenu oraz beta-karotenu w owocach istotnie zaleŜała od

odmiany. Najwięcej likopenu notowano u odmiany Flavorino, najmniej zaś u odmian Goldita i Organza. Natomiast istotnie najwięcej beta-karotenu stwierdzono u odmiany Organza w odniesieniu do trzech pozostałych.

2. Średnia zawartość tych związków nie miała istotnego powiązania z terminem zbioru owoców. Jednak zawartość beta-karotenu u odmian Ŝółto-po-marańczowych była istotnie wyŜsza w owocach ze zbioru jesiennego.

3. Zawartość witaminy C zaleŜała od odmiany i pory zbioru owoców. Najwięcej tego związku notowano w owocach odmian Favorita i Goldita. Natomiast najmniej witaminy C stwierdzono w owocach zbieranych w porze wiosennej.

4. Średnia zawartość ekstraktu zaleŜała tylko istotnie od odmiany. Najwięcej ekstraktu było w owocach odmian Favorita i Goldita.

Literatura DUMAS Y., DADOMO M., L UCCA G.D., GROLIER P., DI LUCCA G. 2003. Effects of environ-mental factors and agricultural techniques on antioxidant content of tomatoes. J. Sci. Food Agric. 83: 369-382.

HAMMER K.C., BERNSTEIN L., ARD L.A. 1945. Effects of light intensity, day length, tem-perature and other environmental factors on the ascorbic acid content of tomatoes. J. Nutr. 29: 85-97.

HAMUŁKA J., WAWRZYNIAK A. 2004. Likopen i luteina, rola prozdrowotna i ich zawartość w produktach. Wyd. SGGW, Warszawa.

HELYES L., BRANDT S., RETI K., BARNA E., LUGASI A. 2003. Appreciation and analysis of lycopene content of tomato. Acta Hort. 604: 531-537.

HORBOWICZ M., SANIEWSKI M. 2000. Likopen i inne karotenoidy - występowanie i wartość biologiczna. Zesz. Nauk. AR Kraków 71: 13-18.

M ATHEWS R.P., GRILL P., LOASCIO S. 1974. Beta-karotene and ascorbic acid content of tomatoes as affected by maturity. Proc. Fla. State Hort. Soc. 87: 214-217.

RAFFO A., LEONARDI C., FOGLIANO V., AMBROSINO P., SALUCCI M., GENNARO L., BUGIANESI R., GIUFFRIDA F., QUGLIA G. 2002. Nutritional value of Cherry tomatoes (Lycopersicon esculentum Cv. Naomi F1) harvested at different ripening stages. J. Agric. Food Chem. 50: 6550-6556.

ROSALES M.A., RUIZ J.M., HERNANDEZ J., SORIANO T., CASTILLA N., ROMERO L. 2006. Antioxidant content and ascorbate metabolism in cherry tomato exocarb in relation to temperature and solar radiation. J. Sci. Food Agric. 86 (910): 1545-1551.

STEWART A.J., BOZONNET S., MULLEN W., JENKINS G.I., LEAN M.E.J., CROZIER A. 2000. Occurrence of flavonols in tomatoes and tomato-based products. J. Agric. Food Chem.


56

48: 2663-2669.

THOMPSON K.A., M ARSHALL M.R., SIMS C.A., WEI C.I., SARGENT S.A., SCOTT J.W. 2000. Cultivar, maturity and heat treatment on lycopene content in tomatoes. J. Food Sci. 65: 791-795.

TOOR R.K., SAVAGE G.P., LISTER C.E. 2006. Seasonal variations in the antioxidant composition of greenhouse grown tomatoes. J. Food Comp. Anal. 19: 1-10. Słowa kluczowe: pomidor drobnoowocowy, odmiana, ekstrakt, antyoksydanty Streszczenie

Cztery odmiany pomidora drobnoowocowego o róŜnej masie i barwie owoców (Favorita, Goldita, Flavorino, Organza) uprawiano w latach 2005-2006 w cyklu przedłuŜonym na włóknie kokosowym. W owocach zbieranych w pełnej dojrzałości w trzech terminach oznaczono zawartość ekstraktu, likopenu, beta-karotenu i witaminy C. Wyniki wskazują, Ŝe średnia zawartość likopenu, beta-karotenu oraz ekstraktu w owocach istotnie zaleŜała od odmiany i nie miała związku z czasem zbioru owoców. Natomiast zawartość witaminy C w owocach zaleŜała od odmiany i pory zbioru owoców. Najwięcej tego związku było w owocach odmian Favorita i Goldita. Najmniej witaminy C stwierdzono w owocach zbieranych w porze wiosennej. Najwięcej beta-karotenu miała odmiana Organza, likopenu odmiana Flavorino, a ekstraktu odmiany Favorita i Goldita.

THE CHANGES OF EXTRACT AND ANTIOXIDANT CONTENTS IN CHERRY TOMATO FRUIT AT DIFFERENT STAGES OF YIELDING IN A GLASSHOUSE PRODUCTION Aliaksandr Abukchovich, Jolanta Kobryń, Katarzyna Kowalczyk, Teresa Zielony Department of Vegetable and Medicinal Plants, Warsaw University of Life Sciences, Warszawa Key words: Cherry tomato, cultivar, fruit, soluble solids, antioxidants Summary

Four cherry tomato cultivars with different color and fruit weight (Favorita, Goldita, Flavorino, Organza) were grown on coir straw slabs in 2005-2006. The results show that the mean contents of lycopene, beta-carotene and soluble solids in the cherry tomato fruit significantly depended on the cultivar and had no connection with the time of fruit harvest. The content of vitamin C depended on the cultivar and fruit harvest time. Cvs. Favorita and Goldita were the riches in vitamin C but its content was the lowest in fruits harvested in spring season. Cv. Organza had the most beta-carotene, cv. Flavorino - lycopene and cvs Favorita and Goldita - soluble solids.


57

Prof. dr hab. Jolanta Kobry ń Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 166 02-787 WARSZAWA e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 59-65 WPŁYW śYWYCH ŚCIÓŁEK NA PLONOWANIE I WARTO ŚĆ BIOLOGICZN Ą PAPRYKI Katarzyna Adamczewska-Sowińska Katedra Ogrodnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wstęp

Terminem „Ŝywe ściółki” określa się gatunki rosnące na polu łącznie z wa-rzywami, których zadaniem jest ochrona powierzchni gleby przed niekorzystnymi czynnikami a takŜe poprawa warunków wzrostu roślin uprawnych [BAUMANN i in. 2000]. śywe ściółki charakteryzują się szybkim wzrostem - szczególnie w początkowym okresie wegetacji, wytwarzaniem duŜej ilości biomasy, bardzo dobrym pokryciem powierzchni gleby, odpornością na suszę i niską zasobność gleby, a takŜe niskimi kosztami związanymi z ich niszczeniem - np. koszeniem [PAINE, HARRISON 1993]. Konkurencję Ŝywych ściółek wobec warzyw moŜna zmniejszyć m.in. przez dobór gatunków, synchronizację rozwoju rośliny uprawnej i okrywowej, ograniczenie powierzchni zajmowanej przez Ŝywe ściółki tylko do międzyrzędzi roślin uprawnych [MÜLLER-SCHÄRER, POTTER 1991; BRANDSAETER, NETLAND 1999; HOOKS, JOHNSON 2003].

Celem badań było ustalenie sposobu ograniczenia konkurencji Ŝywych ściółek w stosunku do uprawianej z nimi papryki. Badania te są kontynuacją i rozszerzeniem badań wykonanych w latach 1998-2002 w Katedrze Ogrodnictwa UP we Wrocławiu [ADAMCZEWSKA-SOWIŃSKA, KOŁOTA 2001]. Materiał i metody

W latach 2004-2006 w Stacji Badawczo-Dydaktycznej Katedry Ogrodnictwa UP we Wrocławiu przeprowadzono doświadczenie polowe dotyczące moŜliwości zastosowania Ŝywych ściółek w uprawie papryki (Capsicum annuum L.). Dwu-czynnikowe doświadczenie załoŜono metodą losowanych podbloków w trzech powtórzeniach.

W ramach czynnika I porównywano gatunki Ŝywych ściółek: koniczynę białą (Trifolium repens L.), Ŝycicę trwałą (Lolium perenne L.), seradelę siewną (Ornithopus sativus BROT.), nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) - formę karłową. W obrębie czynnika II oceniono termin siewu tych gatunków oraz sposób ograniczenia ich wzrostu. Siew wykonano w 4 terminach: 5 i 27 kwietnia, 20 maja oraz 10 czerwca. ZróŜnicowano sposób utrzymania roślin okrywowych wysiewanych w kwietniu - zastosowano oprysk herbicydem Roundup 360 SL (4 dm3⋅ha-1), systematyczne koszenie lub pozostawiono je bez zniszczenia. Obiektem kontrolnym były poletka bez Ŝywych ściółek. Łącznie doświadczenie obejmowało 36 kombinacji. Wielkość poletka wynosiła 3 m2 (2 × 1,5 m).

K. Adamczewska-Sowińska

60

Rozsadę papryki odmiany Jupiter F1 produkowano w szklarni. Nasiona wy-siewano w dniu 26 marca, a w połowie kwietnia siewki pikowano do doniczek wypełnionych substratem torfowym. Rozsadę posadzono w dniu 20 maja, w rozstawie 80 × 50 cm. Przed sadzeniem oraz pogłównie wykonano nawoŜenie saletrą amonową w ilości odpowiednio: 150 kg N⋅ha-1 i 50 kg N⋅ha-1. W przewidzianych terminach, w pasach o szerokości 20 cm, między rzędami papryki wysiewano nasiona roślin okrywowych, w ilości 5 g⋅m-2. Plon biomasy Ŝywych ściółek określono przed ich zaoraniem na podstawie próbek części nadziemnych pobieranych z pasów o wymiarach 0,5 × 0,2 m, w trzech miejscach z kaŜdego poletka. Wsiewki zaorano na początku listopada.

Zbiory owoców papryki prowadzono co 10-14 dni od początku sierpnia do 1. dekady października, określając wielkość plonu handlowego, w skład którego wchodziły zielone, w pełni wyrośnięte, zdrowe owoce. Pod koniec sierpnia pobrano próbki, po 5 szt. owoców z kaŜdego poletka do analiz chemicznych, w celu oceny zawartości witaminy C - metodą miareczkową, cukrów ogółem i redukujących - metodą Lane-Eynona oraz N-NO3 - metodą reflektometryczną. Uzyskane wyniki poddano analizie wariancji, wyliczając przedziały ufności wg testu Tukey’a dla poziomu istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

LEARY i DE FRANK [2000] zaznaczają, Ŝe Ŝywe ściółki powinny wykazywać minimalną konkurencję wobec rośliny uprawnej, muszą być przystosowane do konkretnych warunków klimatycznych i charakteryzować się niską lub średnią produktywnością, ale jednocześnie dobrze chronić glebę. Najczęściej polecane są rośliny z rodziny bobowatych i kapustowatych oraz trawy [NICHOLSON, WIEN 1983; BRANDSAETER, NETLAND 1999; LEARY, DE FRANK 2000; HOOKS, JOHNSON 2003]. Na podstawie przeprowadzonych w latach 2004-2006 badań stwierdzono, Ŝe plon biomasy roślin okrywowych wysiewanych 5. i 27. kwietnia oraz 20. maja wahał się w granicach 18,00-19,90 t⋅ha-1 (tab. 1). Z ostatniego terminu siewu w pierwszej dekadzie czerwca uzyskano mniejszy o 19,6% plon biomasy. Ograniczenie wzrostu Ŝywych ściółek przez zastosowanie herbicydu lub koszenie spowodowało zmniejszenie tego plonu średnio o 40,2% oraz o 29,6% i 20,6%.

Zastosowanie Ŝywych ściółek wpływa ujemnie na plonowanie warzyw. NaleŜy więc rozwaŜyć moŜliwość zminimalizowania tego niekorzystnego działania [NICHOLSON, WIEN 1983; ADAMCZEWSKA-SOWIŃSKA, KOŁOTA 2001]. Wyniki niniejszych badań wykazały, Ŝe obecność Ŝywych ściółek w uprawie papryki spowodowała zmniejszenie plonu owoców, w porównaniu z kontrolą o 46,4% (tab. 1). Najbardziej konkurencyjny w stosunku do papryki okazał się nagietek lekarski (2,58 t⋅ha-1), natomiast w obiektach z seradelą plon ten był 1,4-2,2-razy większy aniŜeli przy pozostałych wsiewkach.

Przesunięcie terminu siewu roślin okrywowych do 20 maja i 10 czerwca wpłynęło istotnie na wzrost plonu handlowego owoców papryki o 62,5% i 143% w stosunku do obiektu, w którym wsiewki wysiewano na początku kwietnia.

WPŁYW śYWYCH ŚCIÓŁEK NA PLONOWANIE ...

61

Plon papryki uprawianej z najpóźniej wysiewanymi Ŝywymi ściółkami pozostawał na tym samym poziomie istotności, co uzyskany z poletek kontrolnych. Ograniczenie przyrostu Ŝywych ściółek pochodzących z pierwszego i drugiego terminu siewu przez ich przykaszanie spowodowało wzrost plonu handlowego papryki o 19,5-20,2%. Wyniki przeprowadzonych badań potwierdziły poglądy wielu autorów, Ŝe na powodzenie takiego sposobu uprawy ma wpływ nie tylko dobór gatunków Ŝywych ściółek [BRANDSAETER, NETLAND 1999], lecz takŜe ograniczenie ich konkurencyjności przez koszenie, rozdrabnianie, płytkie mieszanie z glebą, traktowanie herbicydami [HOOKS, JOHNSON 2003; LEARY, DE FRANK 2000], wybór sposobu uprawy [MASIUNAS 1998] i terminu siewu [MÜLLER-SCHÄRER, POTTER 1991].

Najwięcej witaminy C (123,1 mg⋅100 g-1 św.m.) oznaczono w owocach papryki uprawianej z Ŝycicą trwałą, natomiast cukrów ogółem i redukujących (2,77% i 2,43%) w papryce rosnącej z koniczyną białą (tab. 2). Podobnie jak we wcześniej prowadzonych badaniach [ADAMCZEWSKA-SOWIŃSKA 2004] okazało się, Ŝe papryka uprawiana z roślinami motylkowatymi zgromadziła więcej N-NO3. Stwierdzono równieŜ, Ŝe w obiektach, w których ograniczono ilość biomasy wsiewek rosnących z papryką owoce zawierały więcej witaminy C, cukrów ogółem i redukujących, oraz mniej średnio o 9,5-39,3% N-NO3. Wnioski 1. Plon biomasy Ŝywych ściółek w sposób istotny zaleŜał od terminu siewu

i sposobu ograniczania ich wzrostu.

2. Opóźnienie terminu siewu roślin okrywowych, a takŜe ich koszenie i zasto-sowanie herbicydu spowodowało ograniczenie plonu biomasy ściółek i wpłynęło pozytywnie na plon handlowy owoców papryki.

3. Średni plon handlowy owoców papryki uzyskany w uprawie z Ŝywymi ściółkami był istotnie mniejszy (o 46,4%) aniŜeli w uprawie bez wsiewek. Najmniej konkurencyjną rośliną okrywową w stosunku do papryki okazała się seradela siewna.

Literatura ADAMCZEWSKA -SOWIŃSKA K. 2004. Zastosowanie Ŝywych ściółek w uprawie pomidora i papryki oraz ich wpływ następczy na plonowanie selera korzeniowego i marchwi ja-dalnej. Rozpr. habilit. Zesz. Nauk. AR Wrocław 484: 131 ss.

ADAMCZEWSKA -SOWIŃSKA K., KOŁOTA E. 2001. Wykorzystanie Ŝywych ściółek w uprawie papryki. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, 234 Rolnictwo 46: 7-11.

BAUMANN D.T., KROPFF M.J., BASTIAANS, L. 2000. Intercropping leeks to suppress weeds. Blackwell Sci.Ltd. Weed Research 40: 359-374.

BRANDSAETER L.O., NETLAND J. 1999. Winter annual legumes for use as cover crops in row crops in northern regions: I. Field experiments. Crop Sci. 39: 1369-1379.

HOOKS C.R.R., JOHNSON M.W. 2003. Impact of agricultural diversification on the insect community of cruciferous crops. Crop Protection 22: 223-238.

LEARY J., DE FRANK J. 2000. Living mulches for organic farming systems. Hort Technol. 10(4): 692-698.

K. Adamczewska-Sowińska

62

M ASIUNAS J.B. 1998. Production of vegetables using cover crop and living mulches- a review. J. Veget. Crop Prod. 4(1): 11-31.

M ÜLLER -SCHÄRRER H., POTTER C.A. 1991. Cover plants in field grown vegetables: pro-spects and limitations. Brighton Crop Protection Conf.-Weeds: 599-604.

NICHOLSON A.G., WIEN H.C. 1983. Screening of turfgrass and clovers for use of living mulches in sweet corn and cabbage. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 108: 1071-1076.

PAINE L.K., HARRISON H. 1993. The historical roots of living mulch and related practices. Hort. Technol. 3(2): 137-143. Słowa kluczowe: papryka słodka, Ŝywe ściółki, plon, wartość biologiczna owoców Streszczenie

W doświadczeniu przeprowadzonym w latach 2004-2006 oceniono wpływ gatunku Ŝywych ściółek (koniczyna biała, Ŝycica trwała, seradela siewna, nagietek lekarski) oraz terminu ich siewu (5 i 27 kwietnia, 20 maja, 10 czerwca) i sposobu utrzymania na plonowanie papryki. Stwierdzono, Ŝe największy plon biomasy spośród badanych wsiewek wydała seradela. śywe ściółki wysiewane w kwietniu oraz 20.05. wydały średni plon w granicach 18,00-19,90 t⋅ha-1. Opóźnienie terminu ich siewu do 10.06. spowodowało zmniejszenie plonu średnio o 19,6%, natomiast koszenie i zastosowanie herbicydu - o 25,3% i 40,2%. Plon owoców papryki uprawianej z roślinami okrywowymi był o 46,4% mniejszy aniŜeli w uprawie bez wsiewek. Najbardziej konkurencyjną wsiewką w stosunku do papryki okazał się nagietek lekarski, najmniej - seradela uprawna. W wyniku koszenia Ŝywych ściółek uzyskano wyŜszy o 19,5-20,2% plon handlowy papryki. Ograniczenie ilości biomasy wsiewek przez opóźnianie ich wysiewu, koszenie lub traktowanie herbicydem wpłynęło nieznacznie na wzrost zawartości witaminy C, cukrów ogółem i prostych, oraz mniejszą zawartość N-NO3 w owocach papryki. THE EFFECT OF LIVING MULCHES ON THE YIELDING AND NUTRITIONAL VALUE OF SWEET PEPPER Katarzyna Adamczewska-Sowińska Department of Horticulture, University of Environmental and Life Sciences, Wrocław Key words: pepper, living mulches, yield, nutritional value Summary

Field investigation with living mulches in pepper cultivation was carried out in 2004-2006. Living mulches species (white clover, serradella, perennial ryegrass, pot marigold) and their sowing date (5, 27 April, 20 May, 10 June) significantly affected the living mulches biomass and pepper yield. Highest biomass yield was achieved from serradella. The highest biomass yield was achieved when living mulches were sown at April and 20th of May (18.00-19.90 t⋅ha-1). Living mulch biomass decreased by delayed sowing date and by growth suppression by mowing or herbicide treatment. Delaying sowing date up to the first decade of June as well as mowing of living mulches sown in

WPŁYW śYWYCH ŚCIÓŁEK NA PLONOWANIE ...

63

April significantly decreased the biomass yield by 19.6%. Living mulches had significant influence on pepper fruit yield, which decreased by 46.4% in comparison to treatment without mulch. The most competitive living mulch species were pot marigold and the least competitive serradella. Marketable yield of pepper increased by 19,5-20.2% when living mulches growth was suppressed by mowing. Vitamin C, total and reducing sugars content a little increased while NO3-N decreased after diminishing living mulch biomass by delaying their sowing date, mowing or herbicide spraying. Dr hab. inŜ. Katarzyna Adamczewska-Sowińska Katedra Ogrodnictwa Uniwersytet Przyrodniczy Pl. Grunwaldzki 24a 50-363 WROCŁAW

Tabela 1; Table 1 Plon biomasy Ŝywych ściółek oraz plon papryki w zaleŜności od gatunku Ŝywej ściółki, terminu siewu oraz sposobu ograniczenia jej wzrostu w latach 2004-2006 (t⋅ha-1) The yield of biomass of living mulches and marketable yield of pepper fruits depending on the plant species, sowing term and of their growth suppression method, in 2004-2006 (t⋅ha-1)

Termin siewu Ŝywych ściółek i sposób ogra-niczenia ich wzrostu

Sowing term of living mulch and growth

suppression method

Plon biomasy Ŝywych ściółek

Yield of biomass of living mulches

Plon handlowy owoców papryki Marketable yield of pepper fruits

nagietek lekarski

pot marigold

Ŝycica trwała

perennial ryegrass

koniczyna

biała white clover

seradela siewna

serradella

średnia mean

nagietek lekarski

pot marigold

Ŝycica trwała

perennial ryegrass

koniczyna

biała white clover

seradela siewna

serradella

średnia mean

05.04.

05.04. + h 05.04. + c

27.04. 27.04. + c

20.05. 10.06.

23,60 15,10 10,40 19,60 9,60 18,30 16,20

18,50 15,50 15,50 16,60 12,10 21,10 7,10

17,30 12,20 16,00 15,80 17,90 16,90 12,30

20,20 4,80 14,10 20,00 17,60 18,70 25,10

19,90 11,90 14,00 18,00 14,30 18,75 15,18

0,67 1,99 2,61 1,84 3,41 2,47 5,04

4,08 2,35 3,04 3,02 4,43 4,68 6,81

1,79 1,87 2,82 3,46 3,63 3,99 6,38

4,34 3,61 4,54 5,94 6,04 6,52 8,21

2,72 2,45 3,25 3,61 4,34 4,42 6,61

Średnia; Mean

16,11

15,20

15,49

17,21

16,00

2,58

4,06

3,42

5,60

3,92

Kontrola; Control

7,32

NIR0,05dla: LSD0.05 for: - gatunku Ŝywej ściółki; kind of living mulch - terminu siewu i sposobu ograniczenia wzrostu Ŝywych ściółek

sowing term and growth suppression method - współdziałanie I × II; intearaction I × II

r.n.; n.s. 3,32

7,61

1,38 1,20

r.n.; n.s.

c - koszenie; mowing h - herbicyd; herbicide

Tabela 2; Table 2 Zawartość witaminy C, cukrów ogółem i prostych oraz N-NO3 w owocach papryki uprawianej z Ŝywymi ściółkami, w latach 2004-2006 Contents of vitamin C, total and reducing sugars and N-NO3 in pepper fruits grown with living mulches, mean for 2004-2006

Termin siewu Ŝywych ściółek i sposób ogra-niczenia ich wzrostu

Sowing term of living mulch and growth

suppression method

Witamina C; Vitamin C (mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

Cukry redukujące Reducing sugars

(%)

Cukry ogółem Total sugars

(%)

N-NO3

(mg⋅kg-1 św.m.; FM)

nagietek lekarski

pot marigold

Ŝycica trwała peren-nial

ryegrass

koni-czyna biała white clover

seradela siewna

serradella

nagietek lekarski pot ma-rigold


ryegrass


sera-dela

siwna serra-della



ryeg-rass


sera-dela

siewna serra-della



ryegrass


sera-dela

siewna serra-della

05.04.

05.04. + h 05.04. + c

27.04. 27.04. + c

20.05. 10.06.

72,0 115,8 85,5 95,5 77,0 68,0 88,0

109,8 118,7 125,1 139,4 128,6 119,3 120,7

135,5 110,6 147,0 115,3 104,0 108,1 100,5

95,5 108,5 103,0 107,3 110,5 101,3 106,8

2,15 2,05 2,25 2,10 2,20 2,25 2,20

1,98 2,00 2,05 2,15 2,35 2,25 2,30

2,35 2,50 2,45 2,40 2,50 2,30 2,50

2,15 2,35 2,30 2,45 2,25 2,15 2,20

2,50 2,55 2,65 2,65 2,60 2,70 2,55

2,15 2,40 2,35 2,45 2,65 2,75 2,80

2,55 2,80 2,60 2,90 2,95 2,65 2,95

2,45 2,55 2,65 2,70 2,80 2,50 2,45

175 110 145 95 90 94 85

123 110 108 115 98 95 68

217 208 205 165 97 105 185

210 205 198 185 155 165 170

Średnia; Mean

85,9

123,1

117,3

104,7

2,17

2,15

2,43

2,26

2,60

2,51

2,77

2,59

113

102

169

184

Kontrola; Control

99,6

2,38

2,66

108

NIR0,05 dla: LSD0.05 for: - gatunku Ŝywej ściółki

kind of living mulch - terminu siewu i sposobu ograniczenia

wzrostu Ŝywych ściółek; sowing term and growth suppression method

- wspóldziałanie I × II; interaktion I × II

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s. c - koszenie; mowing h - herbicyd; herbicide

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 67-72 WŁA ŚCIWO ŚCI PRZECIWUTLENIAJ ĄCE ORGANÓW WEGETATYWNYCH WIESIOŁKA ( Oenothera sp.) I WIERZBOWNICY ( Epilobium sp.) Marta Bajer, Olga Kosakowska, Małgorzata Pelc, Katarzyna Bączek Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp

Wiesiołek i wierzbownica od wieków stosowane były w medycynie ludowej, a surowce z nich pozyskiwane (głównie ziele i liście) wykazują róŜnorodną aktywność farmakologiczną. Ziele wierzbownicy - surowiec o silnym działaniu przeciwzapalnym i przeciwbólowym stosowano w leczeniu przerostu gruczołu krokowego [HIERMANN, BUCKAR 1997], a liście wiesiołka uŜywane były jako środek ściągający w chorobach skóry i układu pokarmowego. Obecnie na duŜą skalę stosowany jest olej z nasion wiesiołka, będący surowcem o wysokiej aktywności farmakologicznej, ze względu na zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych [LAMER-ZARAWSKA, HOJDEN 1989].

Ostatnio duŜą uwagę zwraca się na występowanie w surowcach roślinnych związków fenolowych, takich jak np. kwasy fenolowe. Wykazują one róŜnorodną aktywność leczniczą, między innymi działają przeciwutleniająco [PELLEGRINA i in. 2005]. Właściwości przeciwutleniające są jednym z waŜniejszych wskaźników aktywności biologicznej roślin leczniczych. Aktywność ta polega na neutralizacji wolnych rodników, które powstają zarówno w wyniku działania czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych, niezaleŜnie jednak od przyczyny powstawania mają one niekorzystny wpływ na stan ludzkiego organizmu, m.in. stymulują powstawanie nowotworów, przyspieszają procesy starzenia oraz mogą być przyczyną cukrzycy i chorób serca [MOSKAUG i in. 2005].

Celem przedstawionych badań było określenie zawartości kwasów fenolowych i porównanie ich właściwości przeciwutleniających znajdujących się w liściach i korzeniach dwóch uprawnych gatunków wiesiołka (Oenothera sp.) i dwóch gatunków wierzbownicy (Epilobium sp.) naleŜących do rodziny Oenotheraceae. Materiał i metody

Przedmiotem badań były dwa gatunki wierzbownicy: w. kosmata (Epilobium hirsutum L.) i w. wąskolistna (Epilobium angustifolium L.) oraz dwa gatunki wiesiołka: w. dwuletni (Oenothera biennis forma Ega) i w. dziwny (Oenothera paradoxa HUDZIOK). Do analiz chemicznych pobrano liście i korzenie. Liście zebrano w dwóch terminach - z roślin znajdujących się w fazie wegetatywnej (czerwiec 2006 r.) oraz w

M. Bajer i inni

68

pełni kwitnienia (lipiec 2006 r.). Korzenie pozyskano w fazie wegetatywnej roślin (czerwiec 2006 r.). Materiał roślinny został wysuszony w suszarni typu „Leśniczanka”, w temperaturze 40°C. 1 g surowca poddano ekstrakcji w 100 ml metanolu. Ekstrakcję prowadzono pod chłodnicą zwrotną przez 60 minut. W badanych ekstraktach zidentyfikowano kwasy fenolowe i określono ich zawartość. Analizę chemiczną otrzymanych ekstraktów wykonano za pomocą chromatografu cieczowego firmy Shimadzu, wyposaŜonego w detektor diodowy SPD-M10A VP. Rozdział związków czynnych otrzymano stosując gradient 10% acetonitrylu w wodzie oraz 55% acetonitrylu w wodzie, przy przepływie 1,0 ml × min-1, w temperaturze 28°C, na kolumnie LiChrospher RP18 5 µm 250 mm × 4,6 mm firmy Supelco. Czas analizy wynosił 60 min.

W otrzymanych wyciągach oznaczono aktywność przeciwutleniającą metodą DPPH [YEN, CHEN 1995] i FRAP [BENZIE, STRAIN 1999]. Metoda DPPH polega na kolorymetrycznym pomiarze stopnia zredukowania ilości rodników DPPH (2,2-difenylo-1-pikrohydrazylu) przy długości fali 517 nm, wyraŜonym jako procent inhibicji wolnego rodnika DPPH. Oznaczenie aktywności przeciwutleniającej metodą FRAP polega na redukcji Ŝelaza na trzecim stopniu utlenienia do formy Ŝelazawej (o niebieskim zabarwieniu), wykazującej maksimum absorpcji przy długości fali 593 nm. Jako standard uŜyto ekstraktu metanolowego z pestek czerwonych winogron, wykazującego wysoką aktywność przeciwutleniającą [FUJI i in. 2006].

Współczynnik korelacji między metodami, określony za pomocą testu Pearsona, wynosił 0,90 przy p < 0,05. Wartość ta wskazuje na wysoką zgodność metod. Wyniki i ich omówienie

Wyniki przedstawionych badań wskazują, Ŝe organy wegetatywne roślin z rodziny Oenotheraceae stanowią bogate źródło kwasów fenolowych i charakteryzują się wysoką aktywnością przeciwutleniającą. W badanych ekstraktach stwierdzono obecność trzech kwasów fenolowych - elagowego, chlorogenowego i kawowego (tab. 1). Kwas elagowy dominował we wszystkich organach wierzbownicy kosmatej, natomiast w liściach wierzbownicy wąskolistnej najwięcej było kwasu chlorogenowego, co koresponduje z wynikami uzyskanymi przez STRZELECKĄ i GLINKOWSKĄ [1994]. Obecność kwasu elagowego w zielu wierzbownicy zidentyfikował wcześniej BARAKAT i in. [1997].

W liściach obydwu gatunków wiesiołka w największej ilości wystąpił kwas chlorogenowy. Korzenie okazały się surowcem ubogim w kwasy fenolowe - zarówno u wiesiołka jak i wierzbownicy zidentyfikowano jedynie kwas elagowy. Występowanie duŜej ilości tego kwasu w surowcach pozyskiwanych z obu badanych gatunków moŜe mieć związek z faktem, Ŝe rośliny z rodziny Oenotheraceae zawierają znaczne ilości garbników hydrolizujących - elagotanin zwanych oenoteinami, w których kwas elagowy jest jednym ze składników [YOSHIDA i in. 1995]. Tabela 1; Table 1 Zawartość zidentyfikowanych kwasów fenolowych (mg⋅100 g-1) The content of identified phenolic acids (mg⋅100 g-1)

Gatunek Species

Surowiec

Raw material

Zidentyfikowane kwasy fenolowe

Identified phenolic acids

kwas elagowy

kwas chlorogenowy

kwas kawowy

WŁAŚCIWOŚCI PRZECIWUTLENIAJĄCE ...

69

elagic acid chlorogenic acid caffeic acid Oenothera biennis L.S.STR. f. Ega

LW

9,4

19,8

1,3

LG

12,5

41,5

2,6

K

11,3

0,0

0,0

Oenothera paradoxa HUDZIOK

LW

2,6

1,9

4,0

LG

16,5

32,7

6,9

K

18,9

0,0

0,0

Epilobium hirsutum L.

LW

266,9

49,2

13,0

LG

151,8

32,0

8,6

K

32,6

0,0

0,0

Epilobium angustifolium L.

LW

32,6

56,2

4,0

LG

21,4

221,8

1,4

K

7,8

0,0

0,0

LW liście zebrane w fazie wegetatywnej roślin; leaves harvested at vegetative stage of plant development LG liście zebrane w fazie generatywnej; leaves harvested at generative stage of plant development K korzenie; roots Tabela 2; Table 2 Aktywność przeciwutleniająca ekstraktów z liści i korzeni wierzbownicy i wiesiołka (metoda DPPH) Antioxidant activity of the leaf and root extracts of willow herb (DPPH method)

Wyszczególnienie Specification

DPPH

(% inhibicji rodnika DPPH) % inhibition of free radical DPPH

LW*

LG

K


60,80

26,08

16,87


12,40

0,90

11,39

Oenothera biennis L.S.STR. f. Ega

6,62

3,74

0,67


8,84

1,74

3,31

Pestki winogron; Seeds of grapes (standard)

66,09

* objaśnienia jak pod tabelą 1; explanations see Table 1

W liściach wierzbownicy kosmatej wystąpiło najwięcej kwasu elagowego i kawowego - związków, którym przypisuje się silne działanie przeciwutleniające [CAI i in. 2004; LOPEZ i in. 2003]. Wyciągi z liści tego gatunku (zebranych w fazie wegetatywnej) charakteryzowały się takŜe najwyŜszą aktywnością przeciwutleniającą (60, 80% inhibicji rodnika DPPH; 1,67 mmol Fe2+g-1) - była ona tylko nieznacznie niŜsza od standardu, czyli ekstraktu z pestek czerwonych winogron (66,09% inhibicji rodnika DPPH; 1,98 mmol Fe2+g-1), (tab. 2). MoŜna więc przypuszczać, Ŝe istnieje pewna korelacja pomiędzy wysokimi zawartościami kwasów fenolowych, a aktywnością przeciwutleniającą wyciągów, o czym wspominali juŜ inni autorzy [BRAND-WILLIAMS i in. 1995]. Wyjątkowo wysoką aktywność antyoksydacyjną ziela wierzbownicy kosmatej potwierdzają badania WOJDYŁO i in. [2007], w których spośród 32 badanych ziół gatunek ten charakteryzował się najwyŜszą aktywnością mierzoną metodą DPPH. Uzyskane

M. Bajer i inni

70

wyniki wskazują takŜe na wyraźnie wyŜszą aktywność przeciwutleniającą wyciągów z liści i korzeni wierzbownic w porównaniu z ekstraktami z wiesiołka. NiezaleŜnie od gatunku, wyŜszą aktywność przeciwutleniającą, mierzoną metodą DPPH i FRAP, stwierdzono w ekstraktach z liści zebranych w fazie wegetatywnej. Aktywność przeciwutleniająca uzyskana z tych ekstraktów, zarówno z liści zebranych w czasie pełni kwitnienia roślin, jak i z korzeni, była blisko dwukrotnie niŜsza. Tabela 3; Table 3 Aktywność przeciwutleniająca ekstraktów z liści i korzeni wierzbownicy i wiesiołka (metoda FRAP) Antioxidant activity of the leaf and root extracts of evening primrose (FRAP method)

Wyszzególnienie Specification

FRAP

(mmol Fe2+g-1)

LW*

LG

K


1,67

0,93

0,93


1,02

0,37

0,55

Oenothera biennis L.S.STR. f. Ega

0,62

0,49

0,12


0,70

0,26

0,41

Pestki winogron; Seeds of grapes (standard)

1,98

* objaśnienia jak pod tabelą 1; explanations see Table 1 Wnioski 1. Spośród zidentyfikowanych kwasów fenolowych w liściach wierzbownicy

kosmatej dominowały kwasy elagowy i kawowy, natomiast w liściach wierz-bownicy wąskolistnej i obydwu gatunków wiesiołka najwięcej było kwasu chlorogenowego. Korzenie okazały się surowcem ubogim w kwasy fenolowe.

2. NajwyŜszą aktywność przeciwutleniającą wykazywały liście wierzbownicy kosmatej.

3. Organy wegetatywne badanych gatunków wierzbownicy charakteryzowały się wyŜszą aktywnością antyoksydacyjną niŜ surowce uzyskane z wiesiołka.

4. U wszystkich badanych gatunków większą aktywność przeciwutleniającą miały ekstrakty z liści zebranych w fazie wegetatywnej niŜ w czasie pełni kwitnienia.

Literatura BARAKAT H.H., HUSSEIN S.A.M., M ARZOUK M.S., M ERFORT I., L INSCHEID M., NAWWAR

M.A.M. 1997. Polyphenolic metabolites of Epilobium hirsutum. Phytochem. 46(5): 935-941.

BENZIE I.F.F., STRAIN J.J. 1999. Ferric reducing/antioxidant power assay: direct measure of total antioxidant activity of biological fluids and modified version for simultaneous measurement of total antioxidant power and ascorbic acid concentration. Methods in Enzymology 299: 15-27.

BRAND-WILLIAMS W., CUVELIER E., BERSET C.M. 1995. Use of free radical method to evaluate antioxidant activity. Lebensm.-Wiss. U.-Technol. 28: 25-30.

CAI Y., LUO. Q., SUN M., CORKE H. 2004. Antioxidant activity and phenolic compounds of 112 traditional Chinese medicinal plants associated with anticancer. Life Sci. 74:

WŁAŚCIWOŚCI PRZECIWUTLENIAJĄCE ...

71

2157-2184.

FUJI H., YOKOZAWA T., K IM Y.A., TOHDA C., NONAKA G. 2006. Protective effect of grape seed polyphenols against high glucose - induced oxidative stress. Bioscience Bio-technology Biochemistry 70(9): 2104-2111.

HIERMANN A., BUCAR F. 1997. Studies of Epilobium angustifolium extracts on growth of accessory sexual organs in rats. J. Ethnopharmacol. 55(3): 179-183.

LAMER -ZARAWSKA E., HOJDEN B. 1989. Rośliny z rodzaju Oenothera L. źródłem nie-zbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Herba Pol. 35: 151-156.

LOPEZ M., M ARTINEN F., DEL VALLE C., FERRIT M., LUQUE R. 2003. Study of phenolic compounds as natural antioxidants by a fluorestence method. Talanta 60: 609-616. M OSKAUG J. Ř., CARLSEN H., M YHRSTAD M.C.W., BLOMHOFF R. 2005. Polyphenols and glutathione synthesis regulation. American J. Clinical Nutrition 81: 277S-283S. PELLEGRINA C. H., PADOVANO G., M AINENTE F., ZOCCATELLI G., BISSOLI G., M OSCONI S., VERERI G., PERUFFOA., ANDRIGHETTO G., RIZZI C., CHIGNOLA R. 2005. Anti-tumour po-tential of gallic acid-containing phenolic fraction from Oenothera bienns. Cancer Letters 226: 17-25. WOJDYŁO A., OSZMIA ŃSKI J., CZEMERYS R. 2007. Antioxidant activity and phenolic compounds in 32 selected herbs. Food Chemistry 105(3): 940-949.

STRZELECKA H., GLINKOWSKA G. 1994. Immunotropowe działanie roślin leczniczych. Post. Nauk Med. 7: 88-94.

YEN G.C., CHEN H.Y. 1995. Antioxidant activity of various tea extracts in relation to their antimutagenicity. J. Agricult. Food Chem. 43: 27-32.

YOSHIDA T., CHOU T., SHINGU T., OKUDA T. 1995. Oenotheins D, F and G, hydrolysable tannin dimers from Oenothera laciniata. Phytochemistry 40(2): 556-561. Słowa kluczowe: wierzbownica, wiesiołek, kwasy fenolowe, aktywność przeciw-

utleniająca Streszczenie

Celem przedstawionych badań było określenie zawartości kwasów fenolowych i aktywności przeciwutleniającej w liściach i korzeniach dwóch gatunków wierzbownicy i wiesiołka. W badanych ekstraktach określono zawartość kwasów fenolowych metodą HPLC oraz aktywność przeciwutleniającą metodą FRAP i DPPH. Otrzymane wyniki wskazują, Ŝe ekstrakty z badanych roślin róŜnią się znacząco zarówno pod względem zawartości kwasów fenolowych, jak i aktywności przeciwutleniającej. Zdecydowanie wyŜszą, w porównaniu do wiesiołka, aktywnością cechowały się wyciągi z wierzbownic. NajwyŜszą aktywność wykazywał ekstrakt z liści wierzbownicy kosmatej, zebranych w fazie wegetatywnej, zawierający takŜe najwięcej kwasu elagowego i kawowego - związków, którym przypisuje się wysoką aktywność przeciwutleniającą. ANTIOXIDANT ACTIVITY OF VEGETATIVE ORGANS OF EVENING PRIMROSE (Oenothera sp.)

M. Bajer i inni

72

AND WILLOW HERB (Epilobium sp.) Marta Bajer, Olga Kosakowska, Małgorzata Pelc, Katarzyna Bączek Department of Vegetable and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Warszawa Key words: willow herb, evening primrose, flavonoids, phenolic acids, antioxidant

activity Summary

The aim of the present study was to determine the content of phenolic acids and the antioxidant activity in leaves and roots of two species of willow herb (Epilobium sp.) and evening primrose (Oenothera sp.). The content of phenolic acids was determined by HPLC method, the antioxidant activity was measured by FRAP and DPPH method. The results show that extracts from the investigated plants differed in respect of the content of phenolic acids and the value of antioxidant activity. Extracts from willow herb were characterized by a higher antioxidant activity in comparison to evening primrose. The highest antioxidant activity was observed in leaves of Epilobium hirsutum, collected in the vegetative phase of the plants development. This extract also contained the highest amount of phenolic acids (ellagic and caffeic) which indicate strong antioxidant activity. Mgr inŜ. Marta Bajer Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 166 02-787 WARSZAWA

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 73-79 ZAWARTO ŚĆ WYBRANYCH SKŁADNIKÓW W OWOCACH PAPRYKI SŁODKIEJ W ZALE śNOŚCI OD ODMIANY I TERMINU SADZENIA ROZSADY Halina Buczkowska, Krzysztof Sawicki Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wstęp

Papryka jest bardzo wartościowym warzywem dietetycznym i smakowym. Walory te zawdzięcza przede wszystkim duŜej zawartości witaminy C, karotenoidów, kapsaicynoidów oraz składników mineralnych [DOBROMILSKA 2000; ADAMCZEWSKA-SOWIŃSKA, KOŁOTA 2001; BUCZKOWSKA i in. 2001a, 2001b; GAJC-WOLSKA, SKĄPSKI 2001; BUCZKOWSKA, NAJDA 2002; PERUCKA 2001; ORŁOWSKI i in. 2003; PERUCKA, MATERSKA 2003; PERUCKA i in. 2004; GAJC-WOLSKA i in. 2007]. Papryka naleŜy do roślin ciepłolubnych i w warunkach klimatycznych naszego kraju wyznacznikiem terminu rozpoczęcia uprawy w polu jest data występowania ostatnich przymrozków wiosennych. W zaleŜności od regionu przypada to na drugą lub trzecią dekadę maja [ADAMCZEWSKA-SOWIŃSKA, KOŁOTA 2001; GAJC-WOLSKA, SKĄPSKI 2001; ORŁOWSKI i in. 2003; BUCZKOWSKA, BEDNAREK 2005]. Niesprzyjające warunki pogodowe mogą opóźnić sadzenie rozsady papryki do pierwszej dekady czerwca.

Celem badań laboratoryjnych podjętych w tej pracy było określenie wpływu cech odmiany i terminu sadzenia rozsady w pole na zawartość wybranych składników chemicznych w owocach papryki słodkiej. Materiał i metody

Owoce papryki słodkiej do badań laboratoryjnych pochodziły z doświadczenia agrotechnicznego nad wpływem terminu sadzenia rozsady na plonowanie papryki słodkiej w uprawie polowej w warunkach Lubelszczyzny w latach 2004-2005.

Obiektem badań były odmiany papryki słodkiej: Marysia (odmiana czeska, dystrybutor nasion firma OSEVA POLSKA Spółka z o.o.), Red Knight F1 (Seminis Vegetable Seeds Polska), Mino (CAPSINOVA L. & P. Nowaczyk), Caryca F1 (PlantiCo Gołębiew), których rośliny wysadzono w pole w trzech terminach: 1 - 20-21 maja, 2 - 30-31 maja, 3 - 9-10 czerwca.

Do oceny laboratoryjnej przeznaczono losowo wybrane owoce, w fazie doj-rzałości fizjologicznej. W obu latach badań owoce zebrano w tym samym terminie (13-14 września) ze wszystkich kombinacji (4 odmiany × 3 terminy sadzenia rozsady). Ocenę zawartości wybranych składników wykonano w trzech powtórzeniach. Zawartość suchej masy oznaczono metodą suszarkową w temperaturze +105°C, kwas

H. Buczkowska, K. Sawicki

74

L-askorbinowy metodą Roe zmodyfikowaną przez Ewelina, cukry ogółem oraz redukujące metodą Luffa-Schoorla.

W pracy tej zamieszczono wartości średnie wyników badań laboratoryjnych otrzymanych w latach 2004-2005. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji. Istotność róŜnic oceniono za pomocą wielokrotnych przedziałów ufności testem Tukey’a przyjmując 5% prawdopodobieństwo błędu. Wyniki i ich omówienie

W latach 2004-2005 stwierdzono, Ŝe zawartość suchej masy w owocach papryki słodkiej bywa zaleŜna od odmiany. Istotnie większą średnią zawartością suchej masy odznaczały się owoce odmiany Marysia, w porównaniu do pozostałych. U odmian Red Knight F1 oraz Mino zdecydowanie większą zawartością suchej masy charakteryzowały się owoce z roślin posadzonych najwcześniej, w porównaniu do owoców z roślin uprawianych w drugim oraz trzecim terminie. U odmian Marysia i Caryca F1 termin sadzenia rozsady nie wpływał na zawartość suchej masy w owocach. Na podstawie wyników nie moŜna więc jednoznacznie wnioskować o wpływie terminu rozpoczęcia uprawy papryki słodkiej w polu na zawartość suchej masy w owocach.

Owoce ocenianych odmian róŜniły się istotnie pod względem zawartości kwasu L-askorbinowego. Najwięcej tego związku stwierdzono w owocach odmiany Mino zaś najmniej u odmiany Marysia. U wszystkich ocenianych odmian największą zawartością kwasu L-askorbinowego odznaczały się owoce zebrane z roślin najmłodszych, w porównaniu do owoców uzyskanych z roślin wysadzonych w pole w pierwszym i drugim terminie. Zapewne wynika to z tego, Ŝe wegetacja najpóźniej posadzonych roślin rozpoczęła się w korzystniejszych warunkach termicznych i solarnych aniŜeli u tych posadzonych 20 i 10 dni wcześniej, których ukorzenianie się i wznowienie wzrostu trwało dłuŜej.

Owoce ocenianych odmian papryki słodkiej odznaczały się duŜym zróŜnico-waniem pod względem zawartości cukrów ogółem oraz redukujących. Zdecydowanie najmniejszą zawartość oznaczono w owocach wielkoowocowej odmiany Red Knight F1. Owoce pozostałych odmian nie róŜniły się znacząco pod względem zawartości tych składników. Nie wykazano natomiast wpływu terminu sadzenia rozsady na akumulację cukrów w owocach papryki słodkiej.

Notowano duŜe róŜnice w zawartości ekstraktu w owocach odmiany Caryca F1 w porównaniu do owoców pozostałych odmian, w których zawartość była istotnie większa. U wszystkich odmian więcej ekstraktu oznaczono w owocach z roślin posadzonych najwcześniej. Na podstawie analizy wariancji wykazano statystycznie istotny wpływ terminu sadzenia roślin w pole na zawartość ekstraktu w owocach papryki słodkiej.

Rezultaty wcześniejszych badań z zakresu agrotechniki papryki słodkiej i ostrej w uprawie polowej przeprowadzonych w naszym kraju, w których oceniano plonowanie ale takŜe wartość biologiczną owoców wskazują, Ŝe zawartość suchej masy i składników chemicznych w owocach uzaleŜniona jest od wielu czynników, w duŜym stopniu od odmiany [BUCZKOWSKA i in. 2001b; GAJC-WOLSKA, SKĄPSKI 2001; BUCZKOWSKA, NAJDA 2002], częstotliwości zbiorów [BUCZKOWSKA i in. 2001a], fazy dojrzałości zbieranych owoców [ORŁOWSKI i in. 2003], równieŜ od zabiegów uprawowych intensyfikujących plonowanie papryki w mniej korzystnym klimacie. NaleŜą do nich stosowanie etefonu w fazie rozsady [PERUCKA 2001], bezpośrednie osłanianie roślin oraz ściółkowanie gleby róŜnymi materiałami a takŜe stosowanie Ŝywych ściółek [BUCZKOWSKA 1996; ADAMCZEWSKA-SOWIŃSKA, KOŁOTA 2001; GAJC-WOLSKA, SKĄPSKI 2001],

ZAWARTOŚĆ WYBRANYCH SKŁADNIKÓW W OWOCACH PAPRYKI ...

75

ogławianie roślin w pełni wegetacji [BUCZKOWSKA i in. 2001b] oraz stosowanie biopreparatów [GAJC-WOLSKA i in. 2007]. Tabela 1; Table 1 Zawartość wybranych składników w owocach papryki słodkiej w zaleŜności od odmiany i terminu sadzenia rozsady (średnio z lat 2004-2005) The content of selected compounds in fruits of sweet pepper depending on the cultivar and transplanting date (mean for years 2004-2005)

Odmiana Cultivar

Termin sadzenia rozsady* Trans-

planting date*

Sucha masa Dry

matter (%)

Kwas

L-askorbinowy L-ascorbic acid

(mg⋅100 g-1 św.m.; FM)


(g⋅100 g-1 św.m.; FM )

Cukry

redukujące Reducing

sugars (g⋅100 g-1 św.m.; FM)

Ekstrakt Soluble solids (%)

Marysia

1 2 3

8,08 7,50 8,25

68,80 88,43 132,32

3,45 3,55 3,43

2,72 2,67 2,82

5,8 5,3 5,6

_

7,94

96,52

3,47

2,74

5,6

Red

Knight F1

1 2 3

7,82 7,10 6,78

103,08 121,34 150,86

2,80 2,84 2,60

2,06 2,04 2,14

6,8 5,2 4,4

_

7,23

125,09

2,75

2,08

5,5

Mino

1 2 3

8,29 7,47 6,70

142,04 155,84 177,05

3,65 3,26 3,31

2,77 2,38 2,65

6,7 5,4 4,9

_

7,49

158,31

3,41

2,60

5,7

Caryca F1

1 2 3

7,31 7,41 7,01

84,48 108,75 135,57

3,18 2,90 3,56

2,58 2,69 2,74

4,9 4,4 3,9

_

7,24

109,60

3,21

2,67

4,4

Średnio Average

1 2 3

7,88 7,37 7,19

99,60 118,59 148,95

3,24 3,14 3,22

2,53 2,44 2,59

6,1 5,1 4,7

_

7,48

122,38

3,21

2,52

5,3

NIR0,05; LSD0.05 dla; for: - odmiany; cultivar (a) - terminu sadzenia transplanting date (b) - współdziałania interaction (a × b)

0,196 0,154 0,438

2,436 1,915

4,108

0,108 0,085

0,241

0,087 0,069

0,190

0,62 0,49

1,38

* objaśnienia; explanations 1 20-21 maja; 20th-21st May 2 30-31 maja; 30th-31st May 3 9-10 czerwca; 9th-10th June Wyniki uzyskane w tej pracy wskazują takŜe na dominujący wpływ odmiany ale równieŜ na modyfikujące oddziaływanie terminu rozpoczęcia uprawy na niektóre elementy składu chemicznego owoców papryki. Za najbardziej interesujące uzyskane w tej pracy naleŜy uznać stwierdzenia, Ŝe owoce zebrane z roślin wysadzonych w pole najpóźniej (pod koniec pierwszej dekady czerwca) zawierały najwięcej kwasu L-askorbinowego zaś najmniej ekstraktu.


76

Wnioski 1. Cechy odmiany w duŜym stopniu decydowały o zawartości wybranych skład-

ników w owocach papryki słodkiej uzyskanych z uprawy w polu. Najwięcej suchej masy zawierały owoce odmiany Marysia. Najbardziej zasobne w kwas L-askorbinowy były owoce odmiany Mino. Zdecydowanie najmniej cukrów ogółem i redukujących stwierdzono w owocach odmiany Red Knight F1. Najmniejszą ilością ekstraktu charakteryzowały się owoce odmiany Caryca F1.

2. Termin sadzenia rozsady wpływał modyfikująco na zawartość wybranych składników w owocach papryki. Nieznacznie więcej suchej masy zawierały owoce z roślin wysadzonych najwcześniej. Owoce zebrane z roślin najmłodszych charakteryzowały się największą zawartością kwasu L-askorbinowego zaś najmniejszą ekstraktu.

Literatura ADAMCZEWSKA -SOWIŃSKA K., KOŁOTA E. 2001. Wykorzystanie Ŝywych ściółek w uprawie papryki. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 46: 7-11.

BUCZKOWSKA H. 1996. Badania nad modyfikacją mikroklimatu w polowej uprawie papryki słodkiej (Capsicum annuum L.) Ser. Wyd. - Rozp. Nauk., Wyd. AR Lublin: 73 ss.

BUCZKOWSKA H., DYDUCH J., NAJDA A. 2001a. Kształtowanie się zawartości składników chemicznych w owocach papryki ostrej w zaleŜności od odmiany i wielokrotności zbioru. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 46: 27-32.

BUCZKOWSKA H., KUZYK K., NAJDA A. 2001b. Wpływ cięcia ogławiającego na zawartości niektórych składników w owocach papryki słodkiej. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 46: 33-37.

BUCZKOWSKA H., NAJDA A. 2002. A comparison of some chemical compounds in the fruit of sweet and hod pepper (Capsicum annuun L.). Folia Hort. 14/2: 59-67.

BUCZKOWSKA H., BEDNAREK H. 2005. Ocena plonowania dwóch odmian papryki słodkiej w polu w odniesieniu do warunków termicznych. Acta Agrophysica 5(3): 567-575.

DOBROMILSKA R. 2000. Wpływ sposobu sadzenia oraz rozstawy na wzrost, plonowanie i wartość biologiczną papryki odmiany Mayota F1. Annales UMCS, Sec. EEE, 8: 333-339.

GAJC-WOLSKA I., SKAPSKI H. 2001. Ocena nowych polskich odmian papryki słodkiej w uprawie polowej. Folia Hort. 13/1A: 257-266.

GAJC-WOLSKA I., ZIELONY T., ŁYSZKOWSKA M. 2007. The effect of Goteo and BM86 on yield and fruit quality of sweet pepper (Capsicum annuum L.) cultivars in the field production. Progress in Research on Capsicum & Eggplant: 267-274.

ORŁOWSKI M., GRZESZCZUK M., JADCZAK D. 2003. Ocena plonowania i wartości odŜyw-czej wybranych odmian papryki ostrej (Capsicum annuum L.). Folia Hort., Suplement 2003/2: 325-327.

PERUCKA I. 2001. Wpływ etefonu zastosowanego w fazie rozsady na wartość biologiczną owoców papryki. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 46: 105-108.

PERUCKA I., M ATERSKA M. 2003. Antioxidant activity and content of capsaicinoids iso-lated from paprika fruits. Pol. J. Fod. Nutr. Sci. 12/53(2): 15-18.

PERUCKA I., M ATERSKA M., SENCZYNA B. 2004. Zawartość potasu, magnezu i wapnia

ZAWARTOŚĆ WYBRANYCH SKŁADNIKÓW W OWOCACH PAPRYKI ...

77

w owocach wybranych odmian papryki ostrej poddanych działaniu jonów Ca2+. J. Ele-mentol. 9(4): 667-673. Słowa kluczowe: papryka słodka, zawartość składników, odmiana, termin sadzenia

rozsady Streszczenie

Papryka naleŜy do warzyw dietetycznych i smakowych. DuŜą wartość biolo-giczną papryki warunkuje przede wszystkim witamina C, karotenoidy, kapsaicynoidy oraz składniki mineralne. Papryka jest rośliną ciepłolubną i w warunkach naszego kraju wyznacznikiem terminu rozpoczęcia uprawy w polu jest data ostatnich przymrozków wiosennych co w zaleŜności od regionu przypada na drugą lub trzecią dekadę maja. Niekiedy koniecznością staje się sadzenie rozsady papryki później - w pierwszej dekadzie czerwca. Celem badań laboratoryjnych podjętych w tej pracy było określenie wpływu odmiany i terminu sadzenia rozsady na zawartość wybranych składników w owocach papryki słodkiej. Owoce do badań uzyskano z doświadczenia agrotechnicznego, które dotyczyło wpływu terminu sadzenia rozsady na plonowanie papryki słodkiej odmian: Marysia, Red Knight F1, Mino, Caryca F1, zbieranych w fazie dojrzałości fizjologicznej i pochodzących z roślin wysadzanych w pole w trzech terminach: 1 - 20-21 maja, 2 - 30-31 maja, 3 - 9-10 czerwca. W obu latach badań owoce zebrano w tym samym terminie (13-14 września) ze wszystkich kombinacji. Zawartość suchej masy oznaczono metodą suszarkową w temperaturze 105°C, kwas L-askorbinowy metodą Roe zmodyfikowaną przez Ewelina, cukry ogółem oraz redukujące metodą Luffa-Schoorla, ekstrakt - refraktometrycznie. W pracy zamieszczono wartości średnie wyników otrzymanych w latach 2004-2005. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji. Istotność róŜnic określono na podstawie wielokrotnych przedziałów ufności testem Tukey’a przy 5% prawdopodobieństwie błędu. Stwierdzono wpływ odmiany na zawartość wybranych składników w owocach papryki słodkiej. Najwięcej suchej masy zawierały owoce odmiany Marysia. Najbardziej zasobne w kwas L-askorbinowy były owoce odmiany Mino. Zdecydowanie najmniej cukrów ogółem i prostych notowano w owocach odmiany Red Knight F1. Najmniejszą ilością ekstraktu charakteryzowały się owoce odmiany Caryca F1. Termin sadzenia rozsady wpływał modyfikująco na zawartość wybranych składników. Nieznacznie więcej suchej masy zawierały owoce z roślin wysadzonych najwcześniej. Owoce zebrane z roślin najmłodszych, sadzonych najpóź-niej, charakteryzowały się największą zawartością kwasu L-askorbinowego zaś naj-mniejszą ekstraktu. THE CONTENT OF SELECTED COMPONENTS IN SWEET PEPPER FRUITS DEPENDING ON THE CULTIVAR AND TRANSPLANTING DATE Halina Buczkowska, Krzysztof Sawicki Department of Vegetable Crops and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Lublin


78

Key words: sweet pepper, content of components, cultivar, transplanting date Summary

Sweet pepper is a dietetic and tasty vegetable. A high biological value of the plant is conditioned by the content of vitamin C, carotenoids, capsaicinoids and mineral components. Sweet pepper is a warm - season crop cultivated in the moderate climate of Poland after the last spring frost, which happens in the second or third decade of May, depending on the region. Sometimes it is necessary to plant the seedling of sweet pepper in the ground in the first decade of June.

The aim of the present laboratory research was to determine the influence of both the characteristic of the cultivar and the transplanting date on the content of selected components comprised in the fruits of sweet pepper. The fruits were obtained from an agrotechnical experiment which concerned the influence of the transplanting date on the crop yield of sweet pepper cultivars: Marysia, Red Knight F1, Mino, Caryca F1. The fruits were physiologically ripe and harvested from the plants planted into field in three transplanting dates: 1 - 20th-21st May, 2 - 30th-31st May, 3 - 9th-10th June. In both years of the experiment the fruits of all cultivars were harvested in the same time (13th-14th September). The content of dry matter was determined with plant dryer method at the temperature of 105°C. The content of L-ascorbic acid was determined with the Roe method, modified by Evelin, the content of sugars and reducing sugars - with the Schoorl-Luff method. The extract was determined refractometrically. The mean values of the results obtained in years 2004-2005 presented in this paper. The obtained results were subjected to analysis of variance. The significance of differences was determined on the basis of T-Tukey multiple test with 5% probability error. The influence of the cultivar on the content of selected components in fruits of sweet pepper was indicated. The fruits of cv. Marysia contained the highest amount of dry matter. The fruits of cv. Mino cultivar were most rich in L-ascorbic acid. The lowest amount of total sugars and reducing sugars was determined in cv. Red Knight F1 cultivar. The lowest amount of the extract was observed in cv. Caryca F1 . It can be observed that the transplanting date modified the content of the selected components. A slightly higher amount of dry matter was present in fruits of plants planted at the earliest in the field. The fruits cropped from the youngest plants had the highest content of L-ascorbic acid and the lowest content of the extract. Prof. dr hab. Halina Buczkowska Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Leszczyńskiego 58 20-068 LUBLIN

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 81-90 WPŁYW NAWO śENIA AZOTOWEGO NA JAKO ŚĆ RÓś KILKU FORM KALAFIORA 1 Stanisław Cebula, Andrzej Kalisz, Agnieszka Sękara Katedra Warzywnictwa z Ekonomiką Ogrodnictwa, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Wstęp

Rośliny kalafiora wytwarzają w szybkim tempie obfitą biomasę liści i róŜ, co powoduje duŜe zapotrzebowanie na składniki pokarmowe. Wśród nich decydującym jest zaopatrzenie w azot, który wpływa na intensywność wzrostu wegetatywnego i właściwe uformowanie róŜy. Jest on uznawany za jeden z najwaŜniejszych czynników odpowiedzialnych za wysokość i jakość plonu kalafiora [RUMPEL 2002]. W produkcji kalafiora stosuje się wysoki poziom nawoŜenia azotowego, przedwegetacyjnego i pogłównego, który jednak nie moŜe przekraczać pewnej granicy, ze względu na jakość konsumpcyjną róŜ [SZWONEK, MICHALIK 1991]. Z kolei zbyt niska dawka nawoŜenia tym składnikiem moŜe niekorzystnie wpływać na wartość handlową kalafiora. Ze względu więc na waŜną rolę azotu w Ŝywieniu mineralnym kalafiora wielu badaczy poszukuje zaleŜności pomiędzy wielkością dawki a produktywnością roślin [BOOGAARD i in. 1997; ALT i in. 2000; EVERAARTS 2000]. Zdecydowana większość badań dotyczy najbardziej popularnej formy jaką jest kalafior biały, jednakŜe spotyka się równieŜ doniesienia obejmujące kalafiora zielonego [CSIZINSZKY 1996a, 1996b]. We wcześniejszych pracach dokonano równieŜ oceny wpływu nawoŜenia azotem na tempo wzrostu i wielkość plo-nowania [CEBULA i in. 2007] oraz wartość odŜywczą [CEBULA, KALISZ 2007] zarówno kalafiora białego, zielonego jak i romanesco.

W niniejszej pracy skoncentrowano się na określeniu wpływu zróŜnicowanego poziomu nawoŜenia azotowego na jakość handlową tradycyjnie i powszechnie uprawianego kalafiora białego oraz jego nowych form o róŜach zielonych oraz typu romanesco. Materiał i metody

1 Pracę wykonano w ramach projektu badawczego nr 3 P06R 082 22 finansowanego przez Komitet Badań Naukowych w latach 2002-2005.

Badania przeprowadzono w Stacji Badawczej Akademii Rolniczej w Krakowie w latach 2002-2004, uprawiając kalafiora na zbiór jesienny. Doświadczenie załoŜono w 4 powtórzeniach dla kaŜdego z trzech typów kalafiora. Dla kalafiora o róŜach białych zastosowano odmianę Planita F1, zielonych Trevi F1 a typu romanesco Amfora F1. Siew

S. Cebula, A. Kalisz, A. Sękara

82

nasion wykonano 27 maja (w pierwszym roku badań) oraz 28 maja (w dwóch następnych latach). Rozsadę kalafiora przygotowano w wielodoniczkach o wielkości pojedynczej komórki 42 × 42 mm (96 komórek/tacę), wypełnionych substratem torfowym. Gotową, około 4-tygodniową rozsadę posadzono na polu doświadczalnym w trzeciej dekadzie czerwca, w rozstawie 67,5 × 50 cm.

Obiektami doświadczenia były róŜne dawki nawoŜenia azotem wynoszące: 150, 200 oraz 250 kg N⋅ha-1. W nawoŜeniu przedwegetacyjnym, tuŜ przed wysadzeniem roślin, zastosowana została taka sama dla wszystkich obiektów badawczych dawka 100 kg N⋅ha-1 (saletrzak), natomiast zróŜnicowane było nawoŜenie pogłówne. Wyniosło ono: 50, 100 i 150 kg N⋅ha-1 (saletra wapniowa), przy czym większe dawki azotu były dzielone po 50 kg (100 = 2 × 50 kg, 150 = 3 × 50 kg). Zasilanie azotem zastosowano w trzecim (wszystkie obiekty badawcze), piątym (pozostała część dawki ze 100 kg i druga ze 150 kg) i siódmym (ostatnia dawka ze 150 kg) tygodniu po posadzeniu rozsady.

W czasie zbiorów prowadzonych systematycznie, co kilka dni, od końca sierpnia do października, oceniano masę i liczbę róŜ, a takŜe dokonano analizy ich jakości handlowej. W analizie tej uwzględniono udział poszczególnych wyborów (I, II, poza wyborem) w plonie ogólnym oraz klas wielkości róŜ, określanych jako średnica mierzona po łuku (A > 30 cm, B 25-30 cm, C 20-25 cm, D 15-20 cm). Dokonano równieŜ oceny występowania defektów róŜ: przerośnięcia liśćmi, omszenia, tworzenia pustych kanałów łodygowych oraz zbrunatnienia. RóŜe kalafiora zbierano w stadium najwyŜszej jakości, starając się, aby ich wielkość nie przekraczała moŜliwości ułoŜenia 6 sztuk w uniwersalnej skrzynce plastikowej, co jest standardem w obrocie handlowym.

Zamieszczone w zestawieniu tabelarycznym lub na rysunkach wyniki podano jako średnią z trzech lat lub oddzielnie dla kaŜdego kolejnego roku, co zaznaczono w ich opisie. Obliczenia statystyczne wyników wykonano posługując się metodą analizy wariancji przy P = 0,95. Wyniki i dyskusja

Średnia masa róŜy zarówno w plonie ogólnym, jak i handlowym była wyraźnie zróŜnicowana w zaleŜności od formy kalafiora (tab. 1). Największe róŜe wykształciły kalafiory białe (1,26-1,41 i 1,27-1,48 kg odpowiednio dla rodzaju plonu), istotnie mniejsze zielone (1,03-1,08; 1,07-1,12 kg) i najmniejsze romanesco (0,89-0,96; 0,95-0,99 kg). Statystycznie udowodniony wpływ wysokości dawki azotu dał się zauwaŜyć tylko w przypadku kalafiora białego, który szczególnie przy średnim, ale takŜe najwyŜszym poziomie dokarmiania N tworzył istotnie większe róŜe niŜ przy dawce najniŜszej. Tendencję nieznacznego przyrostu masy róŜy wraz ze zwiększaniem aplikacji azotu zauwaŜyć moŜna równieŜ u kalafiora zielonego. U romanesco brak wyraźnego związku tej cechy z wysokością dawki nawozowej. Tak więc azot, silnie plonotwórczy pierwiastek w Ŝywieniu mineralnym roślin, wpłynął pozytywnie na masę pojedynczej róŜy u tych typów kalafiora, które tworzyły je w większych rozmiarach. Natomiast wykazane znaczące zróŜnicowanie pomiędzy porównywanymi formami kalafiora jest właściwe dla stosowanych tu odmian, co potwierdzono juŜ we wcześniejszych pracach [CEBULA i in. 2005].

WPŁYW NAWOśENIA AZOTOWEGO ...

83

Tabela 1; Table 1 Średnia masa róŜ trzech form kalafiora (średnio z lat 2002-2004) Mean weight of curds of three cauliflower types (average from the years 2002-2004)

Forma kalafiora Types of cauliflower

Dawka azotu Nitrogen dose

(kg N⋅ha-1)

Średnia masa róŜ; Mean weight of curds

(kg)

w plonie ogólnym

in total yield

w plonie handlowym in commercial yield

Biały White

150 200 250

1,26 c* 1,41 d 1,35 d

1,27 c 1,48 e 1,40 d

Zielony Green

150 200 250

1,03 b 1,06 b 1,08 b

1,07 b 1,10 b 1,12 b

Romanesco

150 200 250

0,93 a 0,96 a 0,89 a

0,95 a 0,99 a 0,95 a

* wartości oznaczone tymi samymi literami nie róŜnią się statystycznie przy P = 0,95; values marked

with the same letters do not differ significantly at P = 0.95

Analiza danych dotyczących struktury plonu ogólnego (rys. 1) wskazuje na widoczne zróŜnicowanie zarówno pomiędzy badanymi formami kalafiora, jak i stosowanym poziomem nawoŜenia. Wysoki udział róŜ I wyboru stwierdzono dla typu białego (90,1-94,0%) oraz zielonego (89,5-92,7%), natomiast wyraźnie niŜszy dla formy romanesco (81,4-84,4%). Jest równieŜ charakterystycznym, Ŝe więcej róŜ najwyŜszego wyboru zebrano u kalafiora białego przy aplikacji 250 kg (94,0%), a zielonego i romanesco przy dawce 200 kg N⋅ha-1 w nawoŜeniu po głównym (odpowiednio 92,7% oraz 84,4%). Plon II wyboru oraz poza wyborem zaleŜał przede wszystkim od formy kalafiora i był zdecydowanie najwyŜszy u typu romanesco (odpowiednio 8,1-10,7% i 7,8-10,2%). Tu związek z wielkością nawoŜenia azotowego był mniej widoczny.

Jeszcze bardziej jakość handlową kalafiora obrazują klasy wielkości róŜ (rys. 2). Zdecydowanie dominowała klasa A, o największej średnicy róŜy mierzonej po łuku (powyŜej 30 cm), uzyskując swą maksymalną wartość w wariancie najwyŜszej dawki azotu u wszystkich trzech form. Wynosiła ona u kalafiora białego 90,7%, niewiele mniej u romanesco 89,4% i nieco mniej u zielonego 85,6%. Natomiast najmniej róŜ klasy A zebrano przy najniŜszej dawce azotu, szczególnie u kalafiora białego i zielonego (odpowiednio 79,9 i 80,9%), gdzie nastąpiło wyraźne przesunięcie w kierunku niŜszej klasy B (średnica róŜy 25-30 cm). Procentowy udział róŜ tej klasy wynosił 6,6-16,8%, a klasy C i D był nieznaczny.

Widać więc wyraźną zaleŜność uzyskiwania wysokiej jakości plonu od dawki nawoŜenia azotowego. Kalafior wytwarza ogromną masę nadziemną liści i róŜ w stosunkowo krótkim okresie czasu 2-3 miesięcy, kiedy zapotrzebowanie na jeden z najwaŜniejszych pierwiastków decydujących o wzroście i rozwoju roślin, jakim jest azot, bez wątpienia jest duŜe.


84

Rys. 1. Struktura plonu ogólnego trzech form kalafiora (średnio z lat 2002-2004) Fig. 1. Structure of total yield of three cauliflower forms (average from the years

2002-2004)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

150 kg N·ha-1 200 kg N·ha-1 250 kg N·ha-1

ROMANESCO %

Dawka azotu N rate

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100


ZIELONY; GREEN %

Dawka azotu N rate

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100


% BIAŁY; WHITE

Dawka azotu N rate

I wybór II wybór poza wyborem grade I grade II unmarketable


85

A > 30 cm, B 25-30 cm, C 20-25 cm, D 15-20 cm Rys. 2. Klasy wielkości róŜ trzech form kalafiora (średnio z lat 2002-2004) Fig. 2. Diameter classes of curds of three cauliflower forms (average from the years

2002-2004)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100


% ROMANESCO

Dawka azotu N rate

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100


% ZIELONY; GREEN

Dawka azotu N rate

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100


% BIAŁY; WHITE

Dawka azotu N rate

Klasy wielkości: Diameter classes:

C D B A


86

Rys. 3. Defekty róŜ trzech form kalafiora w latach 2002-2004 Fig. 3. Curds deformations of three cauliflower forms in years 2002-2004

0

10

20

30

40

50

60

2004

% BIAŁY; WHITE ZIELONY; GREEN ROMANESCO

Dawka azotu N rate

150 kg 200 kg 250 kg 150 kg 200 kg 250 kg 150 kg 200 kg 250 kg N · ha-1 N · ha-1 N · ha-1 N · ha-1 N · ha-1 N · ha-1 N · ha-1 N · ha-1 N · ha-1

0

10

20

30

40

50

60

2003


Dawka azotu N rate


0

10

20

30

40

50

60

2002



Dawka azotu N rate

Defekty róŜ: Curd deformations:

przerośnięcie liśćmi omszenie róŜy leaves in curds glaucosity

kanały łodygowe zbrunatnienie internal cavitations browning


87

W świetle powyŜszych wyników, mających zasadnicze znaczenie dla osiąganych z uprawy efektów ekonomicznych, najbardziej korzystnym okazał się poziom nawo-Ŝenia 200-250 kg N⋅ha-1 dla wszystkich badanych form kalafiora. Potwierdzenie podobnej relacji znajdujemy równieŜ u innych autorów [RATHER i in. 1999; KAGE i in. 2003]. Natomiast występujące róŜnice w jakości handlowej róŜ pomiędzy po-równywanymi rodzajami kalafiora wskazują na wyraźną przewagę jego tradycyjnej białej formy. Hodowla kalafiora o białych róŜach trwa juŜ od wielu lat i jest ciągle doskonalona, a jej efektem są perfekcyjnie dopracowane nowe odmiany, których przykładem jest zastosowana w niniejszym doświadczeniu szeroko uprawiana odmiana Planita F1. Natomiast kalafior zielony i romanesco są nowymi formami, o krótkiej historii hodowlanej i niewielkim na razie spektrum odmian, stąd wymagają zapewne dalszego dopracowania waŜnych cech jakościowych. Natomiast ich niezaprzeczalnym atutem jest poszerzenie oferty na rynku warzyw, szczególnie w kontekście ich wysokich walorów konsumpcyjnych [CEBULA, KALISZ 2005, 2007].

Ilość tworzących się defektów róŜ była przede wszystkim uwarunkowana genetycznie (rys. 3). Generalnie najmniejszą skłonnością do tworzenia defektów u róŜ wykazał się kalafior biały, średnio zielony, a największą romanesco, szczególnie jak chodzi o tworzenie pustych kanałów. Liczącymi się defektami były przerośnięcia liśćmi i puste kanały, natomiast omszenie i zbrunatnienie róŜ występowało rzadziej i w znikomych ilościach. Nie uwidocznił się wyraźny związek występowania któregoś z defektów z wariantem nawoŜenia. NaleŜy zaznaczyć natomiast, iŜ przebieg pogody miał duŜy wpływ na tworzenie się defektów, zwłaszcza przerastania liśćmi. W roku 2003, który charakteryzował się wyŜszą średnią dobową temperaturą powietrza w miesiącu sierpniu, a zwłaszcza wrześniu na tle pozostałych lat, wszystkie trzy typy miały duŜe ilości skaz u róŜ, przy czym u kalafiora białego stwierdzono zdecydowanie więcej przerośnięcia liśćmi, w porównaniu z innymi defektami. Romanesco miał duŜo tak kanałów, jak i przerośnięcia liśćmi, zielony takŜe obu tych wad. W roku pierwszym doświadczenia odnotowano sporo róŜ z przerośnięciem liśćmi u kalafiora zielonego i kanałów łodygowych u typu romanesco. W roku trzecim powtórzyła się ta wada u kalafiora romanesco, przy braku większej liczby defektów u pozostałych form. Czynniki środowiska, szczególnie wysoka temperatura w okresie formowania się i dorastania róŜ są decydujące w powstawaniu róŜnorakich zaburzeń w rozwoju części uŜytkowej kalafiora [SKĄPSKI, CEBULA 2000]. Podobne wyjaśnienie znajdujemy w pracach innych autorów [GREVSEN, OLESEN 1994; WURR i in. 1990, 2000], a takŜe we wcześniejszej własnej publikacji dotyczącej tego problemu na tle róŜnych terminów uprawy kalafiora na zbiór jesienny [CEBULA i in. 2005].

Wnioski 1. Stwierdzono istotne zwiększenie średniej masy róŜy przy wyŜszych dawkach

azotu jedynie u kalafiora białego. Porównywane odmiany róŜniły się znacząco pod względem tej cechy: największe róŜe wykształcił kalafior biały, mniejsze zielony i najmniejsze romanesco.

2. Wysoki udział róŜ I wyboru uzyskano u kalafiora białego i zielonego, przy najwyŜszej lub średniej dawce azotu, wyraźnie niŜszy u formy romanesco. RóŜe o największej średnicy (klasa A) wytworzyły wszystkie typy kalafiora pod wpływem najwyŜszego poziomu nawoŜenia.


88

3. Największą liczbą defektów róŜ cechował się kalafior typu romanesco, mniejszą zielony, a najmniejszą biały. Liczącymi się defektami były przerośnięcia liśćmi i puste kanały, natomiast omszenie i zbrunatnienie róŜ występowało rzadziej. Zaburzenia wystąpiły w róŜnym nasileniu w poszczególnych latach doświadczenia i pozostawały bez jednoznacznego związku z wysokością dawki nawoŜenia azotowego.

Literatura ALT C., KAGE H., STÜTZEL H. 2000. Modelling nitrogen content and distribution in cau-liflower (Brassica oleracea L. botrytis). Ann. Bot. 86: 963-973.

BOOGAARD R. VAN-DEN, THORUP KRISTENSEN K. 1997. Effects of nitrogen fertilization on growth and soil nitrogen depletion in cauliflower. Acta Agric. Scan., Sect. B, Soil Plant Sci. 47(3): 149-155.

CEBULA S., KALISZ A. 2005. Wybrane elementy wartości odŜywczej kilku odmian kala-fiora białego, zielonego i romanesco. Monografia „Zmienność genetyczna i jej wy-korzystanie w hodowli roślin ogrodniczych”, Skierniewice: 49-53.

CEBULA S., KALISZ A. 2007. Wpływ nawoŜenia azotowego na wartość odŜywczą kalafiora białego, zielonego i romanesco. Monografia „Naturalna i indukowana zmienność w genetycznym doskonaleniu roślin ogrodniczych”. Wydawnictwa Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego, Bydgoszcz: 19-24.

CEBULA S., KALISZ A., KUNICKI E. 2005. Wpływ terminu uprawy na plonowanie i jakość handlową róŜ kalafiora białego, zielonego i romanesco. Zesz. Nauk. AR we Wroc-ławiu, Rolnictwo LXXXVI, 515: 69-76.

CEBULA S., KALISZ A., KUNICKI E. 2007. Wpływ nawoŜenia azotowego na tempo wzrostu roślin i plonowanie kalafiora białego, zielonego oraz romanesco. Roczn. AR Poznań 383, Ogrodnictwo 41: 433-438.

CSIZINSZKY A.A. 1996a. Optimum planting time, plant spacing, and nitrogen and po-tassium rates to maximize yield of green cauliflower. Hort. Sci. 31(6): 930-933.

CSIZINSZKY A.A. 1996b. Green cauliflower (Broccoflower), Brassica oleracea L. Botrytis group, cv. Alverda, response to N and K rates and plant spacing on sand. Proc. Florida State Hort. Soc. 108: 178-181.

EVERAARTS A.P. 2000. Nitrogen balance during growth of cauliflower. Sci. Hort. 83: 3-4.

GREVSEN K., OLESEN J.E. 1994. Modelling development and quality of cauliflower. Acta Hort. 371: 151-160.

KAGE H., ALT C., STÜTZEL H. 2003. Aspects of nitrogen use efficiency of cauliflower II. Productivity and nitrogen partitioning as influenced by N supply. J. Agric. Sci. 141: 17-29.

RATHER K., SCHENK M.K., EVERAARTS A.P., VETHMAN S. 1999. Response of yield and quality of cauliflower varieties (Brassica oleracea var. botrytis) to nitrogen supply. J. Hort. Sci. Biotech. 74: 658-664.

RUMPEL J. 2002. Uprawa kalafiorów. Hortpress, Warszawa.

SKĄPSKI H., CEBULA S. 2000. Kalafior - Brassica oleracea L. var. botrytis. Rozdział podręcznika akademickiego „Polowa uprawa warzyw”, Szczecin: 38-48.


89

SZWONEK E., M ICHALIK H. 1991. Wpływ nawoŜenia azotowego na zawartość azotanów i witaminy C w kalafiorach. Biul. Warz. XXXVII: 161-169.

WURR D.C.E., FELLOWS J.R., HIRON R.W.P. 1990. The influence of field environmental conditions on the growth and development of four cauliflower cultivars. J. Hort. Sci. 65(5): 565-572.

WURR D.C.E., FELLOWS J.R., K ING G.J. 2000. Temperature influences on the plant de-velopment of different maturity types of cauliflower. Acta Hort. 539: 69-74. Słowa kluczowe: kalafior biały, zielony i romanesco, nawoŜenie azotowe, jakość róŜ

Streszczenie

Badano wpływ róŜnych dawek nawoŜenia azotowego w uprawie na zbiór jesienny kalafiora białego, zielonego i romanesco. Stosowano jednolitą dawkę 100 kg N⋅ha-1 przedwegetacyjnie w postaci saletrzaku oraz zmienną pogłównie wynoszącą 50 kg, 100 kg oraz 150 kg N⋅ha-1 w postaci saletry wapniowej. Oceniano jakość róŜ na podstawie ich średniej masy oraz udziału poszczególnych klas wielkości. Analizowano równieŜ strukturę plonu ogólnego oraz występowanie zaburzeń w rozwoju róŜy. Stwierdzono istotne zwiększenie średniej masy róŜy w plonie ogólnym i handlowym przy wyŜszych dawkach azotu, ale tylko u kalafiora białego. Porównywane formy róŜniły się znacząco pod względem tej cechy. Największe róŜe odnotowano u kalafiora białego, mniejsze u zielonego i najmniejsze u romanesco. Wysoki udział róŜ I wyboru uzyskano u kalafiora białego przy najwyŜszej, a zielonego średniej dawce azotu, wyraźnie niŜszy u romanesco. RóŜe o największej średnicy (powyŜej 30 cm) wytworzyły wszystkie typy kalafiora pod wpływem najwyŜszego poziomu nawoŜenia. Największą liczbą defektów róŜ w postaci przerośnięcia liśćmi, omszenia, zbrunatnienia, czy występowania pustych kanałów łodygowych cechował się kalafior typu romanesco, mniejszą zielony, a najmniejszą biały. Zaburzenia wystąpiły w róŜnym nasileniu w kolejnych latach doświadczenia i pozostawały bez jednoznacznego związku z wysokością nawoŜenia azotowego.

THE EFFECT OF NITROGEN FERTILIZATION ON THE CURDS QUALITY OF SOME CAULIFLOWER TYPES Stanisław Cebula, Andrzej Kalisz, Agnieszka Sękara Department of Vegetable Crops and Horticultural Economics, Agricultural University, Kraków Key words: cauliflower, white, green and romanesco, nitrogen fertilization, quality

of curds Summary

Different rates of nitrogen fertilization (150, 200, and 250 kg N⋅ha-1) were applied in the autumn production of white, green, and romanesco cauliflower. The quality of


90

curds was estimated on the basis of their mean weight and a share of quality classes in the yield. The structure of total yield as well as the occurrence of curd deformations was also analyzed. A significant increase of mean curd weight with higher nitrogen rates was observed only for white cauliflower. Comparing cauliflower types showed significant differences of a mean curd weight. The greatest curds were noted in white cauliflower, followed by green and romanesco types. The highest share of I grade curds was obtained with the highest nitrogen rate in white cauliflower, and with the medium nitrogen rate in green cauliflower. Generally, the share of I grade curds was the lowest for romanesco type. The highest nitrogen fertilization significantly increased the share of the biggest curds (diameter above 30 cm) for all cauliflower types. Curds deformations (leaves in curds, glaucosity, browning or internal cavitations) were noticed especially in romanesco cauliflower, followed by green and white types. Curds deformations appeared with different intensity in the years of the experiment with no clear relationship with the level of nitrogen fertilization. Prof. dr hab. Stanisław Cebula Katedra Warzywnictwa z Ekonomiką Ogrodnictwa Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja Al. 29 Listopada 54 31-425 KRAKÓW e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 91-96 PORÓWNANIE PLONOWANIA WYBRANYCH ODMIAN POMIDORA SZKLARNIOWEGO UPRAWIANEGO W WEŁNIE MINERALNEJ Piotr Chohura, Eugeniusz Kołota Katedra Ogrodnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wstęp

Jednym z czynników decydujących o sukcesie produkcji pomidora szklarniowego jest wybór odpowiedniej odmiany. Przyjmuje się, Ŝe czynniki genetyczne w 15-20% decydują o wysokości plonu [SADY 2000], przy czym w przypadku upraw pod osłonami oprócz plenności bardzo istotna jest równieŜ wczesność i jakość plonowania. Odmianom do upraw bezglebowych stawia się ponadto szczególne wymagania, do których moŜna zaliczyć dobre dostosowanie systemu korzeniowego do zmniejszonej objętości podłoŜa, nieprzerwaną siłę wzrostu powyŜej 10 grona, prawidłowe wiązanie i dojrzewanie owoców w warunkach wysokiej temperatury oraz duŜych jej zmian w ciągu doby. Bardzo istotna jest równieŜ tolerancja na choroby szyjki korzeniowej i systemu korzeniowego [WYSOCKA-OWCZAREK 1998]. Poza wymienionymi czynnikami coraz większego znaczenia nabierają preferencje konsumentów, którzy poszukują owoców o masie 150-200 g z gładką i błyszczącą skórką, równomiernie wybarwionych i smacznych [WYSOCKA-OWCZAREK 1998]. Dodatkowym atutem jest wysoka wartość biologiczna owoców.

Celem przeprowadzonych badań było porównanie wartości gospodarczej kilku odmian pomidora szklarniowego uprawianego w wełnie mineralnej, ze szczególnym uwzględnieniem plenności, wczesności plonowania i jego jakości. Materiał i metody

W latach 2006-2007 w szklarni Stacji Badawczo-Dydaktycznej Roślin Wa-rzywnych i Ozdobnych Katedry Ogrodnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu przeprowadzono doświadczenie wegetacyjne w którym poddano ocenie plonowanie najnowszych odmian pomidora szklarniowego. Oceniano następujące odmiany: Rambozo F1, Azarro F1, Geromino F1, Akord F1, Cunero F1, KRS 157 F1. Doświadczenie zostały załoŜone w układzie jednoczynnikowym w czterech powtórzeniach. Na jednym poletku uprawiano 6 roślin, po 2 rośliny w macie z wełny mineralnej Grodan (maty o wymiarach 100 × 15 × 7,5 cm), w zagęszczeniu 2,7 szt.⋅m-2. Do nawoŜenia stosowano poŜywkę o następującym składzie: (w mg⋅dm-3) N-NO3 - 210, P - 62, K - 371, Ca - 190, Mg - 55, Fe - 0,84, Mn - 0,50, B - 0,32, Zn - 0,55, Cu - 0,110,

P. Chohura, E. Kołota

92

Mo - 0,070, pH 5,5, EC - 3,2 mS⋅cm-1 [BREŚ i in. 2003]. Nasiona wysiewano w III dekadzie grudnia, a rozsadę przenoszono do szklarni produkcyjnej w połowie lutego. Rośliny prowadzono na jeden pęd, wykształcały one 15-17 gron. Do zapylania uŜyto trzmieli ziemnych, a zabiegi pielęgnacyjne były standardowe. Pierwsze zbiory owoców przeprowadzono w trzeciej dekadzie kwietnia, a ostatnie w sierpniu. Owoce sortowano na następujące wybory (średnica w cm): > 10,2; 10,2-8,2; 8,2-6,7; 6,7-5,7; 5,7-4,7; < 4,7 oraz niehandlowe. Jako plon bardzo wczesny przyjęto owoce zebrane przez pier-wsze 21 dni, a wczesny w ciągu 35 dni zbiorów. Otrzymane wyniki opracowano staty-stycznie wykonując analizę wariancji dla układu jednoczynnikowego przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

Na podstawie przeprowadzonych badań moŜna stwierdzić, Ŝe najlepiej plonowała odmiana Rambozo F1 z której uzyskano istotnie wyŜszy średni plon ogólny owoców - 26,01 kg⋅m-2, w porównaniu do pozostałych testowanych odmian. RóŜnice w wysokości plonu ogólnego dla odmian Azarro F1, Geronimo F1, Akord F1 i Cunero F1 były nieistotne. NajniŜszy średni za okres dwóch lat plon ogólny - 22,86 kg⋅m-2 uzyskany u odmiany KRS 157 F1, był on istotnie niŜszy od plonów pozostałych odmian z wyjątkiem odmiany Akord F1.

Jak podaje NURZYŃSKI [2006] wysokość plonu ogólnego pomidora uprawianego pod osłonami zaleŜy w duŜym stopniu od długości okresu uprawy. W badaniach własnych uzyskane plony były zbliŜone do wyników odnotowanych przez innych autorów dla porównywalnego okresu uprawy [NURZYŃSKI i in. 2000; PAWLIŃSKA, KOMOSA

2000, 2004; CHOHURA, KOMOSA 2001; KOBRYŃ, HALLMAN 2005].

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Rambozo F1 Azarro F1 Geronimo F1 Cunero F1 Akord F1 KRS 157 F1 średnia; mean

plon bardzo wczesny; very early yield plon wczesny; early yield plon handlowy; maketable yield

Rys. 1. Procentowa struktura plonu handlowego badanych odmian pomidora szklarniowego

(średnio dla lat 2006-2007 w %) Fig. 1. Percentage structure of marketable yield of greenhouse tomato cultivars (mean for

2006-2007, in %) Średni plon handlowy obliczony dla wszystkich odmian wyraŜony w procentach

stanowił 95,01% plonu ogólnego i był najwyŜszy dla odmiany Azarro F1, a najniŜszy u

PORÓWNANIE PLONOWANIA WYBRANYCH ODMIAN POMIDORA ...

93

odmiany KRS 157 F1 (rys. 1). NajwyŜszy średni plon handlowy - 24,59 kg⋅m-2 zebrano z roślin odmiany Rambozo F1 i był on istotnie wyŜszy od plonu handlowego uzyskanego z pozostałych odmian. Plon handlowy uzyskany z odmian Azarro F1, Geronimo F1 i Cunero F1 nie róŜnił się istotnie, a był wyŜszy od odmian Akord F1 i KRS 157 F1. Stwierdzone róŜnice w wysokości plonu handlowego dla odmian Cunero F1 i Akord F1 i najsłabiej plonującej KRS 157 F1 nie zostały udowodnione statystycznie. Tabela 1; Table 1 Plonowanie wybranych odmian pomidora szklarniowego w latach 2006-2007 (kg⋅m-2) Yielding of tested cultivars of greenhouse tomato in 2006-2007 (kg⋅m-2)

Odmiana Cultivar

Plon ogólny Total yield

Plon

handlowy Marketable

yield

Plon bardzo

wczesny Very early

yield

Plon

wczesny Early yield

Plon niehandlowy

Unmarketable yield

Rambozo F1

26,01

24,59

5,65

9,04

1,42

Azarro F1

24,05

23,23

4,22

8,16

0,82

Geronimo F1

24,17

23,28

4,69

8,77

0,89

Cunero F1

23,52

22,37

5,36

8,62

1,15

Akord F1

23,12

21,94

4,40

7,78

1,18

KRS 157 F1

22,86

21,29

5,55

7,68

1,57

Średnia; Mean

23,96

22,78

4,98

8,34

1,17

NIR0,05; LSD0.05

1,12

1,03

0,35

0,45

r.n.; n.s.

Tabela 2; Table 2 Struktura plonu handlowego wybranych odmian pomidora szklarniowego w latach 2006-2007 (kg⋅m-2) Structure of marketable yield of greenhouse tomato cultivars in 2006-2007 (kg⋅m-2)

Odmiana Cultivar

Średnica owocu; Fruit diameter (cm)

> 10,2

10,2-8,2

8,2-6,7

6,7-5,7

5,7-4,7

< 4,7

Rambozo F1

0,38

6,98

7,31

4,41

4,57

0,94

Azarro F1

0,25

6,56

6,40

4,69

4,31

1,02

Geronimo F1

0,12

6,60

5,29

5,28

4,20

1,79

Cunero F1

0,32

5,85

5,87

5,14

3,96

1,23

Akord F1

0,30

5,29

5,98

5,24

4,33

0,80

KRS 157 F1

0,27

6,01

4,58

4,19

4,92

1,32

Średnia; Mean

0,27

6,22

5,91

4,83

4,38

1,18

NIR0,05; LSD0.05

r.n.; n.s.

0,34

0,40

0,28

0,30

0,16

Pod względem wczesności wyróŜniła się najplenniejsza w badaniach odmiana Rambozo F1 z której zebrano najwyŜszy plon bardzo wczesny i wczesny. Plon bardzo wczesny uzyskany z roślin odmian Rambozo F1, KRS 157 F1 i znanej z wczesności plonowania Cunero F1 nie róŜnił się istotnie i był wyŜszy niŜ pozostałych testowanych odmian. W przypadku plonu wczesnego plon z odmiany Rambozo F1 był istotnie wyŜszy niŜ pozostałych testowanych odmian z wyjątkiem Geronimo F1 i Cunero F1.


94

RóŜnice w wysokości plonu wczesnego z odmian Azarro F1, Akord F1 i KRS 157 F1 nie zostały potwierdzone statystycznie. Plon niehandlowy stanowił średnio 3-6% plonu ogólnego, a wartości odnotowane dla testowanych odmian nie róŜniły się istotnie.

Poza plennością odmiany waŜną cechą jest jakość plonowania definiowana przez WYSOCKĄ-OWCZAREK [1998] jako udział poszczególnych frakcji owoców w plonie ogólnym. W badaniach własnych zastosowano podział owoców na klasy wielkości stosowane obecnie w obrocie towarowym. Owoce o średnicy powyŜej 10,2 cm stanowiły średnio ponad 1,1% plonu ogólnego i nie stwierdzono istotnych róŜnic pomiędzy testowanymi odmianami. Największy udział - średnio 25,9% - w plonie ogólnym stanowiły owoce o średnicy 8,2-10,2 cm. Stwierdzono, Ŝe z odmian Rambozo F1, Geronimo F1 i Azarro F1 plon tej frakcji owoców był istotnie wyŜszy od reszty testowanych odmian. Owoce o średnicy 8,2-6,7 cm stanowiły średnio - 24,7% plonu ogólnego (tab. 1). Najwięcej tej klasy owoców uzyskano z roślin odmiany Rambozo F1, a najmniej KRS 157 F1. W trakcie uprawy pomidora szklarniowego następuje drobnienie owoców z kolejnych gron, zwłaszcza latem gdy panują bardzo wysokie temperatury i rośliny mogą być osłabione wcześniejszym plonowaniem. Plon owoców o średnicy 6,7-5,7 cm stanowił średnio 20,1% wszystkich zebranych pomidorów. W przypadku odmian Akord F1, Cunero F1 i Geronimo F1 średni plon tej frakcji owoców nie róŜnił się istotnie między sobą, był jednak istotnie wyŜszy od pozostałych ocenianych odmian. Owoce o średnicy 5,7-4,7 cm stanowiły średnio 18,3% plonu ogólnego i najwięcej ich zebrano z roślin odmiany KRS 157 F1. Najdrobniejsze owoce o średnicy poniŜej 4,7 cm stanowiły około 5% wszystkich zebranych plonów co było wartością zbliŜoną do plonu niehandlowego.

Wnioski 1. Najplenniejszą odmianą w badaniach była Rambozo F1, z której uzyskano istotnie

wyŜszy plon ogólny i handlowy od większości ocenianych odmian. RóŜnice w wysokości plonu ogólnego i handlowego dla odmian Azarro F1, Geronimo F1, i Cunero F1 były nieistotne. Najsłabiej plonowały odmiany Akord F1 i KRS 157 F1.

2. Pod względem wczesności plonowania wyróŜniły się odmiany Rambozo F1, KRS 157 F1 i Cunero F1.

3. Najwięcej owoców o średnicy 10,2-8,2-6,7 uzyskano z roślin odmian Geronimo F1, Azarro F1 i Rambozo F1.

Literatura BREŚ W., GOLCZ A., KOMOSA A., KOZIK E., TYKSIŃSKI W. 2003. NawoŜenie roślin ogrod-niczych. Wydawnictwo AR Poznań: 188 ss.

CHOHURA P., KOMOSA A. 2001. The effect of the levels of fertilization and inert substrates on the yield of greenhouse tomato cultivar’s Recento F1. Folia Horticulture 14/1: 61-69.

KOBRYŃ J., HALLMANN E. 2005. Struktura plonu owoców trzech typów odmian pomidora w zaleŜności od zawartości azotu w poŜywce i terminu uprawy. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rolnictwo LXXXVI Nr 515: 243-250.

PORÓWNANIE PLONOWANIA WYBRANYCH ODMIAN POMIDORA ...

95

NURZYŃSKI J. 2006. Plonowanie i skład chemiczny pomidora uprawianego w szklarni w podłoŜach ekologicznych. Acta Agrophysica 7(3): 681-690.

NURZYŃSKI J., M ICHAŁOJ Ć Z., BOROWSKI E. 2000. Oddziaływanie róŜnych podłoŜy na plon i skład chemiczny pomidora. VIII Ogólnop. konf. nauk. „Efektywność stosowania nawozów w uprawach ogrodniczych - Zmiany ilościowe i jakościowe w warunkach stresu”. Warszawa 20-21 06.2000, cz. I. Uprawa wiosenna: 80-82, cz. II. Uprawa jesienna: 83-84.

PAWLI ŃSKA A., KOMOSA A. 2000. Plonowanie pomidora szklarniowego uprawianego w podłoŜach tradycyjnych i inertnych. VIII Ogólnop. konf. nauk. ,,Efektywność stoso-wania nawozów w uprawach ogrodniczych - Zmiany ilościowe i jakościowe w wa-runkach stresu”. Warszawa 20-21.06.2000: 122-124.

PAWLI ŃSKA A., KOMOSA A. 2004. Wpływ podłoŜy i poŜywek na plonowanie pomidora szklarniowego. Roczniki AR w Poznaniu, Ogrodnictwo 37: 173-180.

WYSOCKA-OWCZAREK M. 1998. Pomidory pod osłonami. Uprawa tradycyjna i nowo-czesna. Hortpress Warszawa: 228 ss.

SADY W. 2000. NawoŜenie warzyw polowych. Plantpress Kraków: 97 ss. Słowa kluczowe: pomidor szklarniowy, odmiany, plonowanie Streszczenie

W dwuletnim (2006-2007) doświadczeniu szklarniowym badano wartość gospodarczą najnowszych odmian pomidora szklarniowego: Rambozo F1, Azarro F1, Geromino F1, Akord F1, Cunero F1 i KRS 157 F1. Oceniano ich plenność, wczesność oraz jakość plonu owoców. Rośliny uprawiano w wełnie mineralnej od połowy lutego do sierpnia. Owoce sortowano na następujące wybory (średnica w cm): > 10,2; 10,2-8,2; 8,2-6,7; 6,7-5,7; 5,7-4,7; < 4,7 oraz owoce niehandlowe. Jako plon bardzo wczesny przyjęto owoce zebrane przez pierwsze 21 dni, a wczesny w ciągu 35 dni zbiorów. Najplenniejszą odmianą w badaniach była Rambozo F1 z której uzyskano istotnie wyŜszy plon ogólny i handlowy od większości ocenianych odmian. RóŜnice w wysokości plonu ogólnego i handlowego dla odmian Azarro F1, Geronimo F1, i Cunero F1 były nieistotne. Najsłabiej plonowały odmiany Akord F1 i KRS 157 F1.

Pod względem wczesności plonowania wyróŜniły się odmiany Rambozo F1, KRS 157 F1 i Cunero F1. Najwięcej duŜych owoców o średnicy 10,2-8,2-6,7 uzyskano z roślin odmian Geronimo F1, Azarro F1 i Rambozo F1. COMPARISON OF YIELDING OF SOME GREENHOUSE TOMATO CULTIVARS GROWN IN ROCK WOOL Piotr Chohura, Eugeniusz Kołota Department of Horticulture, University of Enviromental and Life Sciences, Wrocław


96

Key words: greenhouse tomato, cultivars, yielding Summary

The experiments were carried out in 2006-2007, in the Department of Horticulture Wrocław University of Enviromental and Life Sciences. The aim of the study was to determine the yield and fruit quality of the following cultivars of greenhouse tomato: Rambozo F1, Azarro F1, Geromino F1, Akord F1, Cunero F1 and KRS 157 F1. Plants were cultivated in the greenhouse from January to September in the number of 2.7 per 1m2, in cv. Grodan rock wool. The fruit were weighed and divided into following grades (diameter in cm): > 10.2, 10.2-8.2, 8.2-6.7, 6.7-5.7, 5.7-4.7, < 4.7 and unmarketable. Very early yield comprised fruits harvested during the first 21 days and while early one- during the period of 35 days. The most valuable cultivar was found to be Rambozo F1, which mean total and marketable yields no significant differences higher in comparison to the others. High fruit yield was also obtained from: Azarro F1, Geronimo F1, i Cunero F1 which did not show the significant differences in yielding. Akord F1 and KRS 157 F1 produced the lowest yield of fruits in the study, but KRS 157 F1 provided the high very early yield of fruits harvested during the first three weeks of yielding. As far as earliness of yielding is taken into account the best results provided Rambozo F1, KRS 157 F1 and Cunero F1. The highest percentage of the large fruits with 10.2-8.2-6.7 cm in diameter characterized: Geronimo F1, Azarro F1 i Rambozo F1.

Dr inŜ. Piotr Chohura Katedra Ogrodnictwa Uniwersytet Przyrodniczy Pl. Grunwaldzki 24a 50-363 WROCŁAW e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 97-107 WPŁYW TERMINU SIEWU I PRZEDSIEWNEGO NAWOśENIA AZOTEM NA ZIMOTRWAŁO ŚĆ I PLONOWANIE CEBULI OZIMEJ Kazimierz Felczyński Instytut Warzywnictwa im. Emila Chroboczka w Skierniewicach Wstęp

Najchętniej, zwłaszcza na surowo, spoŜywana jest cebula świeŜa, która posiada równieŜ większą wartość odŜywczą niŜ pochodząca z przechowywania [DORUCHOWSKI, KRAWCZYK 1987]. W celu wydłuŜenia jej podaŜy na rynku dąŜy się do uzyskania jak najwcześniejszych zbiorów. Największe przyspieszenie zbiorów cebuli z upraw polowych uzyskuje się stosując uprawę ozimą. Metoda ta pozwala na przyśpieszenie zbiorów cebuli w naszym kraju o około 6 do 10 tygodni, w porównaniu do wysiewów wiosennych oraz o około 4 do 6 tygodni, w porównaniu do uprawy z dymki wysadzanej wiosną [FELCZYŃSKI 2002]. Szacuje się, Ŝe obecnie tą metodą uprawia się w naszym kraju, w zaleŜności od roku, około 1000-1700 ha cebuli [ADAMICKI 2005; FELCZYŃSKI

2006]. Do uprawy ozimej przeznaczone są specjalne odmiany cebuli, dnia krótkiego lub pośredniego tworzące zgrubienia cebulowe przy 10-14-godzinnym dniu. Dobra odmiana cebuli ozimej powinna odznaczać się przede wszystkim duŜą mrozoodpornością i tolerancją na wybijanie w pędy kwiatostanowe [SALTER 1976; GRAUERT 1985; HEMPHILL 1987; MATUSZAK 1997].

Jednym z najwaŜniejszych czynników, w duŜej mierze decydującym o powo-dzeniu uprawy cebuli ozimej, jest termin siewu. Zbyt wczesny wysiew sprzyja inicjacji rozwoju generatywnego, a zatem wybijaniu wiosną w pędy kwiatostanowe. Natomiast opóźnienie wysiewu powoduje, Ŝe rośliny cebuli są bardziej wraŜliwe na przemarzanie, a ponadto wiosną ich zbiór jest opóźniony [TRONIĆKOVA 1971; SALTER 1976; BREWSTER i in. 1977; BREWSTER, SALTER 1980; GRAUERT 1985]. W praktyce panuje pogląd, Ŝe na zimotrwałość cebuli, oprócz terminu siewu, duŜy wpływ ma takŜe poziom przedsiewnego nawoŜenia azotem. Sądzi się, Ŝe rośliny przenawoŜone tym składnikiem gorzej zimują. Zagadnienie to od strony badawczej jest jednak, jak dotychczas, mało rozpoznane.

Przeprowadzone badania miały na celu poznanie wpływu trzech terminów siewu oraz czterech dawek przedsiewnego nawoŜenia azotem, na zimotrwałość, wczesność zbioru, pośpiechowatość i plonowanie dwóch odmian cebuli ozimej. Materiał i metody

Doświadczenia przeprowadzono na Polu Doświadczalnym Instytutu Warzy-

K. Felczyński

98

wnictwa w Skierniewicach, w układzie split-plot w 4 powtórzeniach, w sezonach 2004/05 i 2005/06. Badania przeprowadzono na dwóch odmianach cebuli ozimej; Swift (Bejo Zaden) i Labrador (Hortag), uprawianej z siewu. Stosowano 3 terminy siewu (początek, połowa i koniec sierpnia) oraz następujące dawki przedsiewnego nawoŜenia azotem: 30, 60, 90 i 120 kg N⋅ha-1. Cebulę uprawiano systemem pasowo-rzędowym. Na zagonie szerokości 150 cm wysiewano 4 rzędy cebuli oddalone od siebie o 32 cm a odległość pomiędzy skrajnymi rzędami poletek wynosiła 54 cm. Nasiona wysiewano siewnikiem precyzyjnym w zagęszczeniu 110 szt.⋅m-2, za wyjątkiem odmiany Labrador w roku 2005, którą z uwagi na niską laboratoryjną zdolność kiełkowania nasion (55%), wysiano w zagęszczeniu 215 szt.⋅m-2. Powierzchnia poletka do zbioru wynosiła 7,5⋅m-2 (5 × 1,5 m). Przedplonem dla cebuli w obu latach badań była mieszanka roślin strączkowych i owsa, przyorana z początkiem lipca na zielony nawóz. NawoŜenie fosforowe w dawce 80 kg P2O5⋅ha-1 i potasowe w dawce 150 kg K2O⋅ha-1 stosowano razem z przedsiewnymi dawkami azotu, na około tydzień przed wysiewem nasion. Do nawoŜenia azotem, zarówno przedsiewnego jak i pogłównego, uŜywano saletry amono-wej. Wiosną cebulę 2-krotnie zasilano azotem w dawkach 60 + 50 kg N⋅ha-1. Zarówno w okresie przedzimowym, jak i wiosennym, w miarę potrzeby, stosowano nawadnianie. Przed chorobami, szkodnikami i chwastami cebulę chroniono zgodnie z Programem Ochrony Warzyw.

Obserwacje zagęszczenia roślin przeprowadzano 2-krotnie; jesienią - na początku listopada i wiosną - w połowie kwietnia, licząc rośliny na tych samych odcinkach rzędów kaŜdego poletka i na tej podstawie określano procent przezimowania oraz zagęszczenie roślin na 1 m2 po przezimowaniu. Zbioru cebuli dokonywano w dwojaki sposób. Z połowy poletka cebulę zbierano z zielonym szczypiorem, w fazie pełnej jej przydatności do zbioru na pęczki. Przystępując do zbioru najpierw usuwano rośliny z pędami nasiennymi i określano ich liczbę, a następnie wyrywano pozostałą cebulę i określano jej masę ze szczypiorem. Po obcięciu szczypioru i korzeni cebulę sortowano na frakcje wg instrukcji COBORU, oraz określano masę i liczbę cebul w poszczególnych frakcjach. Z drugiej połowy poletka cebulę zbierano w podobny sposób z tym, Ŝe dojrzałą, gdy co najmniej 70% roślin załamało szczypior.

Wyniki badań poddano analizie wariancji a średnie porównywano testem Newmana-Keulsa, przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

W przeprowadzonych badaniach, w obu sezonach uprawy, zróŜnicowane dawki przedsiewnego nawoŜenia azotem (30, 60, 90 i 120 kg N⋅ha-1), nie miały większego wpływu na Ŝadną z badanych cech, (róŜnice nie były istotne). Większe róŜnice w niektórych cechach stwierdzono natomiast pomiędzy terminami siewu, odmianami i latami badań. Wczesność zbioru i dojrzewanie cebuli ozimej w duŜym stopniu zaleŜały właśnie od odmiany, terminu siewu i przebiegu pogody w okresie wegetacji w poszczególnych latach. Obie odmiany najwcześniej osiągały swoją przydatność do zbioru przy siewie na początku sierpnia a w miarę opóźnienia wysiewu opóźniał się równieŜ zbiór cebuli (tab. 1). Podobną zaleŜność zaobserwował równieŜ SALTER [1976]. W badaniach własnych, w zaleŜności od przebiegu pogody róŜnice we wczesności zbioru pomiędzy kolejnymi terminami siewu wahały się od 7 do 14 dni a pomiędzy I a III terminem siewu od 16 do 28 dni. U odmiany Swift zbiory przeprowadzano o 3 do 9 dni wcześniej niŜ u odmiany Labrador. Biorąc pod uwagę lata badań, w sezonie 2004/05 cebula osiągnęła przydatność do zbioru, w zaleŜności od terminu siewu, takŜe o 3 do 9 dni wcześniej niŜ w sezonie 2005/06.

WPŁYW TERMINU SIEWU I PRZEDSIEWNEGO NAWOśENIA AZOTEM ...

99

Tabela 1; Table 1 Wczesność zbioru cebuli ozimej w sezonach 2004/2005 i 2005/2006 w zaleŜności od terminu siewu oraz od terminu zbioru i odmiany Earliness of yielding of overwintered onion in the seasons 2004/2005 and 2005/2006 as affected by sowing date, term of harvest and cultivar

Odmiana i termin zbioru Cultivar and term of harvest

Rok badań

Year of investigation

Termin siewu; Term of sowing

I*

1.08.

II

16.08.

III

31.08. Zbiór odm. Swift; Harvest of cv. Swift: I - z zielonym szczyp.; with green leaves II - cebuli dojrzałej; of matured onin bulbs

2004/2005

30.05.05

13.06.05

27.06.05

2005/2006

07.06.06

16.06.06

30.06.06

2004/2005

13.06.05

22.06.05

01.07.05

2005/2006

19.06.06

26.06.06

10.07.06

Zbiór odm. Labrador; Harvest of cv. Labrador: I - z zielonym szczyp.; with green leaves II - cebuli dojrzałej; of matured onion bulbs

2004/2005

6.06.05

16.06.05

30.06.05

2005/2006

12.06.06

19.06.06

03.07.06

2004/2005

22.06.05

01.07.05

08.07.05

2005/2006

26.06.06

05.07.06

17.07.06

* w roku 2004 siewu dokonano 30.07.; in 2004 sowing date - 30 th of July

Zarówno w warunkach łagodnej zimy sezonu 2004/05 jak i stosunkowo mroźnej, ale z okrywą śnieŜną zimy sezonu 2005/06, cebula ogólnie przezimowała dobrze, niezaleŜnie od wysokości dawki przedsiewnego nawoŜenia azotem. Zimotrwałość cebuli w obu tych sezonach tylko w niewielkim stopniu zaleŜała równieŜ od odmiany i terminu siewu (tab. 2). We wcześniejszych badaniach FELCZYŃSKIEGO [2000] oraz MILCZYŃSKIEJ i LITKI [2006] róŜnice w zimotrwałości pomiędzy odmianami Swift i Labrador, choć dotyczyły innych sezonów uprawowych, były równieŜ niewielkie. Procent przezimowanych roślin, średnio z dawek N, w sezonie 2004/05 wahał się od 89,5 u odmiany Swift z siewu w III terminie do 96,5 u odmiany Labrador z siewu w I terminie, zaś w sezonie 2005/06 od 91,0 u odmiany Labrador z siewu w III terminie do 95,0 u odmiany Swift z siewu w I terminie.

W sezonie 2004/05 róŜnice w zimotrwałości pomiędzy odmianami we wszystkich trzech terminach siewu nie były istotne. JednakŜe nieco lepiej przezimowała (o około 4-6 punktów procentowych), cebula wysiewana w I i II terminie niŜ w III. W sezonie 2005/06, przy siewie na początku sierpnia, procent przezimowanych roślin cebuli u odmiany Swift był tylko o 3,3 punktu procentowego wyŜszy niŜ u odmiany Labrador ale róŜnica na korzyść odmiany Swift była statystycznie udowodniona. W pozostałych dwóch terminach siewu róŜnice nie były istotne. Tabela 2; Table 2 Wpływ terminu siewu i przedsiewnego nawoŜenia azotem na zimotrwałość cebuli ozimej, w sezonach 2004/06 i 2005/06 The effects of sowing date and pre-sowing N fertilization on winter hardiness of wintering onion, in the seasons 2004/06 and 2005/06

K. Felczyński

100

Odmiana Cultivar

Dawka N N rate

(kg⋅ha-1)

% przezimowanych roślin cebuli % of overwintered onion plants

2005/2005

2005/2006

I*

II

III

I

II

III

Swift

30

93,9

93,5

94,1

95,6

92,6

93,1

60

94,2

97,9

87,8

93,5

94,0

92,1

90

94,2

92,7

89,6

94,7

94,6

93,4

120

96,8

92,4

86,7

96,0

93,4

94,8

średnio; mean

94,8 a

94,2 a

89,5 a

95,0 a

93,7 a

93,3 a

Labrador

30

97,3

97,0

91,7

92,7

92,2

90,8

60

96,1

96,1

89,9

90,8

92,4

91,2

90

95,4

94,3

90,7

92,2

90,6

91,8

120

96,7

91,2

89,9

91,0

91,8

90,3

średnio; mean

96,4 a

94,7 a

90,5 a

91,7 b

91,8 a

91,0 a

średnio; mean

95,6

94,5

90,0

93,4

92,8

92,2

* patrz tabela 1; see Table 1 analiza statystyczna: test Newmana-Keulsa przy α = 0,05; Newman Keuls test at α = 0.05 level średnie w obrębie kolumn oznaczone tymi samymi literami nie róŜnią się istotnie; means within columns followed by the same letter are not significantly different

Uzyskane wyniki dotyczące zimotrwałości cebuli wskazują, Ŝe czynnik ten nie miał większego wpływu na zagęszczenie roślin po zimie, gdyŜ w kaŜdym z terminów siewu, u obu odmian, procent przezimowanych roślin był wysoki. ZaleŜał zatem przede wszystkim od zagęszczenia roślin w okresie przedzimowym, a to z kolei w duŜej mierze zaleŜało od przebiegu pogody w okresie wysiewu nasion i bezpośrednio po siewie, a takŜe, mimo ochrony, od stopnia poraŜenia siewek cebuli przez szkodniki, głównie przez rolnice. Jak wynika z danych w tabeli 3, zagęszczenie roślin w sezonie 2004/05 u obu odmian w poszczególnych terminach siewu było podobne, a największe zaobserwowano przy siewie w III terminie i wynosiło średnio z odmian 82,1 szt.⋅m-2, podczas gdy w I i II terminie odpowiednio: 52,0 i 61,1 szt.⋅m-2. W sezonie 2005/06 u odmiany Swift, pomimo takiej samej normy wysiewu nasion, zagęszczenie roślin było o około 12-15 szt.⋅m-2 większe niŜ w poprzednim sezonie i w kolejnych terminach siewu wynosiło odpowiednio: 64,8, 76,9 i 95.7 szt.⋅m-2. Natomiast u odmiany Labrador, z po-wodu niskiej jakości nasion, pomimo prawie 2-krotnie większej normy wysiewu, wschody cebuli były słabe i zagęszczenie roślin po zimie było w tym sezonie, w zaleŜności od terminu siewu, około 2-, 3-krotnie niŜsze niŜ u odmiany Swift. Tabela 3; Table 3 Zagęszczenie roślin cebuli wczesną wiosną po przezimowaniu w zaleŜności od terminu siewu i dawki przedsiewnego nawoŜenia azotem, w sezonach 2004/06 i 2005/06 Plant density of overwintered onion in early spring depending on sowing date and pre-sowing nitrogen fertilization, in the seasons 2004/06 and 2005/06

Odmiana Cultivar

Dawka N

N rate (kg⋅ha-1)

Zagęszczenie roślin (szt.⋅m-2); Plant density (pcs.⋅m-2)

2004/2005

2005/2006


101

I*

II

III

I

II

III

Swift

30

48,4

60,4

87,6

67,6

78,2

94,7

60

50,7

65,3

81,8

64,0

76,0

97,8

90

56,9

64,9

82,6

63,1

77,3

93,8

120

51,9

56,4

82,2

64,4

76,0

96,4

średnio; mean

51,9

61,8

83,6

64,8

76,9

95,7

Labrador

30

52,0

64,9

81,8

28,0

26,2

30,7

60

55,6

57,8

77,3

30,7

27,1

27,6

90

48,0

58,7

82,2

31,6

25,8

29,8

120

52,9

60,4

80,9

31,6

24,9

28,9

średnio; mean

52,1

60,4

80,6

30,4

26,0

29,2

Średnio; Mean

52,0

61,1

82,1

47,6

51,5

62,5

* patrz tabela 1; see table 1

Skłonność cebuli ozimej do wybijania w pędy kwiatostanowe jest cechą od-mianową ale w duŜym stopniu zaleŜy takŜe od terminu siewu i przebiegu pogody, zwłaszcza w okresie jesiennym [TRONIĆKOVA 1971; SALTER 1976; BREWSTER, SALTER 1980; GRAUERT 1985; FELCZYŃSKI 2006]. Spośród badanych odmian znacznie bardziej skłonną do wybijania w pędy kwiatostanowe okazała się odmiana Labrador niŜ Swift (tab. 4). Największy udział roślin z pędami kwiatostanowymi, w stosunku do liczby roślin ogółem, u obu odmian zaobserwowano przy siewie na początku sierpnia. Znacznie mniej przy siewie w połowie sierpnia a przy siewie w końcu sierpnia, w obu sezonach uprawy nie zaobserwowano pośpiechów. Długa i łagodna jesień sezonu 2004/05 spowodowała, Ŝe cebula przed nastaniem mrozów (niewielkich z resztą) z wcześniejszych terminów siewu, osiągnęła zbyt duŜą fazę rozwojową i w okresie zimy była bardziej naraŜona na jarowizację. Efektem tego w sezonie 2004/05, średnio z dawek N, u odmiany Labrador z siewu w I terminie 63,8% a u odmiany Swift 34,6% roślin wybiło w pędy kwiatostanowe, podczas gdy przy siewie w II terminie odpowiednio juŜ tylko 15,2 i 0,9%. W sezonie 2005/06, w porównaniu do poprzedniego sezonu, u obu odmian zaobserwowano znacznie mniej pośpiechów. W sezonie tym u odmiany Labrador z siewu w I terminie zanotowano tylko 14,0%, a u Swift 2% roślin z pędami kwiatostanowymi, a jeszcze mniej przy siewie w II terminie, odpowiednio 5,3 i 0,4%. O wpływie przebiegu pogody w poszczególnych sezonach uprawowych na wybijanie cebuli w pędy kwiatostanowe donosi takŜe SALTER [1976]. BREWSTER i in. [1977] cytują za Cleaver & Turner, Ŝe wysokie stęŜenie azotu w roślinach cebuli w ciągu zimy zmniejsza ich podatność na wybijanie w pędy kwiatostanowe. W przeprowadzonych badaniach stosowane przedsiewnie dawki N nie miały większego wpływu na pośpiechowatość cebuli ozimej, nawet dawki rzędu 90-120 kg N⋅ha-1. Tabela 4; Table 4 Wpływ terminu siewu i przedsiewnego nawoŜenia azotem na wybijanie cebuli ozimej w pędy kwiatostanowe, w sezonach 2004/06 i 2005/06 The effects of sowing date and pre-sowing N fertilization on boltering of wintering onion, in the seasons 2004/06 and 2005/06

Odmiana Cultivar

Dawka N

N rate (kg⋅ha-1)

% roślin z pędami kwiatostanowymi; % of bolters

K. Felczyński

102

2004/2005 2005/2006

I*

II

III

I

II

III

Swift

30

34,5

1,1

0

2,3

0,4

0

60

34,7

0,9

0

1,8

0,3

0

90

35,9

0,8

0

1,9

0,4

0

120

33,0

1,0

0

1.9

0,4

0

średnio; mean

34,6 b

0,9 b

0

2,0 b

0,4 b

0

Labrador

30

65,3

12,5

0

13,8

4,8

0

60

63,7

19,4

0

13,4

5,0

0

90

60,8

14,3

0

13,0

5,9

0

120

65,5

14,5

0

15.7

5,5

0

średnio; mean

63,8 a

15,2 a

0

14,0 a

5,3 a

0

* patrz tabela 1 i 2; see Table 1 and 2

Plonowanie cebuli ozimej (tab. 5), podobnie jak inne cechy, równieŜ nie zaleŜało w prosty sposób od wielkości zastosowanych dawek przedsiewnego nawoŜenia azotem. W duŜej mierze zaleŜało od odmiany terminu siewu, i terminu zbioru. W poszczególnych terminach siewu wysokość plonu handlowego zaleŜała z kolei od udziału roślin z pędami kwiatostanowymi oraz od zagęszczenia roślin. U obydwu odmian i w obu sezonach uprawy, a takŜe w kaŜdym z terminów siewu, większe plony handlowe, a niekiedy znacznie większe, uzyskiwano przy zbiorze cebuli dojrzałej (w II terminie), niŜ zbieranej z zielonym szczypiorem w fazie przydatności do zbioru na pęczki (w I terminie). Wynika to z faktu, Ŝe cebula dojrzała zbierana była od kilka do kilkunastu dni później niŜ w I terminie zbioru. W badaniach COBORU [MILCZYŃSKA, LITKA 2006] równieŜ znacznie większe plony handlowe ocenianych odmian uzyskano przy zbiorze cebuli dojrzałej niŜ zbieranej z zielonym szczypiorem. W obu sezonach uprawy najmniejsze plony handlowe, zarówno cebuli zbieranej z zielonym szczypiorem jak i dojrzałej, zaobserwowano przy wysiewie nasion z początkiem sierpnia. Małe plony handlowe cebuli z tego terminu siewu wynikały przede wszystkim z duŜego udziału roślin z pędami kwiatostanowymi, zwłaszcza u odmiany Labrador. Podobnie w badaniach SALTERA [1976] oraz BREWSTERA i SALTERA [1980], najmniejszy plon cebuli ozimej odnotowano przy najwcześniejszym terminie siewu, a w kolejnych terminach siewu plon wzrastał, natomiast malał udział roślin z pędami kwiatostanowymi. NajniŜsze plony handlowe w sezonie 2004/05 uzyskano przy wysiewie w końcu sierpnia. Jednak w tym terminie siewu obie odmiany nie wytwarzały pośpiechów oraz zagęszczenie roślin po zimie było znacznie większe niŜ we wcześniejszych terminach.


103

W badaniach BREWSTERA i SALTERA [1980] plon handlowy cebuli ozimej w miarę wzrostu zagęszczenia roślin w przedziale od 43 do 129 szt.⋅m-2 wzrastał liniowo. Z porównania odmian w tych warunkach wynika, Ŝe przy braku pośpiechów i podobnym zagęszczeniu roślin odmiana Labrador okazała się w znacznie bardziej plenną niŜ Swift. Przy zbiorze z zielonym szczypiorem, w sezonie 2004/05, w I terminie siewu u odmiany Swift uzyskano istotnie większy plon handlowy niŜ u odmiany Labrador, w II terminie siewu obie odmiany plonowały podobnie a w III terminie istotnie wyŜej plonował Labrador. Przy zbiorze cebuli dojrzałej zaobserwowano podobne zaleŜności z tym, Ŝe juŜ w II terminie siewu u odmiany Labrador uzyskano istotnie większy plon handlowy niŜ u odmiany Swift. W sezonie 2005/06, z uwagi słabą jakość nasion, zagęszczenie roślin u odmiany Labrador było znacznie niŜsze niŜ u odmiany Swift, a zatem wyniki dotyczące plonowania tej odmiany zostały w duŜej mierze zniekształcone. W tych warunkach we wszystkich terminach siewu i obu terminach zbioru odmiana Swift plonowała istotnie wyŜej niŜ Labrador. Na uwagę zasługuje równieŜ fakt, Ŝe w tym sezonie uprawy, w odróŜnieniu od poprzedniego, najwyŜsze plony cebuli dojrzałej u obu odmian uzyskano przy siewie w połowie sierpnia. Wnioski 1. W przeprowadzonych badaniach zróŜnicowane dawki przedsiewnego nawoŜenia

cebuli ozimej azotem w przedziale od 30 do 120 kg N⋅ha-1 nie miały większego wpływu na Ŝadną z badanych cech. Większe róŜnice w niektórych cechach zaobserwowano natomiast pomiędzy odmianami, terminami siewu i latami badań.

2. Wczesność zbioru i dojrzewanie cebuli ozimej w duŜej mierze zaleŜało od odmiany, terminu siewu i przebiegu pogody. Im wcześniejszy był termin siewu, tym zbiory były równieŜ wcześniejsze. Odmiana Swift dojrzewała o 3 do 9 dni wcześniej niŜ Labrador a takŜe w sezonie 2004/05 cebula osiągnęła przydatność do zbioru o kilka dni wcześniej niŜ w sezonie 2005/06.

3. W obu sezonach uprawy cebula dobrze przezimowała niezaleŜnie od terminu siewu, odmiany i przedsiewnej dawki azotu.

4. Największy udział roślin z pędami kwiatostanowymi zaobserwowano przy wysiewie cebuli z początkiem sierpnia, znacznie mniej w połowie, a przy siewie w końcu tego miesiąca obie odmiany nie wytwarzały pośpiechów. Odmiana Labrador okazała się znacznie bardziej podatną na wybijanie w pędy kwiatostanowe niŜ Swift.

5. Obie odmiany wyŜej plonowały przy zbiorze cebuli dojrzałej, niŜ przy zbiorze z zielonym szczypiorem, tj. w fazie przydatności do zbioru na pęczki.

6. Spośród terminów siewu najmniejsze plony handlowe, zarówno cebuli dojrzałej, jak i z zielonym szczypiorem u obu odmian uzyskano przy siewie z początkiem sierpnia. Wynikały one przede wszystkim z najmniejszego zagęszczenia roślin po zimie w tym terminie, a takŜe największej pośpiechowatości cebuli.

7. Przy braku pośpiechów i podobnym zagęszczeniu roślin, odmiana Labrador okazała się w znacznie bardziej plenną niŜ Swift, zarówno przy zbiorze z zielonym szczypiorem jak i cebuli dojrzałej.

K. Felczyński

104

Literatura ADAMICKI F. 2005. Onion production, marketing and research in Poland. Veget. Crops Res. Bull. 62: 21-28.

BREWSTER J.L., SALTER P.J., DARBY R.J. 1977. Analysis of the growth and yield of over-wintered onions. J. Hort. Sci. 52: 335-346.

BREWSTER J.L, SALTER P.J. 1980. The effect of plant spacing on the yield and bolting of two cultivars of overwintered bulb onions. J. Hort. Sci. 55: 97-102.

DORUCHOWSKI R.W., KRAWCZYK J. 1987. Wstępna ocena przydatności odmian i mie-szańców F1 cebuli pochodzenia krajowego i zagranicznego do uprawy z siewu letniego. Biul. Warzywn. XXX: 7-27.

FELCZY ŃSKI K. 2000. Wyniki doświadczeń z uprawą cebuli ozimej. Mat. V Ogólnopol. Konf. Nauk. ,,Uprawa, ochrona i przechowywanie cebuli”, 02.02.2000, Skierniewice: 29-34.

FELCZY ŃSKI K. 2002. Sposoby uprawy cebuli w Polsce i ich aktualne znaczenie w pra-ktyce. Mat. VII Ogólnopol. Konf. Nauk. ,,Uprawa, ochrona i przechowywanie warzyw cebulowych”, 07.11.2002, Skierniewice: 11-18.

FELCZY ŃSKI K. 2006. Nowe elementy w uprawie cebuli ozimej. Nowości Warzywnicze 43: 45-58.

GRAUERT P. 1985. Bedeutung des Anbaues von Überwinterungszwiebeln. Gemüse 2: 44-46.

HEMPHILL D.D. 1987. Overwintering onions and other Alliums in the Willamette Valley. Special Raport 794 Agric. Exp. Stat. Oregon State University, Cornvallis. 42 ss.

M ATUSZAK W. 1997. Cebula zimująca - nowa jakość w hodowli cebuli. Mater. Konf. VII Ogólnopol. Zjazd Hod. Rośl. Ogrodn., 11-13.09.1997, AR Szczecin: 280-283.

M ILCZY ŃSKA E., L ITKA M. 2006. Wyniki badań odmian cebuli wpisanych do krajowego rejestru. Nowości Warzywnicze 43: 31-44.

SALTER P.J. 1976. Comparative studies of different production systems for early crops of bulb onions. J. Hort. Sci. 51: 329-339.

TRONIĆKOVA E. 1971. The winter hardiness of onion varieties sown in August. Zahra-dnictvi. Praha: 13-22. Słowa kluczowe: cebula ozima, terminy siewu, przedsiewne nawoŜenie azotem,

zimotrwałość, pośpiechowatość, plonowanie Streszczenie

Badania przeprowadzono na Polu Doświadczalnym Instytutu Warzywnictwa w Skierniewicach, w sezonach 2004/2005 i 2005/2006. Określono wpływ odmiany, terminu siewu i poziomu przedsiewnego nawoŜenia azotem na zimotrwałość, wczesność zbioru, pośpiechowatość i plonowanie cebuli ozimej. Siewu nasion do gruntu dokonywano na początku, w połowie i w końcu sierpnia a azot stosowano w dawkach: 30, 60, 90 i 120 kg N⋅ha-1. Badania prowadzono na dwóch odmianach cebuli ozimej; średnio wczesnej odmianie Swift i późnej Labrador. Z połowy poletka cebulę zbierano w fazie pełnej przydatności do zbioru na pęczki a z drugiej połowy w fazie pełnej dojrzałości, tj. gdy co najmniej 70% roślin miało załamany szczypior. W obu sezonach uprawowych, niezaleŜnie od odmiany, dawki N i terminu siewu cebula dobrze


105

przezimowała (powyŜej (86%) przy czym nieco lepiej w I i II terminie siewu niŜ w III. ZróŜnicowane nawoŜenie przedsiewne azotem nie miało większego wpływu na Ŝadną z badanych cech. Większe róŜnice w niektórych cechach obserwowano natomiast pomiędzy odmianami, terminami siewu i latami badań. Wczesność zbioru i plonowanie cebuli w duŜym stopniu zaleŜały od termin siewu. Im wcześniejszy był termin siewu, tym zbiory były wcześniejsze ale udział roślin z pędami kwiatostanowymi był równieŜ większy. Spośród badanych odmian Labrador odznaczyła się większą skłonnością do wybijania w pędy kwiatostanowe niŜ Swift ale przy podobnym zagęszczeniu roślin i braku pośpiechów była bardziej plenną. Pośpiechowatość cebuli w duŜej mierze zaleŜała równieŜ od roku badań. Większe plony handlowe u obu odmian uzyskano przy zbiorze cebuli dojrzałej niŜ przy zbiorze z zielonym szczypiorem. EFFECT OF SOWING DATE AND PRE-SOWING NITROGEN FERTILIZATION THE ON WINTER HARDINESS AND YIELDING OF OVERWINTERED ONION Kazimierz Felczyński Research Institute of Vegetable Crops, Skierniewice Key words: wintering onion, sowing dates, pre-sowing N fertilization, winter

hardiness, bolting, yielding Summary

The experiments were carried out on Experiment Field of the Research Institute of Vegetable Crops in Skierniewice, in the years 2004/05 and 2005/06. The aim of these experiments was the effects of sowing dates and pre-sowing N fertilization rates on overwintering, earliness of yielding and bolting of wintering onions cvs Swift (medium-early) and Labrador (late). The onions were drilled at the beginning, mid- and the end of August.

N-fertilizers were broadcast applied before seed planting at the rates of 30, 60, 90, and 120 kg per hectare. From a half of each plot the onions were harvested with green leaves at the stage of full usefulness for bunching and, from the other half of each plot, at a full onion maturity, when at least 70% of plants had their leaves fallen down. In both cultivation seasons, irrespectively of the variety considered, N rate and the term of sowing, the onions overwintered well (over 86%), slightly better from the 1st and 2nd date of sowing than from the 3rd term.

Differentiated pre-sowing nitrogen fertilization had no marked effect on the considered traits. However, more pronounced differences were stated for sowing dates, varieties and years. Yielding earliness, and crop load were dependent on sowing dates to a high degree. The earlier the seeds were planted the earlier was the plant maturity for bunching. The same was true for bolting. Cultivar Labrador demonstrated a higher tendency for bolting than Swift. Onions bolting was also clearly year-dependent. At similar plant densities and on plots without bolters, the higher yielding variety proved to be Labrador as compared to Swift. Higher marketable yields were obtained in fully matured plants than in plants harvested with green leaves , in both varieties.

K. Felczyński

106

Dr Kazimierz Felczyński Zakład Uprawy i NawoŜenia Instytut Warzywnictwa im. E. Chroboczka ul. Konstytucji 3 Maja 1/3 96-100 SKIERNIEWICE e-mail: [email protected]

Tabela 5; Table 5 Wpływ terminu siewu, przedsiewnego nawoŜenia azotem oraz terminu zbioru na plon handlowy cebuli ozimej, w sezonach 2004/06 i 2005/06 The effects of sowing date, pre-sowing N fertilization and harvest time on marketable yield of wintering onion, in the seasons 2004/06 and 2005/06

Odmiana Cultivar

Dawka N

N rate (kg⋅ha-1)

Plon handlowy w I terminie zbioru*

Marketable yield of the 1st term of harvest* (t⋅ha-1)

Plon handlowy w II terminie zbioru**

Marketable yield of the 2nd term of harvest** (t⋅ha-1)

2004/2005

2005/2006

2004/2005

2005/2006

I

II

III

I

II

III

I

II

III

I

II

III

Swift

30

20,2

35,3

37,2

30,5

29,7

31,9

24,7

38,8

42,0

41,4

45,0

35,3

60

19,8

32,4

38,7

28,1

31,1

30,7

25,4

37,2

42,5

42,7

48,0

34,3

90

22,5

32,9

36,9

28,8

31,8

31,5

24,9

37,7

43,6

38,8

45,1

36,2

120

20,8

33,6

37,8

28,5

30,8

32,2

25,7

36,7

42,8

40,3

46,2

33,9

średnio; mean

20,8 a

33,6 a

37,7 b

29,0 a

30,8 a

31,6 a

25,2 a

37,6 b

42,7 b

40,8 a

46,1 a

34,9 a

Labrador

30

9,0

32,0

55,7

7,6

16,9

19,0

14,8

47,0

56,2

19,0

21,3

19,3

60

8,2

31,8

55,3

8,4

17,1

17,4

14,0

43,8

60,6

21,2

21,6

19,9

90

8,7

33,1

56,9

8,2

18,8

17,6

13,9

43,8

57,0

19,1

22,6

22,7

120

8,2

33,2

56,1

7,9

16,9

15,3

15,3

46,4

59,0

18,7

19,8

21,0

średnio; mean

8,5 b

32,5 a

56,0 a

8,0 b

17,4 b

17,3 b

14,5 b

45,2 a

58,2 a

19,5 b

21,3 b

20,7 b

Średnio; Mean

14,7

33,1

46,9

18,5

24,1

24.5

19,9

41,4

50,5

30,2

33,7

27,8

* zbiór cebuli w fazie pełnej przydatności do zbioru na pęczki; harvest of onion bulbs at the time of full usefulness for bunching ** zbiór cebuli dojrzałej; harvest of matured onion bulbs objaśnienia patrz tabela 2; explanations see Table 2

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 109-114 WIELKO ŚĆ I JAKO ŚĆ PLONU CYKORII LI ŚCIOWEJ W ZALE śNOŚCI OD TERMINU I SPOSOBU UPRAWY Anna Francke Katedra Ogrodnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wstęp

Cykoria liściowa (Cichorium intybus L. var. foliosum BISCH.) jest odmianą botaniczną cykorii nie wymagającą pędzenia. W uprawie polowej wytwarza liście rozetowe lub zwinięte w główkę, które stanowią część uŜytkową. W Polsce jest warzywem mało znanym, uprawianym natomiast bardzo chętnie w innych krajach europejskich, głównie we Włoszech i Szwajcarii. Charakteryzuje się lekko gorzkawym smakiem, dzięki czemu jest doskonałym komponentem mieszanek sałatkowych. Jest warzywem wartym zainteresowania, o duŜej wartości odŜywczej i dietetycznej, jednym z tych, które mogą mieć wpływ na zmianę struktury gatunkowej upraw w kraju i poszerzyć asortyment spoŜywanych przez nas warzyw [BIGGS 1998; WIERZBICKA 2002].

Celem przeprowadzonych badań było określenie bardziej korzystnego terminu i metody uprawy oraz ocena wielkości i jakości plonu cykorii liściowej z uprawy polowej. Materiał i metody badań

Doświadczenie zostało przeprowadzone w latach 2005-2006 na polu Ogrodu Doświadczalnego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Badaniami objęto cykorię liściową odmiany A Grumolo Bionda dystrybuowaną przez firmę PlantiCo Zielonki. Jest to odmiana, której zielone, całobrzegie liście tworzą rozetę a tylko kilka wewnętrznych liści zwija się delikatnie, nie tworząc jednak wyraźnej główki. Cykorię uprawiano w dwóch terminach - wiosennym i letnio-jesiennym oraz dwoma sposobami - z rozsady przygotowanej uprzednio w szklarni oraz z siewu bezpośredniego w pole. Produkcja rozsady trwała 4 tygodnie. Doświadczenie załoŜono metodą losowanych bloków w 3 powtórzeniach. Na kaŜdym z poletek o powierzchni 1,8 m2 rosło po 20 roślin w rozstawie 30 × 30 cm. Zarówno w pierwszym jak i drugim terminie nasiona wysiewano bezpośrednio na pole oraz sadzono rozsadę tego samego dnia - w 2005 roku 27.04. i 1.08., natomiast w 2006 r. 26.04. i 31.07. Rośliny zbierano w miarę dorastania - jednocześnie z poszczególnych wariantów doświadczenia: wiosną od 14.06. do 6.07., jesienią od 27.09. do 27.10. Przebieg warunków pogodowych w okresie wegetacji cykorii liściowej przedstawiono w tabeli 1.

Po zbiorze określono masę pojedynczych roślin, liczbę liści w rozecie oraz plon ogółem i handlowy z m2. Plon handlowy stanowiły wyrośnięte rozety po usunięciu liści poŜółkłych, nadgniłych, z plamami nekrotycznymi.

A. Francke

110

W świeŜym materiale roślinnym pobranym ze wszystkich wariantów doś-wiadczenia określono zawartość suchej masy metodą wagową (PN-90/A-75101/03), kwasu L-askorbinowego metodą Tillmansa w modyfikacji Pijanowskiego (PN-90/A-75101/11), zaś cukrów ogółem metodą Luffa-Schoorla (PN-90/A-75101/07).

Wyniki dotyczące plonowania oraz wartości odŜywczej opracowano statysty-cznie. Średnie porównywano testem Tukeya przy poziomie istotności α = 0,05. Tabela 1; Table 1 Wybrane dane meteorologiczne z okresu uprawy cykorii Some meteorological data during cichory growing

Rok Year

Kwiecień

April

Maj May

Czerwiec

June

Lipiec July

Sierpień August

Wrzesień September

Październik

October

Średnia temperatura dobowa powietrza; Mean daily air temperature (°C)

2005 2006

7,5 7,3

11,5 12,5

13,9 16,0

19,7 20,9

16,3 18,2

16,8 14,9

9,8 9,9

Suma opadów; Total rainfall (mm)

2005 2006

10,9 19,8

33,7 27,6

47,6 6,0

93,6 25,6

33,1 89,2

78,4 72,2

19,6 38,3

Wyniki i dyskusja

Uprawa cykorii liściowej z rozsady, w stosunku do uprawy z siewu nasion wprost do gruntu, umoŜliwiła wcześniejsze o około 3 tygodnie zbiory.

Analiza statystyczna plonu ogółem i handlowego wykazała istotny wpływ zarówno metody uprawy jak teŜ terminu siewu lub sadzenia rozsady. Natomiast masa pojedynczych roślin i liczba liści w rozecie zaleŜała istotnie jedynie od sposobu uprawy. Wpływ terminu uprawy na te cechy nie został udowodniony statystycznie (tab. 2). Lepszym dla uprawy cykorii okazał się termin wiosenny, kiedy to w stosunku do okresu wiosenno-jesiennego, uzyskano większy o prawie 19% plon handlowy. MAJKOWSKA-GADOMSKA i WIERZBICKA [2005a, 2005b] większy plon sałaty uzyskały równieŜ w uprawie wiosennej. RODKIEWICZ [2000] w doświadczeniu z uprawą sałaty rzymskiej uzyskiwała zwykle istotnie niŜsze plony równieŜ jesienią. Średnia masa 1 rozety liściowej wahała się od 115,7 g u zbieranej jesienią do 135,3 g ze zbioru wiosennego.

Zdecydowanie korzystniejszą metodą okazała się uprawa cykorii z przygotowanej wcześniej rozsady. Uzyskano w ten sposób w porównaniu do uprawy z siewu nasion bezpośrednio na pole ponad 3,5-krotnie większy plon handlowy (odpowiednio 2,78 i 0,74 kg⋅m-2). Rozety roślin uzyskanych z rozsady składały się teŜ z prawie 2-krotnie większej liczby liści. Wyniki te są zbliŜone do uzyskanych przez innych autorów. W badaniach ROśEK [2002, 2004] cykoria liściowa typu radicchio uprawiana z rozsady plonowała na poziomie 2,24-4,18 kg z 1 m2, natomiast według badań ĆUSTIĆ i in. [2003] 0,40-4,95 kg z 1 m2.

WIELKOŚĆ I JAKOŚĆ PLONU CYKORII LIŚCIOWEJ ...

111

We wcześniejszych badaniach własnych FRANCKE [2007] dotyczących cykorii typu radicchio stwierdzono, iŜ uprawa z rozsady jest zdecydowanie lepszą metodą. W porównaniu do uprawy z siewu nasion bezpośrednio na pole uzyskano ponad 2- krotnie większy plon handlowy (odpowiednio 4,02 i 1,80 kg⋅m-2).

Wyniki analiz chemicznych świeŜego materiału roślinnego przeprowadzone po zbiorach wykazały, iŜ istotnie więcej suchej masy zawierały rośliny uprawiane wiosną - średnio 12,50% w stosunku do zbieranych jesienią (10,58%). Więcej suchej masy oznaczono w roślinach uprawianych z siewu bezpośredniego.

Zawartość kwasu L-askorbinowego w liściach cykorii wahała się od 34,4 do 64,4 mg⋅100 g-1. ROśEK [2002] w swoich doświadczeniach z uprawą kilku odmian cykorii uzyskała zbliŜone wyniki. W świeŜym materiale z wiosennego zbioru cykoria zawierała o prawie 40% więcej tego składnika. Wiosną rośliny zgromadziły równieŜ więcej o 32,1% cukrów prostych i o 25,3% cukrów ogółem. Podobnie inni autorzy więcej kwasu L-askorbinowego oraz cukrów w warzywach o jadalnych liściach uzyskali wiosną - MAJKOWSKA-GADOMSKA i WIERZBICKA [2005b] u sałaty, KRĘśEL i KOŁOTA [2003] u kapusty pekińskiej, CAPECKA [2006] u liściowej formy gorczycy sarepskiej a ADAMCZEWSKA-SOWIŃSKA i KOŁOTA [2000] u roszponki. Rośliny cykorii uprawiane z rozsady zgromadziły więcej kwasu L-askorbinowego i cukrów prostych, natomiast uprawiane z siewu bezpośredniego więcej suchej masy i cukrów ogółem (tab. 3). Tabela 3; Table 3 Sucha masa i zawartość wybranych składników chemicznych w częściach jadalnych cykorii liściowej (średnie za lata 2005-2006) Dry matter and content of some chemical components in edible parts of leaf chicory (mean for years 2005-2006)

Termin uprawy Planting date

Sposób uprawy

Method

Sucha masa Dry

matter (%)

Kwas

L-askorbinowy Ascorbic acid (mg⋅100 g-1)

Cukry proste Simple sugars

(g⋅100 g-1)


(g⋅100 g-1) Wiosna; Spring

rozsada; seedling siew; direct sowing

12,93 12,08

62,4 64,4

1,11 1,03

2,38 2,07

Średnio; Mean

12,50

63,4

1,07

2,23

Lato-jesień Summer-Autumn


9,59 11,58

34,4 56,4

1,06 0,55

2,41 1,15

Średnio; Mean

10,58

45,4

0,81

1,78

Średnio; Mean


11,26 11,83

48,4 60,4

1,09 0,79

2,40 1,61

NIR0,05; LSD0.05 - I termin; planting date - II sposób uprawy; II method - interakcje; interaction I × II

0,51 0,51 0,72

8,3 8,3 11,8

r.n.; n.s. r.n.; n.s. r.n.; n.s.

0,44 0,44 0,62

Wnioski 1. Uprawa cykorii liściowej odmiany A Grumolo Bionda w terminie wiosennym

okazała się korzystniejsza w porównaniu z uprawą letnio-jesienną, gdyŜ uzyskano większy plon handlowy rozet liściowych oraz większą zawartość w nich kwasu L-askorbinowego, cukrów i suchej masy.

2. NiezaleŜnie od terminu uprawy produkcja cykorii liściowej z rozsady w po-

A. Francke

112

równaniu z siewem bezpośrednio w pole zapewniła większy, wcześniejszy i lepszej jakości plon liści. Rośliny uprawiane z rozsady zawierały równieŜ więcej suchej masy i kwasu L-askorbinowego, natomiast uprawiane z siewu bezpośredniego więcej cukrów prostych i ogółem.

Literatura ADAMCZEWSKA -SOWIŃSKA K., KOŁOTA E. 2000. Ocena plonowania i wartości odŜywczej kilku odmian roszponki w uprawie na zbiór wczesnowiosenny i jesienny. Rocz. AR Poznań CCCXXIII, Ogrodn. 31, cz. 1: 205-209.

BIGGS M. 1998. Warzywa. Wyd. MUZA SA, Warszawa: 255 ss.

CAPECKA E. 2006. Liściowa forma gorczycy sarepskiej Brassica juncea (L.) Czern. w uprawie polowej. Folia Hort. Supl. 1: 77-81.

ĆUSTIĆ M., POLJAK M., ČOGA L., ĆOSIĆ T., TOTH N., PECINA M. 2003. The influence of organic and mineral fertilization on nutrient status, nitrate accumulation, and yield of head chicory. Plant Soil Environ. 49(5): 218-222.

FRANCKE A. 2007. Wpływ terminu i sposobu uprawy na wielkość i jakość plonu cykorii radicchio (Cichorium intybus L. var. foliosum Bisch.). Rocz. AR Poznań CCCLXXXIII, Ogrodn. 41: 467-470.

KRĘśEL J., KOŁOTA E. 2003. Yield evaluation of some Chinese cabbage cultivars in spring and autumn cultivation. Folia Hort. 15/1: 11-18.

M AJKOWSKA -GADOMSKA J., WIERZBICKA B. 2005a. The effect of cultivation season and selected sorbents on the yield and nitrate content of butterhead lettuce (Lactuca sativa L. var. capitata L.). Pol. J. Natur. Sc. 18, 1Y: 15-21.

M AJKOWSKA -GADOMSKA J., WIERZBICKA B. 2005b. Wpływ terminu uprawy i wybranych sorbentów na plon i zawartość wybranych składników pokarmowych w liściach sałaty. Zesz. Nauk AR Wrocław, Rolnictwo, LXXXVI, 515: 339-345.

RODKIEWICZ T. 2005. Wpływ terminu siewu na plonowanie endywii (Cichorium endivia L. var. latifolium LAM.). Rocz. AR Poznań CCCXXIII, Ogrodn. 31, cz. 1: 435-439.

ROśEK E. 2002. Ocena wielkości i jakości plonu kilku odmian cykorii sałatowej (Ci-chorium intybus L. var. foliosum Bisch.). Mat. Ogólnopol. Konf. Nauk. „Jakość warzyw i ziół na tle uwarunkowań uprawowych i pozbiorczych” 27-28 czerwca, Warszawa: 78.

ROśEK E. 2004. Wpływ terminu uprawy na plonowanie i jakość kilku odmian cykorii sałatowej (Cichorium intybus L. var. foliosum Bisch.). Folia Univ. Agric. Stetin., Agricultura 239(95): 353-356.

WIERZBICKA B. 2002. Mniej znane rośliny warzywne. Wyd. UWM Olsztyn: 102 ss. Słowa kluczowe: cykoria liściowa, termin, sposób uprawy, plon, zawartość wita-

miny C, cukrów Streszczenie

Doświadczenie zostało przeprowadzone w latach 2005-2006 na polu Ogrodu Doświadczalnego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Badaniami objęto cykorię liściową odmiany A Grumolo Bionda. Cykorię uprawiano w dwóch terminach - wiosennym i letnio-jesiennym oraz dwoma sposobami - z rozsady przygotowanej uprzednio w szklarni oraz z siewu bezpośrednio na pole.

WIELKOŚĆ I JAKOŚĆ PLONU CYKORII LIŚCIOWEJ ...

113

Lepszym dla uprawy cykorii był termin wiosenny, kiedy to w stosunku do okresu wiosenno-jesiennego, uzyskano większy o prawie 19% plon handlowy. Zdecydowanie korzystniejszą metodą okazała się uprawa z rozsady. Uzyskano w ten sposób w stosunku do uprawy z siewu ponad 3,5-krotnie większy plon handlowy cykorii.

Zawartość suchej masy, witaminy C, cukrów prostych i ogółem w liściach była większa w wiosennym terminie uprawy. Rośliny uprawiane z rozsady zgromadziły więcej suchej masy i witaminy C, natomiast uprawiane z siewu bezpośredniego więcej cukrów prostych i ogółem. EFFECT OF PLANTING DATE AND METHOD ON THE QUANTITY AND QUALITY OF SALAD CHICORY YIELD Anna Francke Department of Horticulture, University of Warmia and Mazury, Olsztyn Key words: leaf chicory, planting date, method, yield, content of vitamin C and

sugars Summary

The experiment, conducted on the years 2005-2006 in the Experimental Garden of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn, involved salad chicory cv. A Grumolo Bionda grown in spring or in summer/fall, using greenhouse-produced seedlings or seeds sown directly in the field.

The marketable yield of salad chicory grown in spring was nearly 19% higher, as compared to that attained in summer/fall. The marketable yield of plants obtained from seedlings was over 3.5-fold higher, in comparison to direct sowing.

The leaves of salad chicory grown in spring contained more dry matter, vitamin C, simple sugars and total sugars. Plants obtained from seedlings accumulated more dry matter and vitamin C, whereas those grown from directly sown seeds contained more simple sugars and total sugars. Dr inŜ. Anna Francke Katedra Ogrodnictwa Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. Prawocheńskiego 21 10-718 OLSZTYN e-mail: [email protected]

Tabela 2; Table 2 Plonowanie cykorii liściowej odmiany A Grumolo Bionda z zaleŜności od terminu i sposobu uprawy The yielding of leaf chicory cultivar A Grumolo Bionda depending on planting date and method

Termin uprawy Planting date

Sposób uprawy

Method


(kg⋅m-2)

Plon handlowy

Marketable yield (kg⋅m-2)

Udział plonu handlowego w

plonie ogółem Participation

of marketable yield in total yield (%)

Masa 1 rośliny

Weight of single plant (g)

Liczba liści w

rozecie Number of

leaves

Wiosna; Spring


3,65 0,86

3,06 0,77

83,8 87,5

229,3 41,3

21,1 13,4

Średnia; Mean

2,26

1,91

84,5

135,3

17,2

Lato-Jesień Summer-Autumn


2,93 0,86

2,51 0,72

85,7 83,7

191,7 39,8

27,3 12,6

Średnia; Mean

1,90

1,61

84,7

115,7

20,0

Średnia; Mean


3,29 0,86

2,78 0,74

84,5 86,1

210,5 40,6

24,2 13,0

NIR0,05; LSD0.05 - I termin; planting date - II sposób uprawy; II method - interakcje; interaction I × II

0,35 0,35 0,49

0,26 0,26 0,37

r,n.; n.s. 44,4 62,8

r.n.; n.s. 7,1 10,1

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 115-122 THE EFFECT OF LIGHT QUANTITY ON THE GROWTH RATE OF SOME SPICE PLANTS Barbara Frąszczak, Mirosława Ziombra Department of Vegetable Crops, University of Life Sciences, Poznań Introduction

A range of different factors may influence yield variations and chemical composition of spice plants. They include internal traits of a plant as well as the complex effect of the environment in which a given plant growth. Their better re-cognition makes it possible to control production processes and to determine the time of harvest so that the obtained yields and the content of biologically active substances can be the highest.

The quantity of light reaching plants had a strong influence on the dynamics of their growth and the biological value of herbs. Plants use different methods of adaptation to the vegetation in the conditions of different quantities of light. The effect of light on plant morphogenesis is also important. When the amount of light is scarce, plants develop large and thin leaf-blades, which improve light absorption and photosynthesis. In the experiments carried out by BLACKMAN and RUTTER [1954], squill (Scilla non-scripta) enlarged its leaf assimilation area so efficiently that the increase of the plant dry matter did not change within the interval of 70 to 100% of day light. It was only when the quantity of daylight was reduced to 60% that the increase of dry matter of this plant decreased. The excess of light may result in the damage of the assimilation apparatus causing the inhibition of photosynthesis. As a rule, plants growing in such conditions are smaller, with small and thick leaf blades. Their leaves contain less chlorophyll and, in extreme cases, plants may get bleached or the amount of an-thocyanin substances in leaves may increase. The aim of the study was to determine to what extent differences in the quantities of light reaching plants affect their height and the value of the leaf area index (LAI) as well as the concentration of essential oils and chlorophyll in the leaves.

Material and methods

The experiment was conducted in the period from July to the middle of August in 2004 and 2006 in a glasshouse of the Marcelin Experimental Station belonging to the Horticulture Faculty of the August Cieszkowski Agricultural University in Poznań.

The object of the performed investigations comprised the following species of spice plants: dill cv. Ambrozja (Anethum graveolens L.), garden chervil (Anthriscus cerefolium L. HOFFM.), garden rocket (Eruca sativa LAM.) parsley cv. Titan (Petrose-

B. Frąszczak, M. Ziombra

116

linum crispum MILL . subsp. crispum) and salad onion cv. Sprint (Allium cepa L.). The experiment was carried out for each plant species using the method of random blocks in 8 repetitions with a single pot constituting one replication.

Peat-vegetable substrate was used to cultivate experimental plants to which sand in the ratio of 3 : 1 as well as Ferticare fertiliser (12 : 9 : 7) were added in the amount of 1 g fertiliser per 1 dm3 substrate. The experimental plants were grown in 220 cm3

volume pots. The totals of 50 seeds of all experimental plant species were sown into each pot, with the exception of the garden rocket, where only 40 seeds were used. After sowing, pots were placed on tables in the glasshouse. Each table was lined with a permeate mat.

The following light exposure times were adopted in the performed experiments: - 100% - treatment A (without shading), - 70% - treatment B, - 60% - treatment C.

White agro-non-woven fabric was used to shade the tables in the glasshouse. Measurements of air humidity, temperature and active photosynthetic radiation were carried out with the assistance of HOBO measurement blocks separately for each treatment. Additionally, light measurements were conducted using a PAR-10 integrating phytophotometre.

Air humidity remained at the level of 60-70%. The photon flux and mean air temperatures for the treatments without shading are presented in Fig. 1 as means from two years of cultivation. The mean temperature in the shaded treatments was by 1-2 degree lower in comparison with the treatments without shading.

The length of the vegetation season for the experimental plant species, counting from their emergence amounted to 28 days, with the exception of the garden rocket for which this period was only 21 days. Measurements of the plant height and the area of leaf-blades were taken in 7, 14, 21 and 28 days after sowing on ten plants from each pot.

In order to determine the content of essential oils, leaves of dill, parsley and chervil harvested after 28 days of cultivation were dried at the temperature of 30°C. Then were subjected to steam distillation in a Deryng apparatus in accordance with the Polish Standard PN-91 R-78019 at the Laboratory of the Department of Vegetable Science.

In the last week of the trial, thirty plants of garden rocket, parsley and chervil were selected randomly and the relative content of chlorophyll was determined in them with the assistance of the N-tester. This apparatus performs 30 measurements estimating the relative content of chlorophyll in a given plant at the range of 0-800 SPAD.

The results obtained from the measurements of plant height were processed statistically using the analysis of variance. Differences between treatments were estimated with the assistance of the Duncan’s test at the level of significance α = 0.05.

The leaf area index (LAI) was calculated on the basis of the A/G formula (dm2⋅dm-2), where A - plants assimilation area, B - soil area. Results and discussion

After the first week of growth, all the experimental plant species were cha-racterised by a lower plant height at full sunlight exposure in comparison with the plants from the remaining treatments (Tab. 1). This tendency persisted until the time of harvest in the case of parsley, garden rocket and salad onion. In the case of dill and chervil, the

THE EFFECT OF LIGHT QUANTITY ON THE GROWTH RATE ...

117

amount of light did not exert a significant influence on plant height in the course of the further period of vegetation. According to LEE et al. [1991], HLÄVÄ et al. [1992] and LÉONHART et al. [2002], who investigated the impact of height the growth and various plant species, unlimited access to light or its highest intensity leads to faster and biggest growth of plants. The results of our own studies are inconsistent with the results reported by the above-mentioned researchers. Results similar to ours were reported by TAMURA [2001] who, in the experiments on Plantago lanceolata L., obtained the highest plants in the cultivation with the smallest amount of light. The level of light intensity was also found to influence most the height of garden lettuce in the experiments carried out by GRAZIA et al. [2001]. Table 1; Tabela 1 The height of plants depending on light exposure Wysokość roślin w zaleŜności od dostępu światła

Light exposure Dostęp światła

(%)

Plants height (cm) after: (days); Wysokość roślin (cm) po: (dni)

7

14

21

28

Dill; Koperek

100

4. 73 b*

8.49 a

9.31 a

9.43 b

70

5.30 a

8.90 a

10.09 a

10.67 ab

60

5.48 a

9.02 a

9.71 a

11. 63 a

Garden chervil; Trybuła ogrodowa

100

3.57 b

7.06 ab

8.55 a

8.67 a 70

3.99 a

6.66 b

7.32 b

7.46 b

60

4.30 a

7.79 a

8.64 a

8.73 a

Garden rocket; Rokietta ogrodowa

100

4.15 b

5.25 b

6.14 c

70

4. 80 a

5.94 a

6.74 b

60

4.62 a

6.53 a

7.25 a

Parsley; Pietruszka naciowa

100

2.18 b

2.91 b

3.57 b

4.13 b 70

2.37 b

2.64 b

3.05 c

3.61 c

60

2.73 a

4.41 a

4.80 a

4.87 a

Salad onion; Cebulka sałatkowa

100

6.00 b

7.99 a

13.02 b

13.72 b 70

6.60 a

8.21 a

13.55 a

14.27 b

60

6.91 a

8.32 a

12.45 b

17. 27 a * values followed by the same letters for individual dates and species do not differ significantly at α =

0.05; wartości oznaczone tą samą literą, dla poszczególnych terminów i gatunków, nie róŜnią się istotnie przy α = 0,05 The highest concentration of essential oils for all the three experimental plant

species was determined at 60% access to light, while at 100% access to light the amount of essential oils in plant leavers was the smallest (Tab. 2). The content of essential oils in plant leaves is affected by many different factors such as: light, temperature, fertilisation, phase of development etc. However, it must also be stressed that the response of plants varies and is specific for individual plant species and cultivation conditions. Most researchers [PORTER at al. 1983; HLÄVÄ et al. 1993; VOGEL at al. 1999; MIGUEL et al. 2003] on the basis of their own investigations, reported increased


118

concentrations of essential oils at high light intensities. According to RUMIŃSKA et al. [1990] factors other than light may influence plants which, however, may also affect the action of light. For example, temperature can increase oil evaporation, especially if it happens to be in the epithelial tissue. On the other hand, shading is usually connected with temperature decrease, i.e. a factor decreasing evaporation. For example in FRĄSZCZAK et al. [2006] investigations the greater influence on the content of essential oils in spice plants had the temperature than the quantity of light. In the experiments carried out on mint, some researchers report increases, while others - decreases in the percentage content of oils in the conditions of shading [CLARK, MENARY 1980; FAROOQI et al. 1999]. Table 2; Tabela 2 The content of essential oils and chlorophyll in herbage depending on light exposure Zawartość w zielu olejków eterycznych i chlorofilu w zaleŜności od dostępu światła

Species; Gatunek

Light exposure; Ilość światła (%)

100

70

60

The content of essential oils; Zawartość olejków eterycznych

Dill; Koperek

0,10

0,30

0,40


0,61

0,83

1,05 Parsley; Pietruszka naciowa

0,12

0,17

0,32

Relative content of chlorophyll (SPAD); Względna zawartość chlorofilu


36, 0 a*

29,0 b

37,5 a


29,9 a

28,5 a

27,9 a Parsley; Pietruszka naciowa

34,2 a

33,1 a

34,6 a

* values followed by the same letters for individual species do not differ significantly at α = 0.05;

wartości oznaczone tą samą literą, dla poszczególnych gatunków, nie róŜnią się istotnie przy α = 0,05

The highest relative chlorophyll content, of all the examined plant species, was

determined in the leaves of garden rocket. In the case of this plant species as well as in the case of leaf parsley, the amount of light failed to exert a significant influence on this trait. In comparison with the remaining treatments, a lower relative chlorophyll content at 70% light access was recorded only in the case of chervil.

For all the examined plant species the leaf area index (LAI) was bigger for plants growing at 60% access to light in comparison with the remaining treatments (Tab. 3). This results from the fact that in natural conditions, very frequently, plants are highest and have bigger leaf area at small light intensity [WILKINS 1976; KACPERSKA 2002] as confirmed by the current experiments. According to CZARNOWSKI [1980], the LAI value, apart from water and mineral availability and temperature, is also influenced by moderate light intensity. Table 3; Tabela 3 The influence of light exposure on the LAI index quantity Wpływ dostępu światła na wielkość indeksu LAI

Light exposure Dostęp światła

(%)

Index LAI (dm2 dm-2) after: (days); Indeks LAI (dm2 dm-2) po: (dni)

14

21

28


119

Dill; Koperek

100

3.4 a*

5.3 a

5.4 a 70 3.9 a 5.8 a 6.4 a 60 3.9 a 4.7 a 6.2 a


100

4.2 b

5.5 ab

6.5 ab

70 4.0 b 5.0 b 5.3 b 60 6.2 a 6.3 a 7.1 a


100

3.2 a

4.1 b

70 3.5 a 4.3 b 60 3.7 a 5.0 a

Pparsley; Pietruszka naciowa

100

1.3 b

1.7 b

1.8 b

70 1.1 b 1.4 b 1.5 b 60

2.1 a

2.5 a

2.6 a

Ssalad onion; cebulka salatkowa

100

0.5 a

1.3 a

2.2 a

70 0.6 a 1.2 a 2.4 a 60 0.6 a 1.4 a 2.3 a

* values followed by the same letters for individual dates and species do not differ significantly at α =

0.05; wartości oznaczone tą samą literą, dla poszczególnych terminów i gatunków, nie róŜnią się istotnie przy α = 0,05

0

20

40

60

80

100

120

140

03-07.07 08-12.07 13-17.07 18-22.07 18-22.08 23-27.07 28.07-01.08

02-07.08

PP

F (

mol

·m-2

)

0

5

10

15

20

25

30

tem

pera

ture

; te

mpe

raur

a (

°C)

PPF Temperature


120

Fig. 1. The photosynthetic photon flux and mean air temperatures (means from two years of cultivation)

Rys. 1. Fotosyntetyczny strumień fotonów i średnia temperatura (średnia z okresu dwóch lat

uprawy) Conclusions 1. All the examined spice plant species were characterised by a greater height and

higher LAI values at 60% light access in comparison with the remaining combinations.

2. The highest concentrations of essential oils in the leaves of salad onion, leaf parsley and chervil were determined in the treatment with 60% light exposure.

3. The quantity of light failed to influence significantly the relative chlorophyll content in the leaves of garden rocket and leaf parsley. Chervil was characterised by a lower chlorophyll content at 70% light exposure in comparison with the remaining treatments.

References LÉONHART S., PEDNEAULT K. GOSSELIN A., ANGER P., PAPADOPOULOS A.D., DORAIS M. 2002. Diversification of greenhouse crop production under supplemental lighting by the use of new cultures with high economic protential. Acta Hortic. 580: 249-254.

BLACKMAN G.E., RUTTER A.J. 1954. Biological flora of the British Isles: Endymion non-scriptus (L.) Garcke. J. Ecol. 42: 629-638.

CLARK R.J., MENARY R.C. 1980. Environmental effects on peppermint. I. Effects of day-length, photon flux density, night temperature and day temperature on yield and composition of peppermint oil. Aust. J. Plant Physiol. 7: 685-692.

CZARNOWSKI M. 1980. Fotosynteza a produktywność roślin warzywnych. Biul. Warzyw. 24: 15-83.

FAROOQI A.H.A., SANGWAN N.S., SANGWAN R.S. 1999. Effect of different photoperiodic regimes on growth, flowering and essential oil in Mentha species. Plant Growth Reg. 29: 181-187.

FRĄSZCZAK B., ZIOMBRA M., KNAFLEWSKI M. 2006. The content of vitamin C and essential oils in herbage of some spice plants depending on light conditions and temperature. Rocz. AR Poznań, Ogrodn. 40: 15-21.

GRAZIA J., TITTONELL P.A., CHIESA A. 2001. Effects of sowing date radiation and nitro-gen nutrition on growth pattern and yield of lettuce (Lactuca sativa L.) crop. Inve-stigatión Agraria Produccióny Protección Vegetales 16: 355-365.

HLÄVÄ S., CRAKER L.E., SIMON J.E., CHARLES D.J. 1993. Growth and essential oil in dil, Anethum graveolens L., in response to temperature and photoperiod. J. Herbs, Spice and Med. Plants 1: 47-56.

HLÄVÄ S., CRAKER L.E., SIMON J.E., CHARLES D.J. 1992. Light levels, growth and essen-tial oil in dill (Anethum graveolens L.). J. Herbs, Spice and Med. Plants 1: 47-58.

KACPERSKA A. 2002. Reakcje roślin na abiotyczne czynniki stresowe, w: Fizjologia roślin. J. Kopcewicz, S. Lewak (Red.). Wydawn. Nauk. PWN Warszawa: 613-678.


121

LEE CHIN CHIN , BILDERBACK T.E., THOMAS J.F. 1991. Growth responses of Heptacodium miconioides to various photoperiods and day/night temperatures. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 116(4): 646-650.

M IGUEL M.G., DUARTE F., VENÁNCIO F., TAVARES R. 2002. Changes of the chemical composition of the essential oil of Portuguese Thymus mastichina in the course of two vegetation cycles. Acta Hortic. 576: 83-86.

PORTER N.G., SHAW M.L., SHAW G.J., ELLINGHAM P.J. 1983. Content and composition of dill herb oil in the whole plant and different plant parts during crop development. New Zealand J. Agric. Res. 26: 119-127.

RUMI ŃSKA A., SUCHORSKA K., WĘGLARZ Z. 1990. Rośliny lecznicze i specjalne. Wiado-mości ogólne. Wydawn. SGGW-AR Warszawa: 72-90.

TAMURA Y. 2001. Effects of temperature, shade and nitrogen application on the growth and accumulation of bioactive compounds in cultivars of Plantago lancelota L. Japanese J. Crop Sci. 70: 548-553.

VOGEL H., SILVA M.L., RAZMILIC I. 1999. Seasonal fluctuation of essential oil content in lemon verba (Aloysia triphylla). Acta Hortic. 500: 75-79.

WILKINS M.B. 1976. Fizjologia wzrostu i rozwoju roślin. PWRiL Warszawa: 342-351. Key words: spice plants, light, height of plants, LAI Summary

Plant height and the size of leaf blades are of considerable importance in the cultivation of spice plants in pots, as these parameters are decisive in determining the proper harvest time of such plants. Light is one of the factors affecting to a significant degree the morphogenesis of plants. The goal of this study was to estimate to what extent different light quantities reaching plants can influence their height and leaf area index (LAI) as well as the concentrations of essential oils and chlorophyll in leaves. The experiments were conducted from July to the middle of August 2004 and 2006 in a glasshouse of the Marcelin Experimental Station. The object of the performed investigations included five species of spice plants: dill cv. Ambrozja (Anethum graveolens L.), garden chervil (Anthriscus cerefolium L. HOFFM.), garden rocket (Eruca sativa LAM.) parsley cv. Titan (Petroselinum crispum MILL . subsp. crispum) and salad onion cv. Sprint (Allium cepa L.). The following amounts of light access to plants were assumed: 100% in the treatment without shading and 70 and 60%. After 7, 14, 21 and 28 days from plant emergence, the following measurements were taken: plant height and leaf area, whereas after the last week of vegetation, the content of chlorophyll and essential oils in air-dry leaves was also determined. On the basis of the performed investigations it was found that plants of all the examined species were characterised by the fastest growth and greatest height at 60% access to light. The leaf area index of all experimental plants was also the biggest at the same exposure to light. The highest concentrations of essential oils were determined in the leaves of dill, leaf parsley and chervil when they were cultivated at 60% light access. Differences in the available light quantity failed to affect the relative chlorophyll content in the leaves of parsley and garden rocket. In the case of chervil, leaf chlorophyll was found lower in the treatment with 70% light exposure.


122

WPŁYW ILOŚCI ŚWIATŁA NA DYNAMIK Ę WZROSTU KILKU GATUNKÓW ROŚLIN PRZYPRAWOWYCH Barbara Frąszczak, Mirosława Ziombra Katedra Warzywnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Słowa kluczowe: rośliny przyprawowe, światło, wysokość roślin, LAI Streszczenie

W uprawie roślin przyprawowych w pojemnikach duŜe znaczenie ma wysokość roślin i wielkość blaszek liściowych. Są to parametry, które decydują o terminie zakończenia uprawy. Światło jest tym czynnikiem, który w duŜej mierze wpływa na morfogenezę roślin. Celem pracy było określenie w jakim stopniu zróŜnicowana ilość światła docierająca do roślin wpływa na ich wysokość i wielkość indeksu powierzchni liści (LAI) oraz zawartość olejków eterycznych i chlorofilu w zielu. Doświadczenie przeprowadzono w okresie od lipca do połowy sierpnia w latach 2004 i 2006 w szklarni na terenie Stacji Doświadczalnej Marcelin. Przedmiotem badań było pięć gatunków roślin przyprawowych: koper ogrodowy odm. Ambrozja (Anethum graveolens L.), trybula ogrodowa (Anthriscus cerefolium L. HOFFM.), rokietta siewna (Eruca sativa LAM.) pietruszka naciowa odm. Titan (Petroselinum crispum MILL . subsp. crispum) oraz szczypior sałatkowy odm. Sprint (Allium cepa L.). Przyjęto, Ŝe dostęp światła do roślin wynosił: 100% - kombinacja bez zacienienia oraz 70 i 60%. Po 7, 14, 21 i 28 dni od wschodów roślin były wykonywane następujące pomiary: wysokość roślin i powierzchnia roślin. W trakcie pomiarów w ostatnim tygodniu określono zawartość chlorofilu i olejków eterycznych w powietrznie suchym zielu. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, Ŝe przy 60% dostępie światła rośliny wszystkich badanych gatunków charakteryzowały się najszybszym wzrostem i największą wysoko-ścią roślin. RównieŜ indeks powierzchni blaszki liściowej był największy dla wszy-stkich gatunków w uprawie przy 60% dostępie światła. NajwyŜszą zawartość olejku eterycznego w zielu kopru ogrodowego, pietruszki naciowej i trybuli ogrodowej wykazano przy 60% dostępie światła. ZróŜnicowana ilość światła nie miała wpływu na względną zawartość chlorofilu w zielu pietruszki naciowej i rokietty siewnej. W zielu trybuli ogrodowej niŜszą zawartość chlorofilu w zielu stwierdzono dla 70% dostępu światła.

Dr Barbara Frąszczak Katedra Warzywnictwa Uniwersytet Przyrodniczy ul. Dąbrowskiego 159 60-594 POZNAŃ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 123-130 SKŁAD ZWI ĄZKÓW STEROLOWYCH W ODMIANACH BROKUŁU ZALEśNIE OD METODY UPRAWY 1 Marek Gajewski, Jarosław L. Przybył, Olga Kosakowska, Paweł Szymczak, Marta Bajer Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp

1 Niniejsza praca była wykonana przy finansowym wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego, grant 2 PO6R 025 29.

Brokuł włoski (Brassica oleracea var. botrytis italica PLENCK) jest uznawany przez dietetyków za cenne warzywo z uwagi na wysoką wartość biologiczną, wyni-kającą z obecności róŜnych aktywnych związków chemicznych, m.in. związków sterolowych. W roślinie, wolne sterole są podstawowymi strukturalnymi i funkcjo-nalnymi komponentami cytomembran, wzmacniającymi je i regulującymi przepu-szczalność warstw fosfolipidowych [PIIRONEN i in. 2000a; FUJIOKA, YOKOTA 2003; TOIVO i in. 2003]. Najpospoliciej występującymi sterolami roślinnymi (fitosterolami) są β-sitosterol, kampesterol i stigmasterol. Nasycone związki sterolowe, czyli stanole, występują w roślinach w znacznie mniejszej ilości niŜ nienasycone sterole. Fitosterole są waŜnymi substancjami wykorzystywanymi przez przemysł spoŜywczy. RozwaŜa się wzbogacanie Ŝywności w sterole roślinne w profilaktyce przeciwmiaŜdŜycowej. Niektóre ze związków sterolowych (np. sitosterol) obniŜają poziom „złego” cholesterolu we krwi, działają przeciwzapalne, zapobiegaja schorzeniom gruczołu krokowego [MOGHADASIAN 2000; SCHALLER 2004]. W USA średnie dzienne spoŜycie fitosteroli wynosi 180 mg, natomiast w Japonii sięga aŜ 400 mg [MOGHADASIAN 2000]. Jak się ocenia, sitosterol i kampesterol stanowią do 95% ogółu fitosteroli w diecie człowieka. Do identyfikacji poszczególnych związków sterolowych stosuje się najczęściej metodę HPLC [ABIDI 2001]. W roślinach wyŜszych średnia zawartość steroli w tkankach waha się od 1 do 3 mg⋅g-1 s.m. Jednak niektóre gatunki roślin zawierają znacznie większe ilości steroli. Średnia zawartość steroli ogółem w roślinach warzywnych wynosi 16 mg⋅100 mg-1 i waha się od 5 do 37 mg⋅100 g-1 św.m. lub od 25 do 410 mg⋅100 g-1 s.m. [NORMEN i in. 1999; PIIRONEN i in. 2000b]. NajwyŜszą zawartość związków sterolowych stwierdzono u kalafiora [PIIRONEN i in. 2003]. Związkiem sterolowym dominującym u większości roślin warzywnych jest sitosterol [NORMEN i in. 1999]. Podczas przechowywania warzyw obserwowano zmniejszanie się zawartości wolnych steroli w owocach cukinii [WANG i in. 1992] bądź wzrost ich zawartości w główkach cykorii sałatowej [KREBSKY i in. 1999]. Wzrost stosunku zawartości stigmasterolu do sitosterolu zanotowano podczas starzenia się tkanek roślinnych oraz u

M. Gajewski i inni

124

roslin poddanych działaniu stresów mechanicznych [KREBSKY i in. 1999; WANG i in. 1992; MOREAU i in. 2002]. Przechowywanie owoców pomidora i papryki w temperaturze 2°C powodowało trzykrotny wzrost zawartości wolnych steroli, w porównaniu do przechowywania w temperaturze 10-12°C [WHITAKER 1995].

Celem niniejszej pracy było zbadanie zawartości wolnych związków sterolowych i ich składu jakościowego w częściach uŜytkowych brokułów, w zaleŜności od metody uprawy roślin („na płask” lub na redlinach) i odmiany, przy uprawie na zbiór letni i jesienny. Materiał i metody

Doświadczenie przeprowadzono w latach 2005 i 2006. W obu sezonach badań średnie temperatury za okres czerwiec-wrzesień były wyŜsze niŜ średnie z wielolecia 1931-1990 (tab. 1). W następnym roku średnia temperatura sierpnia była wyŜsza niŜ w pierwszym roku badań. Poza tym, miesiąc ten był w 2005 r. ubogi w opady. Do doświadczenia wybrano dwie popularne w Polsce odmiany uprawne brokułu włoskiego: Marathon F1 (odmiana mieszańcowa, średnio wczesna, okres wegetacji około 70 dni) oraz Cezar (odmiana ustalona, wczesna, hodowli polskiej). Brokuły uprawiano dwiema metodami - tradycyjną metodą „na płask” lub na redlinach o szerokości 40 cm i wysokości 30 cm. Brokuły uprawiano na madzie średniej, na zbiór letni i jesienny. Uprawa letnia: siew - 3 dekada kwietnia, sadzenie - 3 dekada maja, zbiór - do 3 dekady sierpnia; uprawa jesienna: siew - 3 dekada maja, sadzenie - 3 dekada czerwca, zbiór - do 3 dekady września. Czynnikami doświadczenia w obu terminach uprawy była odmiana i sposób uprawy. Doświadczenie załoŜono w czterech powtórzeniach po 100 roślin. NawoŜenie mineralne przeprowadzano zgodnie z zaleceniami nawozowymi dla brokułów, w oparciu o wyniki analiz glebowych. Podczas okresu wegetacji wyko-nywano zabiegi ochrony przeciw chorobom i szkodnikom zgodnie z Programem Ochrony, natomiast odchwaszczanie przeprowadzano ręcznie. W okresie wegetacji mierzono kilkakrotnie temperaturę gleby w uprawie na redlinach i na płask. Pomiar przeprowadzano termometrem na głębokości 20 cm. Tabela 1; Table 1 Temperatura i opady w obu latach doświadczenia oraz średnie z wielolecia 1931-1990 Temperature and rainfalls in both years of the experiment, and means for 1931-1990

Miesiąc; Month Średnia temperatura; Mean temperature

(°C)

Opady; Rainfalls

(mm)

2005

2006

średnia; means

1931-1990

2005

2006

średnia; means

1931-1990

Czerwiec; June

16,8

16,3

16,9

56,0

68,7

67,8

Lipiec; July

21,0

22,3

18,1

74,7

42,7

66,5

Sierpień; August

18,6

19,2

17,6

8,6

28,7

65,7 Wrzesień; September

16,6

15,2

13,5

32,6

46,9

43,1

Podczas zbioru róŜe brokułów ścinano wraz z 10 cm fragmentem łodygi.

Zawartość wolnych steroli oznaczano bezpośrednio po zbiorze. Próbki pobrane z 20 roślin z kaŜdego powtórzenia suszono w temperaturze 40°C, a następnie mielono w młynku laboratoryjnym.

Analizę ilościową i jakościową związków sterolowych przeprowadzano metodą HPLC [TOIVO i in. 2003, z modyfikacjami], w reprezentatywnych próbkach materiału z powtórzeń. 10 g powietrznie suchego materiału roślinnego pobranego z 20 roślin

SKŁAD ZWIĄZKÓW STEROLOWYCH W ODMIANACH BROKUŁU ...

125

ekstrahowano 100 ml heksanu w urządzeniu Büchi B-811, stosując 25 cykli ekstrakcji. Po odparowaniu rozpuszczalnika, pozostałości rozcieńczano w mieszaninie chloroformu i metanolu (w stosunku 4 : 1). Ekstrakt filtrowano (filtr Supelco IsoDisc PTFE 25 mm × 0,45 µm) i poddawano analizie na chromatografie Shimadzu, wyposaŜonym w detektor SPD-M10A VP DAD i kolumnę Luna C8(2) RP 18, 5 µm, 250 mm × 4,6 mm (Phenomenex). Warunki rozdziału: faza mobilna A - metanol (LabScan), faza mobilna B - ACN (LabScan), przepływ 1 ml⋅min-1, temperatura 31°C, czas 20 min, fala detekcji 210 nm. Identyfikację pików potwierdzano, porównując czas retencji i dane spektralne z wzorcami firmy ChromaDex. Suchą masę brokułów oznaczano metodą suszenia w tem-peraturze 105°C do uzyskania stałej masy. Zawartość wolnych związków sterolowych podano w przeliczeniu na suchą masę brokułów, co pozwoliło wyeliminować wpływ zawartości wody w tkankach na wyniki.

Uzyskane wartości liczbowe opracowano statystycznie metodą analizy wariancji ANOVA (program Statgraphics Plus 4.1). Grupy homogeniczne identyfikowano testem HSD Tukey’a, przy poziomie prawdopodobieństwa P < 0,05. Wyniki i dyskusja

Wyniki doświadczenia wskazują na wpływ odmiany i sposobu uprawy na zawartość sumy wolnych steroli w częściach uŜytkowych brokułu (tab. 2). WyŜszą zawartością steroli zarówno w uprawie letniej, jak i jesiennej, charakteryzowała się odmiana Marathon niŜ odmiana Cezar. Uprawa na redlinach powodowała niewielki, ale udowodniony statystycznie wzrost akumulacji steroli w tkankach. PoniewaŜ wyniki zawartości steroli podano w przeliczeniu na suchą masę brokułów, róŜnice te nie wynikały z róŜnego stopnia uwodnienia tkanek. Uprawa na redlinach modyfikuje wa-runki termiczne w otoczeniu systemu korzeniowego, co mogło wpłynąć na akumulację steroli. Interpretacja tego zjawiska wymaga jednak dalszych badań. Wyniki przeprowadzanych w niniejszym doświadczeniu pomiarów temperatury gleby w losowo wybranych terminach wskazują, Ŝe wartości temperatury w obrębie systemu korzeniowego roślin w uprawie na redlinach i na płask zaleŜały w głównej mierze od czasu i miejsca pomiaru, jak równieŜ nasłonecznienia, jednak z tendencją do wyŜszej o 1-2°C temperatury gleby w uprawie na redlinach. Sezon wegetacyjny 2006 r. cha-rakteryzował się w czerwcu, sierpniu i wrześniu wyŜszymi opadami niŜ sezon 2005 r. NiŜsza zawartość steroli ogółem w brokułach w 2006 r. mogła mieć związek z większą ilością opadów w tym sezonie.

Uzyskane wyniki odnośnie zawartości steroli w brokułach nie odbiegają zbytnio od wartości podawanych w literaturze dla gatunków warzyw z rodziny kapustowatych [GAJEWSKI 2004; PIIRONEN i in. 2003; NORMEN i in. 1999]. Wyniki niniejszej pracy wskazują równieŜ na róŜną akumulacje steroli w uprawie na zbiór letni i jesienny, jednak nie wykazano tu jednoznacznych zaleŜności. Stwierdzono tendencję do większej akumulacji steroli w uprawie na zbiór letni. Obie odmiany brokułu wykazywały zróŜnicowanie pod tym względem. Wpływ okresu uprawy na gromadzenie się związków sterolowych stwierdzono równieŜ u kalafiora odmian białych i zielonych [GAJEWSKI 2004]. Tabela 2; Table 2 Zawartość wolnych steroli w brokułach z letniego i jesiennego terminu uprawy, w mg 100 g-1 s.m., zaleŜnie od metody uprawy i odmiany Total free sterol content in broccoli in mg 100 g-1 DM in the summer or autumn term of harvest, as affected by method of growing and cultivar

M. Gajewski i inni

126

Termin uprawy Term of growing

Odmiana Cultivar (A)

Rok, metoda uprawy; Year, method of growing (B) Średnia z obu lat Means of both years

2005

2006

na płask on plain

soil

na redlinach

on ridges

na płask on plain

soil

na

redlinach on ridges

na płask on plain

soil

na

redlinach on ridges

Letni

Summer

Marathon

82,7

92,4

80,3

89,9

81,5 a

91,2 b

Cezar

62,1

73,2

68,0

79,3

65,1 a

76,3 b

Jesienny Autumn

Marathon

90,1

108,8

50,3

60,1

70,2 a

84,5 b

Cezar

56,5

68,2

41,6

55,2

49,1 a

61,7 b

średnie w wierszach, róŜniące się według testu HSD Tukey’a przy P < 0,05 oznaczono odmiennymi literami; different letters in the same raw indicate that means differ according to HSD Tukey’s test at P < 0.05 NIRp < 0,05 (A); LSDp < 0.05 (A) dla terminu letniego 2005 - 4,3; for summer term 2005 - 4.3; dla terminu letniego 2006 - 4,4; for summer term 2006 - 4.4 dla terminu jesiennego 2005 - 5,7; for autumn term 2005 - 5.7 dla terminu jesiennego 2006 - 6,4. for autumn term 2006 - 6.4

Skład związków sterolowych w brokułach róŜnił się w zaleŜności od odmiany i metody uprawy. Dominującym związkiem sterolowych w obu odmianach, w uprawie na płask i na redlinach, zarówno w uprawie letniej, jak i jesiennej, był β-sitosterol (tab. 3 i 4). Potwierdza to wyniki uzyskane przez innych autorów odnośnie innych gatunków roślin warzywnych [NORMEN i in. 1999]. W uprawie na redlinach stwierdzono większą zawartość β-sitosterolu w brokułach niŜ w uprawie na płask, zarówno w uprawie letniej, jak i jesiennej. Stwierdzono równieŜ stosunkowo duŜą zawartość brassicasterolu w obu odmianach brokułu, przy czym wpływ metody uprawy był w przypadku tego związku niewielki. Brak w literaturze danych na temat wpływu odmiany, środowiska oraz agrotechniki na gromadzenie się steroli w roślinach uprawnych nie pozwala na szerszą dyskusję wyników. W niniejszej pracy udowodniono jednak, Ŝe brokuł moŜe być wartościowym źródłem związków sterolowych w diecie człowieka, poniewaŜ zawiera znaczące ilości tych związków. Z uwagi na duŜą rolę związków sterolowych w profilaktyce chorób cywilizacyjnych, oraz wzrastające spoŜycie brokułów w Polsce i na świecie, badania w tym zakresie powinny być kontynuowane. RównieŜ w pracach hodowlanych powinno się zwracać uwagę na właściwości danej odmiany odnośnie gro-madzenia związków sterolowych i preferować formy mające cechę gromadzenia większych ilości związków sterolowych w tkankach części uŜytkowej. Tabela 3; Table 3 Zawartość wolnych steroli w brokułach z letniego terminu uprawy, w mg⋅100 g-1 s.m., zaleŜnie od metody uprawy i odmiany (średnie z obu lat badań) Total free sterol content in broccoli in mg⋅100 g-1 DM, in the summer term of harvest, as affected by method of growing and cultivar (means of the two years)

Sterole Sterol

Metoda uprawy

Method of growing

Odmiana; Cultivar

Średnie dla sposobu

uprawy Means for growing method

Marathon

Cezar


127

Cholesterol na płask; on plain soil 0,12 0,16 0,14 a

na redlinach; on ridges

0,09

0,10

0,10 a

Brassicasterol

na płask; on plain soil

31,12

20,95

26,04 a


35,49

23,30

29,40 b

Campesterol


3,31

3,62

3,47 a


2,46

2,06

2,26 a

Stigmasterol


4,16

7,21

5,69 a


4,03

7,14

5,59 a

ß-sitosterol


42,8

33,19

38,00 a


49,12

43,66

46,39 b

średnie dla sposobu uprawy róŜniące się istotnie według testu HSD Tukey’a przy P < 0,05 oznaczono odmiennymi literami; different letters for the methods of growing indicate that means differ according to HSD Tukey’s test at P < 0.05 Tabela 4; Table 4 Zawartość wolnych steroli w brokułach z jesiennego terminu uprawy, w mg⋅100 g-1 s.m., w zaleŜności od metody uprawy i odmiany (średnie z obu lat badań) Total free sterol content in broccoli in mg⋅100 g-1 DM, in the autumn term of harvest, as affected by method of growing and cultivar (means of the two years)

Sterole Sterol

Metoda uprawy

Method of growing

Odmiana; Cultivar

Średnie dla sposobu uprawy Means for growing method

Marathon

Cezar

Cholesterol


1,32

0,31

0,82 a


1,29

0,10

0,70 a

Brassicasterol


21,32

21,35

21,34 a


29,27

23,17

26,22 b

Campesterol


3,61

2,65

3,13 a


2,19

2,18

2,19 a

Stigmasterol


6,56

4,52

5,54 a


7,15

2,21

4,68 a

ß-sitosterol


37,40

20,29

28,85 a


44,59

34,00

39,30 b

objaśnienia: patrz tab. 2, note: see Table 2

Wnioski 1. Brokuły uprawiane na redlinach gromadziły więcej wolnych steroli w częściach

uŜytkowych niŜ brokuły uprawiane metodą „na płask”.

2. Odmiana Marathon F1 wykazywała tendencję do gromadzenia większej ilości wolnych steroli niŜ odmiana Cezar, zarówno w uprawie letniej, jak i jesiennej.

3. Dominującym związkiem sterolowym u obu badanych odmian był β-sitosterol, a jego zawartość w suchej masie brokułów zaleŜała od metody uprawy - „na płask” i na redlinach.

M. Gajewski i inni

128

Literatura ABIDI S. L. 2001. Chromatographic analysis of plant sterols in foods and vegetable oils. J. Chrom. A 935: 173-201.

FUJIOKA S., YOKOTA T. 2003. Biosynthesis and metabolism of brassinosteroids. Ann. Rev. Plant Biol. 54: 137-164.

GAJEWSKI M. 2004. The influence of growing period, cultivar and storage conditions on free sterols content in cauliflower. Annales UMCS 14, sec. EEE: 71-77.

KREBSKY E., GEUNS J.M., DEPROFT M. 1999. Polyamines and sterols in Cichorium heads. Phytochem. 50: 549-553.

M OGHADASIAN M.H. 2000. Pharmacological properties of plant sterols in vivo and in vitro observations. Life Sci. 67: 605-615.

M OREAU R.A., WHITAKER B.D., HICKS K.B. 2002. Phytosterols, phytostanols, and their conjugates in foods: structural diversity, quantitative analysis, and health-promoting uses. Progress in Lipid Research 41: 457-500.

NORMEN L., JOHNSSON M., ANDERSSON H., VAN GAMEREN S., DUTTA P. 1999. Plant sterols in vegetables and fruits commonly consumed in Sweden. Eur. J. Nutr. 38: 84-89.

PIIRONEN V., L INDSAY D.G., M IETTINEN T.A, TOIVO J., LAMPI A.M. 2000a. Plant sterols: biosynthesis, biological function and their importance to human nutrition. J. Sci. Food Agric. 80: 939-966.

PIIRONEN V., TOIVO J., LAMPI A.M. 2000b. Natural sources of dietary plant sterols. J. Food Comp. Anal. 13: 619-624.

PIIRONEN V., TOIVO J., PUUPPONEN-PIMIA R., LAMPI A.M. 2003. Plant sterols in vegetables, fruits and berries. J. Sci. Food Agric. 83: 330-337.

SCHALLER H. 2004. New aspects of sterol biosynthesis in growth and development of higher plants. Plant Physiol. Biochem. 42: 465-476.

TOIVO J., PHILLIPS K., LAMPI A.M., PIIRONEN V. 2003. Determination of sterols in foods: recovery of free, esterified, and glycosidic sterols. J. Food Comp. Anal. 14: 631-643.

WANG C., KRAMER G., WHITAKER B., LUSBY W. 1992. Temperature preconditioning increases tolerance to chilling injury and alters lipid composition in zucchini squash. J. Plant Physiol. 140: 229-235.

WHITAKER B.D. 1995. Lipid changes in mature-green bell pepper fruit during chilling at 2°C and after transfer to 20°C subsequent to chilling. Physiol. Plant. 93: 683-688. Słowa kluczowe: brokuł, sterole, wartość biologiczna, metody uprawy, HPLC Streszczenie

Sterole roślinne wykazują róŜnorodną aktywność biologiczną, a w roślinie są podstawowymi składnikami strukturalnymi i funkcjonalnymi cytomembran. Celem pracy było określenie sumy i składu wolnych steroli w dwóch zróŜnicowanych pod względem cech uŜytkowych odmianach brokułu, w zaleŜności od metody i terminu uprawy. Badania przeprowadzono w latach 2005 i 2006. Brokuły uprawiano z rozsady


129

na zbiór letni lub jesienny, metoda „na płask” lub na redlinach wykonanych wiosną. Wolne sterole w brokułach określano bezpośrednio po zbiorze metodą HPLC. Materiał roślinny poddano po wysuszeniu ekstrakcji w heksanie. Ekstrakty analizowano z wykorzystaniem chromatografu Shimadzu, z detektorem SPD-M10A VP. Wpływ metody uprawy okazał się istotny w zarówno przypadku sumy steroli, jak ich składu jakościowego. Ogólna zawartość wolnych steroli w częściach jadalnych brokułów wahała się w granicach 40-109 mg 100 g-1 s.m. Zawartość wolnych steroli w brokułach róŜniła się w obu terminach uprawy. Dominującymi formami związków sterolowych były β-sitosterol i brassicasterol, ale skład i zawartość steroli zaleŜały istotnie od odmiany brokułu. STEROL COMPOSITION IN BROCCOLI CULTIVARS, DEPENDING TO THE GROWING METHOD Marek Gajewski, Jarosław L. Przybył, Olga Kosakowska, Paweł Szymczak, Marta Bajer Department of Vegetable and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Warszawa Key words: broccoli, sterols, biological value, growing methods, HPLC Summary

Plant sterols have broad biological activity, and in a plant they are essential structural and functional components of cell membranes. The aim of this work was to determine free sterol content and composition in two different cultivars of broccoli, in relation to the method and term of cultivation. The study was performed in 2005-2006. Broccoli were grown as a summer or autumn crop, on the plain soil or on the ridges made in spring. Free sterols were determined immediately after harvest with HPLC method. Plant material was extracted in hexane after drying. Extracts obtained were analyzed by a Shimadzu chromatograph, with the detector SPD-M10A VP. The method of growing showed a significant influence in the case of content of sterols, as well as sterol composition. The total amount of free sterols reached 40-109 mg⋅100 g-1 DM. The free sterol content in broccoli was affected by the term of growing. The dominant sterol compounds in broccoli were β-sitosterol and brassicasterol, but the sterol composition varied between cultivars. Dr hab. Marek Gajewski Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 166 02-787 WARSZAWA e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 131-138 WPŁYW SKŁADU SPEKTRALNEGO ŚWIATŁA NA WZROST ROZSADY BAZYLII POSPOLITEJ ( Ocimum basilicum L.), MELISY LEKARSKIEJ ( Melissa officinalis L.) I OGÓRECZNIKA LEKARSKIEGO ( Borago officinalis L.) Beata Głowacka Katedra Roślin Ozdobnych i Warzywnych, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp

W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie spoŜyciem świeŜych ziół, jako atrakcyjnego komponentu róŜnych potraw. Mają one duŜą wartość odŜywczą i smakową, pobudzają łaknienie, ułatwiają trawienie, poprawiając smak i estetykę potraw. W celu uzyskania roślin dobrej jakości, waŜne jest opracowanie sprawnych oraz bezpiecznych dla konsumenta i środowiska metod kontroli wzrostu i pokroju, szczególnie w okresach niedoboru naturalnego światła. Do niedawna rola światła w produkcji ogrodniczej rozpatrywana była głównie pod kątem jego natęŜenia. Wyniki róŜnych badań wskazują, Ŝe równie waŜny jest teŜ skład spektralny światła. Światło to jeden z najistotniejszych czynników wpływających na wzrost i rozwój roślin [KRAEPIEL i in. 2001]. W uprawie pod osłonami coraz częściej sięga się po źródła emitujące światło niebieskie. Pozwala ono zahamować wzrost i uzyskać rośliny dobrej jakości. Produkując rozsadę pomidora w pokoju wzrostowym, pod lampami jarzeniowymi o niebieskim świetle osiągnięto zahamowanie wzrostu pędu i międzywęźli, zwiększenie grubości łodygi i zawartości suchej masy w świeŜej oraz przyspieszenie kwitnienia [GŁOWACKA 2004]. Podobny, ale silniejszy efekt uzyskano przez jednoczesne stosowanie świetlówek o świetle dziennym, zbliŜonym do naturalnego i niebieskim [GŁOWACKA 2006]. ZbliŜone reakcje obserwowane były równieŜ u innych gatunków roślin [BENSON, KELLY 1990; DECOTEAU i in. 1993; LI i in. 2000].

Celem przeprowadzonych badań było określenie wpływu składu spektralnego sztucznego światła na wzrost rozsady bazylii (Ocimum basilicum L.), melisy (Melissa officinalis L.) i ogórecznika (Borago officinalis L.). Materiał i metody

Doświadczenie wykonano w 2007 roku w pokoju wzrostowym, w ściśle kon-trolowanych warunkach temperatury, wilgotności powietrza i światła. Po dwa nasiona bazylii, melisy i ogórecznika wysiano 30 marca do doniczek o średnicy 6 cm, wypełnionych uniwersalnym podłoŜem warzywnym STM-4. Nasiona przykryto perlitem i umieszczono pod lampami jarzeniowymi emitującymi światło niebieskie (TLD 18), dzienne - zbliŜone do naturalnego (TLD 54) i mieszane, czyli dzienne i niebieskie. Dla kaŜdej kombinacji przeznaczono po 4 lampy o mocy 36 W, w celu

B. Głowacka

132

otrzymania światła mieszanego uŜyto dwie lampy TLD 18 i dwie TLD 54. NatęŜenie napromienienia kwantowego światła wynosiło 70 µmol⋅m-2⋅s-1, zastosowano szesnastogodzinny fotoperiod. Temperatura powietrza wynosiła 22°C w ciągu dnia i 19°C nocą, a względna wilgotność powietrza 75%.

Po wschodach z kaŜdej doniczki usunięto słabiej rozwiniętą siewkę. Po trzech tygodniach od wysiewu nasion rozpoczęto pomiary wysokości roślin od górnego brzegu doniczki do pąka wierzchołkowego. Pomiary dynamiki wzrostu roślin wykonywano co tydzień. Po upływie siedmiu tygodni od wysiewu, dodatkowo określono liczbę rozwiniętych liści, obliczono średnią długość międzywęźli i policzono pędy boczne u rozkrzewiających się roślin. Określono świeŜą i suchą masę części nadziemnych oraz obliczono procentowy udział suchej masy w świeŜej.

Doświadczenie załoŜono w układzie całkowicie losowym, w pięciu powtó-rzeniach. Na kaŜde powtórzenie przypadało po sześć roślin. Uzyskane wyniki op-racowano jednoczynnikową analizą wariancji, a róŜnice między średnimi oszacowano testem Tukey’a przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

U bazylii obserwowano najintensywniejszy wzrost łodygi w świetle niebieskim, dynamika wzrostu roślin w świetle dziennym i mieszanym była wolniejsza niŜ w niebieskim. U melisy początkowo obserwowano wyrównany wzrost, jednak w siódmym tygodniu doświadczenia rośliny w świetle niebieskim zaczęły rosnąć szybciej. W świetle dziennym i mieszanym wzrost roślin nadal był wyrównany. Siewki ogórecznika rosły najszybciej w świetle niebieskim. W świetle dziennym rośliny początkowo rosły najwolniej, jednak od szóstego tygodnia nastąpiło wyraźne przyspieszenie ich wzrostu (tab. 1).

Po siedmiu tygodniach najdłuŜsze łodygi i międzywęźla miały wszystkie rośliny poddane działaniu światła niebieskiego. Łodygi i międzywęźla bazylii i melisy rosnących w świetle dziennym i mieszanym miały zbliŜoną długość. Najkrótsze łodygi i międzywęźla miał ogórecznik poddany wpływowi światła mieszanego. Bazylia najwięcej liści miała w świetle niebieskim, a najmniej w dziennym. U melisy największą liczbę liści odnotowano w świetle niebieskim, w świetle dziennym i mieszanym liczba liści była mniejsza. Światło nie wpłynęło na liczbę liści ogóre-cznika. Tylko u melisy zaobserwowano rozwój pędów bocznych, najliczniej tworzyły się one w świetle niebieskim (tab. 2). Najlepszy pokrój bazylii i ogórecznika uzyskano w świetle mieszanym. Melisa najlepiej rosła w świetle niebieskim, rośliny były najwyŜsze, ale krępe i o największej liczbie pędów bocznych.

Pobudzanie wzrostu przez światło niebieskie jest rzadko spotykane w literaturze, znacznie częściej opisywany jest odwrotny proces [BROWN i in. 1995; LI i in. 2000]. Rozsada pomidora produkowana pod lampami jarzeniowymi emitującymi światło niebieskie, w porównaniu do roślin poddanych działaniu sztucznego światła dziennego najczęściej jest niska, krępa i ma krótsze międzywęźla [GŁOWACKA 2004]. Silniejszy efekt hamowania wzrostu uzyskuje się stosując światło mieszane, wzbogacone w niebieski zakres widma [GŁOWACKA 2006]. Nie wszystkie gatunki roślin reagują podobnie, u ogórka obserwowany jest silniejszy wzrost właśnie w świetle niebieskim [PISZCZEK, GŁOWACKA 2005]. Wpływ światła na liczbę liści na łodydze prawdopodobnie zaleŜy od gatunku, a nawet odmiany. U większości badanych gatunków nie stwierdza się róŜnic pod względem liczby liści, niezaleŜnie od zastosowanego światła [BENSON, KELLY 1990; PISZCZEK, GŁOWACKA 2005]. W przypadku pomidora obserwowany jest brak wpływu, albo zwiększenie liczby liści w świetle niebieskim [GŁOWACKA 2004, 2006].

WPŁYW SKŁADU SPEKTRALNEGO ŚWIATŁA ...

133

Tabela 1; Table 1 Dynamika wzrostu bazylii, melisy i ogórecznika w zaleŜności od składu spektralnego światła Basil, melissa, and borago growth dynamics depending on the light spectral composition

Światło Light

Daty pomiarów; Dates of measurements

20 IV

27 IV

4 V

11 V

18 V

wysokość roślin; height of plants (cm)

Bazylia; Basil

Dzienne; Daylight

0,8

1,3

2,0

2,3

3,6

Niebieskie; Blue

0,8

1,4

2,5

3,7

5,5

Mieszane; Mixed

0,7

1,2

1,9

2,5

4,0

Melisa; Melissa

Dzienne; Daylight

0,2

0,3

0,7

1,0

1,7

Niebieskie; Blue

0,2

0,4

0,8

1,2

2,5

Mieszane; Mixed

0,3

0,5

0,8

1,2

1,8

Ogórecznik; Borage

Dzienne; Daylight

0,7

0,8

1,0

1,2

1,6

Niebieskie; Blue

0,8

1,0

1,2

1,5

2,1

Mieszane; Mixed

0,8

0,9

1,0

1,1

1,4

Tabela 2; Table 2 Cechy morfologiczne bazylii, melisy i ogórecznika po siedmiu tygodniach doświadczenia w zaleŜności od składu spektralnego światła Morphological traits of basil, melissa, and borago after seven weeks of the experiment depending on the light spectral composition

Światło Light

Długość łodygi Length of stem

(cm)

Liczba liści Number of

leaves

Długość międzywęźli Length of internodes

(cm)

Liczba pędów bocznych Number of lateral shoots

1

2

3

4

5

Bazylia; Basil

Dzienne; Daylight

3,6

3,9

1,23

-

Niebieskie; Blue

5,5

5,2

1,53

-

Mieszane; Mixed

4,0

4,3

1,28

-

NIR0,05 LSD0,05

0,40

0,26

0,123

-

1

2

3

4

5

Melisa; Melissa

Dzienne; Daylight

1,7

4,5

0,77

2,3

Niebieskie; Blue

2,5

5,8

0,86

3,5

Mieszane; Mixed

1,8

4,5

0,79

2,5

NIR0,05 LSD0,05

0,20

0,40

0,070

0,41

Ogórecznik; Borage

Dzienne; Daylight

1,6

4,7

0,35

-

B. Głowacka

134

Niebieskie; Blue

2,1

5,0

0,41

-

Mieszane; Mixed

1,4

5,0

0,28

-

NIR0,05 LSD0,05

0,19

n.i.; n.s.

0,038

-

Tabela 3; Table 3 ŚwieŜa i sucha masa nadziemnych części bazylii, melisy i ogórecznika po siedmiu tygodniach doświadczenia w zaleŜności od składu spektralnego światła Fresh and dry weight of the overground parts of basil, melissa, and borago after seven weeks of the experiment depending on the light spectral composition

Światło Light

ŚwieŜa masa Fresh weight

(g)

Sucha masa Dry weight

(g)

Sucha masa Dry weight

(%)

liście leaves

łodyga stem

pęd

shoot

liście leaves

łodyga stem

pęd

shoot

liście leaves

łodyga stem

pęd

shoot

Bazylia; Basil Dzienne; Daylight

0,50

0,06

0,56

0,0349

0,0044

0,0393

6,98

7,33

7,02

Niebieskie; Blue

0,83

0,15

0,98

0,0682

0,0113

0,0795

8,22

7,53

8,11

Mieszane; Mixed

0,64

0,09

0,74

0,0474

0,0063

0,0537

7,41

7,00

7,26

NIR0,05; LSD0.05

0,055

0,031

0,065

0,00485

0,00205

0,00625

0,397

r.n.; n.s.

0,370

Melisa; Melissa

Dzienne; Daylight

0,30

0,07

0,37

0,0349

0,0052

0,0400

11,63

7,43

10,81

Niebieskie; Blue

0,64

0,15

0,79

0,0812

0,0116

0,0928

12,69

7,73

11,75

Mieszane; Mixed

0,53

0,11

0,64

0,0610

0,0076

0,0686

11,51

6,91

10,72

NIR0,05; LSD0.05

0,101

0,033

0,129

0,00950

0,00300

0,01212

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

Ogórecznik; Borage

Dzienne; Daylight

3,55

0,21

3,76

0,2023

0,0095

0,2117

5,70

4,52

5,63

Niebieskie; Blue

3,62

0,29

3,90

0,2788

0,0218

0,3006

7,70

7,52

7,71

Mieszane; Mixed

3,52

0,21

3,73

0,2386

0,0132

0,2518

6,78

6,29

6,75

NIR0,05; LSD0.05

r.n.; n.s.

0,061

r.n.; n.s.

0,03156

0,00350

0,03301

0,676

1,312

0,711

Największą świeŜą i suchą masę liści oraz największy procentowy udział suchej

masy w świeŜej miała bazylia rosnąca w świetle niebieskim. Najmniejszą świeŜą i suchą masę stwierdzono po zastosowaniu światła dziennego. U melisy odnotowano największą świeŜą i suchą masę liści pod lampami emitującymi światło niebieskie, a najmniejszą pod lampami o świetle dziennym. Światło nie wpłynęło na udział suchej masy liści w świeŜej masie. Liście ogórecznika miały zbliŜoną świeŜą masę, niezaleŜnie od jakości światła. Największą suchą masę liści i jej udział w świeŜej masie uzyskano pod lampami emitującymi światło niebieskie. Najmniejszą suchą masę liści i najmniejszy jej udział w świeŜej masie odnotowano w świetle dziennym (tab. 3).

ŚwieŜa i sucha masa łodygi bazylii i melisy była największa w świetle nie-bieskim. ŚwieŜa masa łodygi melisy była najmniejsza w świetle dziennym, nie zaobserwowano róŜnic we wpływie światła mieszanego i dziennego. Skład spektralny światła nie wpłynął na zawartość suchej masy w świeŜej masie łodygi bazylii i melisy. Łodygi ogórecznika miały największą świeŜą i suchą masę w świetle niebieskim.


135

Najmniejszą suchą masę miały łodygi roślin rosnących w świetle dziennym. Nie wykazano róŜnic między świeŜą masą łodyg ogórecznika pod lampami emitującymi światło dzienne i mieszane. Światło niebieskie i mieszane wywarło zbliŜony wpływ na procentowy udział suchej masy w świeŜej masie łodygi. Najmniejszy udział suchej masy w świeŜej stwierdzono w świetle dziennym (tab. 3).

ŚwieŜa i sucha masa pędu bazylii była największa pod lampami emitującymi światło niebieskie, najmniejszą masę miały rośliny w świetle dziennym. Udział suchej masy w świeŜej teŜ był największy w świetle niebieskim. ŚwieŜa i sucha masa pędu melisy była największa w świetle niebieskim, a najmniejsza w dziennym, światło nie wywarło wpływu na zawartość suchej masy w świeŜej masie pędu. Światło nie wpłynęło na świeŜą masę pędu ogórecznika, największą suchą masę pędu i jej procentowy udział w świeŜej stwierdzono w świetle niebieskim, podczas gdy najmniejszą suchą masę i udział suchej masy w świeŜej miał ogórecznik poddany wpływowi światła dziennego (tab. 3).

Niebieskie światło róŜnie wpływa na świeŜą masę nadziemnych części roślin. Rozsada papryki [BROWN i in. 1995] i pomidora [GŁOWACKA 2002; GŁOWACKA 2004] poddana wpływowi niebieskiego światła miała mniejszą świeŜą masę pędu, w porównaniu do rozsady uzyskanej w świetle zbliŜonym do naturalnego. W niektórych pracach odnotowano większą świeŜą masę pędu roślin rosnących w świetle niebieskim, w porównaniu do roślin rosnących w świetle dziennym, albo brak wpływu światła [GŁOWACKA 2004; PISZCZEK, GŁOWACKA 2005; GŁOWACKA 2006]. W przypadku rozsady pomidora, zaleŜnie od natęŜenia światła, obserwuje się większą świeŜą masę liści w świetle niebieskim, w porównaniu do światła dziennego, albo brak róŜnic. ŚwieŜa masa łodygi rozsady pomidora uzyskanej w niebieskim świetle jest najczęściej mniejsza, w porównaniu do roślin rosnących w świetle dziennym, co prawdopodobnie jest związane z jej mniejszą długością [GŁOWACKA 2004, 2006]. Literatura podaje teŜ róŜne informacje odnośnie wpływu jakości światła na suchą masę nadziemnych części roślin. W zaleŜności od gatunku sucha masa pędu moŜe być mniejsza, większa, albo porównywalna z suchą masą roślin uzyskanych w świetle zbliŜonym do naturalnego [MORTENSEN, STRŘOMME 1987; LI i in. 2000; GŁOWACKA 2004, 2006]. Często zwraca się uwagę na zwiększenie udziału suchej masy w świeŜej [BROWN i in. 1995; GŁOWACKA 2004, 2006; PISZCZEK, GŁOWACKA 2005], chociaŜ taka reakcja nie jest regułą [MORTENSEN, STRŘO-MME 1987; LI i in. 2000]. Wnioski 1. Wpływ niebieskiego światła na wzrost rozsady był zaleŜny od indywidualnych

cech gatunkowych badanych ziół. 2. Zastosowanie światła niebieskiego wpłynęło pozytywnie na rozsadę melisy.

Rośliny były najwyŜsze, ale krępe i o największej liczbie pędów bocznych. W przypadku bazylii i ogórecznika korzystniejsze okazało się wzbogacenie światła dziennego w barwę niebieską.

Literatura BENSON J., KELLY J. 1990. Effect of copper sulphate filters on growth of bedding plants. Hort. Science 25(9): 1144 Abstr. 566.

BROWN C.S., SCHUERGER A.C., SAGER J.C. 1995. Growth and photomorphogenesis of pepper plants under red light-emitting diodes with supplemental blue or far-red ligh-ting. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 120(5): 808-813.

DECOTEAU D.R., HATT H.A.H., KELLY J.W., MCM AHON M.J., RAJAPAKSE N., YOUNG R.E.,

B. Głowacka

136

POLLOCK R.K. 1993. Applications of photomorphogenesis research to horticultural systems. Hort. Science 28(10): 974-1063.

GŁOWACKA B. 2002. Wpływ barwy światła na wzrost rozsady pomidora (Lycopersicon esculentum Mill.). Acta Sci. Pol., Hortorum Cultus 1(2): 93-103.

GŁOWACKA B. 2004. The effect o blue light on the height and habit of the tomato (Ly-copersicon esculentum Mill.) transplant. Folia Hort. 16/2: 3-10.

GŁOWACKA B. 2006. Reakcja rozsady pomidora (Lycopersicon esculentum Mill.) na uzupełnienie światła dziennego światłem niebieskim. Folia Hort., Supl. 1: 145-149.

KRAEPIEL Y., AGNČS C., THIERY L., M ALDINEY R., M IGINIAC E., DELARUE M. 2001. The growth of tomato (Lycopersicon esculentum Mill.) hypocotyls in the light and in dar-kness differentially involves auxin. Plant Sci. 161: 1067-1074.

L I S., RAJAPAKSE N.C., YOUNG R.E., OI R. 2000. Growth responses of chrysanthemum and bell pepper transplants to photoselective plastic films. Sci. Hort. 84: 215-225.

M ORTENSEN L.M., STRŘMME E. 1987. Effects of light quality on some greenhouse crops. Sci. Hort. 33: 27-36.

PISZCZEK P., GŁOWACKA B. 2005. Effect of light quality on growth of cucumber (Cucumis sativus L.) transplants. Veg. Crops Res. Bul. 63: 77-85. Słowa kluczowe: bazylia, melisa, ogórecznik, skład spektralny światła Streszczenie

Nasiona bazylii, melisy i ogórecznika wysiano do doniczek w pokoju wzro-stowym, pod lampami jarzeniowymi emitującymi światło niebieskie (TLD 18), dzienne - zbliŜone do naturalnego (TLD 54) i mieszane, czyli dzienne i niebieskie. NatęŜenie napromienienia kwantowego światła wynosiło 70 µmol⋅m-2⋅s-1. Określono dynamikę wzrostu roślin, ich waŜniejsze cechy morfologiczne oraz świeŜą i suchą masę części nadziemnych.

Najintensywniejszy wzrost zaobserwowano pod wpływem światła niebieskiego. U bazylii i melisy światło niebieskie wpłynęło pozytywnie na liczbę liści. Naj-korzystniejszy pokrój bazylii i ogórecznika uzyskano w świetle mieszanym, melisa rosła najlepiej w świetle niebieskim. ŚwieŜa i sucha masa pędu bazylii uzyskała największą wartość w świetle niebieskim, najmniejszą masę miały rośliny rosnące w świetle dziennym. Obserwowano teŜ pozytywny wpływ niebieskiego światła na procentowy udział suchej masy w świeŜej. ŚwieŜa i sucha masa pędu melisy była największa w świetle niebieskim, a najmniejsza w dziennym. Skład spektralny światła nie wpłynął na procentowy udział suchej masy w świeŜej. Światło nie wpłynęło na świeŜą masę pędu ogórecznika, obserwowano jednak największą suchą masę i jej udział w świeŜej u roślin rosnących w świetle niebieskim. Najmniejszą suchą masę uzyskały rośliny ogórecznika poddane wpływowi światła dziennego. IMPORTANCE OF LIGHT SPECTRAL COMPOSITION ON THE GROWTH OF BASIL (Ocimum basilicum L.),


137

MELISSA (Melissa officinalis L.) AND BORAGE (Borago officinalis L.) TRANSPLANTS Beata Głowacka Department of Ornamental Plants and Vegetable Crops, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: basil (Ocimum basilicum L.), melissa (Melissa officinalis L.), borago

(Borago officinalis L.), light spectral composition Summary

Seeds of basil, melissa and borage were inoculated in pots in growth room under fluorescent lamps emitted blue light (TLD 18), daylight - close to natural (TLD 54), and mixed light, that is daylight and blue light simultaneously. The quantum irradiance of the applied light amounted to 70 µmol⋅m-2⋅s-1. The growth dynamics, more important morphological traits, and fresh and dry weight of overground parts were determined.

The most intensive growth under the blue light was observed. Blue light favourable affected the number of leaves of basil and melissa. The mixed light was the most favourable for basil and borage, the best growth of melissa was received in the blue light. The fresh and dry weight of basil shoots was the biggest under blue light, and the smallest under daylight, favourable influence of the blue light on the percentage share of dry weight in the fresh matter was observed too. The fresh matter alike dry weight of melissa shoots were the biggest under blue light, and the smallest under daylight, no influence of the light colour on the percentage share of the dry weight in the fresh was observed. The light spectral composition did not influence the fresh weight of borago shoots. Under blue light the biggest dry weight and the percentage share of the dry weight in the fresh weight was noticed, whereas the dry weight and its percentage share in the fresh weight under daylight were the least. Dr inŜ. Beata Głowacka Katedra Roślin Ozdobnych i Warzywnych Uniwersystet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich ul. Bernardyńska 6 85-029 BYDGOSZCZ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 139-145 WPŁYW NAWADNIANIA KROPLOWEGO NA WZROST I PLONOWANIE MIECHUNKI PERUWIAŃSKIEJ (Physalis peruviana L.) UPRAWIANEJ NA GLEBIE LEKKIEJ Beata Głowacka 1, Roman Rolbiecki 2 1 Katedra Roślin Ozdobnych i Warzywnych, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy 2 Katedra Melioracji i Agrometeorologii Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp

Miechunka peruwiańska jest szeroko rozprzestrzeniona w rejonach świata o gorącym klimacie, walory smakowe jej owoców oraz ich duŜa wartość odŜywcza sprawiły, Ŝe zaczęto ją uprawiać takŜe w regionach o klimacie umiarkowanym. W Polsce miechunka peruwiańska jest jeszcze mało znana. Roślina ta nie ma zbyt duŜych wymagań względem stanowiska uprawy, dobrze rośnie nawet na piaszczystych glebach, jeśli tylko ma zapewnioną ochronę przed przymrozkami oraz odpowiednie warunki świetlne i wodne.

Nawadnianie jest niezbędnym zabiegiem w uprawie warzyw polowych, poniewaŜ ich potrzeby wodne z reguły przewyŜszają wielkość opadów w sezonie wegetacyjnym. Niedobór wody hamuje wzrost i rozwój roślin, czego konsekwencją są niskie plony [ROLBIECKI i in. 2005]. Stosując nawadnianie moŜna nie tylko zwiększyć wielkość plonu, ale teŜ poprawić jego jakość. Niedobór wody w produkcji warzyw wynosi przeciętnie 100-200 mm rocznie i przypada głównie na okres najintensywniejszego przyrostu masy roślin [DZIEśYC 1988]. W cyklu rozwojowym roślin wyróŜnia się, tzw. wodne okresy krytyczne, w których nawet krótka susza moŜe ujemnie wpłynąć na plon i jakość uprawianych roślin. Warzywa, których część jadalną są owoce, są szczególnie wraŜliwe w fazie kwitnienia, wiązania owoców oraz ich wzrostu. Niedobór wody w tym okresie moŜe powodować opadanie kwiatów lub zawiązków oraz słaby wzrost owoców. Nawadnianie w krytycznych fazach rozwoju moŜe nie tylko spowodować wzrost plonu, ale takŜe przyczynić się do oszczędności wody uŜywanej do nawadniania [KANISZEWSKI 2005].

Nawadnianie kroplowe jest techniką zaliczaną do mikronawodnień polegającą na dostarczaniu małych, ale często podawanych dawek wody bezpośrednio do strefy korzeniowej roślin [ROLBIECKI, RZEKANOWSKI 1996; KANISZEWSKI 2005; SPIśEWSKI 2005]. Dawniej miało zastosowanie tylko w uprawie roślin pod osłonami. Obecnie, dzięki wprowadzeniu wielu unowocześnień ułatwiających eksploatację, system ten jest z powodzeniem stosowany w polowej uprawie warzyw [KANISZEWSKI 2005].

Celem podjętych badań było określenie moŜliwości uprawy miechunki

B. Głowacka, R. Rolbiecki

140

peruwiańskiej w warunkach nawadniania na glebie lekkiej w rejonie Bydgoszczy. Materiał i metody

Doświadczenie przeprowadzono w latach 2005-2006. Nasiona miechunki wysiano w szklarni do kuwet z uniwersalnym podłoŜem warzywnym STM-4, po 3 tygodniach 220 wyrównanych siewek przepikowano do plastikowych doniczek o średnicy 10 cm wypełnionych podłoŜem STM-4. Do doświadczenia polowego wybrano 176 wyrównanych i zahartowanych roślin. Do gruntu wysadzono je 8 czerwca w roku 2005 i 2 czerwca w 2006 roku, w systemie pasowo-dwurzędowym. Doświadczenia przeprowadzono we wsi Kruszyn Krajeński pod Bydgoszczą na czarnej ziemi zdegradowanej zakwalifikowanej do kategorii gleb lekkich ze względu na niską zawartość części spławialnych. Obszar doświadczalny podzielono na 8 poletek, z których kaŜde miało powierzchnię 7 m2. Na kaŜdym z nich wysadzono 22 rośliny w dwóch rzędach po 11 sztuk. Odległość między rzędami wynosiła 0,35 m, a między roślinami w rzędzie 0,5 m. Rzędy naleŜące do kolejnych poletek były oddalone od siebie o 0,5 m. Doświadczenie zostało załoŜone w układzie losowanych bloków. Cztery nienawadniane poletka stanowiły kontrolę, na czterech pozostałych zastosowano nawadnianie kroplowe za pomocą linii kroplującej ‘T-Tape’, gdzie odległość między emiterami kropel wynosiła 20 cm, a wydatek wody wyniósł około 1 l mb przewodu. Terminy nawadniania ustalano w oparciu o wskazania tensjometrów glebowych (nawadnianie rozpoczynano, gdy siła ssąca gleby wynosiła -0,035 MPa), posiłkowano się równieŜ wielkością i rozkładem opadów atmosferycznych oraz organoleptyczną oceną stanu uwilgotnienia gleby.

NawoŜenie fosforowe (100 kg⋅ha-1) i potasowe (150 kg⋅ha-1) przeprowadzono przed sadzeniem roślin. Całkowitą dawkę azotu (120 kg⋅ha-1) podzielono na trzy dawki; pierwszą podano przed sadzeniem roślin, drugą na początku kwitnienia, a trzecią na początku wiązania owoców.

W czerwcu i sierpniu 2005 r. średnie temperatury powietrza wynosiły 14,9°C i 16,3°C i były niŜsze od średniej z wielolecia odpowiednio o 1,3°C i 1,2°C. Średnia temperatura lipca wyniosła 19,4°C, przekraczając średnią wieloletnią o 1,5°C. W czerwcu i lipcu 2006 r. średnie temperatury wynosiły 16,8°C i 22,4°C i przekraczały średnią z wielolecia kolejno o 1,1°C i 4,5°C. Średnia temperatura sierpnia wynosiła 16,6°C i była niŜsza od średniej wieloletniej o 1,3°C. Sumy opadów w 2005 r. w czerwcu wynosiły 30,7 mm, w lipcu 40,2 mm, a w sierpniu 20,9 mm i były niŜsze od średnich wieloletnich, odpowiednio o 15,4 mm, 45,6 mm i 38,7 mm. W 2006 r. sumy opadów w czerwcu i lipcu wynosiły 21,8 mm i 24,2 mm i były niŜsze od średnich wieloletnich o 24,3 mm i 61,6 mm. W sierpniu suma opadów wynosiła 129,0 mm i przekraczała średnią wieloletnią o 69,4 mm. Wielkość dawek nawodnieniowych była ściśle skorelowana z ilością i rozkładem opadów atmosferycznych w sezonach wegetacyjnych prowadzenia doświadczenia. Sumaryczne ich wielkości wyniosły 110 i 95 mm, odpowiednio w roku 2005 i 2006.

Zbiory rozpoczęto, kiedy osłonki owoców nabrały koloru słomkowo-Ŝółtego. Określono wysokość roślin, liczbę owoców z rośliny i z 1 m2, średnią masę jednego owocu, plon całkowity owoców z rośliny i z 1 m2 oraz dodatkowo obwód i po-wierzchnię liści zebranych z jednego pędu losowo wybranej rośliny z kaŜdego poletka. Pomiarów powierzchni i obwodu liści dokonano za pomocą programu Scandix 1,4 x. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie metodą jednoczynnikowej analizy wariancji, a róŜnice między średnimi oszacowano testem Tukey’a przy α = 0,05.

WPŁYW NAWADNIANIA KROPLOWEGO NA WZROST I PLONOWANIE ...

141

Wyniki i dyskusja

Zarówno w pierwszym, jak i drugim roku uprawy, zaobserwowano silny wpływ nawadniania na wzrost miechunki peruwiańskiej. Nawadniane rośliny były w porównaniu do roślin kontrolnych wyŜsze w kolejnych latach odpowiednio o 45,6 i 47,5%. W pierwszym roku badań rośliny nawadniane miały znacznie więcej liści na pędzie, jednak w następnym roku nie zauwaŜono takiej zaleŜności. Nie wykazano Ŝadnego wpływu nawadniania na wielkość liści badanych roślin (tab. 1). Tabela 1; Table 1 Cechy morfologiczne nawadnianych i nienawadnianych roślin miechunki peruwiańskiej Morphological features of irrigated and non irrigated plants of tomatilo

Nawadnianie Irrigation

Wysokość roślin

Height of plants (cm)

Liczba liści na pędzie Number of leaves on

shoot

Obwód liścia Leaf perimeter

(mm)

Powierzchnia liścia

Leaf area (mm2)

2005

0

85,5 a

25,4 a

181,8 a

1708,5 a

K

124,5 b

68,7 b

192,2 a

1873,8 a

2006

0

78,3 a

22,5 a

283,1 a

3737,0 a

K

115,5 b

27,0 a

249,8 a

2961,1 a

0 poletka kontrolne; control plots K nawadniane kroplowo; drip irrigated wartości oznaczone tymi samymi literami nie róŜnią się istotnie; values indicated with the same letter are not significantly different

O wzroście i rozwoju roślin w okresie wegetacji w szczególny sposób decydują warunki atmosferyczne. Susza oraz brak nawadniania w czasie jej występowania hamuje wzrost roślin, i wydłuŜanie międzywęźli [DZIEśYC 1988]. Rośliny nawadniane mogą jednak nie rosnąć intensywniej od nienawadnianych, o ile zabiegi nawadniania przeprowadzane będą jedynie w okresie kwitnienia i plonowania, a we wcześniejszych fazach rozwoju roślin nie wystąpią niedobory wody [PODSIADŁO i in. 2003b].

Na obiektach nawadnianych rośliny zawiązały większą liczbę owoców. W 2005 r. z roślin nawadnianych zebrano ich aŜ o 220% więcej. W 2006 r. nawadnianie spowodowało zwiększenie liczby owoców o 126%. Konsekwencją zwiększenia liczby owoców w wyniku nawadniania było istotne zwiększenie masy plonu owoców. Kolejno w badanych latach całkowity plon owoców z nawadnianych roślin był większy odpowiednio o 251 i 138%. W obu latach nie wykazano wpływu nawadniania na masę owoców, tak więc zwiększenie plonów wynikało bezpośrednio z obfitszego wiązania owoców na roślinach nawadnianych (tab. 2). Tabela 2; Table 2 Plonowanie nawadnianych i nienawadnianych roślin miechunki peruwiańskiej Yielding of irrigated and non irrigated plants of tomatilo


Liczba owoców Number of fruits

Masa owocu Fruit weight

Plon; Yield

(kg)


142

(g)

z rośliny per plant

z 1 m2

per 1 m2

z rośliny per plant

z 1 m2

per 1 m2

2005

0

12,3 a

38,66 a

2,71 a

0,033 a

0,105 a

K

39,4 b

123,83 b

2, 94 a

0,116 b

0,364 b

2006

0

42,8 a

134,0 a

1,40 a

0,060 a

0,188 a

K

96,8 b

303,8 b

1,48 a

0,143 b

0,450 b objaśnienia: patrz tabela 1; explanations: see Table 1

W warunkach klimatycznych Polski uprawa warzyw bez nawadniania nie gwarantuje dobrej wysokości i jakości plonów, zwłaszcza na glebach lekkich i bardzo lekkich [ROLBIECKI, RZEKANOWSKI 1996]. Nawadnianie znacznie poprawia plonowanie wielu gatunków warzyw. Wyniki wieloletnich badań potwierdzają zwiększenie plonu róŜnych gatunków warzyw o 40-109% [KANISZEWSKI i in. 1987]. U roślin, których plonem są części generatywne, nawadnianie zwiększa liczbę zawiązywanych owoców oraz wpływa pozytywnie na ich masę i średnicę [PODSIADŁO i in. 2003a; ROLBIECKI, ROLBIECKI 2003, 2005a]. W badaniach własnych nie stwierdzono istotnego wpływu nawadniania na masę owoców, jednak naleŜy przypuszczać, Ŝe znaczne zwiększenie liczby owoców, a w rezultacie równieŜ plonu, było wynikiem nie tylko zwiększenia wysokości roślin, ale równieŜ znacznie skuteczniejszego zawiązywania owoców przez rośliny nawadniane. Szczególnie dobrze na nawadnianie reagują warzywa dyniowate, odznaczające się znacznymi wymaganiami wodnymi ze względu na plon owoców i olbrzymią po-wierzchnię transpiracyjną liści. Stosowanie nawadniania kroplowego spowodowało między innymi uzyskanie większych plonów patisona, dyni olbrzymiej i oleistej [ROLBIECKI, ROLBIECKI 2003; ROLBIECKI, ROLBIECKI 2004, 2005a]. Pozytywny wpływ nawad-niania obserwowano równieŜ w przypadku roślin psiankowatych, między innymi ziemniaka, pomidora i miechunki peruwiańskiej [KLINAC 1986; PANAYOTOV , TSORLIANIS 2002; PODSIADŁO i in. 2003a, 2003b; ROLBIECKI, ROLBIECKI 2005b].

W prezentowanych badaniach nawadnianie nie wywarło istotnego wpływu na masę owoców miechunki, jednak wystąpiły znaczne róŜnice w plonie owoców zebranych w kolejnych latach badań. Przyczyną takich róŜnic mogło być ich znacznie obfitsze wiązanie w 2006 r. oraz zmienne warunki pogodowe, w kolejnych sezonach wegetacyjnych. W porównaniu z pierwszym rokiem badań (2005) rośliny kontrolne i nawadniane zawiązały odpowiednio o 248 i 146% więcej owoców, a stosunkowo niskie temperatury oraz niedostateczne usłonecznienie w sierpniu spowodowały, Ŝe owoce miechunki bardzo wolno rosły i dojrzewały. Wnioski 1. Nawadnianie kroplowe wpłynęło na intensywniejszy wzrost roślin. Rośliny

nawadniane były wyŜsze średnio o 46,6%.

2. Nie stwierdzono wpływu nawadniania kroplowego na wielkość liści miechunki.

3. Nawadnianie kroplowe istotnie zwiększyło plon owoców miechunki peru-wiańskiej, aczkolwiek nie wykazano wpływu nawadniania na masę owoców, zwiększenie plonu było więc efektem zwiększonej liczby owoców na roślinach.

WPŁYW NAWADNIANIA KROPLOWEGO NA WZROST I PLONOWANIE ...

143

Literatura DZIEśYC J. 1988. Rolnictwo w warunkach nawadniania. PWN Warszawa: 414 ss.

KANISZEWSKI S. 2005. Nawadnianie warzyw polowych. Plant Press Kraków: 85 ss.

KANISZEWSKI S., KNAFLEWSKI M., PACHOLAK E. 1987. Efektywność produkcyjna nawad-niania upraw ogrodniczych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 326: 9-23.

KLINAC D.J. 1986. Cape gooseberry (Physalis peruviana L.) production systems. New Zealand J. Experimental Agriculture 14: 425-430.

PANAYOTOV N., TSORLIANIS S. 2002. The Effect of the type of seedling and of the planting scheme on productivity and quality of tomatilo (Physalis peruviana L.) grown under Bulgarian conditions. Acta Horticulturae 579: 373-376.

PODSIADŁO C., KARCZMARCZYK S., BICZAK R., RUMASZ-RUDNICKA E. 2003a. Reakcja po-midora gruntowego na nawadnianie kroplowe i nawoŜenie mineralne. Folia Horti-culturae Supl. 2: 331-333.

PODSIADŁO C., JAROSZEWSKA A., KOSZAŃSKI Z., DZIDA M. 2003b. Zmiany budowy mor-fologicznej i struktury plonu fasoli karłowej pod wpływem nawadniania kroplowego i nawoŜenia mineralnego. Folia Horticulturae, Supl. 2: 334-336.

ROLBIECKI R., ROLBIECKI S. 2003. The effectiveness of microirigation of summer squash ‘Miranda’ In sandy soil conditions. Folia Horticulturae 15/2: 97-102.

ROLBIECKI R., ROLBIECKI S. 2004. Efekty mikronawodnień w uprawie dyni olbrzymiej ‘Amazonka’ na glebie bardzo lekkiej. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis, Agricultura 239(95): 341-346.

ROLBIECKI R., ROLBIECKI S. 2005a. MoŜliwości uprawy patisona (Cucurbita pepo var. patissonia Greb.) w warunkach nawadniania kroplowego na glebie bardzo lekkiej. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu 515: 447-453.

ROLBIECKI S., ROLBIECKI R. 2005b. Reakcja wybranych średnio wczesnych odmian ziemniaka na zastosowanie mikronawodnień na glebie piaszczystej. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu 515, Rolnictwo LXXXVI: 455-461.

ROLBIECKI R., ROLBIECKI S., RZEKANOWSKI CZ. 2005. Produkcyjne efekty stosowania nawodnień w polowej uprawie warzyw na glebie bardzo lekkiej w rejonie Bydgoszczy. Mat. konf. „Nawadnianie warzyw w uprawach polowych” Instytut Warzywnictwa Skierniewice: 19-33.

ROLBIECKI S., RZEKANOWSKI CZ. 1996. Wpływ nawadniania deszczownianego i kroplo-wego na niektóre cechy jakościowe plonu wybranych gatunków warzyw. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 438: 205-212.

SPIśEWSKI T. 2005. Wpływ sposobu nawadniania na wielkość i jakość plonu kapusty i ogórka. Mat. konf. „Nawadnianie warzyw w uprawach polowych”. Instytut Warzy-wnictwa Skierniewice: 35-41. Słowa kluczowe: miechunka peruwiańska, nawadnianie kroplowe, gleba lekka Streszczenie


144

Doświadczenia polowe z nawadnianiem kroplowym miechunki peruwiańskiej

przeprowadzono w latach 2005-2006 w Kruszynie Krajeńskim pod Bydgoszczą na glebie lekkiej. Doświadczenia zostały załoŜone jako jednoczynnikowe, w układzie losowanych bloków, w czterech powtórzeniach. Nawadnianie kroplowe przeprowadzono za pomocą linii kroplującej ‘T-Tape’. Nawadnianie kroplowe istotnie zwiększyło plon owoców miechunki peruwiańskiej. Nie wykazano wpływu nawadniania na masę owoców, zwiększenie plonu było więc efektem zwiększonej liczby owoców na roślinach. THE INFLUENCE OF DRIP IRRIGATION ON THE HEIGHT AND YIELDING OF TOMATILO (Physalis peruviana L.) CULTIVATED IN LIGHT SOIL Beata Głowacka 1, Roman Rolbiecki 2 1 Department of Ornamental and Vegetables Plants, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz 2 Department of Land Reclamation and Agrometeorology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: Physalis peruviana L., drip irrigation, light soil Summary

The field experiments with drip irrigation of tomatilo were curried out during the years 2005-2006 at Kruszyn Krajenski near Bydgoszcz, in the light soil. The trials were established as one factorial with split-blok system in four replications. Drip irrigation was carried out using drip line ‘T-Tape’. Drip irrigation significantly increased the fruit yield of tomatilo. There was no significant effect of irrigation on the weight of fruits, therefore the increasing of the yield was dre to the increasing of fruits number. Dr inŜ. Beata Głowacka Katedra Roślin Ozdobnych i Warzywnych Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich ul. Bernardyńska 6 85-029 BYDGOSZCZ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 147-154 ROLA OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH W KSZTAŁTOWANIU ZMIENNO ŚCI PLONU OGÓRKA W UPRAWIE POLOWEJ W OKOLICY RZESZOWA Robert Kalbarczyk Katedra Meteorologii i Klimatologii, Akademia Rolnicza w Szczecinie Wstęp

Ogórek, podobnie jak większość warzyw, odznacza się duŜymi wymaganiami wodnymi, co jest związane ze znaczną zawartością wody w owocach oraz z bardzo słabo rozwiniętym, nie przenikającym do głębszych warstw gleby, systemem korzeniowym i, z często podkreślanym w literaturze, duŜym stosunkiem masy naziemnej do masy korzeni [GÓRKA 1989; śARSKI 1989]. Z badań DZIEśYCA i in. [1987] oraz BIESIADY [2000] wynika, Ŝe nie tylko wielkość opadów, występująca w całym okresie wegetacji, ale i ich rozkład w poszczególnych agrofazach, ma istotny wpływ na końcowy plon ogórka. W okresie wegetacji zapotrzebowanie ogórka na opady szacuje się na 350-400 mm - na glebach cięŜkich i 400-450 mm - na glebach średnich [DZIEśYC, DZIEśYCOWA 1986]. Wg KOŹMIŃSKIEGO i RAAB-KRZYSZTOPORSKIEJ [1974] w okresie krytycznym ogórek potrzebuje średnio 260-270 mm opadu, a wg śARSKIEGO [1989] - nawet 350 mm. Z badań GÓRKI [1989] i KALBARCZYKA [2006, 2007] wynika, Ŝe największe zapotrzebowanie ogórka na wodę występuje w okresie od początku zbioru do końca zbioru, co przeciętnie w Polsce przypada na okres od 3 dekady lipca do 1 dekady września.

Celem pracy było poznanie wpływu opadów atmosferycznych w poszczególnych okresach agrofenologicznych ogórka, sprzyjających dobremu plonowaniu tej rośliny w okolicy Rzeszowa. Materiał i metody

W pracy wykorzystano wyniki doświadczeń z odmianami konserwowymi ogórka, prowadzonymi na stacji w Przecławiu w latach 1965-2002, za wyjątkiem trzech lat: 1976, 1985 i 1997, w których nie prowadzono doświadczeń. Materiały wyjściowe (plon owoców ogólny i handlowy - udział owoców konserwowych o długości 6-10 cm, terminy agrotechniczne i fazy fenologiczne) zostały zebrane dla wzorca, który tworzą najbardziej rozpowszechnione w uprawie odmiany konserwowe ogórka badane w danym roku. Do analizy pogoda-plon wykorzystano wyłącznie wyniki doświadczeń polowych prowadzonych na typowych glebach do uprawy ogórka, kompleksy pszenny bardzo dobry (1) i pszenny dobry (2). Do uprawy ogórka stosowano przewaŜnie pełne nawoŜenie obornikiem, w dawce od 30 do 40 t⋅ha-1, który był przeorany jesienią, natomiast nawoŜenie mineralne przeciętnie wynosiło 380 kg NPK na 1 hektar uprawy,

R. Kalbarczyk

148

w tym N i P2O5 wysiewano odpowiednio po 100 i 80 kg, a K2O - po 200 kg [Metodyka badania… 1998, Syntezy wyników ... 1965-2002]. Dobowe i dekadowe sumy opadów atmosferycznych z lat 1965-2002 pochodziły ze stacji meteorologicznej, funkcjonującej przy stacji doświadczalnej COBORU lub w przypadku braku danych - ze stacji meteorologicznej IMGW w Rzeszowie.

Wpływ warunków opadowych na plon ogórka ogółem i handlowy w okresie wegetacji określono na podstawie analizy skupień [DOBOSZ 2001]. Wykorzystując niehierarchiczną metodę k-średnich, pogrupowano lata analizowanego wielolecia 1965-2002 pod względem największego podobieństwa rozkładu sum opadów atmosferycznych wg okresów agrofenologicznych ogórka (od siewu do zbioru) i 30-dniowego okresu przed siewem. Następnie dla wyodrębnionych skupień obliczono średnią sumę opadów atmosferycznych wg analizowanych okresów oraz średni plon ogórka, natomiast za pomocą odchylenia standardowego i wartości ekstremalnych (minimum, maksimum) scharakteryzowano czasową zmienność przebiegu warunków opadowych.

Istotność róŜnic między wyodrębnionymi skupieniami oceniono za pomocą analizy wariancji, stosując test Fishera na poziomie α = 0,05. Wyniki

Wyznaczono cztery skupienia lat o podobnym przebiegu warunków opadowych w pięciu okresach wzrostu i rozwoju oraz w 30-dniowym okresie przed siewem ogórka. Jak widać z tabeli 1, skupienie I objęło 8 lat, skupienie II - 13 lat, III - 4 lata, a IV - 10 lat. Największy średni plon ogórka, zarówno ogółem, jak i handlowy, obliczono dla skupienia I i wyniósł on odpowiednio 40,01 i 23,41 t⋅ha-1, najmniejszy zaś - dla skupienia IV - odpowiednio 21,65 i 11,05 t⋅ha-1. Najmniejsza róŜnica w plonach ogórka występowała między skupieniami II i III i wyniosła 1,89 t⋅ha-1 dla plonu ogółem i 4,26 t⋅ha-1 dla plonu handlowego. Z kolei w całym analizowanym wieloleciu 1965-2002 plon ogółem ogórka wynosił 33,41 t⋅ha-1 i był o 51% większy od plonu handlowego, przy czym plon ogółem odznaczał się nieistotnym statystycznie wzrostem z roku na rok w przeciwieństwie do plonu handlowego (yh = -653,54 + 0,34 Rok), który kaŜdego roku analizowanego wielolecia wzrastał przeciętnie o 0,34 t⋅ha-1.

Z analizy wariancji przeprowadzonej dla wyznaczonych skupień wynika, Ŝe najbardziej róŜnicującymi wielkość plonu ogórka były warunki opadowe w okresach: od początku zbioru do końca zbioru i od końca wschodów do początku kwitnienia, najmniej zaś - od początku kwitnienia do początku zawiązywania owoców. Największym plonom ogórka, wynoszącym 40,01 t⋅ha-1 dla plonu ogółem i 23,41 t⋅ha-1

dla plonu handlowego (skupienie I), sprzyjały opady niŜsze o około 16% od średnich wieloletnich w okresie od siewu do początku zawiązywania owoców i w 30-dniowym okresie przed siewem (40,2 mm - w okresie siew-koniec wschodów, 103,4 mm - w okresie koniec wschodów-początek kwitnienia, 10,8 mm - początek kwitnienia-początek zawiązywania owoców i 45,4 mm w 30-dniowym okresie przed siewem) oraz wyŜsze o około 72% od średnich wieloletnich pod koniec rozwoju ogórka - od początku zawiązywania owoców do końca zbioru (34,7 mm - w okresie od początku zawiązywania owoców do początku zbioru i 171,5 mm - od początku zbioru do końca zbioru); w okresie od siewu do początku zbioru - nieco niŜsze, a od siewu do końca zbioru wyŜsze - wynoszące około 361 mm (tab. 1). Z kolei najmniejsze plony ogórka, wynoszące 21,65 t⋅ha-1 dla plonu ogółem i 11,05 t⋅ha-1 dla plonu handlowego (skupienie IV), występowały w latach, gdy opady były wyŜsze o około 70% od średnich wieloletnich w okresie od siewu do początku zawiązywania owoców i od początku

ROLA OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH W KSZTAŁTOWANIU ZMIENNOŚCI ...

149

zbioru do końca zbioru oraz niŜsze o około 12% w okresie od początku zawiązywania owoców do początku zbioru i w 30-dniowym okresie przed siewem. Największe róŜnice w wielkości opadów między skupieniami I i IV występowały w okresie od końca wschodów do początku kwitnienia (prawie 108 mm opadu więcej notowano w skupieniu IV niŜ w skupieniu I), w okresie od siewu do końca wschodów (prawie 62 mm opadu notowano więcej w skupieniu IV niŜ w skupieniu I), a następnie w okresie od początku zbioru do końca zbioru (prawie 39 mm opadu notowano mniej w skupieniu IV niŜ w skupieniu I). W okresie od siewu do początku zbioru największym plonom ogórka (skupienie I) towarzyszyło o 167 mm mniej opadów niŜ plonom najmniejszym (skupienie IV), a w okresie od siewu do końca zbioru - odpowiednio o 128 mm mniej.

W latach, w których notowano największe plony ogórka (skupienie I) minimalne absolutne opady były zdecydowanie większe we wszystkich rozpatrywanych okresach niŜ w latach o najmniejszym plonowaniu (skupienie IV) i wahały się od 0,2 mm w okresie początek kwitnienia-początek zawiązywania owoców do 145,5 mm w okresie początek zbioru-koniec zbioru (tab. 2). Plonom największym ogórka (skupienie I), w porównaniu do plonów najmniejszych (skupienie IV), sprzyjały równieŜ większe maksymalne opady w początkowym okresie wzrostu (siew-koniec wschodów) i mniejsze - pod koniec rozwoju (początek zawiązywania owoców-koniec zbioru). W grupie lat o dobrym plonowaniu ogórka zmienność warunków opadowych, opisana odchyleniem standardowym, była zdecydowanie największa w okresie od końca wschodów do początku kwitnienia (53 mm), najmniejsza zaś - w okresie od początku kwitnienia do początku zawiązywania owoców (9 mm). W grupie lat o słabym plonowaniu opisywanej rośliny największą zmiennością sum opadów charakteryzował się zarówno 30-dniowy okres przed siewem (43,9 mm), jak i okres od początku zbioru do końca zbioru (44,9 mm), najmniejszą zaś - okres od początku zawiązywania owoców do początku zbioru (17,1 mm). Odchylenie standardowe sum opadów atmosferycznych w okresach od siewu do początku zbioru i od siewu do końca zbioru, zarówno w skupieniu I, jak i IV, było podobne, przy czym w skupieniu I wynosiło odpowiednio 30,5 i 33,2 mm, a w skupieniu IV - 34,0 i 34,3 mm.

Struktura sum opadów atmosferycznych badana wg czterech przyjętych przedziałów: 0-1, 1-5, 5-10 i > 10 mm, w kolejnych okresach wzrostu i rozwoju ogórka i w 30-dniowym okresie przed siewem wykazała, Ŝe niemal we wszystkich rozpatrywanych przedziałach i okresach, sumy opadów były wyŜsze w grupie lat o słabym plonowaniu (skupienie IV) niŜ o dobrym plonowaniu tej rośliny (skupienie I). Wyjątek stanowiły okresy od początku zbioru do końca zbioru w następujących przedziałach analizowanych opadów: 1-5, 5-10 i > 10 mm, od początku zawiązywania owoców do początku zbioru w przedziale 1-5 i > 10 mm oraz 30-dniowy przed siewem w przedziale 0-1 mm, w których stwierdzono przewagę sum opadów atmosferycznych w grupie lat o największym plonowaniu w porównaniu do grupy lat o najmniejszym plonowaniu ogórka.

R. Kalbarczyk

150

Najwięcej wody dla roślin ogórka w okresie wegetacji dostarczały dobowe opady atmosferyczne o wielkości > 10 mm - około 67% całej sumy opadów, a następnie opady dobowe z przedziału 5-10 mm - około 18%, mniej zaś z przedziału 0-1 i 1-5 mm - odpowiednio około 2 i 13%. Wnioski 1. Na podstawie analizy skupień wydzielono cztery, istotnie róŜniące się, grupy lat

pod względem przebiegu warunków opadowych, determinujących róŜne wielkości plonu ogórka w okolicy Rzeszowa. Do skupienia I zaliczono lata, które charakteryzowały się największym plonowaniem (wynoszącym 40,01 t⋅ha-1 dla plonu ogólnego i 23,41 t⋅ha-1 dla plonu handlowego), a do skupienia IV - najmniejszym plonowaniem (odpowiednio 21,65 i 11,05 t⋅ha-1).

2. Lata, w których uzyskiwano dobre plony ogórka (skupienie I) odznaczały się mniejszym odchyleniem standardowym prawie we wszystkich analizowanych okresach agrofenologicznych, w porównaniu do lat o słabym plonowaniu (skupienie IV), za wyjątkiem okresu koniec wschodów-początek kwitnienia i początek zawiązywania owoców-początek zbioru.

Literatura BIESIADA A. 2000. Warzywa dyniowate, w: Polowa uprawa warzyw. M. Orłowski (Red.), Wyd. Brasika. Szczecin: 214-227.

DOBOSZ M. 2001. Wspomagana komputerowo statystyczna analiza wyników badań. Rozdział 15. Analiza skupień. Akademicka Oficyna Wyd. Exit: 337-346.

DZIEśYC J., DZIEśYCOWA D. 1986. Wpływ niedoboru i nadmiaru opadów oraz nawad-niania na plonowanie roślin warzywnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 268: 161-174.

DZIEśYC J., NOWAK L., PANEK K. 1987. Dekadowe wskaźniki potrzeb opadowych roślin uprawnych w Polsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 314: 11-33.

GÓRKA W. 1989. Bonitacja warunków agroklimatycznych Polski dla wybranych warzyw. Sprawozdanie etapowe CPBR nr 10.18. Wyd. AR Szczecin.

KALBARCZYK R. 2006. Time and spatial distribution of agrotechnical dates and pheno-logical stages of cucumber in western Poland. Acta Sci. Pol. Hortorum Cultus. 5(2): 51-68.

KALBARCZYK R. 2007. Potencjalne zmniejszenie plonu ogórka w uprawie polowej na terenie Polski powodowane niedoborami opadów atmosferycznych. Annales UMCS Sec. EEE 17(2): 83-95.

KOŹMI ŃSKI C., RAAB-KRZYSZTOPORSKA M. 1974. Próba określenia warunków hydro-termicznych uprawy ogórków na terenie Polski. Zesz. Nauk. AR Szczecin 48: 121-133.

Metodyka badania wartości gospodarczej odmian (WGO) roślin uprawnych 1998. Rośliny warzywne. Dyniowate. Wyd. 1. COBORU. Słupia Wielka.

Syntezy wyników doświadczeń odmianowych. Warzywa dyniowate. 1965-2002. COBORU. Słupia Wielka.

śARSKI J. 1989. ZwyŜki plonów ogórków gruntowych i selerów pod wpływem deszczo-wania a opady atmosferyczne w okresie krytycznym. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 343: 67-73.

ROLA OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH W KSZTAŁTOWANIU ZMIENNOŚCI ...

151

Słowa kluczowe: ogórek, uprawa polowa, opady atmosferyczne, analiza skupień Streszczenie

Celem pracy było poznanie wpływu opadów atmosferycznych w poszczególnych okresach agrofenologicznych ogórka, sprzyjających dobremu plonowaniu tej rośliny w okolicy Rzeszowa. Na podstawie analizy skupień wydzielono cztery, istotnie róŜniące się, grupy lat pod względem przebiegu warunków opadowych, determinujących róŜne wielkości plonu ogórka. Największym plonom ogórka sprzyjały opady nieco mniejsze od średnich wieloletnich, wynoszące 189 mm, w okresie od siewu do początku zbioru oraz większe od przeciętnych, wynoszące 361 mm, w okresie od siewu do końca zbioru, przy czym około 40 mm opadów przypadło na okres siew-koniec wschodów, 103 mm - koniec wschodów-początek kwitnienia, 11 mm - początek kwitnienia-początek zawiązywania owoców, 35 mm - początek zawiązywania owoców-początek zbioru i 172 mm - początek zbioru-koniec zbioru. THE ROLE OF PRECIPITATION IN DETERMINATION OF THE VARIABILITY OF CUCUMBER YIELDS IN THE FIELD CULTIVATION IN THE REGION OF RZESZÓW Robert Kalbarczyk Department of Meteorology and Climatology, Agricultural University, Szczecin Key words: cucumber, field cultivation, precipitation, cluster analysis Summary

The aim of the study was to determine the distribution of precipitation in individual agrophenological periods of cucumber, favourable for good yields of this plant in the region of Rzeszów. On the basis of cluster analysis four groups of years, significantly different in respect of precipitation determining the cucumber yields were established. Favourable precipitation for the best yields was the precipitation that was slightly smaller than many-year average amounting to 189 mm in the period from sowing to the beginning of harvesting and the precipitation that was larger than the average, amounting to 361 mm in the period from sowing to the end of harvesting. About 40 mm of the precipitation fell to the period from sowing to the end of emergences, 103 mm - from the end of emergences to the beginning of flowering, 11 mm - from the beginning of flowering to the beginning of fruit setting, 35 mm - from the beginning of fruit setting to the beginning of harvesting and 172 mm - from the beginning of harvesting to the end of harvesting. Dr inŜ. Robert Kalbarczyk Katedra Meteorologii i Klimatologii

R. Kalbarczyk

152

Akademia Rolnicza ul. PapieŜa Pawła VI nr 3 71-469 SZCZECIN e-mail: [email protected]

Tabela 1; Table 1 Charakterystyka sum opadów atmosferycznych w kolejnych okresach agrofenologicznych i 30-dniowym okresie przed siewem ogórka wg wyodrębnionych skupień (I, II, II i IV). Minimum absolutne, maksimum absolutne i odchylenie standardowe sum opadów atmosferycznych w kolejnych okresach agrofenologicznych i 30-dniowym okresie przed siewem ogórka wg wyodrębnionych skupień (I, II, II i IV) Characteristics of total precipitation in successive agrophenological periods and in a 30-day period before cucumber sowing according to selected clusters (I, II, II and IV)

Skupienie Clusters

Liczba lat

Number of years

Plon; Yield (t⋅ha-1)

Opady; Precipitation (mm)

ogólny total

handlowy marketable

30ops

s-kw

kw-pk

pk-pzo

pzo-pz

pz-kz

s-pz

s-kz

I

8

40,01

23,41

45,4

40,2

103,4

10,8

34,7

171,5

189,2

360,7

II

13

33,11

16,71

57,1

43,7

135,2

11,5

18,3

83,1

208,7

291,8

III

4

31,22

12,45

69,6

40,3

62,5

19,4

14,7

49,1

136,9

186,0

IV

10

21,65

11,05

55,0

101,9

210,9

29,6

14,0

132,1

356,4

488,5

Wielolecie; Many year periods

33,41

16,37

57,8

48,6

115,8

15,7

20,5

99,2

200,6

299,8

Objaśnienia; Explanations: 30ops 30-dniowy okres przed siewem; a 30-day period before sowing s-kw siew-koniec wschodów; sowing-end of emergence kw-pk koniec wschodów-początek kwitnienia; end of emergence-beginnig of flowering pk-pzo początek kwitnienia-początek zawiązywania owoców; beginnig of flowering-beginnig of fruit setting pzo-pz początek zawiązywania owoców-początek zbioru; beginnig of fruit setting-beginnig of harvest pz-kz początek zbioru-koniec zbioru; beginnig of harvest-end of harvest s-pz siew-początek zbioru; sowing-beginnig of harvest s-kz siew-koniec zbioru; sowing-end of harvest

Tabela 2; Table 2 Minimum absolutne, maksimum absolutne i odchylenie standardowe sum opadów atmosferycznych w kolejnych okresach agrofenologicznych i 30-dniowym okresie przed siewem ogórka wg wyodrębnionych skupień (I, II, II i IV) Absolute minimum, absolute maximum and standard deviation of total precipitation in successive agrophenological periods and in a 30-day period before cucumber sowing according to selected clusters (I, II, II and IV)

Okres* Period*

Minimum Minimum

(mm)

Maksimum Maximum

(mm)

Odchylenie standardowe

Standard deviation (mm)

I

II

III

IV

I

II

III

IV

I

II

III

IV

30ops

25,5

29,9

34,5

5,2

72,6

94,1

69,1

163,0

18,4

21,8

15

43,9

s-kw

14,5

7,4

80,0

0,0

66,6

86,7

145,4

114,6

19,9

22,8

29,7

33,1

kw-pk

54,4

95,0

141,0

19,2

199,6

181,8

304,7

105,3

53,0

24,7

71,6

24,9

pk-pzo

0,2

0,0

14,5

0,0

22,1

55,8

59,3

87,4

9,0

15,5

20,1

33,4

pzo-pz

2,0

0,0

2,6

0,0

86,3

46,7

31,3

51,1

33,9

17,1

12,2

17,1

pz-kz

145,5

39,2

69,1

6,6

200,6

128,1

259,9

148,3

22,1

27,7

87,9

44,9

s-pz

144,0

157,3

282,9

91,0

232,1

283,3

416,9

202,2

30,5

39,7

64,5

34

s-kz

306,0

223,2

402,1

128,5

404,8

360,4

563,7

239,3

33,2

38,7

66,6

34,3

* objaśnienia jak pod tabelą 1; explanations see Table 1

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 155-163 WPŁYW ZRÓ śNICOWANEJ PRZEDSIEWNEJ UPRAWY ROLI I MI ĘDZYPLONÓW NA WSCHODY I PLONOWANIE RO ŚLIN KORZENIOWYCH 1 Mirosław Konopiński, Marzena BłaŜewicz-Woźniak Katedra Uprawy i NawoŜenia Roślin Ogrodniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wstęp

W ochronie gleby przed niekorzystnymi czynnikami zewnętrznymi waŜną rolę odgrywają rośliny międzyplonowe. Pod ich wpływem obserwuje się poprawę struktury gleby, wzrost zawartości substancji organicznej i retencji wody, poprawę bilansu azotowego oraz zwiększenie aktywności biologicznej [DZIENIA i in. 1998]. Znacznemu ograniczeniu ulegają zjawiska erozji powodowane przez wiatr i wodę [DITSCH, ALLEY 1991]. Pełnią one takŜe istotną rolę w ochronie gleby przed zaskorupieniem, spływami powierzchniowymi i wymywaniem składników pokarmowych [HOYT i in. 1994]. Są czynnikiem plonotwórczym, a ich działanie jest długotrwałe podobnie jak obornika [JABŁOŃSKA-CEGLAREK, ZANIEWICZ 1994]. W literaturze światowej moŜna spotkać przykłady dobrego plonowania warzyw na glebie mulczowanej roślinami międzyplonowymi, motylkowymi i zboŜowymi, na przykład: fasoli [SKARPHOL i in. 1987], pomidora [MASIUNAS i in. 1995], grochu [KNOTT 1996], cebuli [KĘSIK i in. 2000]. Rośliny międzyplonowe ograniczają teŜ zachwaszczenie pola. Mogą takŜe wpływać ujemnie na rośliny uprawne [OLESZEK 1995].

W uprawie roślin korzeniowych swój renesans przeŜywa metoda uprawy roślin na redlinach. Uprawa ta stwarza dla roślin bardzo korzystne warunki wzrostu. Podniesienie stanowiska roślin powyŜej naturalnego poziomu gruntu przyczynia się do podwyŜszenia temperatury gleby i głębszej penetracji korzeni oraz lepszego ich rozwoju. Uprawa roślin na redlinach, w większym stopniu niŜ uprawa na płask, chroni glebę przed destrukcyjnym działaniem spływów powierzchniowych podczas obfitych opadów.

Celem badań było określenie moŜliwości plonowania cykorii korzeniowej, skorzonery i salsefii w warunkach zróŜnicowanej przedsiewnej uprawy roli, uwzględniającej orkę przedzimową i wiosenną, uprawę roślin na redlinach i na płask oraz uprawę konserwującą z wykorzystaniem roślin międzyplonowych: owsa, wyki siewnej i facelii błękitnej.

1 Badania finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego w ramach grantu Nr 2P06R01429.

Materiał i metody

Doświadczenie polowe przeprowadzono w latach 2006-2007, na glebie płowej,

M. Konopiński, M. BłaŜewicz-Woźniak

156

wytworzonej z gliny średniej pylastej. Roślinami doświadczalnymi były: cykoria korzeniowa odmiany Polanowicka, skorzonera odmiany Duplex i salsefia odmiany Mamut. W schemacie doświadczenia uwzględniono trzy rośliny międzyplonowe: facelię błękitną, wykę siewną i owies; trzy sposoby uprawy roli: a) tradycyjna uprawa płuŜna z zespołem uprawek przedzimowych i wiosennych przedsiewnych (obiekt kontrolny), b) zespół uprawek przedsiewnych, siew roślin międzyplonowych (II dekada sierpnia), orka przedzimowa, wymieszanie zielonej masy z glebą, c) zespół uprawek przedsiewnych, siew roślin międzyplonowych (II dekada sierpnia), orka wiosenna, wymieszanie masy roślinnej z glebą oraz dwie metody uprawy roślin: na redlinach i na płask. Nasiona roślin wysiewano w I dekadzie maja, w rzędy co 50 cm na głębokość 1,5 cm, w ilości: cykoria korzeniowa 5 kg⋅ha-1, skorzonera 12 kg⋅ha-1, salsefia 20 kg⋅ha-1. NawoŜenie roślin zastosowano w dawce 100 kg N⋅ha-1, 100 kg P2O5⋅ha-1 i 200 kg K2O⋅ha-1. Przedmiotem oceny były wschody roślin oraz plon ogółem i handlowy korzeni. Zbiory roślin przeprowadzano w II dekadzie października. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji. Istotne róŜnice określono przy pomocy testu Tukey’a, dla poziomu istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

Spośród uwzględnionych w doświadczeniu gatunków warzyw najliczniej wschodziła salsefia (średnio 29,7 szt.⋅mb-1), a najsłabiej cykoria (15,2 szt., tab. 1). Orka wiosenna wpłynęła korzystnie na wschody badanych roślin w porównaniu z orką przedzimową. Mulcz roślinny osłaniający glebę w okresie zimy i wczesną wiosną chronił ją skutecznie przed utratą wody i wpłynął korzystnie na jej wilgotność. Lepszy stan uwilgotnienia gleby po zimie po zastosowaniu mulczu z Ŝyta i wyki siewnej potwierdzają KĘSIK i in. [2006].

Wszystkie badane gatunki wschodziły istotnie lepiej w uprawie na redlinach. Nie stwierdzono znaczącego wpływu mulczów roślinnych na wschody roślin. Skorzonera i salsefia wschodziły nieco lepiej w obiektach mulczowanych facelią (odpowiednio 22,4 i 33,2 szt.⋅mb-1), natomiast dla cykorii ten mulcz okazał się najmniej korzystny (13,1 szt.⋅mb-1). Skorzonera najsłabiej wschodziła po zaoraniu mulczu z owsa (15,8 szt.⋅mb-1), a salsefia w uprawie bez roślin międzyplonowych (28,4 szt.⋅mb-1) i po mulczu z wyki siewnej (28,5 szt.⋅mb-1).

Plon ogółem korzeni zaleŜał od terminu przykrycia roślin międzyplonowych glebą. Zagospodarowanie substancji organicznej wiosną, niezaleŜnie od gatunku międzyplonu najkorzystniej wpłynęło na zbiory korzeni (tab. 2). W kombinacji z orką wiosenną plon ogółem korzeni skorzonery wyniósł średnio 19,4 t⋅ha-1, zaś w przypadku zastosowania orki przedzimowej 16,4 t⋅ha-1. Podobnie zareagowała salsefia, u której plon korzeni z obiektów oranych wiosną wyniósł 25,4 t⋅ha-1 i był istotnie większy niŜ po orce przedzimowej 21,5 t⋅ha-1. W uprawie cykorii nie odnotowano wpływu terminu przyorania biomasy na plon ogółem korzeni, który wyniósł średnio 54,0 t⋅ha-1. Mulcz roślinny osłaniający glebę w okresie zimy i wczesnej wiosny chronił jej powierzchnię przed erozją oraz przed stratami wilgoci [NYAKATAWA i in. 2001; KĘSIK i in. 2006].

WPŁYW ZRÓśNICOWANEJ PRZEDSIEWNEJ UPRAWY ROLI ...

157

Badane sposoby uprawy roślin nie wpłynęły na plonowanie skorzonery i salsefii, chociaŜ nieznacznie większy plon ogółem korzeni zebrano z uprawy na redlinach. Cykoria natomiast zareagowała istotnym zwiększeniem plonu w uprawie na redlinach (55,2 t⋅ha-1), w porównaniu z uprawą na płask (52,7 t⋅ha-1).

Zastosowane rośliny międzyplonowe wywarły korzystny wpływ na plon ogółem korzeni. Wszystkie uprawiane gatunki plonowały istotnie lepiej w obiektach mulczowanych. Największy plon korzeni cykorii uzyskano w obiektach mulczowanych wyką siewną (59,0 t⋅ha-1), korzeni skorzonery po mulczowaniu owsem (22,6 t⋅ha-1), a salsefii po mulczowaniu facelią (27,1 t⋅ha-1). W badaniach KHATUN i FAROOQUE [2005] mulczowanie gleby zwiększyło plon ogółem korzeni marchwi. Najkorzystniejszą kombinacją uprawową dla cykorii okazała się uprawa roślin na redlinach, po orce przedzimowej z wyką siewną, jako rośliną mulczującą glebę. Plon ogółem korzeni w tej kombinacji wyniósł średnio 62,4 t⋅ha-1. Dla skorzonery najlepsza okazała się uprawa na redlinach, gdy mulcz z owsa przyorano wiosną (26,3 t⋅ha-1), a dla salsefii takŜe uprawa na redlinach po przyoraniu biomasy facelii wiosną (29,3 t⋅ha-1). Najmniejszy plon ogółem korzeni u wszystkich badanych gatunków uzyskano w uprawie na płask, po orce przedzimowej bez roślin międzyplonowych.

Na podstawie zbiorów plonu handlowego korzeni (tab. 3) stwierdzono, Ŝe podobnie, jak w przypadku plonu ogółem, korzystniejsze było zaoranie biomasy roślin międzyplonowych wiosną. Większy plon handlowy korzeni zebrano w uprawie roślin na redlinach. Według KONOPIŃSKIEGO [2003], uprawa na redlinach stwarza lepsze warunki dla wzrostu korzeni w wyniku zmniejszenia się zagęszczenia gleby i wzrostu jej porowatości. Dlatego od lat zaleca się uprawę marchwi w tym systemie [SAIFUL-ISLAM i in. 1998; SADY , CEBULAK 2000; WIERZBICKA i in. 2004]. Z badanych roślin międzyplonowych najkorzystniejszym gatunkiem dla cykorii była wyka siewna (36,0 t⋅ha-1), dla skorzonery - owies (15,6 t⋅ha-1), a dla salsefii - facelia (15,1 t⋅ha-1). Najlepszą kombinacją uprawową w odniesieniu do plonu handlowego korzeni okazała się uprawa na redlinach, po orce wiosennej z wykorzystaniem mulczów roślinnych, Według wielu autorów [BŁAśEWICZ-WOŹNIAK i in. 2001; EPPERLEIN, MARTINEZ-V ILELA 2001; KONOPIŃSKI i in. 2001; PIĘTA, KĘSIK 2007] wniesienie do gleby biomasy roślin międzyplonowych sprzyja poprawie stosunków wodno-powietrznych, a takŜe korzystnie wpływa na stan agregacji gleby i jej strukturę. Najmniejszy plon korzeni handlowych badanych gatunków zebrano z uprawy bez roślin międzyplonowych (odpowiednio 28,5, 6,0 i 7,5 t⋅ha-1). Wnioski 1. Wschody cykorii korzeniowej, skorzonery i salsefii były najliczniejsze

w obiektach z orką wiosenną i uprawą na redlinach. Skorzonera i salsefia naj-lepiej wschodziły po mulczowaniu gleby facelią, zaś cykoria korzeniowa w obiektach bez mulczu roślinnego, choć zbliŜone liczbowo wschody zanotowano takŜe po owsie i wyce siewnej.

2. Wymieszanie biomasy roślin międzyplonowych podczas orki wiosennej, nie-zaleŜnie od gatunku międzyplonu, wpłynęło na wzrost plonu ogółem korzeni skorzonery i salsefii. Cykoria korzeniowa nie wykazała takiej reakcji na ten czynnik. W przypadku plonu handlowego, wiosenne zaoranie biomasy międzyplonów spowodowało wzrost plonu korzeni wszystkich badanych roślin.

3. Uprawa roślin na redlinach i na płask, nie miała istotnego wpływu na plonowanie


158

skorzonery i salsefii, choć największe zbiory korzeni zanotowano w uprawie na redlinach. Wykazano natomiast, istotnie lepsze plonowanie cykorii w uprawie na redlinach. Wszystkie rośliny wydawały istotnie większe plony korzeni w obiektach mulczowanych. Największy plon korzeni cykorii uzyskano z poletek mulczowanych wyką siewną, skorzonery z obiektów mulczowanych owsem, a salsefii po mulczowaniu facelią. Plon handlowy korzeni badanych roślin był największy w obiektach z uprawą roślin na redlinach, z orką wiosenną i mulczem roślinnym.

Literatura BŁAśEWICZ -WOŹNIAK M., KĘSIK T., KONOPIŃSKI M. 2001. Kształtowanie się agregacji gleby pod warzywami w uproszczonym systemie uprawy roli. Acta Agrophysica 45: 5-15.

DITSCH D.C., ALLEY M.M. 1991. Non-leguminous cover crop management for residual N recovery and subsequent crop yields. J. Fert. Issues 8(1): 6-13.

DZIENIA S., PISKIER T., WERESZCZAKA J. 1998. Wpływ roślin mulczujących na wybrane właściwości fizyczne gleby po zastosowaniu siewu bezpośredniego bobiku. Konf. Nauk. „Siew bezpośredni w teorii i praktyce”. Szczecin-Barzkowice: 57-61.

EPPERLEIN J., MARTINEZ -VILELA A. 2001. Development of the biological activity in dif-ferent tillage systems. First World Congress on conservation agriculture, Madrid, Spain. October 2001, 2: 477-483.

HOYT G.D., MONKS D.W., MONACO T.J. 1994. Reviews. Conservation tillage for vegetable production. Hort. Technology 4(2): 129-135.

JABŁOŃSKA-CEGLAREK R., ZANIEWICZ A. 1994. After effect of sidereal fertilizers applied in the form of summer catch crops in the cultivation of onion. Part I. After effect of fertilization with catch crops on the yield of onion. Sci. Pap. ATU Siedlce. Veget. Plant. 41: 161-171.

KĘSIK T., KONOPIŃSKI M., BŁAśEWICZ -WOŹNIAK M. 2000. Weed infestation and field of onion and carrot under no-tillage cultivation using four cover crops. Annales AFPP, Dijon - France: 437-444.

KĘSIK T., KONOPIŃSKI M., BŁAśEWICZ -WOŹNIAK M. 2006. Wpływ uprawy przedzimowej i mulczu z roślin okrywających na retencję wody, zagęszczenie i porowatość dyferencyjną gleby po przezimowaniu. Acta Agrophysica 7(4): 915-926.

KHATUN K., FAROOQUE A.M. 2005. Performance of organic and inorganic mulches on growth and yield of carrot (Daucus carota). Int. J. Sustain. Agric. Technology 1(2): 17-19.

KNOTT C.M. 1996. The effect of cover crops on the establishment and field of veining peas and nitrate leaching. J. Agric. Sci. 126: 471-479.

KONOPIŃSKI M. 2003. Wpływ zróŜnicowanych systemów uprawy na kształtowanie wa-runków wzrostu, plonowanie i wartość biologiczną skorzonery (Scorzonera hispa-nica L.). Rozpr. Nauk. AR w Lublinie, Wydział Ogrodn. 271.

KONOPIŃSKI M., KĘSIK T., BŁAśEWICZ -WOŹNIAK M. 2001. Wpływ mulczowania między-plonowymi roślinami okrywowymi i uprawy zerowej na kształtowanie wilgotności i zagęszczenia gleby. Acta Agrophysica 45: 105-116.

M ASIUNAS J.B., WESTON L.A., WELLER S.C. 1995. The impact of rye cover crops on weed populations in a tomato cropping system. Weed Sci. 43(3): 318-323.

WPŁYW ZRÓśNICOWANEJ PRZEDSIEWNEJ UPRAWY ROLI ...

159

NYAKATAWA EZ., REDDY KC., LEMUNYON JL. 2001. Predicting soil erosion in conserva-tion tillage cotton production systems using the revised universal soil loss equation. Soil and Tillage Research 57(4): 213-224.

OLESZEK W. 1995. Kwasy hydroksamowe Ŝyta (Secale cereale L.) i ich aktywność allelopatyczna. Fragm. Agron. 3: 9-20.

PIĘTA D., KĘSIK T. 2007. The effect of conservation tillage on microorganism commu-nities in the soil under onion cultivation. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities, 2007, vol. 10, Issue 1. Topic Horticulture. http:/www.ejpau.media.pl-/volume10/issue1/art-21.html

SADY W., CEBULAK T. 2000. The effect of irrigation and cultivation methods on some mineral compounds in storage roots of the carrot. Folia Hortic. 12(2): 35-41.

SAIFUL -ISLAM A.F.M., K ITAYA Y., HIRAI H., YANASE M., M ORI G., KIYOTA M. 1998. Growth characteristics and yield of carrots grown in a soil ridge with a porous tube for soil aeration in a wet lowland. Scientia Hortic.77(1/2): 117-124.

SKARPHOL B.J., COREY K.A., M EISINGER J.J. 1987. Response of snap bean to tillage and cover crop combinations. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 112: 936-941.

WIERZBICKA B., PIERZYNOWSKA -KORNIAK G., MAJKOWSKA -GADOMSKA J. 2004. Effect of cultivation method and storage on the yield and turgor of storage roots of two carrot varieties. Folia Univ. Agricult. Stetin., Agricultura 95: 415-418. Słowa kluczowe: przedsiewna uprawa roli, międzyplony, rośliny korzeniowe,

plonowanie Streszczenie

Określono moŜliwości plonowania roślin korzeniowych: cykorii, skorzonery i salsefii, w warunkach zróŜnicowanej uprawy roli, uwzględniającej orkę przedzimową i wiosenną, uprawę roślin na redlinach i na płask oraz uprawę konserwującą z wykorzystaniem roślin międzyplonowych: owsa, wyki siewnej i facelii błękitnej. Doświadczenia polowe przeprowadzono w latach 2006-2007, na glebie płowej. Roślinami doświadczalnymi były: cykoria korzeniowa odmiany Polanowicka, skorzonera odmiany Duplex i salsefia odmiany Mamut.

Stwierdzono, Ŝe najliczniejsze wschody cykorii, skorzonery i salsefii były w obiektach z orką wiosenną i uprawą roślin na redlinach. Skorzonera i salsefia najlepiej wschodziły w obiektach mulczowanych facelią, zaś cykoria korzeniowa w obiektach bez mulczu roślinnego. Zaoranie biomasy międzyplonów w okresie wiosennym, najkorzystniej wpłynęło na zbiory korzeni ogółem skorzonery i salsefii. Cykoria korzeniowa nie wykazała wyraźnej reakcji na ten czynnik. Uprawa skorzonery i salsefii na redlinach nie wpłynęła istotnie na lepsze plonowanie, choć w tej uprawie zbierano największe plony korzeni, natomiast cykoria korzeniowa plonowała istotnie lepiej w uprawie na redlinach. Wszystkie badane rośliny wydawały istotnie większy plon ogółem korzeni w obiektach mulczowanych. Największy plon ogółem korzeni cykorii uzyskano z poletek mulczowanych wyką siewną, skorzonery z obiektów mulczowanych owsem, a salsefii po mulczowaniu facelią. Takie same zaleŜności wystąpiły w przypadku zbioru plonu handlowego korzeni. EFFECT OF DIFFERENTIATED PRE-SOWING SOIL TILLAGE


160

AND INTERCROPS ON THE EMERGENCE AND YIELD OF ROOT PLANTS Mirosław Konopiński, Marzena BłaŜewicz-Woźniak Department of Cultivation and Fertilization of Horticultural Plants, University of Life Sciences, Lublin Key words: pre-sowing soil tillage, intercrops, root vegetables, yield Summary

The aim of the investigation was the estimation of scorzonera, salsify and chicory yielding under the condition of differentiated soil tillage, witch pre-winter and spring ploughing, plants cultivation on the ridges and on flat soil and conservation cultivation of soil using the intercrops: Avena sativa, Vicia sativa, Phacelia tanacetifolia. The experiment was carried out on podzolic soil in the years 2006-2007. The experimental plants were: chicory cultivar Polanowicka, scorzonera cultivar Duplex and salsify cultivar Mamut.

The best chicory, scorzonera and salsify emergence was observed in objects with spring ploughing and plants cultivation on the ridges. The emergence of scorzonera and salsify was the best on the plots with Phacelia tanacetifolia mulch, however chicory in the objects without plant mulch. The highest total yield of scorzonera and salsify was obtained from the plots with plant mulches and spring ploughing. The reaction of chicory on this factor was not noticed. The biggest yield of chicory, scorzonera and salsify roots was collected in the objects with plants cultivation on the ridges. A significant higher yield of roots, of the investigated plants in cultivation with plant mulches was noticed. The best yield of chicory roots was received from the plots with Vicia sativa mulch, scorzonera from the plots with Avena sativa mulch and salsify from the plots with Phacelia tanacetifolia mulch. Marketable yield of roots was created similarly by the same factors Dr hab. Mirosław Konopiński Katedra Uprawy i NawoŜenia Roślin Ogrodniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Leszczyńskiego 58 20-068 LUBLIN e-mail: mirosł[email protected]

Tabela 1; Table 1 Wpływ uprawy roli i roślin międzyplonowych na wschody roślin cykorii, skorzonery i salsefii, średnio z lat 2006-2007 (roślin⋅mb-1) Effect of soil tillage and intercrops on the germination of chicory, scorzonera and salsify plants, means from the years 2006-2007 (plants⋅m-1)

Kombinacje uprawowe Culture combinations

Cykoria; Chicory

Skorzonera; Scorzonera

Salsefia; Salsify

Uprawa roli Soil tillage

uprawa roślin

plants cultivation

k

a

b

c

średnio mean

k

a

b

c

średnio mean

k

a

b

c

średnio mean

Orka

przedzimowa Prewinter ploughing

A

8,0

7,8

16,8

12,0

11,1

17,8

15,8

14,0

14,5

15,5

21,3

29,0

25,3

26,3

25,4

B

17,0

12,0

14,0

13,5

14,1

17,0

26,3

17,0

17,8

19,5

29,0

44,8

28,3

20,8

30,7

średnio; mean

12,5

9,9

15,4

12,8

12,6

17,4

21,0

15,5

16,1

17,5

25,1

36,9

26,8

23,5

28,1

Orka

wiosenna Spring ploughing

A

13,3

13,8

14,0

17,0

14,5

16,3

21,3

20,3

16,5

18,6

21,3

23,8

30,3

35,3

27,6

B

26,3

18,8

18,0

21,0

21,0

27,5

26,3

32,8

14,5

25,3

42,3

35,3

30,3

32,8

35,1

średnio; mean

19,8

16,3

16,0

19,0

17,8

21,9

23,8

26,5

15,5

21,9

31,8

29,5

30,3

34,0

31,4

Średnio Mean

A

10,6

10,8

15,4

14,5

12,8

17,0

18,5

17,1

15,5

17,0

21,3

26,4

27,8

30,8

26,5

B

21,6

15,4

16,0

17,3

17,6

22,3

26,3

24,9

16,1

22,4

35,6

40,0

29,3

26,8

32,9

średnio; mean

16,1

13,1

15,7

15,9

15,2

19,6

22,4

21,0

15,8

19,7

28,4

33,2

28,5

28,8

29,7

NIR0,05 dla: LSD0.05 for:

międzyplonu; intercrops uprawy roli; soil tillage

uprawy roślin; plants cultivation

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

3,00

4,08

r.n.; n.s.

3,00

4,08

4,32

A - uprawa na płasko; cultivation on flat soil B - uprawa na redlinach; cultivation on the ridges k - bez rośliny międzyplonowej; without intercrop a - Phacelia tanacetifolia, b - Vicia sativa, c - Avena sativa r.n.; n.s. - róŜnice nieistotne; differences not significant Tabela 2; Table 2 Wpływ uprawy roli i roślin międzyplonowych na plon ogółem korzeni cykorii, skorzonery i salsefii, średnio z lat 2006-2007 (t⋅ha-1) Effect of soil tillage and intercrops on the total yield of chicory, scorzonera and salsify roots, means from the years 2006-2007 (t⋅ha-1)


Cykoria; Chicory


Salsefia; Salsify


uprawa roślin

plants cultivation

k

a

b

c

średnio mean

k

a

b

c

średnio mean

k

a

b

c

średnio mean

Orka przedzimowa

Prewinter ploughing

A

41,4

58,4

55,1

53,7

52,1

9,9

15,5

16,1

20,9

15,6

12,9

27,0

19,8

26,3

21,5

B

48,0

56,3

62,4

55,4

55,5

10,6

19,1

19,1

20,1

17,2

15,1

25,8

24,3

20,8

21,5

średnio; mean

44,7

57,4

58,7

54,5

53,8

10,2

17,3

17,6

20,5

16,4

14,0

26,4

22,0

23,5

21,5

Orka wiosenna

Spring ploughing

A

49,5

53,5

59,5

50,8

53,3

13,8

19,3

17,4

23,0

18,4

15,0

26,3

25,5

28,2

23,7

B

46,8

59,2

58,9

55,1

55,0

13,5

24,6

17,7

26,3

20,5

19,4

29,3

29,8

29,4

27,0

średnio; mean

48,1

56,3

59,2

52,9

54,1

13,6

22,0

17,5

24,7

19,4

17,2

27,8

27,6

28,8

25,4

Średnio; Mean

A

45,4

56,0

57,3

52,2

52,7

11,8

17,4

16,7

21,9

17,0

13,9

26,7

22,6

27,2

22,6

B 47,4

57,7

60,7

55,2

55,2

12,0

21,8

18,4

23,2

18,9

17,2

27,6

27,1

25,1

24,2

średnio; mean

46,4

56,8

59,0

53,7

54,0

11,9

19,6

17,6

22,6

17,9

15,6

27,1

24,8

26,2

23,4


międzyplonu; intercrops

3,1

5,1

5,0

uprawy roli; soil tillage

r.n.; n.s.

2,4

2,3


1,4

r.n.; n.s.

r.n.;

n.s.

A - uprawa na płasko; cultivation on flat soil B - uprawa na redlinach; cultivation on the ridges k - bez rośliny międzyplonowej; without intercrop a - Phacelia tanacetifolia, b - Vicia sativa, c - Avena sativa r n.; n.s. - róŜnice nieistotne; differences not significant Tabela 3; Table 3 Wpływ uprawy roli i roślin międzyplonowych na plon handlowy korzeni cykorii, skorzonery i salsefii, średnio z lat 2006-2007 (t⋅ha-1) Effect of soil tillage and intercrops on the marketable yield of chicory, scorzonera and salsify roots, means from the years 2006-2007 (t⋅ha-1)


Cykoria; Chicory


Salsefia; Salsify


uprawa roślin

plants cultivation

k

a

b

c

średnio mean

k

a

b

c

średnio mean

k

a

b

c

średnio mean

Orka

przedzimowa Prewinter ploughing

A

27,8

29,4

34,4

28,8

30,1

5,4

9,7

8,4

14,2

9,4

6,3

15,5

11,0

12,4

11,3

B

27,5

25,5

33,6

25,9

28,1

5,2

13,4

12,3

14,2

11,3

7,2

13,9

12,0

11,7

11,2

średnio; mean

27,7

27,5

34,0

27,4

29,1

5,3

11,5

10,3

14,2

10,3

6,8

14,7

11,5

12,0

11,2

Orka wiosenna

Spring ploughing

A

27,7

30,7

36,9

31,4

31,6

6,7

12,9

11,2

15,0

11,4

6,2

15,3

12,4

12,9

11,7

B

31,0

37,3

39,0

33,7

35,2

6,9

17,3

12,0

18,9

13,8

10,1

15,6

16,4

17,5

14,9

średnio; mean

29,4

34,0

37,9

32,5

33,4

6,8

15,1

11,6

16,9

12,6

8,1

15,4

14,4

15,2

13,3

Średnio

A

27,8

30,0

35,6

30,1

30,9

6,1

11,3

9,8

14,6

10,4

6,3

15,4

11,7

12,6

11,5

Mean

B

29,3

31,4

36,3

29,8

31,7

6,0

15,3

12,1

16,6

12,5

8,6

14,7

14,2

14,6

13,0

średnio; mean

28,5

30,7

36,0

29,9

31,3

6,0

13,3

10,9

15,6

11,5

7,5

15,1

12,9

13,6

12,3


międzyplonu; intercrops

6,9

4,3

0,6

uprawy roli; soil tillage

3,2

2,0

0,3


r.n.; n.s.

2,0

0,3

A - uprawa na płasko; cultivation on flat soil B - uprawa na redlinach; cultivation on the ridges k - bez rośliny międzyplonowej; without intercrop a - Phacelia tanacetifolia, b - Vicia sativa, c - Avena sativa r.n.; n.s. - róŜnice nieistotne; differences not significant

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 165-172 WPŁYW NAWOZU śELAZOWEGO I TERMINU ZBIORU NA JAKO ŚĆ OWOCÓW POMIDORA ( Lycopersicon esculentum M ILL .) W UPRAWIE NA WEŁNIE MINERALNEJ Katarzyna Kowalczyk, Teresa Zielony, Jadwiga Radzanowska Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp

W Polsce największe znaczenie gospodarcze pod osłonami ma uprawa pomidora, prowadzona w cyklu przedłuŜonym na wełnie mineralnej. WaŜnym aspektem tej technologii uprawy i wymagań rynkowych jest wysoka jakość owoców pomidora, zarówno pod względem cech fizycznych, chemicznych, jak i sensorycznych. Jednocześnie szeroka gama oferowanych nawozów do upraw hydroponicznych (między innymi chelatów Ŝelaza) pozwala na wykorzystywanie w poŜywkach róŜnych komponentów. Nawozy charakteryzują się róŜną koncentracją składników i jak w przypadku Ŝelaza jego stabilnością w środowisku poŜywki. Dlatego stopień ich wykorzystania, który zapewni prawidłowe odŜywienie roślin w całym okresie wegetacji, będzie zróŜnicowany.

Materiał i metody

Rośliny pomidora odmiany Azarro F1, z firmy De Reuiter Seeds, wysadzono na maty wełny mineralnej typu Pargro 20 lutego 2006 roku, w zagęszczeniu 2,7 szt. na m2. Posadzono je w układzie losowanych bloków, w trzech powtórzeniach po 12 roślin w kaŜdym. Pomidory prowadzono na jeden pęd, który ogłowiono 26.09.2006 roku, a uprawę zlikwidowano 27.11.2006 roku. W celu polepszenia zawiązywania owoców stosowano, 2 razy w tygodniu, hormonizację kwiatów preparatem Betokson. Do fertygacji roślin zastosowano trzy poŜywki o jednakowym składzie makro- i mikroelementów, róŜniące się tylko uŜytym nawozem Ŝelazowym. KaŜda poŜywka zawierała 2 mg Fe w 1 litrze oraz N-NO3 - 140 mg, P - 70 mg, K - 360 mg, Mg - 60 mg, Ca - 200 mg, Mn - 0,6 mg, B - 0,3 mg, Cu - 0,15 mg, Zn - 0,3 mg i Mo - 0,05 mg. StęŜone poŜywki, dla kaŜdej z trzech kombinacji nawozowych, przygotowywano w dwóch pojemnikach: pojemnik A - Ca(NO3)2, KNO3, chelat Fe; pojemnik B - K2SO4, H3PO4, MgSO4, MnSO4 x H2O, H3BO3, CuSO4 x 5 H2O, ZnSO4 x 7 H2O, (NH4)6Mo7O24 x 4 H2O. W poŜywce dla pierwszej kombinacji uŜyto nawóz chelatowy (EDTA) 13 TOP zawierający 13% Fe og., w drugiej - uŜyto nawóz chelatowy (DTPA)

K. Kowalczyk, T. Zielony, J. Radzanowska

166

Fe 9 PREMIUM zawierający 9% Fe og. Obydwa te nawozy są produkowane przez firmę „INTERMAG” Sp. z o.o. W poŜywce dla trzeciej kombinacji uŜyto nawóz chelatowy (EDDHMA) HYDROPLUS MICRO, zawierający 6% Fe og. W okresie wegetacji oceniano dynamikę plonowania roślin oraz plon ogólny i handlowy. Określono takŜe zuŜycie badanych nawozów - chelatów Fe na m2 powierzchni uŜytkowej. Drugim czynnikiem doświadczenia był termin pobrania materiału roślinnego do analiz. Trzykrotnie w trakcie wegetacji roślin pobrano próby owoców i liści w celu określenia jakości owoców i stopnia odŜywienia roślin. W owocach badano zawartość suchej masy metodą suszarkową (w temperaturze 105°C), ekstraktu cukrowego metodą refraktometryczną (wyniki podano w % składników rozpuszczalnych w soku komórkowym - SRSK), kwas L-askorbinowy metodą Tillmansa, N-NO3 metodą spektrofotometryczną aparatem firmy FOSS, P - kolorymetrycznie przy długości fali λ = 460 nm metodą wanado-molibdenową oraz K i Ca fotometrem płomieniowym. Mierzono równieŜ parametry fizyczne owoców, jak barwę za pomocą spektrofotometru, którą określano na podstawie pomiaru trzech składowych trójchromatycznych bodźca barwnego L* a* b*, według Comission Internationale de I’Eclairage, gdzie: a* oznacza udział barwy czerwonej (przy wartościach dodatnich) lub zielonej (przy wartościach ujemnych), b* oznacza udział barwy Ŝółtej (przy wartościach dodatnich) lub niebieskiej (przy wartościach ujemnych), natomiast L* oznacza zakres barwy od czarnej (ciemność) do białej (jas-ność) i przyjmuje wartość od -100 do +100. Obliczono takŜe stosunek składowych chromatycznych a*/b*. Twardość owoców mierzono na aparacie Instron 4303, gdzie do pomiaru uŜyto głowicy 500 N, przesuwającej się z prędkością 200 mm⋅min-1. Twardość określano jako wartość siły potrzebnej do zagłębienie trzpienia (o średnicy 8 mm) w tkance owoców na głębokość 5 mm. Pomiar wykonano w 15 powtórzeniach. Wyniki podano w niutonach (N). Jakość sensoryczną owoców oceniono metodą profilowania sensorycznego, według takich wyróŜników jak: zapach pomidorowy i obcy oraz smak pomidorowy, słodki, kwaśny i obcy. Ocena ogólna będąca wypadkową jakości owoców w oparciu o wszystkie uwzględnione wyróŜniki, miała oznaczenia brzegowe na skali jakość zła - jakość dobra. Zawartość związków mineralnych w liściach oznaczono metodą uniwersalną, w wyciągu w 2% kwasie octowym suchego materiału roślinnego (N-NO3, P, K i Ca metodami w/w przy analizie owoców) oraz Mg, Fe, Zn metodą emisyjnej spektrometrii atomowej z plazmą wzbudzoną indukcyjnie ICP-OES, PB 35, wyd. 1 z 25.05.05. r., a takŜe Mn, Mo, Cu i SO4

2- metodą emisyjnej spektrometrii ato-mowej z plazmą wzbudzoną indukcyjnie ICP-OES.

Wybrane dane opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, a róŜnice między średnimi oceniono w oparciu o test Tukey’a, przy poziomie istotności α = 0,05.

Wyniki i dyskusja

W przeprowadzonym doświadczeniu, badane raz w tygodniu, średnie wartości takich parametrów środowiska korzeni pomidora jak pH i EC, w porównywanych kombinacjach z nawozami Ŝelaza Top, Premium i Hydro, wyniosły odpowiednio: pH - 6,5, 6,5 i 6,1, a EC - 4,0, 4,3 i 4,1 mS⋅cm-1. PoniewaŜ mieściły się one w zakresach pH i EC zalecanych do prowadzenia uprawy pomidora w podłoŜach inertnych [M ICHAŁOJĆ, NURZYŃSKI 2002; KOMOSA 2005], dlatego nie mogły mieć wpływu na odŜywienie i plonowanie roślin. ZuŜycie nawozów Ŝelazowych w czasie uprawy wyniosło, w przeliczeniu na 1 m2 uprawy, dla nawozu Top - 18,73 g, w przypadku Premium - 29,08 g, a dla Hydro - 42,93 g. Dynamika plonowania odmiany Azarro F1 oraz plon ogólny i handlowy, bez względu na stosowane w poŜywkach chelaty Fe, były podobne (rys. 1,

WPŁYW NAWOZU śELAZOWEGO I TERMINU ZBIORU ...

167

tab. 1). Jakość owoców pomidora, pod względem wybranych cech chemicznych,

fizycznych czy sensorycznych, w zaleŜności od zastosowanych w poŜywkach chelatów Fe, w większości przypadków nie róŜniła się istotnie. Jedynie w kombinacji z Premium owoce wykazywały istotnie większą twardość niŜ pozostałe, a z Hydro zawierały najwięcej fosforu. Termin zbioru owoców, dla wielu cech jakościowych pomidora, był istotny (tab. 2). Rys. 1. Dynamika plonowania odmiany Azarro F1 w zalezności od rodzaju nawozu Fe Fig. 1. Dynamic of cultivar Azarro F1 yielding in dependence on the kinds of Fe fertilizer Tabela 1; Table 1 Plonowanie odmiany Azarro F1 w zaleŜności od rodzaju nawozu Fe The yielding of Azarro F1 cultivar as dependent on Fe fertilizer

Rodzaje nawozu Fe Types of Fe fertilizer

Plon ogólny; Total yield

Plon handlowy; Marketable yield

kg⋅m-2

Top

36,17 a

33,89 a

Premium

35,12 a

32,64 a

Hydro

36,43 a

33,19 a

* wartości oznaczone tymi samymi literami nie róŜnią się istotnie przy α = 0,05; values marked with the

same letter do not differ significantly at α = 0.05 Tabela 2; Table 2 Zawartość wybranych składników mineralnych i organicznych w owocach pomidora The main mineral and organic compounds of tomato fruit

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

40,0

8,05

,06

18,05,

06

29,05,

06

12,06,

06

26,06,

06

10,07,

06

24,07,

06

7,08

,06

21,08,

06

4,09

,06

18,09,

06

3,10

,06

16,10,

06

27,10,0

6

5,11

,06

20,11,0

6

data zbioru; date of harvest

kg. m

-2

HYDRO PREMIUM TOP


168

Średnia; Mean Sucha masa Dry matter

(%)

Witamina C Vitamin C

(mg%)

SRSK SSC (%)

N-NO3 P K Ca

(mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

Data zbioru Date of harvest

20.06.06.

5,01 a

15,22 b

3,5 a

3,74 a

22,30 a

380,50 a

30,43 a

20.08.06. 4,63 b 10,31 c 3,6 a 1,93 b 21,23 a 202,47 c 22,83 b

20.10.06.

4,42 c

21,45 a

3,0 b

1,97 b

19,13 a

229,50 b

21,90 b


Top

4,57 a

15,71 a

3,2 a

3,01 a

16,0 c

265,6 a

24,7 a

Premium 4,71 a 14,32 a 3,6 a 1,82 a 21,8 b 277,8 a 23,7 a Hydro 4,79 a 11,96 a 3,3 a 2,81 a 24,9 a 269,1 a 26,8 a

* objaśnienia jak pod tabelą 1; explanations see Table 1 nie było interakcji między terminem zbioru a rodzajem nawozu Fe; there was not interaction between term of harvest and kinds of fertilizer Tabela 3; Table 3 Instrumentalna ocena barwy i twardości owoców oraz sensoryczna ocena ogólna właściwości owoców pomidora Instrumental evaluation of fruit color and firmness and the sensory overall quality of tomato fruits

Średnia; Mean

Barwa owoców; Color of fruits Twardość (N) Firmness (N)

Ocena ogólna Overall quality

L*

a*

b*

a*/b*


20.06.06

36,31 c

23,25 a

21,84 c

1,07 a

14,38 a

6.52 a

20.08.06 39,20 b 24,44 a 23,81 a 1,03 a 15,50 a 5.52 b

20.10.06

41,52 a

21,48 b

22,93 b

0,94 b

14,61 a

6.39 a


Top

39,47 a

22,20 a

23,46 a

0,95 b

13,84 b

6,15 a

Premium 39,29 a 22,89 a 22,42 a 1,02 ab 15,28 a 6,12 a

Hydro

38,28 a

24,08 a

22,70 a

1,06 a

14,37 b

6,15 a

* objaśnienia jak pod tabelą 1; explanations see Table 1 nie było interakcji między terminem zbioru a rodzajem nawozu Fe; there was not interaction between term of harvest and kinds of fertilizer Potwierdza to wyniki badań uzyskane między innymi przez GULL i in. [1989] i GRUDA [2005] o wpływie czynników środowiska na jakość warzyw. Najwięcej suchej masy, NO3, Ca, K oraz P, zawierały owoce zebrane w drugiej połowie czerwca. Były one jednocześnie najciemniejsze, co wykazano w parametrach fizycznej oceny barwy (tab. 3). NajniŜszą zawartością suchej masy, SRSK, Ca, jaśniejszymi owocami, z naj-mniejszym udziałem barwy czerwonej oraz stosunkiem składowych chromatycznych a* i b*, charakteryzowały się owoce zebrane w drugiej połowie października (tab. 2, 3). Miały one natomiast najwięcej kwasu L-askorbinowego. Jednocześnie ocena ogólna sensorycznej jakości owoców, wykazała najwyŜszą akceptację owoców zebranych zarówno w czerwcu, jak w październiku, w przeciwieństwie do owoców zebranych pod koniec sierpnia, które uzyskały istotnie niŜszą ocenę ogólną. Natomiast bez względu na termin zbioru owoców miały one zbliŜoną twardość (tab. 3).


169


170

W okresie uprawy nie obserwowano na roślinach widocznych objawów niedoborów poszczególnych składników. RóŜnice w koncentracji jonów soli w roślinach pomidora odnotowano w zaleŜności od terminu pobrania liści (tab. 4). Jednocześnie analiza materiału roślinnego nie wykazała znaczących róŜnic w mineralnym odŜywieniu roślin przy zastosowaniu w poŜywkach badanych chelatów Fe. Jednak ALVAREZ-FERNANDEZ i in. [2005] uzyskali niejednoznaczne wyniki efektywności chelatów Fe w likwidowaniu chloroz Ŝelazowych u róŜnych gatunków. RównieŜ, jak podaje PESTANA i in. [2003], nie zawsze zawartość Ŝelaza w roślinie świadczy o prawidłowym jej odŜywieniu. Dlatego, prócz powszechnie analizowanego materiału roślinnego, do oceny stopnia odŜywienia roślin obecnie uŜywa się i wciąŜ poszukuje nowych parametrów chemicznych i fizycz-nych roślin świadczących o nieprawidłowościach w pobieraniu i transportowaniu składników pokarmowych w roślinach [MORENO i in. 2003; ALVAREZ-FERNANDEZ i in. 2005; ASSIMAKOPOULOU 2006]. Wnioski 1. Nawozy Ŝelazowe zastosowane w uprawie pomidora na wełnie mineralnej nie

wpłynęły istotnie na plonowanie i jakość owoców oraz stopień odŜywienia roślin odmiany Azarro F1

2. Jakość owoców zaleŜała od terminu zbioru. NajwyŜszą jakość miały owoce zebrane w terminie czerwcowym. Najmniej suchej masy zawierały owoce zebrane w październiku, które były takŜe najjaśniejsze i miały najwięcej wi-taminy C oraz uzyskały ogólną oceną sensoryczną zbliŜoną do owoców naj-wyŜszej jakości.

3. Odnotowano róŜnice w zuŜyciu zastosowanych nawozów Fe, przy podob-nym odŜywieniu roślin Ŝelazem.

Literatura ASSIMAKOPOULOU A. 2006. Effect of iron supply and nitrogen form on growth, nutritional status and ferric reducing activity of spinach in nutrient solution culture. Sc. Hort. 110: 21-29.

ALVAREZ -FERNANDEZ A., GARCIA -M ARCO S., LUCENA J.J. 2005. Evaluation of synthetic iron(III)-chelates (EDDHA/Fe3+, EDDHMA/Fe3+ and the novel EDDHSA/Fe3+) to correct iron chlorosis. Europ. J. Agronomy 22: 119-130.

GRUDA N. 2005. Impact of environmental factors on product quality of greenhouse vegetables for fresh consumption. Critical Reviews in Plant Sc. 24(3): 227-247.

GULL D.D., STOFFELLA P.J., LOCASCIO S.J., OLSON S.M., BRYAN H.H., EVERETT P.H., HOWE T.K., SCOTT J.W. 1989. Stability differences among freshmarket tomato genotypes: II. Fruir Quality. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 114(6): 950-954.

KOMOSA A. 2005. Aktualne tendencje w Ŝywieniu roślin warzywnych uprawianych pod osłonami. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu 515: 267-277.

M ICHAŁOJ Ć Z., NURZYŃSKI J. 2002. Wpływ odczynu na koncentrację składników po-karmowych w wełnie mineralnej w uprawie pomidora szklarniowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 482: 385-390.


171

M ORENO D.A., VILLORA G., ROMERO L. 2003. Variations in fruit micronutrient contents associated with fertilization of cucumber with macronutrients. Sc. Hort. 97: 121-127.

PESTANA M., VAENNES A., ARAUJO F.E. 2003. Diagnosis and correction of iron chlorosis in fruit trees: areview. Food Agric. Environ. 1(1): 46-51. Słowa kluczowe: pomidor, chelat Fe, nawoŜenie, makro- i mikroelementy, jakość

owoców Streszczenie

Badano plonowanie pomidora w uprawie na wełnie mineralnej przy zastosowaniu róŜnych nawozów Ŝelazowych. Rośliny odmiany Azarro F1 wysadzono na maty wełny mineralnej 20 lutego 2006 roku, a uprawę zlikwidowano 27 listopada tego roku. Zastosowano trzy poŜywki o jednakowym składzie makro- i mikroelementów, róŜniące się tylko uŜytym nawozem Ŝelazowym: chelat (EDTA) 13 TOP zawierający 13% Fe og., (DTPA) 9 PREMIUM zawierający 9% Fe og. oraz (EDDHMA) HYDROPLUS MICRO, zawierający 6% Fe og. Trzy razy w okresie wegetacji roślin, analizowano jakość owoców oraz stopień odŜywienia roślin. Badano zawartość suchej masy w owocach, kwasu L-askorbinowego, ilość rozpuszczalnych składników w soku komórkowym, sole mineralne, barwę, twardość oraz sensoryczną ocenę ogólną właściwości owoców pomidora. Nawozy Ŝelazowe nie wpłynęły na plonowanie i jakość owoców pomidora oraz stopień odŜywienia roślin odmiany ‘Azarro F1’. Przy podobnym odŜywieniu roślin Ŝelazem odnotowano duŜe róŜnice w zuŜyciu zastosowanych nawozów Fe. Jakość owoców pomidora zaleŜała od terminu zbioru. NajwyŜszą jakość miały owoce zebrane w terminie czerwcowym. Najmniej suchej masy zawierały owoce zebrane w paź-dzierniku, które były takŜe najjaśniejsze i miały najwięcej witaminy C oraz uzyskały ogólną oceną sensoryczną zbliŜoną do owoców najwyŜszej jakości.

EFFECT OF Fe FERTILIZER AND TERM OF HARVEST ON TOMATO (Lycopersicon esculentum MILL .) FRUIT QUALITY IN THE ROCKWOOL CULTIVATION Katarzyna Kowalczyk, Teresa Zielony, Jadwiga Radzanowska Department of Vegetable and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Warszawa Key words: tomato, chelate Fe, fertilization, macronutrients, micronutrients, fruit

quality Summary

The yielding of tomato plants in rockwool cultivation using different Fe fertilizers was investigated. The plants of cv. Azarro F1 were planted in rockwool slabs on 20th February 2006 and cultivation was finished on 27th November of the same year. Three nutrition solutions with the same components of macro- and microelements, only in varying the Fe fertilizer were used: (EDTA) 13 Top including 13% of Fe, (DTPA) 9


172

Premium including 9% Fe and (EDDHMA) HYDROPLUS MICRO including 6% Fe. Three times, during the experiment, fruit quality and plant nutritional status were assessed. The fruit dry matter, same of chemical parameters such as L-ascorbicacid, SSC, mineral salts, color of fruit, firmness and sensory overall quality were inves-tigated. The yielding and quality of tomato fruit and plant nutritional status did not depend on the Fe fertilizers used in the nutrient solutions. The investigated plants were in fine Fe nutritional status but the waste of Fe fertilizers was significantly different. The quality of tomato fruit was related to the term of harvest. The highest quality were observed in fruit harvested in July. The lowest dry matter content was noted in fruit harvested in October, which were also the brightest and had the highest level of L-ascorbic acid and their sensory overall quality was close to the quality of the best fruit. Dr Katarzyna Kowalczyk Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 159 02-776 WARSZAWA e-mail: [email protected]

Tabela 4; Table 4 Zawartość składników mineralnych w liściach roślin pomidora Content of mineral components in the leaves of tomato plants

Średnia; Mean

N-NO3

P

K

Ca

Mg

SO42_

Fe

Cu

Mn

Mo

Zn

(% s.m.; DM)

(mg⋅100 g-1 s.m.; DM)


20.06.06.

0,37 b

0,39 b

4,87 b

1,25 c

0,55 b

4,22 b

3,52 b

< 2,5

21,89 c

< 2,5

27,12 a

20.08.06

0,36 b

0,49 a

5,31 b

1,56 b

0,61 a

6,03 a

13,51 a

< 2,5

35,67 b

< 2,5

28,34 a

20.1006

0,77 a

0,50 a

6,61 a

1,77 a

0,57 ab

6,61 a

13,46 a

< 2,5

53,00 a

< 2,5

15,83 b


Top

0,39 a

0,43 a

5,26 a

1,48 a

0,61 a

5,40 a

9,77 a

< 2,5

35,68 a

< 2,5

24,32 a

Premium

0,57 a

0,47 a

5,88 a

1,56 a

0,56 b

6,05 a

10,52 a

< 2,5

39,14 a

< 2,5

25,13 a

Hydro

0,53 a

0,48 a

5,64 a

1,54 a

0,55 b

5,41 a

10,19 a

< 2,5

35,73 a

< 2,5

21,84 a

* wartości oznaczone tymi samymi literami nie róŜnią się istotnie przy α = 0,05; values marked with the same letter do not differ siggnificantly at α = 0.05 Nie było interakcji między terminem zbioru a rodzajem nawozu Fe; There was not interaction between term of harvest and kinds of fertilizer

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 173-177 PRZYDATNOŚĆ 21 ODMIAN SZPARAGA DO UPRAWY NA ZIELONE WYPUSTKI W POLSCE Mikołaj Knaflewski, Alina KałuŜewicz, Włodzimierz Krzesiński, Anna Zaworska Katedra Warzywnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wstęp

Efekty uprawy szparaga w duŜym stopniu zaleŜą od doboru odpowiedniej odmiany do warunków środowiska. W Polsce uprawia się tylko odmiany zagraniczne. Wyniki badań prowadzonych w róŜnych krajach wskazują, Ŝe dobre wyniki uprawy w kraju pochodzenia danej odmiany nie zawsze zapewniają wysoki i dobrej jakości plon w innym kraju [MULLEN i in. 2002; DROST 2002; KNAFLEWSKI i in. 2000]. DuŜe znaczenie dla prawidłowego doboru odmian mają zatem wyniki doświadczeń, oceniających nowe zagraniczne odmiany w uprawie w polskich warunkach klimatycznych [KNAFLEWSKI, SPIśEWSKI 2000].

Celem badań była ocena przydatności 21 odmian szparaga pochodzących z 10 krajów do uprawy na zielone wypustki w warunkach klimatycznych Polski. W ocenie tej brano pod uwagę wielkość plonu ogółem i handlowego, średnią masę wypustki handlowej oraz udział w plonie ogółem wypustek z rozluźnioną główką, sparciałych i krzywych. Materiał i metody

Doświadczenie załoŜono w lipcu 2000 roku w Stacji Doświadczalnej Katedry Warzywnictwa w Marcelinie. Na kaŜdym poletku posadzono 20 sztuk trzymiesięcznej rozsady doniczkowej w rozstawie 180 × 40 cm na głębokości 15 cm. Zastosowano układ bloków losowanych w dwóch powtórzeniach dla 20 odmian oraz w czterech powtórzeniach dla wzorcowej odmiany Gynlim, przy czym do analizy statystycznej równieŜ dla tej odmiany uwzględniano dwa powtórzenia.

W roku 2003 przeprowadzono pierwszy zbiór wypustek, który trwał od 14 do 19 dni w zaleŜnosci od odmiany. W 2004 roku okres zbiorów trwał 56-59 dni i w roku 2005 od 49 do 57 dni. Wycinano wypustki długości około 20 cm, a następnie sortowano je na trzy klasy jakości. Do klasy ekstra zaliczano wypustki o średnicy u podstawy powyŜej 12 mm, proste, o ścisłych główkach, do klasy pierwszej wypustki o średnicy u podstawy powyŜej 10 mm, lekko skrzywione, z lekko rozluźnioną główką, a do klasy drugiej wypustki o średnicy powyŜej 6 mm, o mniej ścisłych główkach i nieco silniej zakrzywione niŜ w klasie pierwszej. Plon niehandlowy stanowiły wypustki sparciałe, silnie skrzywione, z silnie rozluźnioną główką i o średnicy poniŜej 6 mm.

Dla plonu ogółem, handlowego i średniej masy wypustki oraz udziału w plonie ogółem wypustek z rozluźnioną główką, sparciałych i krzywych wykonano analizę wariancji testem F. Istotność róŜnic między średnimi ustalono na podstawie testu

M. Knaflewski i inni

174

Newmana-Keulsa na poziomie istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

Największym średnim plonem ogółem i handlowym charakteryzowała się wzorcowa odmiana Gynlim, a nieco mniejszym odmiany Andreas i Ramos (tab. 1). Najmniejszy plon ogółem otrzymano przy uprawie odmiany Purple Passion, a handlowy odmiany Gloria. Odmiany PLA-2232, Gynlim i Diego charakteryzowały się największym udziałem plonu handlowego w plonie ogółem (ponad 88%), a odmiana Gloria najmniejszym (około 43%). Wysoką plenność odmiany Gynlim potwierdzają równieŜ doświadczenia innych autorów prowadzone w róŜnych krajach zarówno w Peru [OORDT i in. 1999], USA w Stanie Utah [DROST 2002] jak i w Chinach [JINSONG 2002]. W badaniach przeprowadzonych w Chinach wysokie plony (powyŜej 7 t⋅ha-1) uzyskano równieŜ w uprawie odmian Purple Passion, Gloria i Tainan 3, które w doświadczeniu własnym charakteryzowały się niskim plonem (poniŜej 3 t⋅ha-1). Odmiana Gloria, mimo tak wysokiego plonu, charakteryzowała się najmniejszą średnią masą wypustki handlowej, która wynosiła tylko 16 g. W doświadczeniu własnym średnia masa wypustki u wyŜej wspomnianej odmiany wynosiła prawie 30 g. Odmiany Andreas i Jacq. Ma. 2004 w badaniach własnych charakteryzowały się największą średnią masą wypustki handlowej (około 38 g). Najmniejsza była masa wypustek odmiany Diego (18 g). Tabela 1; Table 1 Plon ogółem i handlowy oraz średnia masa wypustki w plonie handlowym 21 odmian szparaga (średnia z lat 2003-2005) Total and marketable yield and mean weight of a marketable spear of 21 asparagus cultivars (mean for years 2003-2005)

Odmiana Cultivar

Kraj

pochodzenia Origin

Plon; Yield

(t⋅ha-1)

Udział plonu handlowego

w plonie ogółem Percentage

of marketable yield (%)

Średnia masa

wypustki Mean spear

weight (g)

ogółem

total

handlowy marketable

1

2

3

4

5

6

Gynlim-wzorzec-standard

NL

7,1 a*

6,3 a

88,7

30,9 bc

Andreas

FR

5,9 ab

4,7 bc

79,7

38,2 a

Ramos

DE

5,9 ab

5,1 b

86,4

29,4 b-e

Ramada

DE

5,1 bc

4,3 b-d

84,3

32,7 b

Fileas

FR

4,9 b-d

4,0 b-e

81,6

32,7 b

Taramea

NZ

4,9 b-d

4,1 b-e

83,7

22,8 g-i

Aarslev 270

DK

4,8 b-d

4,1 b-e

85,4

28,2 c-f

Jacq. Ma. 2004

FR

4,8 b-d

3,8 b-f

79,2

37,9 a

1

2

3

4

5

6

Jacq. Ma. 2014

FR

4,3 b-e

3,2 c-e

74,4

27,6 c-g

Abril

ES

3,6 c-f

2,8 d-h

77,8

25,1 d-i

PRZYDATNOŚĆ 21 ODMIAN SZPARAGA ...

175

JWC-1=ASP 1 NZ 3,4 c-g 2,9 d-h 85,3 23,9 f-i

Sartaguda

ES 3,3 c-g

2,5 e-h

75,8

24,6 e-i

PLA-P2232

ES

3,1 d-g

2,8 d-h

90,3

27,3 c-g

Gloria

FR

2,8 e-g

1,2 h

42,9

29,6 b-d

Diego

IT

2,6 e-g

2,3 f-h

88,5

18,0 j

Tainan 2

TW

2,6 e-g

2,2 f-h

84,6

21,5 i

Trigal

ES

2,6 e-g

2,2 f-h

84,6

22,9 g-i

PLA -2132

ES

2,4 e-g

2,0 gh

83,3

26,8 c-h

Tainan 3

TW

2,2 fg

1,9 gh

86,4

22,1 hi

Tsuki-kho 3

JP

2,2 fg

1,8 gh

81,8

21,9 hi

Purple Passion

US

1,6 g

1,4 gh

87,5

25,3 d-i

* wartości w poszczególnych kolumnach oznaczone tą samą literą nie róŜnią się istotnie przy α = 0,05;

data in each column followed by the same letters are not significantly different at α = 0.05

Największy udział wypustek z rozluźnioną główką w plonie ogółem wystąpił u odmian Gloria (ponad 55%) i Sartaguda (około 28%), a najmniejszy (8-9%) u odmian PLA- P2232, Gynlim i Purple Passion (tab. 2). Wypustek sparciałych nie stwierdzono w przypadku odmian JWC-1=ASP1 oraz Purple Passion, a u pozostałych odmian udział ten był bardzo niski. Udział w plonie wypustek krzywych wynosił od 2,7% u odmiany JWC-1=ASP1 do 10,5% u odmiany Abril. Tabela 2; Table 2 Udział w plonie ogółem szparaga wypustek o rozluźnionych główkach, sparciałych i krzywych (średnia z lat 2003-2005) Percentage of hollow and bent spears as well as spears with loose heads in total yield of asparagus (mean for years 2003-2005)

Odmiana Cultivar

Udział w plonie ogółem wypustek; Percentage of spears in total yield

(%)

z rozluźnionymi główkami

with loose heads

sparciałych

hollow

krzywych

bent

1

2

3

4

Gynlim-wzorzec-standard

8,7 a*

1,0 a

6,4 ab

Andreas

16,1 a-c

0,9 a

7,6 ab

Ramos

12,7 a-c

1,8 a

5,7 ab

Ramada

10,4 a

1,1 a

7,4 ab

Fileas

11,0 a

1,8 a

8,6 ab

Taramea

15,7 a-c

0,2 a

5,2 ab

Aarslev 270

13,5 a-c

1,0 a

4,4 ab

Jacq. Ma. 2004

22,7 bc

0,8 a

5,7 ab

1

2

3

4

Jacq. Ma. 2014

21,2 b-d

1,0 a

8,6 ab

Abril

12,6 a-c

0,5 a

10,5 b

JWC-1=ASP 1

13,3 a-c

0,0 a

2,7 a

Sartaguda

27,7 d

0,5 a

6,6 ab

PLA - P2232

8,0 a

0,8 a

4,1 ab

Gloria

55,4 e

0,2 a

6,2 ab

M. Knaflewski i inni

176

Diego 14,4 a-c 0,3 a 3,8 ab

Tainan 2

11,5 ab

0,3 a

4,5 ab

Trigal

17,5 a-c

0,3 a

4,6 ab

PLA 2132

14,6 a-c

1,5 a

5,7 ab

Tainan 3

13,1 a-c

0,2 a

3,9 ab

Tsuki kho 3

17,0 a-c

0,2 a

5,7 ab

Purple Passion

8,8 a

0,0 a

4,5 ab * wartości w poszczególnych kolumnach oznaczone tą samą literą nie róŜnią się istotnie przy α = 0,05;

data in each column followed by the same letters are not significantly different at α = 0.05 Wnioski 1. Największą przydatnością do uprawy w polskich warunkach klimatycznych

charakteryzowała się holenderska odmiana szparaga Gynlim, a stosunkowo duŜą przydatnością odmiany Ramos i Andreas.

2. Za zdecydowanie nieprzydatne do uprawy w Polsce naleŜy uznać odmiany Gloria, Diego, Tainan 2, Tainan 3, Trigal, PLA-2132, Tsuki-kho 3 oraz Purple Passion, ze względu na niski plon ogółem i handlowy.

3. Stwierdzono bardzo duŜe zróŜnicowanie między ocenianymi odmianami szparaga w skłonności wypustek do rozluźniania się główek.

Literatura DROST D. 2002. Asparagus cultivar trials in Utah. Acta Hort. 589: 167-171.

JINSONG Y. 2002. Primary report of the second international asparagus varieties esti-mate trials. Acta Hort. 589: 173-178.

KNAFLEWSKI M., KAŁUśEWICZ A., GEBLER P., ZAWORSKA A. 2000. Plonowanie kilku od-mian szparaga w latach 1990-1999. Annales UMCS, Sec. EEE, Horticultura, vol. VIII., supl.: 411-416.

KNAFLEWSKI M., SPIśEWSKI T. 2000. Ocena przydatności nowych odmian szparaga do uprawy na bielone wypustki. Rocz. AR w Poznaniu 323: 313-317.

M ULLEN R.J., WHITELEY T.C., VISS M.L., CANCILLA C.A. 2002. Asparagus cultivar evalu-ation trials in the sacramento-San Joaquin delta region of California. Acta Hort. 589: 81-89.

OORDT E., VACCARI F., APAZA W. 1999. Preliminary results of the second international asparagus cultivar trial in Ica, Peru. Acta Hort. 479: 149-156. Słowa kluczowe: szparag, odmiana, plon, jakość plonu Streszczenie

W latach 2003-2005 w Stacji Doświadczalnej „Marcelin” oceniano przydatność 21 odmian szparaga w uprawie na zielone wypustki. U badanych odmian oceniano wielkość plonu ogółem i handlowego, średnią masę wypustki handlowej oraz skłonność

PRZYDATNOŚĆ 21 ODMIAN SZPARAGA ...

177

odmian do tworzenia wypustek z rozluźnioną główką, sparciałych i krzywych. Stwierdzono, Ŝe największą przydatnością do uprawy w Polsce charakteryzowała się odmiana Gynlim, a stosunkowo duŜą odmiany Ramos i Andreas. Za nieprzydatne do uprawy w Polsce naleŜy uznać odmiany Gloria, Diego, Tainan 2, Tainan 3, Trigal, PLA-2132, Tsuki-kho 3 oraz Purple Passion. SUITABILITY OF 21 ASPARAGUS CULTIVARS FOR GREEN SPEAR PRODUCTION IN POLAND Mikołaj Knaflewski, Anna KałuŜewicz, Włodzimierz Krzesiński, Anna Zaworska Department of Vegetable Crops, University of Life Sciences, Poznań Key words: asparagus, cultivar, yield, quality Summary

Suitability of 21 asparagus cultivars for green spear production was tested at the Experiment Station „Marcelin” in the years 2003-2005. The total and marketable yield as well as mean spear weight were estimated. Percentage of hollow and bent spears as well as spears with loose heads in total yield were also determined. Gynlim was the most, Ramos and Andreas the less suitable, Gloria, Diego, Tainan 2, Tainan 3, Trigal, PLA-2132, Tsuki-kho 3 and Purple Passion were not suitable for cultivation in the Polish climatic conditions. Prof. dr hab. Mikołaj Knaflewski Katedra Warzywnictwa Uniwersytet Przyrodniczy ul. Dąbrowskiego 159 60-594 POZNAŃ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 179-184 WYSTĘPOWANIE OWADÓW ZASIEDLAJ ĄCYCH ROŚLINY KABACZKA ODMIANY White Bush UPRAWIANEGO W WARUNKACH NAWADNIANIA KROPLOWEGO NA GLEBIE LEKKIEJ Robert Lamparski 1, Dariusz Piesik 1, Roman Rolbiecki 2 1 Katedra Entomologii Stosowanej, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy 2 Katedra Melioracji i Agrometeorologii, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp

Znaczenie gospodarcze dyniowatych w Polsce jest coraz większe, poniewaŜ w ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania uprawą tej rośliny ze względu na duŜe plony, prostą uprawę, a takŜe moŜliwość przechowywania przez kilka miesięcy. Dzięki walorom spoŜywczym moŜe ona stanowić cenny dodatek do asortymentu warzyw, jak i równieŜ pełnić znaczącą rolę jako karma dla zwierząt. MiąŜsz owoców dyni jest bogaty w węglowodany, karoten, a takŜe związki fosforu, magnezu i wapnia. Praktycznie znaczenie mają tylko 2 gatunki - dynia olbrzymia i dynia zwyczajna, w obrębie której moŜna wyróŜnić dynię makaronową, kabaczek, cukinię i patison.

Dyniowate są często atakowane przez róŜne szkodniki do których moŜna zaliczyć przedstawicieli skoczkowatych (Homoptera: Cicadellidae) jak Empoasca decipiens [EBADAH 2002; BUNGER i in. 2002]. Biorąc pod uwagę przenoszenie chorób wirusowych znaczący destruktywny wpływ na rośliny mają mszyce (Aphididae). Przykładem takiego szkodnika moŜe być Aphis gossypii [SHIRVANI , NAVEH 2004], polifagiczny gatunek szeroko rozpowszechniony w tropikach, subtropikach jak i klimacie umiarkowanym. Aphis gossypii powoduje bezpośrednie uszkodzenia powodujące deformacje roślin, a takŜe pośrednie poprzez przenoszenia wirusów. Szacuje się, Ŝe szkodnik jest wektorem ponad 70 chorób wirusowych [CHAN i in. 1991]. RONDON i in. [2003] zaobserwowali wzmoŜoną aktywność Anasa tristis (Heteroptera: Coreidae) na roślinach dyniowatych. Ponadto intensywne Ŝerowanie odnotowano takŜe w odniesieniu do wciornastków Thrips tabaci (Thysanoptera: Thripidae) [DELIGEORGIDIS i in. 2005].

Celem pracy było poznanie występowania wybranych szkodników w dwóch kolejnych latach uŜytkowania roślin. Materiał i metody

Doświadczenia polowe przeprowadzono w Kruszynie Krajeńskim pod Byd-goszczą w dwóch kolejnych sezonach wegetacyjnych (2005 i 2006). Badania obej-

R. Lamparski, D. Piesik, R. Rolbiecki

180

mowały rośliny kabaczka odmiany White Bush. Doświadczenie załoŜono i prze-prowadzono jako jednoczynnikowe, gdzie czynnikiem stanowiącym źródło zmienności było nawadnianie kroplowe. Powierzchnia poletka wynosiła 9,1 m2. NawoŜenie P i K stosowano przedsiewnie w dawkach dostosowanych do zawartości tych składników w glebie oraz wymagań uprawianej rośliny. NawoŜenie azotowe zastosowano na poziomie 115 kg⋅ha-1, dzieląc je na trzy pojedyncze dawki. Terminy wykonywania nawodnień ustalano na podstawie potencjału wodnego gleby określanego przy uŜyciu tensjo-metrów. Nawadnianie rozpoczynano, gdy siła ssąca gleby wynosiła minus 0,04 MPa. W latach prowadzenia badań zastosowano średnio 99,5 mm (opad średni w okresie IV-IX: 260 mm).

Przedmiotem badań były owady, które odławiano metodą czerpakowania, trzy razy w ciągu wegetacji: w lipcu i sierpniu. W kaŜdym z czterech powtórzeń obiektu wykonano po 5 pełnych uderzeń czerpakiem entomologicznym. Entomofaunę szkodliwą i poŜyteczną oznaczano przy pomocy kluczy: CMOLUCHOWA [1978]; KORCZ [1994]; NOWACKA [1996]; ZAWIRSKA [1994].

Uzyskane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji a średnie porównywano testem Tukey’a. Wyniki i dyskusja

W badaniach stwierdzono obecność przylŜeńców (tab. 1). Odnotowano istotne róŜnice w występowaniu tych owadów między nawadnianiem kroplowym (4,42 szt. na poletko) i kontrolą (1,17 szt. na poletko) na roślinach kabaczka w 2006 roku. GONZALEZ i in. [2001] oraz ZAWIRSKA [1994] potwierdzają znaczną szkodliwość wciornastków zasiedlających rośliny dyniowate. Tabela 1; Table 1 Wpływ nawadniania na występowanie owadów na kabaczkach (szt./poletko) Impact of irrigation on insects occurrence on summer squash (number per plot)

Obiekt Object

2005

2006

kontrola control

nawadnia-

nie irrigation

średnia mean

NIR LSD

kontrola control

nawad-nianie

irrigation

średnia mean

NIR LSD

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Thripidae

5,83

7,25

6,54

1,527

0,00

0,00

0,00

-

Phlaeothripidae

0,75

0,33

0,54

0,396

1,17

4,08

2,63

1,431

Aelothripidae

1,75

2,42

2,09

0,798

0,00

0,33

0,17

0,351

Larwy; Larvae Thysanoptera

3,83

3,67

3,75

1,142

0,00

0,00

0,00

-

Thysanoptera

12,17

13,67

12,92

2,365

1,17

4,42

2,81

1,654

Psammotettix alienus DAHLB .

0,25

1,00

0,63

0,705

5,67

3,83

4,75

1,266

Macrosteles laevis RIBAUT

1,08

0,00

0,54

0,599

6,67

7,17

6,92

0,779

Empoasca pteridis DAHLBOM

17,58

42,75

30,16

4,143

6,08

12,08

9,08

1,057

WYSTĘPOWANIE OWADÓW ZASIEDLAJĄCYCH ROŚLINY KABACZKA ...

181

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Eupteryx atropunctata GOEZE

11,67

27,33

19,50

2,109

1,83

1,84

1,83

1,052

Larwy; Larvae Cicadellidae

6,58

8,67

7,63

0,996

0,58

0,67

0,63

0,428

Cicadellidae

37,17

79,75

58,46

5,977

20,83

25,58

23,21

2,476

Aphididae

2,08

0,83

1,46

1,016

0,00

0,00

0,00

-

Delphacidae

0,42

0,00

0,21

0,416

1,17

0,83

1,00

0,300

Homoptera

39,67

80,58

60,13

11,482

22,00

26,75

24,38

2,645

Lygus regulipennis POPP.

10,00

16,83

13,42

2,306

1,91

4,58

3,25

1,467

Trigonotylus coelestia-lium KIRK.

0,41

0,00

0,21

0,414

0,00

1,17

0,59

0,862

Miridae

10,42

16,83

13,63

2,471

2,08

5,75

3,92

1,134

Anthocoridae

1,68

3,00

2,38

0,462

2,00

7,98

4,99

1,192

Heteroptera

12,17

19,83

16,00

2,312

4,33

14,33

9,33

1,116

Największe zasiedlenie owadów na roślinach kabaczka z nawadnianiem

kroplowym zaobserwowano w odniesieniu do pluskwiaków równoskrzydłych, gdzie najliczniej wystąpił skoczek ziemniaczak - Empoasca pteridis DAHLBOM (42 szt. na poletko w 2005 r.). Warunki pogodowe w 2005 r. spowodowały prawie czterokrotnie większe nasilenie występowania tego gatunku w porównaniu do 2006 r. Uszkodzenia powodowane przez ten gatunek są widoczne na liściach w postaci jasnych plamek. Przy silnym poraŜeniu przebarwienia obejmują całe liście, które z czasem więdną i zasychają [NOWACKA 1996]. Istotny negatywny wpływ Empoasca sp. na rozwój kabaczka (rośliny dyniowate) wykazał równieŜ EBADAH [2002].

� szkodliwe; pests � poŜyteczne; beneficial NIR; LSD (1) - poŜyteczne; beneficial 2005/2006 NIR; LSD (2) - szkodliwe; pests 2005/2006 NIR; LSD (3) - owady razem; total insects 2005/2006 Rys. 1. Występowanie owadów szkodliwych i poŜytecznych na roślinach kabaczka

(szt./poletko) Fig. 1. Occurrence of pests and beneficial insects on summer squash plants (number per

plot) Najliczniejszymi przedstawicielami Heteroptera były zmieniki, których odła-


182

wiano więcej na poletkach z nawadnianiem kroplowym w porównaniu do kontroli w obu latach prowadzenia badań ale owady te liczniej wystąpiły w 2005. FERRARI i in. [2004] zaliczają Lygus spp. do waŜnych szkodników przeciwko którym siatki ochronne wykazują największą skuteczność w ograniczaniu Ŝerowania. KORCZ [1994] takŜe określa zmieniki jako waŜne ekonomicznie szkodniki roślin uprawnych.

Rośliny kabaczka były zasiedlane przez owady szkodliwe jak i poŜyteczne (Aelothripidae, Anthocoridas), (rys. 1). Na roślinach nawadnianych stwierdzono nieco więcej owadów poŜytecznych (9,2%) w porównaniu do roślin kontrolnych (7,7%). Wykazano istotne róŜnice w liczebności entomofauny poŜytecznej i szkodliwej na roślinach kabaczka w latach prowadzenia badań między roślinami nawadnianymi i kontrolnymi. Wnioski 1. Nawadnianie kroplowe sprzyja występowanie owadów szkodliwych na roślinach

kabaczka. Rośliny nawadniane są w lepszej kondycji stając się bardziej atrakcyjnym pokarmem dla owadów.

2. Kabaczki były zasiedlane głównie przez pluskwiaki równo- i róŜnoskrzydłe oraz przylŜeńce.

3. Najliczniejszym przedstawicielem owadów był skoczek ziemniaczak (Empoasca pteridis DAHLBOM).

Literatura BUNGER I., L IEBIG H.P., ZEBITZ C.P.W. 2002. The biological control of the Cottonle-afhopper Empoasca decipiens Paoli (Homoptera: Cicadellidea) in greenhouse grown cucumbers (Cucumis sativus L.). Gesunde Pflanzen 54(3/4): 105-110.

CHAN C.K., FORBES A.R., RAWORTH D.A. 1991. Aphid-transmitted viruses and their vectors of the world. Agric. Can. Res. Branch Tech. Bull. 1991-3E: 216 ss.

CMOLUCHOWA A. 1978. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XVIII. Plus-kwiaki róŜnoskrzydłe - Heteroptera. Zeszyt 7. Nabidae, Reduviidae i Phymatidae. PWN. Warszawa-Wrocław: 43 ss.

DELIGEORGIDIS P.N., IPSILANDIS C.G., FOTIADOU C., KALTSOUDAS G., GIAKALIS L., GARSEN A. 2005. Fluctuation and distribution of Frankliniella occidentalis (Pergande) and Thrips tabaci Lindeman (Thysanoptera : Thripidae) populations in greenhouse cucumber and tomato. Pakistan J. Biol. Sci. 8: 1105-1111.

EBADAH I.M.A. 2002. Population fluctuations and diurnal activity of the leafhopper, Empoasca decipiens on some summer crops in Kalubia Governorate, Egypt. Bull. Faculty Agric., Cairo University 53: 653-670.

FERRARI R., BURGIO G., POZZATI M., REGGIANI A. 2004. Controlling Lygus rugulipennis: methods with low environmental impact. Informatore Agrario 60: 67-70.

GONZALEZ N., ZAYAS M., DE LOS A., CRUZ B., AVILES R. 2001. Cucumis sativus L., a new host plant of various species of the Thysanoptera Order, in Cuba. Boletin de Sanidad Vegetal, Plagas 27: 117-119.

KORCZ A. 1994. Szkodliwe pluskwiaki z rzędu róŜnoskrzydłych (Heteroptera), w: Dia-gnostyka szkodników roślin i ich wrogów naturalnych. I. Boczek J. (Red.). SGGW, Warszawa: 327 ss.

WYSTĘPOWANIE OWADÓW ZASIEDLAJĄCYCH ROŚLINY KABACZKA ...

183

NOWACKA W. 1996. Uproszczony klucz do oznaczania wybranych gatunków piewików (Auchenorrhyncha) występujących na uprawach polowych, w: Diagnostyka szkodników roślin i ich wrogów naturalnych. II. Boczek J. (Red.). SGGW, Warszawa: 385 ss.

SHIRVANI A., NAVEH V.H. 2004. Fertility life table parameters estimation of Aphis gossypii Glover. I. J. Agri. Sci. 35: 23-29.

RONDON S.I., CANTLIFFE D.J., PRICE J.F. 2003. Anasa tristis (Heteroptera : Coreidae) development, survival and egg distribution on Beit alpha cucumber and as prey for Coleomegilla maculata (Coleoptera:Coccinellidae) and Geocoris punctipes (Hetero-ptera:Lygaeidae). Fla. Entomol. 86: 488-490.

ZAWIRSKA I. 1994. Wciornastki (Thysanoptera), w: Diagnostyka szkodników roślin i ich wrogów naturalnych. I. Boczek J. (Red.). SGGW, Warszawa: 327 ss. Słowa kluczowe: rośliny dyniowate, owady, nawadnianie Streszczenie

W doświadczeniu polowym, w dwóch kolejnych sezonach wegetacyjnych (2005 i 2006 rok), badano wpływ nawadniania kroplowego roślin kabaczka odmiany White Bush na występowanie owadów. Na podstawie przeprowadzonych prób czerpakowych stwierdzono, Ŝe najliczniej występowały szkodniki z rzędów: Homoptera, Heteroptera i Thysanoptera. Uszkadzające rośliny kabaczka pluskwiaki równoskrzydłe repre-zentowane były przez kilka rodzin, jak: skoczkowate, mszycowate oraz szydlakowate. Najliczniejszymi skoczkowatymi były: skoczek ziemniaczak i czarnoplamek w 2005 roku oraz skoczek ziemniaczak i skoczek sześciorek w 2006 roku. Liczebność skoczkowatych była istotnie wyŜsza na roślinach nawadnianych, w porównaniu do roślin kontrolnych, zarówno w 2005, jak i 2006 roku. Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku szkodliwych tasznikowatych. Najczęściej odławianymi owadami zaliczanymi do tej rodziny pluskwiaków róŜnoskrzydłych były: zmienik lucernowiec i wysmułek paskorogi. Rośliny kabaczka zasiedlały równieŜ owady poŜyteczne do których naleŜały: dziewięciorkowate – Aelothripidae, dziubałkowate – Anthocoridae. INSECTS OCCUPYING PLANTS OF SUMMER SQUASH White Bush CULTIVATED UNDER DRIP IRRIGATION IN LIGHT SOIL Robert Lamparski 1, Dariusz Piesik 1, Roman Rolbiecki 2 1 Department of Applied Entomology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz 2 Department of Land Reclamation and Agrometeorology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: ground family, insects, irrigation Summary

In the field experiments carried out in two consecutive vegetation seasons (2005-2006), the effect of drip irrigation on summer squash cv. White Bush and the


184

appearance of insects were investigated. The applied sweep net method revealed that the most numerous were the pests of Homoptera, Heteroptera and Thysanoptera groups. Homoptera were represented by: Cicadellidae, Aphididae, and Delphacidae. The most numerous Cicadellidae insects were: Empoasca pteridis DAHLBOM and Eupteryx atropunctata GOEZE in 2005, while in 2006 it was Empoasca pteridis DAHLBOM and Macrosteles laevis RIBAUT. Moreover, the number of Cicadellidae was significantly bigger on the irrigated plants as compared to the control in both the investigated years. Similar situation was observed in the case of Miridae. The most numerous insects from this family were: Lygus rugulipennis POPP. and Trigonotylus coelestialium KIRK. On the other hand summer squash plants were also occupied by beneficial insects such as Aelothripidae and Anthocoridae. Dr inŜ. Dariusz Piesik Katedra Entomologii Stosowanej Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich ul. Kordeckiego 20 85-225 BYDGOSZCZ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 185-191 JAKOŚĆ STRĄKÓW FASOLI SZPARAGOWEJ W ZALE śNOŚCI OD TERMINU SIEWU Helena Łabuda, Anna Brodaczewska Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wstęp

Strąki fasoli szparagowej odznaczają się duŜą wartością odŜywczą i biologiczną, wskazuje się na pozdrowotne oddziaływanie zawartych w nich związków m.in. karotenoidów, flawonoidów, błonnika pokarmowego, witaminy C [HORBOWICZ 2000; TROSZYŃSKA i in. 2000; JIRATANAN , LIU 2004; NOWAK 2004]. Dlatego teŜ uzasadnione jest większe wykorzystanie fasoli szparagowej w codziennej diecie zarówno świeŜych strąków, jak i w postaci mroŜonej.

SpoŜycie świeŜych strąków fasoli szparagowej wykazuje wyraźną sezonowość, przypada głównie w okresie zbiorów z uprawy polowej, jednak ostatnio do zwiększenia dostępności strąków fasoli na rynku przyczynia się przyspieszona uprawa tego warzywa w tunelach foliowych [ŁABUDA , BARAN 2005].

Znaczenie gospodarcze fasoli szparagowej w Polsce jest coraz większe, po-wierzchnia uprawy w 2006 roku wynosiła 7375 ha a produkcja ponad 52 tys. ton. Strąki fasoli szparagowej stanowią waŜny surowiec w przetwórstwie, eksport mroŜonej fasoli w latach 2003-2006 sięgał 24 tys. ton [NOSECKA i in. 2006; MILCZYŃSKA, LENARTOWICZ 2007].

W uprawie fasoli do przetwórstwa stawiane są wysokie wymagania pod względem cech uŜytkowych odmian - plenności, wczesności, zdrowotności oraz jakości strąków, w tym wielkości, kształtu, intensywności barwy, zawartości włókna (poniŜej 0,08%) oraz wysokiej zawartości cukrów i witaminy C [ELKNER, NOWAKOWSKA 2000; ANONYMUS 2002]. Istotnym jest długi, trwający kilka tygodni okres dostarczania surowca do przetwórstwa.

Celem niniejszej pracy było określenie zawartości wybranych składników chemicznych w strąkach czterech odmian fasoli szparagowej z uprawy w róŜnych terminach siewu nasion (co 6-7 dni) w okresie od połowy maja do końca czerwca. Materiał i metody

Materiał do badań stanowiły strąki czterech odmian fasoli szparagowej: Hit, Paulista (zielonostrąkowe) i Korona, Galopka (Ŝółtostrąkowe) pochodzące z doś-wiadczeń agrotechnicznych przeprowadzonych w latach 2003-2004 w Gospodarstwie Doświadczalnym Akademii Rolniczej w Lublinie. Fasolę uprawiano na glebie płowej wytworzonej z utworów lessowatych na marglach kredowych, zawierającej średnio 1,4% materii organicznej. NawoŜenie oparto o wyniki analizy gleby, zawartość

H. Łabuda, A. Brodaczewska

186

makroskładników w glebie była optymalna dla fasoli, w okresie badań uzupełniono jedynie zawartość azotu mineralnego.

Zastosowano sześć terminów siewu fasoli w odstępach 6-7 dni w okresie od połowy maja do końca czerwca (tab. 1). Doświadczenia zakładano jako dwuczynnikowe metodą bloków losowych w 4 powtórzeniach. Powierzchnia poletka wynosiła 4,05 m2, rozstawa roślin 0,45 m x 0,08 m. Nasiona zaprawiano (Funaben T + Marshal 250 DS) i wysiewano po dwa, po wschodach rośliny przerwano. Zabiegi pielęgnacyjne przeprowadzono zgodnie z zaleceniami dla fasoli. Tabela 1; Table 1 Zawartość wybranych składników chemicznych w strąkach fasoli szparagowej w zaleŜności od terminu siewu (średnio z odmian i lat badań) Content of some chemical component in the snap bean pods depending on the time of sowing (mean for cultivars and years)

Składnik; Component

Termin siewu; Time of sowing Śred-nio

Mean

Termin siewu NIR0,05 Time of sowing LSD0.05

połowa maja May (mid-dle)

3 dek. maja

May (3 decade)

maj/

czerwiec May/ June

1 dek.

czerwca June (1 decade)

połowa czerwca June (mi-

ddle)

3 dek.

czerwca June (3 decade)

Sucha masa Dry matter (%)

11,24

10,12

9,34

10,21

11,70

11,57

10,69

0,576

Kwas L-askorbinowy L-ascorbic acid (mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

22,50

25,23

23,62

22,89

23,40

22,51

23,36

1,348

Chlorofil całkowity Total chlorophyll (mg⋅100g-1 św.m.; FM)

19,86

24,18

14,67

29,23

35,22

40,08

27,21

0,405

Włókno surowe Raw fibre (% św.m.; FM)

0,05

0,06

0,05

0,05

0,05

0,05

0,05

0,005

Cukry ogółem Total sugars (g⋅100 g-1 św.m.; FM)

2,05

2,22

2,34

2,38

2,13

2,20

2,22

0,217

Cukry proste Reduced sugars (g⋅100 g-1 św.m.; FM)

1,67

1,68

1,79

1,95

1,71

1,89

1,78

0,086

Zbiór fasoli szparagowej przeprowadzono jednorazowo, gdy około 75% strąków

na roślinie było w fazie dojrzałości technologicznej, w okresie od trzeciej dekady lipca do pierwszej dekady września. Z plonu handlowego strąków pobierano próby (500 g) do badań laboratoryjnych przeprowadzonych w pracowni fitochemicznej. Oznaczono zawartość suchej masy (metodą suszarkową), kwasu L-askorbinowego (metodą spektrofotometryczną według Roe, zmodyfikowaną przez Ewelina), chlorofilu całkowitego (metodą Mac Kiney’a), włókna surowego (metodą Henneberga i Stohmanna), cukrów ogółem i cukrów prostych (metodą Luffa-Schoorla). Oznaczenia wykonano w trzech powtórzeniach. Wyniki dwuletnich badań opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, a średnie porównywano testem Tukey’a przy 5% poziomie

JAKOŚĆ STRĄKÓW FASOLI SZPARAGOWEJ ...

187

istotności. Wyniki i ich omówienie

Skład chemiczny strąków fasoli szparagowej zaleŜy od wielu czynników takich jak: temperatura, zaopatrzenie roślin w składniki pokarmowe i wodę, cechy genetyczne odmian, faza zbioru oraz miejsce uprawy [DORNA, DUCZMAL 1994; BOROSIC i in. 2000; ELKNER 2003; ŁABUDA, BRODACZEWSKA 2007].

Strąki fasoli szparagowej pochodzące z sześciu terminów uprawy, dojrzewające w okresie od trzeciej dekady lipca do pierwszej dekady września odznaczały się zróŜnicowaną zawartością wybranych składników chemicznych (tab. 1).

W strąkach fasoli szparagowej z siewu w połowie maja stwierdzono najmniejszą zawartość kwasu L-askorbinowego oraz cukrów prostych i cukrów ogółem. Strąki z siewu fasoli w trzeciej dekadzie maja odznaczały się średnio największą zawartością kwasu L-askorbinowego (25,23 mg⋅100 g-1 św.m.) a jednocześnie charakteryzowały się największą zawartością włókna, średnio 0,06% św.m. Fasola szparagowa z trzeciego terminu siewu, czyli na przełomie maja i czerwca charakteryzowała się najmniejszą zawartością w strąkach suchej masy (9,34%) i chlorofilu całkowitego (14,67 mg⋅100 g-1 św.m.). Strąki uzyskane z roślin z siewu nasion w pierwszej dekadzie czerwca odznaczały się średnio największą zawartością cukrów ogółem i cukrów prostych (2,38 i 1,95 mg⋅100 g-1 św.m.). Strąki fasoli z późniejszych terminów uprawy (z siewu w drugiej i trzeciej dekadzie czerwca) odznaczały się średnią największą (11,57-11,70%) zawartością suchej masy i chlorofilu całkowitego (35,22-40,08 mg⋅100 g-1 św.m.). Jak wynika z badań strąki fasoli szparagowej odmian zielono i Ŝółtostrąkowych uzyskane z sześciu terminów uprawy odznaczały się zróŜnicowaną zawartością podstawowych składników chemicznych (tab. 1, 2), jednak poziom ich zawartości był zbliŜony do war-tości podawanych w piśmiennictwie [KUNACHOWICZ i in. 2005].

Zawartość suchej masy, cukrów, włókna oraz intensywność barwy i walory smakowe strąków fasoli szparagowej są najbardziej skorelowane z jakością tego warzywa do przetwórstwa [NOWAKOWSKA, ELKNER 1996].

Zawartość suchej masy zmieniała się od 9,34 do 11,70% i była największa w strąkach pochodzących z późnych terminów uprawy. NiŜsza temperatura w okresie wzrostu sprzyjała gromadzeniu suchej masy w strąkach, ponadto wpływ na zawartość tego składnika miało zaopatrzenie roślin w wodę. ROLBIECKI i RZEKANOWSKI [1996] wykazali, Ŝe nawadnianie roślin fasoli szparagowej powodowało spadek zawartości suchej masy w strąkach z 12,05 do 10,60%.

Strąki fasoli szparagowej, które wykształciły się w sierpniu przy mniejszej intensywności światła odznaczały się istotnie większą zawartością chlorofilu całko-witego w porównaniu do strąków dojrzewających w lipcu. Najwięcej tego składnika (39,48 mg⋅100 g-1) stwierdzono w strąkach odmiany Hit (tab. 2).

Zawartość włókna w strąkach fasoli szparagowej zmieniła się nieznacznie w zaleŜności od terminu uprawy i odmiany, średnio w zakresie 0,04-0,06%, co świadczyło o przeprowadzeniu jednorazowego zbioru w optymalnej fazie dojrzałości technologicznej strąków. W badaniach ELKNER, NOWAKOWSKA [2000] wykazano, Ŝe zawartość włókna u odmian Ŝółtostrąkowych wynosiła 0,05%-0,09% a zielono-strąkowych 0,04-0,08%. Tabela 2; Table 2 Zawartość wybranych składników chemicznych w strąkach fasoli szparagowej w zaleŜności od odmiany (średnio z terminów siewu i lat badań) Content of some chemical component in the snap bean pods


188

depending on the cultivars (mean for time of sowing and years)

Składnik; Component

Odmiana; Cultivar Średnio Mean

Odmiana NIR0,05 Cultivar LSD0.05

Paulista

Hit

Korona

Galopka

Sucha masa; Dry matter (%)

10,80

11,02

9,92

11,04

10,69

0,422

Kwas L-askorbinowy L-ascorbic acid (mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

24,39

22,79

21,62

24,63

23,36

0,990

Chlorofil całkowity Total chlorophyll (mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

28,90

39,48

16,62

23,80

27,21

0,296

Włókno surowe; Raw fibre (% św.m.; FM)

0,04

0,05

0,05

0,05

0,05

r.n.; n.s..

Cukry ogółem; Total sugars (g⋅100 g-1 św. m.; FM)

2,34

2,08

2,21

2,25

2,22

0,158

Cukry proste; Reduced sugars (g⋅100 g-1 św.m.; FM)

1,94

1,59

1,87

1,72

1,78

0,062

Zawartość kwasu L-askorbinowego w strąkach była istotnie zmienna w za-

leŜności od terminu uprawy i cech odmianowych (tab. 1, 2), niekiedy wykazywała nieukierunkowaną zmienność. Odmiana zielonostrąkowa Hit i Ŝółtostrąkowa Galopka odznaczały się podobnie wysoką średnią zawartością kwasu L-askorbinowego w strąkach (24,39 i 24,63 mg⋅100 g-1). Poziom zawartości kwasu L-askorbinowego w strąkach odmian Ŝółtostrąkowych Korona i Galopka był większy w porównaniu do wyników otrzymanych przez innych autorów [ELKNER, NOWAKOWSKA 2000; WIERZBICKA, KUSKOWSKA 2002]. Wnioski 1. Zastosowane terminy siewu fasoli szparagowej pozwoliły na wydłuŜenie do

sześciu tygodni okresu zbiorów świeŜych strąków. Otrzymano zadowalający pod względem jakości plon strąków badanych odmian zbieranych jednorazowo w fazie dojrzałości technologicznej z sześciu terminów siewu.

2. Strąki fasoli szparagowej pochodzące z roślin z siewu nasion w czerwcu, których dojrzewanie przypadło w sierpniu i na początku września odznaczały się największą zawartością suchej masy (11,57-11,70%) i chlorofilu całkowitego (35,22-40,08 mg⋅100 g-1).

3. Porównywane odmiany fasoli szparagowej, Ŝółtostrąkowe (Korona i Galopka) oraz zielonostrąkowe (Paulista i Hit), odznaczały się zbliŜoną zawartością suchej masy, kwasu L-askorbinowego, cukrów ogółem i włókna surowego.

Literatura ANONYMUS 2002. UNICE Standard for beans. Economic and Social Council. TRA-DE/WP.7/2001/9 Add. 1.

BOROSIC J., ROMIC D., DOLANJSKI D. 2000. Growth and yield components of dwarf French bean grown under irrigation conditions. Acta Hortic. 533: 451-459.

DORNA H., DUCZMAL K. 1994. Wpływ warunków klimatycznych na formowanie włókna w szwach strąków fasoli zwykłej (Phaseolus vulgaris L.). Mater. Ogólnopol. Konf. Nauk.


189

„Strączkowe rośliny białkowe”. I. Fasola. Lublin, 25 listopada: 135-138.

ELKNER K., NOWAKOWSKA T. 2000. Polskie odmiany fasoli szparagowej dla zamraŜalni-ctwa. Przem. Ferment. Owoc.-Warz. 2: 34-36.

ELKNER K. 2003. Jakość i przydatność warzyw do przetwórstwa. Mater. Ogólnopol. Konf. Nauk. „Uprawa warzyw do przetwórstwa”, Skierniewice 2 października: 5-9.

HORBOWICZ M. 2000. Występowanie, biosynteza i właściwości biologiczne flawonoli. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln. 2: 3-18.

JIRATANAN T., L IU R.H. 2004. Antioxidant activity of processed table beets (Beta vulgaris var. conditiva) and green beans (Phaseolus vulgaris L.). J. Agric. Food Chem. 52: 2659-2670.

KUNACHOWICZ H., NADOLNA I., PRZYGODA B., IWANOW K. 2005. Tabele składu i wartości odŜywczej Ŝywności. Wyd. Lek. PZWL Warszawa: 236-243.

ŁABUDA H., BARAN A. 2005. Wpływ sposobu osłaniania na plonowanie fasoli szparagowej w uprawie przyspieszonej. Zesz. Nauk AR Wrocław, Rol. LXXXVI, 515: 333-338.

ŁABUDA H., BRODACZEWSKA A. 2007. Yield and quality characteristics of seven snap bean cultivars for early cropping, w: Spontaneous and induced variation for the genetic improvement of horticultural crops. P. Nowaczyk (Red.), University Press. University of Technology and Life Sciences in Bydgoszcz: 245-250.

M ILCZY ŃSKA E., LENARTOWICZ K. 2007. Fasola zwykła karłowa, w: Lista opisowa od-mian. Rośliny warzywne strączkowe. COBORU Słupia Wielka 2007.

NOSECKA B., BUGAŁA A., M IERWI ŃSKI J., SMOLE ŃSKI T., STĘPKA G., STROJEWSKA I., SZCZE-PANIAK I., ŚWIETLIK J. 2006. Rynek owoców i warzyw. Stan i perspektywy. Analizy ryn-kowe 2006. Państwowy Instytut Badawczy - IERiGś, ARR, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 29.

NOWAK R. 2004. Natura - niedocenione źródło kwasu askorbinowego. Postępy Fitot. 11: 14-18.

NOWAKOWSKA T., ELKNER K. 1996. Hodowla jakościowa fasoli szparagowej dla prze-twórstwa. Mat. VI Ogólnop. Zjazd Hod. Rośl. Ogrod. „Hodowla roślin o podwyŜszonej jakości”. Kraków 15-16 lutego: 194-198.

ROLBIECKI S., RZEKANOWSKI C. 1996. Wpływ nawadniania deszczownianego i kroplo-wego na niektóre cechy jakościowe plonu wybranych gatunków warzyw. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 438: 205-212.

TROSZYŃSKA A., HONKE J., KOZŁOWSKA H. 2000. Naturalne substancje nieodŜywcze (NSN) pochodzenia roślinnego jako składniki Ŝywności funkcjonalnej. Post. Fitoterapii 2: 17-22.

WIERZBICKA B., KUSKOWSKA M. 2002. Wpływ wybranych czynników na zawartość wita-miny C w warzywach. Acta Sci. Pol. 1(2): 49-57. Słowa kluczowe: fasola szparagowa, termin siewu, skład chemiczny, odmiany Streszczenie


190

Strąki fasoli szparagowej odznaczają się duŜą wartością odŜywczą i biologiczną, wskazuje się na pozdrowotne oddziaływanie zawartych w nich związków m.in. karotenoidów, flawonoidów, błonnika pokarmowego, witaminy C. Strąki fasoli szparagowej stanowią waŜny surowiec w przetwórstwie. Celem pracy było określenie zawartości wybranych składników chemicznych w strąkach czterech odmian fasoli szparagowej uprawianej z róŜnych terminów siewu nasion (co 6-7 dni) w okresie od połowy maja do końca czerwca.

Materiał do badań stanowiły strąki fasoli szparagowej odmian: Hit, Paulista (zielonostrąkowe) i Korona, Galopka (Ŝółtostrąkowe) pochodzące z doświadczeń prze-prowadzonych w latach 2003-2004 w Gospodarstwie Doświadczalnym Akademii Rolniczej w Lublinie.

Zbiór fasoli szparagowej przeprowadzono jednorazowo, gdy około 75% strąków na roślinie było w fazie dojrzałości technologicznej w okresie od trzeciej dekady lipca do pierwszej dekady września. Oznaczono zawartość suchej masy (metodą suszarkową), kwasu L-askorbinowego (metodą spektrofotometryczną według Roe, zmodyfikowaną przez Ewelina), chlorofilu całkowitego (metoda Mac Kiney’a), włókna surowego (metodą Henneberga i Stohmanna), cukrów ogółem i cukrów prostych (metodą Luffa-Schoorla). Wyniki badań opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, a średnie porównywano testem Tukey’a przy 5% poziomie istotności.

Otrzymano zadowalający pod względem jakości plon strąków fasoli szparagowej z sześciu terminów siewu. Strąki fasoli szparagowej pochodzące z roślin z późniejszych terminów uprawy z siewu w czerwcu, których dojrzewanie przypadło w sierpniu i na początku września, odznaczały się największą zawartością suchej masy (11,57-11,70%) i chlorofilu całkowitego (35,22-40,08 mg⋅100 g-1). Porównywane odmiany fasoli szparagowej, Ŝółtostrąkowe (Korona i Galopka) oraz zielonostrąkowe (Paulista i Hit), odznaczały się zbliŜoną zawartością suchej masy, kwasu L-askorbinowego, cukrów ogółem i włókna surowego. QUALITY OF SNAP BEAN PODS DEPENDING ON SOWING DATE Helena Łabuda, Anna Brodaczewska Department of Vegetable and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Lublin Key words: snap bean, time of sowing, chemical components, cultivars Summary

Pods of snap bean are known for their nutritional and biological value. The healthful properties of pods reveal in the content of such compounds as carotenoids, flavonoids, fibre, or vitamin C. Immature bean pods are important material for food industry. The aim of this paper was to determine the content of selected chemical components in pods of four cultivars of snap bean planted from seeds sown into the ground at various times, from the middle of May till the end of June.

Pods of snap bean of such cultivars as Hit, Paulista (green pods), Korona and Galopka (yellow pods) coming from field experiments carried out in the Experimental Farm of Agricultural University of Lublin in years 2003-2004 were used as a research plant material.

The harvest of snap bean was carried out on a once over basis, from the third decade of July till the first decade of September, when about 75% of pods on a plant showed technological maturity. The contents of such components as: dry matter (using


191

the plant dryer method), L-ascorbic acid (using the Roe spectrophotometric method modified by Evelin), the total chlorophyll (using the Mac Kiney method), raw fibre (using the Henneberg and Stohmann method), an overall amount of sugars and simple sugars (using the Luff-Schoorl method) were determined. The obtained results were statistically elaborated with the method of variance analysis and on the basis of T-Tukey multiple test at the confidence interval of 5% probability error.

The yield of snap pods bean obtained from six sowing dates was satisfactory. The pods of snap bean obtained from the plants sown in June and those maturity was in August and at the beginning of September, had the highest content of both dry matter (11.57-11.70%) and total chlorophyll (35.22-40.08 mg⋅100 g-1). The compared cultivars of yellow bean (Korona and Galopka) and green bean (Paulista and Hit) had a similar content of dry mass, L- ascorbic acid, as well as an overall amount of sugars and raw fibre. Prof. dr hab. Helena Łabuda Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Leszczyńskiego 58 20-068 LUBLIN

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 193-199 WPŁYW EKOLOGICZNYCH METOD OCHRONY RO ŚLIN NA PLON OGÓRKA ( Cucumis sativus L.) Joanna Majkowska-Gadomska, Marcin Felczak Katedra Ogrodnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wstęp

Rolnictwo ekologiczne w Polsce, podobnie jak w innych krajach Unii Euro-pejskiej, funkcjonuje jako sposób produkcji rolniczej od ponad 30 lat. Działania na rzecz takiej produkcji stwarzają moŜliwości rozwiązywania problemów związanych z: bezpieczeństwem Ŝywności i jej jakością oraz ochroną środowiska. Tego typu uprawa roślin ma duŜe znaczenie dla rozwoju rynku, gdyŜ produkty ekologiczne są poszukiwane przez konsumentów [WAWIERNIA 2002]. W ostatnich latach wzrasta równieŜ zainteresowanie ogrodników ekologicznymi metodami uprawy warzyw. Do technologii upraw coraz częściej wprowadzane są środki ochrony roślin na bazie związków organicznych lub organizmów antagonistycznych. Do tego typu preparatów zarejestrowanych i stosowanych moŜna zaliczyć Biosept 33 SL oraz Polyversum [ROBAK 2001; SANIEWSKA 2002; PIĘTA 2006]. Podstawą ich ekologicznego działania jest przede wszystkim zapobieganie poraŜeniu roślin przez choroby i szkodniki oraz brak toksycznych pozostałości, które są szkodliwe dla człowieka i środowiska [BAĆMAGA i in. 2007].

Celem niniejszego doświadczenia było porównanie wpływu róŜnych metod ochrony roślin na plonowanie ogórka w uprawie ekologicznej. Materiał i metody badań

Badania polowe prowadzono w latach 2005-2007 w okolicach Olsztyna w miejscowości Gajdy. Doświadczenie polowe przeprowadzono na glebie brunatnej kompleksu Ŝytniego dobrego, wytworzonej z piasku gliniastego na glinie. Pole pod doświadczenie przygotowano zgodnie z wymaganiami ekologicznej uprawy [BABIK 2004]. Przedmiotem badań był ogórek odmiany Śremski F1. Nasiona wysiewano w kolejnych latach między 1-3 czerwca bezpośrednio w pole. Odstęp miedzy rzędami wynosił 80 cm, natomiast między roślinami w rzędzie - 15 cm. Doświadczenie załoŜono metodą losowanych bloków w trzech powtórzeniach. Na jednym poletku rosło 10 roślin w dwóch rzędach. W doświadczeniu zastosowano osiem metod ochrony ogórka. Rośliny chroniono w następujący sposób: I - obiekt kontrolny - rośliny niechronione, II - integrowana ochrona zgodnie z obowiązującym programem ochrony warzyw Instytutu Warzywnictwa w Skierniewicach (2005, 2006, 2007), III - ekologiczna ochrona biopreparatem Biosept 33 SL, IV - wyciąg z ziela skrzypu polnego (Equisetum arvense L.), V - wyciąg z ziela pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.), VI - wyciąg z ziela i

J. Majkowska-Gadomska, M. Felczak

194

kwiatów wrotyczu polnego (Tanacetum vulgare L.), VII - wyciąg z ziela i kwiatów krwawnika pospolitego (Achillea millefolium L.), VIII - wyci ąg z ziela bylicy pospolitej (Artemisia vulgaris L.).

Wyciągi przygotowano poprzez zalanie 50 g świeŜego pociętego ziela i kwiatów wrzącą wodą w dawce 500 cm3, a następnie pozostawione pod przykryciem na 24 godz. Po upływie tego czasu przecedzono je i rozcieńczono z wodą w stosunku 1 : 1. Opryskiwanie roślin rozpoczęto w fazie siewki w odstępach 7 dniowych, a zakończono przed kwitnieniem ogórka. Zabieg ten był wykonywany we wszystkich obiektach w jednym terminie.

Zbiór owoców ogórka przeprowadzano 2 razy w tygodniu. Daty początku i końca zbiorów zamieszczono w tabeli 1. Tabela 1; Table 1 Wpływ zastosowanej metody ochrony na wczesność i okres plonowania ogórka Effect of different plant protection methods on the earliness and harvest time of cucumber

Metoda ochrony roślin Plant protection method

Początek

plonowania Beginning of harvest

Koniec plonowania

End of harvest

Okresu

plonowania Period of harvest

(dni; days)

2005

2006

2007

2005

2006

2007

2005

2006

2007

Kontrola - rośliny nieopryskiwane Non-protected control treatment

31,7

22,7

6,8

13,9

28,8

23,8

44

37

17

Integrowana ochrona - zgodna z pro-gramem ochrony roślin Integrated protection program

10,8

26,7

8,8

13,9

28,8

23,8

34

33

15

Ekologiczna ochrona - Biosept 33 SL Ecological protection - Biosept 33 SL

29,7

22,7

6,8

26,8

28,8

23,8

28

37

17

Wyciąg z ziela skrzypu polnego Field horsetail extract

31,7

22,7

6,8

26,8

28,8

23,8

26

37

17

Wyciąg z ziela pokrzywy zwyczajnej Common stinging nettle extract

31,7

22,7

6,8

26,8

28,8

23,8

26

37

17

Wyciąg z ziela i kwiatów wrotyczu polnego Common tansy extract

31,7

22,7

6,8

26,8

28,8

23,8

26

37

17

Wyciąg z ziela i kwiatów krwawnika pospolitego Common milfoil extract

31,7

22,7

6,8

26,8

28,8

23,8

26

37

17

Wyciąg z ziela bylicy pospolitej Common wormwood extract

31, 7

22,7

6,8

26,8

28,8

23,8

26

37

17

Określono plon ogółem, który w całości był plonem handlowym zgodnie z normą

PN-85/R-75359. Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji. Istotność róŜnic,

oceniono za pomocą wielokrotnych przedziałów ufności Tukey’a przy 5% poziomie istotności. Wyniki i dyskusja

Warunki klimatyczne są istotnym czynnikiem wpływającym na plon i jakość owoców ogórka [SIWEK, LIBIK 1994; SIWEK 2004; WIERZBICKA, MAJKOWSKA-GADOMSKA 2003]. Zmienne warunki agroklimatyczne w okresie wegetacji, w kolejnych latach badań róŜnie wpływały na wczesność plonowania ogórka oraz termin zakończenia jego

WPŁYW EKOLOGICZNYCH METOD OCHRONY ROŚLIN ...

195

zbiorów (tab. 1), co jest zgodne z badaniami RUMPLA [1994], WIERZBICKIEJ, MAJKOWSKIEJ-GADOMSKIEJ [2005]. W okres plonowania najszybciej wchodziły rośliny w 2006 roku - 22 lipca, natomiast w roku 2005, - 29-31 lipca, a w 2007 - 6 sierpnia. KaŜdego roku opóźnienie w rozpoczęciu plonowania zaobserwowano w obiekcie, gdzie rośliny chroniono zgodnie z programem ochrony roślin warzywnych. Koniec okresu plonowania dla wszystkich sposobów ochrony roślin był podobny w roku 2006 i 2007, natomiast w 2005 roku rośliny w obiekcie kontrolnym oraz chronione zgodnie z obowiązującym programem ochrony roślin plonowały o 18 dni dłuŜej.

Z analizowanych lat najbardziej sprzyjające warunki do uprawy ogórka były w sezonie wegetacyjnym roku 2006, w którym średnia temperatura od czerwca do sierpnia wynosiła 18,36°C, a suma opadów 91,16 mm, wówczas osiągnięto największy plon owoców ogórka - średnio 21,17 t⋅ha-1. Natomiast w pozostałych latach średnie dobowe temperatury były niŜsze, a sumy opadów małe (58,1 mm) w 2005 lub znacznie wyŜsze w 2007 roku (109,9 mm), (tab. 2, 3). Szczególnie niekorzystny dla uprawy ogórka w polu - bez osłon okazał się rok 2007, który charakteryzował się najniŜszą średnią temperaturą powietrza w miesiącu lipcu (16,8°C) oraz najwyŜszą sumą opadów spośród analizowanych lat. W omawianym roku odnotowano równieŜ opad gradu, który spowodował uszkodzenia roślin a w rezultacie zmniejszenie poziomu plonowania ogórka do 5,33 t⋅ha-1. Tabela 2; Table 2 Średnia dobowa temperatura i suma opadów w trakcie wegetacji ogórka w latach 2005-2007 Average day temperature and precipitation during vegetation of field cucumber in the years 2005-2007

Rok Year

Miesiąc; Month

czerwiec

June

lipiec July

sierpień August

średnia czerwiec-sierpień

average June-August

Temperatura °C; Temperature °C

2005 2006 2007

13,9 16,0 16,7

19,8 20,9 16,8

16,3 18,2 16,8

16,7 18,4 16,8

Suma opadów; Precipitation (mm)

2005 2006 2007

47,6 79,2 88,1

93,6 29,3 173,7

33,1 165,0 68,0

58,1 91,2 109,9

Spośród analizowanych metod ochrony ogórka odmiany Śremski F1 największy plon handlowy uzyskano w latach 2005 i 2006 w obiektach gdzie zastosowano integrowaną ochronę roślin, który wynosił w 2005 roku 15,51 t⋅ha-1, a w 2006 roku 27,23 t⋅ha-1 (tab. 3). Wyjątek stanowił rok 2007, gdzie największy plon (8,44 t⋅ha-1) uzyskano chroniąc rośliny ogórka wyciągiem z ziela skrzypu polnego i był on zbliŜony do plonu z obiektu, w którym zastosowano metodę integrowaną [SPIśEWSKI 2006].

Mniejszy plon handlowy otrzymano stosując proekologiczne metody ochrony ogórka. Wyciągi z róŜnych roślin stosowane do ochrony przed chorobami znane były i uŜywane amatorsko od co najmniej 80 lat [ORLIKOWSKI 2002]. Mają one zadanie indukowania odporności roślin na określone czynniki chorobotwórcze, jak równieŜ bezpośrednie oddziaływanie na patogeny [WELTZIEN 1992; CACCIONI i in. 1995]. W omawianym doświadczeniu preparaty roślinne takŜe skutecznie chroniły rośliny przed


196

chorobami występującymi na ogórku w uprawie polowej i były porównywalne z ochroną ekologiczną. Najlepszy efekt plonotwórczy spośród porównywanych preparatów ekologicznych uzyskano stosując Biosept 33 SL - średni plon z lat 2005-2006 wynosił 15,06 t⋅ha-1. Tego typu preparaty do ochrony roślin polecają równieŜ CACCIONI i in. [1995], SANIEWSKA [2002] oraz PIĘTA [2006]. Analizując poszczególne lata stwierdzono takŜe korzystne oddziaływanie wyciągu ze skrzypu polnego oraz ziela i kwiatów krwawnika pospolitego na rośliny i ich plon. Corocznie najmniejszy plon handlowy uzyskano z roślin uprawianych w obiekcie kontrolnym, gdzie nie stosowano Ŝadnych środków ochrony roślin. Tabela 3; Table 3 Plon handlowy owoców ogórka w zaleŜności od zastosowanej metody ochrony roślin (t⋅ha-1) Effect of different plant protection methods on the marketable yield of cucumber fruit (t⋅ha-1)

Metoda ochrony roślin Plant protection method

2005

2006

2007

Średnio z lat 2005-2007 Average for

years 2005-2007 Kontrola - rośliny nieopryskiwane Non-protected control treatment

6,34

16,28

5,43

9,35

Integrowana ochrona - zgodna z programem ochrony roślin Integrated protection program

15,51

27,23

7,97

16,90

Ekologiczna ochrona - Biosept 33 SL Ecological protection - Biosept 33 SL

7,10

24,69

7,38

15,06

Wyciąg z ziela skrzypu polnego; Field horsetail extract

6,37

23,52

8,44

12,78

Wyciąg z ziela pokrzywy zwyczajnej Common stinging nettle extract

7,16

21,04

5,84

11,35

Wyciąg z ziela i kwiatów wrotyczu polnego Common tansy extract

6,70

19,17

6,50

10,82

Wyciąg z ziela i kwiatów krwawnika pospolitego Common milfoil extract

8,67

19,35

6,04

11,35

Wyciąg z ziela bylicy pospolitej Common wormwood extract

7,06

21,17

5,33

11,19

Średnio; Average

8,11

21,56

6,61

12,10

NIR0,05; LSD0.05

1,74

1,38

1,13

r.n.; n.s.

WaŜnym elementem w plonowaniu roślin jest udział plonu handlowego w plonie

ogółem. W omawianych wariantach uprawy ogórka uzyskano 100% udziału plonu handlowego w plonie ogółem. Wynik ten jest trudny do uzyskania w polowych warunkach uprawy tego warzywa [WIERZBICKA, MAJKOWSKA-GADOMSKA 2005]. Wnioski 1. Brak ochrony chemicznej i ekologicznej przyczynił się do uzyskania bardzo

małego plonu owoców ogórka istotnie mniejszego w porównaniu do stosowania w uprawie środków ochrony roślin.

2. Integrowana ochrona roślin wpłynęła na opóźnienie plonowania i uzyskanie największego plonu handlowego owoców.

3. Średnio największy plon ogółem i handlowy uzyskano stosując środki ochrony


197

roślin zgodnie z programem ochrony roślin warzywnych opracowanym przez Instytut Warzywnictwa w Skierniewicach.

4. Spośród badanych preparatów proekologicznych najkorzystniejszy wpływ na plonowanie roślin miał Biosept 33 SL oraz wyciąg z ziela skrzypu polnego, który w niekorzystnym dla uprawy ogórka roku 2007, wpłynął na uzyskanie duŜego plonu owoców.

Literatura BAĆMAGA M., KUCHARSKI J., WYSZKOWSKA J. 2007. Wpływ środków ochrony roślin na aktywność mikrobiologiczną gleby. J. Elementolog. 12(3): 225-239.

BABIK I. 2004. Ekologiczne metody uprawy ogórka. Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego. Regionalne Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu. http://odr.net.pl/publikacje/0126.pdf

CACCIONI D.R.L, DEANSS G., RUBERTO G. 1995. Inhibitory effect of citrus essential oil components on Penicilliumitalicum and P. digitatium. Petria 5: 177-182.

ORLIKOWSKI L.B. 2002. Oddziaływanie biopreparatów na grzyby chorobotwórcze w substracie torfowym. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 485: 263-269.

PIĘTA D. 2006. Wpływ wybranych biopreparatów na zbiorowiska mikroorganizmów w glebie ryzosferowej, grochu, fasoli zwykłej i fasoli wielokwiatowej. Annales UMCS, SECTIO EEE, XVI: 73-84.

ROBAK J. 2001. MoŜliwości ekologicznej ochrony warzyw przed chorobami. Wyd. Inst. Warzywnictwa w Skierniewicach: 59-67.

RUMPEL J. 1994. Wpływ bezpośredniego osłaniania folią i włókniną na plonowanie kalafiora, ogórka i papryki słodkiej oraz warunki wzrostu roślin. Prace habilit. 13, Inst. Warzywn, Skierniewice: 85 ss.

SANIEWSKA A. 2002. Oddziaływanie biopreparatu Biosept 33 SL na Phoma narcissi Aderh. Post. Ochr. Roślin 42(2): 801-803.

SIWEK P. 2004. Warzywa pod folią i włókniną. Hortpress Sp. zo.o, Warszawa: 84-96.

SIWEK P., LIBIK A. 1994. Osłony z tworzyw sztucznych jako element proekologicznej uprawy warzyw. Mat. Symp. 30-lecia Inst. Warzywn. Skierniewice: 105-110.

SPIśEWSKI T. 2006. Wpływ sposobu nawoŜenia i nawadniania na strukturę plonu ogórka uprawianego w polu. Folia Hortic. Suplement. 2: 165-168.

WAWIERNIA W. 2002. Stan obecny i przyszłość rolnictwa ekologicznego w Polsce. Ogólnopol. Konf. Nauk. „Jakość warzyw i ziół na tle uwarunkowań uprawowych i pozbiorczych.” Warszawa 27-28 czerwca 2002 r., Wyd. SGGW: 19-21.

WELTZIAN H.C. 1992. Biocontrol of foliar fungal diseases with compost extracts. w: Microbial ecology of leaves. Springer Verlag, Nev York, USA: 403-450.

WIERZBICKA B., KUSKOWSKA M., M AJKOWSKA J. 2003. Effect of growing method on yield and quality of Polan F1 cucumber fruits. Hort. Veg. Grow. 22(4): 112-119.

WIERZBICKA B., MAJKOWSKA -GADOMSKA J. 2005. Plonowanie i zawartość wybranych składników chemicznych w owocach ogórka partenokarpicznego w uprawie przyspie-szonej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 507: 569-574.


198

Słowa kluczowe: ogórek, metody ochrony, plon Streszczenie

W latach 2005-2007 przeprowadzono badania nad polową uprawą ogórka odmiany Śremski F1 z zastosowaniem róŜnych metod jego ochrony. Rośliny chroniono w następujący sposób: obiekt kontrolny - rośliny nie chronione, ogórek chroniony preparatami chemicznymi stosowanymi zgodnie z aktualnym programem ochrony roślin warzywnych, biopreparatem Biosept 33 SL, wyciągiem z ziela skrzypu polnego, z ziela pokrzywy zwyczajnej, z ziela i kwiatów wrotyczu polnego, krwawnika pospolitego oraz z ziela bylicy pospolitej. W porównaniu do pozostałych wariantów uprawy, najpóźniej rozpoczynały owocowanie rośliny ogórka uprawiane w obiekcie z zastosowaniem ochrony roślin warzywnych zgodnie z programem. W obiekcie tym uzyskano największy średni plon ogółem i handlowy owoców. Spośród preparatów proekologicznych uŜytych do ochrony roślin ogórka najkorzystniejszy wpływ na potencjał plonotwórczy roślin miał Biosept 33 SL oraz wyciąg z ziela skrzypu polnego. Najmniejszy plon uzyskano uprawiając ogórka w obiekcie kontrolnym (bez ochrony). EFFECT OF ECOLOGICAL METHODS OF PLANT PROTECTION ON CUCUMBER (Cucumis sativus L.) YIELD Joanna Majkowska-Gadomska, Marcin Felczak Department of Horticulture, University of Warmia and Mazury, Olsztyn Key words: cucumber, plant protection methods, yield Summary

The experiment conducted in the years 2005-2007 involved cucumber cv. Śremski F1 grown in the field with the following plant protection methods: chemical protection in accordance with the integrated protection program, the application of Biosept 33 SL, field horsetail extract, common stinging nettle extract, common tansy extract, common milfoil extract and common wormwood extract; and control (non-protected treatment). Compared to other cultivation variants, cucumbers protected in accordance with the integrated protection program started to grow fruit much later. However, both the average and marketable yield of fruit was the highest in this treatment. From among the organic plant protection methods applied in the study, Biosept 33 SL and field horsetail extract exerted the most beneficial influence on the yield-forming potential of cucumber plants. The lowest yield was obtained in the non-protected control treatment. Dr inŜ. Joanna Majkowska-Gadomska Katedra Ogrodnictwa Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. Prawocheńskiego 21 10-957 OLSZTYN e-mail: [email protected]


199

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 201-211 ŚRODKI OCHRONY RO ŚLIN WARZYWNYCH I ZIELARSKICH ZAKWALIFIKOWANE DO STOSOWANIA W ROLNICTWIE EKOLOGICZNYM Ewa Matyjaszczyk, Joanna Sobczak Zakład Ekspertyz i Opinii o Środkach Ochrony Roślin, Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu Wstęp

Obecnie w Polsce jest dopuszczonych do obrotu i stosowania 782 środków ochrony roślin1. Spośród nich 28 jest zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym2.

Preparaty zakwalifikowane do stosowania w rolnictwie ekologicznym są szczególną grupą środków ochrony roślin. Rolnictwo ekologiczne zmierza do poprawy jakości i zdrowotności produktów rolnych i artykułów Ŝywnościowych oraz zahamowania degradacji środowiska rolniczego. Aby osiągnąć ten cel w rolnictwie ekologicznym uŜywa się głównie niechemicznych metod ochrony roślin. W związku z tym liczba stosowanych środków ochrony roślin jest niŜsza niŜ w rolnictwie konwencjonalnym, ponadto agrochemikalia do stosowania w rolnictwie ekologicznym dobierane są szczególnie ostroŜnie.

Substancje dopuszczone do stosowania w ochronie upraw ekologicznych w państwach członkowskich Unii Europejskiej wymienione są w unijnych aktach prawnych. Jednak ze względu na to, Ŝe w świetle obecnych przepisów obowiązujących w Polsce do stosowania w ochronie upraw ekologicznych moŜna kwalifikować jedynie zarejestrowane środki ochrony roślin, na moŜliwość ochrony upraw ekologicznych duŜy wpływ mają wymagania prawne dotyczące środków ochrony roślin stosowanych w rolnictwie konwencjonalnym.

1 Dane Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi http://www.bip.minrol.gov.pl/Desktop Default.aspx?TabOrgId=647&LangId=0 data dostępu 9 marca 2008 2 Dane Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu http://www.ior.poznan.pl/index.php?strona =19 data dostępu 9 marca 2008

Dyskusja Sytuacja w ochronie konwencjonalnych upraw warzyw i ziół

E. Matyjaszczyk, J. Sobczak

202

Ze względu na wysokie wymagania dotyczące bezpieczeństwa stosowania

środków ochrony roślin w Unii Europejskiej z rynku polskiego oraz innych państw członkowskich, w wyniku trwającego przeglądu substancji aktywnych środków ochrony roślin wycofywane są ze stosowania liczne substancje aktywne. W ślad za tym obniŜa się liczba zarejestrowanych środków ochrony roślin we wszystkich państwach członkowskich. Od przystąpienia do UE 1 maja 2004 do 31 grudnia 2007 ilość zarejestrowanych środków ochrony roślin zmalała w Polsce o ponad 11% [MATYJASZCZYK 2008]. Przewidywane jest utrzymanie tendencji spadkowej w najbliŜszych latach.

Warto podkreślić, Ŝe dotychczas większość decyzji o wycofaniu substancji aktywnych środków ochrony roślin ze stosowania w Unii Europejskiej podjęto nie na podstawie oceny wyników badań środków, ale dlatego, Ŝe producenci substancji aktywnych nie dostarczyli dokumentacji wymaganej dla przeprowadzenia oceny substancji. Przyczyny braku przygotowania dokumentacji do oceny były zapewne róŜne. NaleŜy przypuszczać iŜ w niektórych przypadkach producenci nie dostarczyli dokumentacji poniewaŜ nie byli w stanie udowodnić, Ŝe substancja aktywna jest bezpieczna dla ludzi, zwierząt i środowiska naturalnego. Jednak w bardzo wielu przypadkach główną lub jedyną przyczyną niedostarczenia dokumentacji były bardzo wysokie koszty wykonania wszystkich wymaganych badań - rzędu milionów euro. Przed podjęciem badań firmy agrochemiczne przeprowadzają kalkulacje i decydują się na poniesienie takich wydatków z reguły dla substancji aktywnych stosowanych dla roślin uprawianych na duŜym areale, tam gdzie spodziewana jest wysoka sprzedaŜ środków i moŜna oczekiwać, Ŝe poniesione inwestycje się zwrócą. Ze stosowania wycofywanych jest zatem wiele substancji aktywnych stosowanych w ochronie upraw małoobszarowych. Do upraw małoobszarowych naleŜy między innymi wiele roślin warzywnych i zielarskich, które uprawiane są zazwyczaj na areale stosunkowo nieduŜym: na 11 465 tys. ha powierzchni zasiewów w Polsce w roku 2006, tzw. „pozostałe uprawy” (obejmujące poza warzywami i ziołami między innymi równieŜ uprawy owoców) zajmowały 403 tys. ha, w tym warzywa gruntowe 214 tys ha. Stanowiło to odpowiednio 3,8% i 1,9% powierzchni zasiewów [GUS 2007]. Nawet jeŜeli substancja aktywna jest pozytywnie oceniona, to często przy ponownej rejestracji z etykiet środków wycofywane są uprawy warzywne i zielarskie poniewaŜ ich utrzymanie w etykiecie wymaga dostarczenia wyników badań środka ochrony roślin zgodnych z nowymi przepisami, co równieŜ łączy się z kosztami. Liczba preparatów umoŜliwiających ochronę warzyw i ziół w rolnictwie konwencjonalnym w Polsce obniŜyła się zatem w ostatnich latach i przewidywany jest jej dalszy spadek. Kwalifikowanie środków ochrony roślin do stosowania w rolnictwie ekologicznym

Przed przystąpieniem do Unii Europejskiej w Polsce nie istniały Ŝadne przepisy mówiące o tym jakie środki mogą być stosowane w gospodarstwach ekologicznych. Nie istniała takŜe instytucja mająca oficjalne uprawnienia do przygotowywania listy środków rekomendowanych do stosowania w uprawach ekologicznych. Rolnicy poszukiwali zatem informacji w publikacjach ksiąŜkowych oraz prasie fachowej. Jednak w braku jednolitych kryteriów kwalifikowania środków publikacje róŜnych autorów podawały róŜne środki jako te które moŜna stosować w rolnictwie ekologicznym, ponadto listy te nie zawsze były zgodne z wymaganiami Unii Europejskiej.

Problem kwalifikowania środków ochrony roślin do stosowania w rolnictwie ekologicznym został uregulowany prawnie na mocy ustawy o rolnictwie ekologicznym

ŚRODKI OCHRONY ROŚLIN WARZYWNYCH I ZIELARSKICH ...

203

z dnia 20 kwietnia 2004 [USTAWA 2004] i towarzyszącego jej rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lipca 2004 w sprawie określenia jednostki organizacyjnej kwalifikującej środki ochrony roślin do stosowania w rolnictwie ekologicznym oraz prowadzącej wykaz tych środków [Rozporządzenie MRiRW 2004]. Cytowana ustawa o rolnictwie ekologicznym, uchwalona tuŜ przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, wprowadziła do polskiego prawodawstwa wymagania Unii Europejskiej w zakresie rolnictwa ekologicznego.

Jednostką organizacyjną kwalifikującą środki ochrony roślin do stosowania w rolnictwie ekologicznym oraz prowadzącą wykaz tych środków został Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu. W ramach Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu za kwalifikowanie środków ochrony roślin do stosowania w rolnictwie ekologicznym odpowiada Zakład Ekspertyz i Opinii o Środkach Ochrony Roślin.

Zgodnie z przyjętymi zasadami wniosek o zakwalifikowanie preparatu do stosowania w ochronie upraw ekologicznych składa producent bądź przedstawiciel producenta. Aby środek ochrony roślin mógł zostać zakwalifikowany do stosowania w rolnictwie ekologicznym musi spełniać jednocześnie dwa warunki: - być dopuszczony do obrotu i stosowania w Polsce - zawierać w swoim składzie wyłącznie substancje aktywne dopuszczone do

stosowania w rolnictwie ekologicznym na podstawie przepisów UE [ROZ-PORZĄDZENIE RADY 1991]

Środki ochrony ekologicznych upraw warzyw i ziół

Oficjalna, na bieŜąco aktualizowana lista wszystkich środków ochrony roślin dopuszczonych do stosowania w ochronie upraw ekologicznych jest publikowana na stronie internetowej Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu3. Zgodnie z danymi z 9 marca 2008 do stosowania w rolnictwie ekologicznym dopuszczonych było 28 środków ochrony roślin, wśród nich 15 mających zastosowanie w ochronie roślin warzywnych i zielarskich. Ich wykaz oraz zakres stosowania przedstawia tabela 1.

NaleŜy bardzo wyraźnie podkreślić, Ŝe środki wymienione w tabeli 1 spełniają wymagania przepisów Unii Europejskiej dotyczące ochrony upraw ekologicznych. Zatem rolnik stosujący te preparaty zgodnie z etykietą - instrukcją stosowania moŜe eksportować swoje produkty do wszystkich państw członkowskich bez obawy, Ŝe nie spełnił tamtejszych wymagań w zakresie ochrony upraw ekologicznych.

Analizując tabelę 1 zauwaŜamy, Ŝe tylko jeden preparat: Tiotar 800 SC jest dopuszczony do stosowania w ochronie ekologicznych upraw zielarskich. Wszystkie pozostałe preparaty moŜna stosować jedynie w ochronie warzyw. Zatem rolnicy prowadzący ekologiczną uprawę roślin zielarskich całkowicie pozbawieni są moŜliwości ich ochrony (poza ochroną przed mączniakiem prawdziwym). Wśród wymienionych w tabeli preparatów mających zastosowanie w ochronie warzyw zauwaŜamy przewagę fungicydów i stosunkowo niewiele środków o działaniu insektycydowym. Tabela 1; Table 1 Lista środków ochrony roślin zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym, mających zastosowanie w ochronie roślin warzywnych i zielarskich List of plant protection products qualified for use in ecological farming, used to protect vegetables and herbs

3 Dane Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu http://www.ior.poznan.pl/index.php?strona = 19 data dostępu 9 marca 2008


204

Lp.No.

Środek ochrony roślin (substancja aktywna)

rodzaj środka Plant protection product

(active substance) type of PPP

Zakres zastosowania w roślinach warzywniczych i zielarskich

Range of application in vegetables and herbs

1

2

3

1.

Biochikol W-AL

(chitozan) stymulator od-porności roślin

Biochikol W-AL (chitosan) plant

resistance stimulator

Ogrody działkowe i przydomowe oraz warzywa uprawiane pod osłonami; Allotments, gardens and vegetables grown indoors - pomidor - bakteryjna cętkowatość; tomato - bacterial spots - ogórek - kanciasta plamistość; cucumber - angular spots - fasola - choroba obwódkowa, rdza fasoli; bean - Pseudomonas sa-vastanoi pv. phaseolicola, rust - sałata - patogeny glebowe; lettuce - soil pathogens

2.

Biochikol 020 PC

(chitozan) stymulator odporności roślin

Biochikol 020 PC (chitosan) plant

resistance stimulator

Ogrody działkowe i przydomowe oraz warzywa uprawiane pod osłonami; Allotments, gardens and vegetables grown indoors - pomidor - bakteryjna cętkowatość; tomato - bacterial spots - ogórek - kanciasta plamistość; cucumber - angular spots - fasola - choroba obwódkowa, rdza fasoli; bean - Pseudomonas savastanoi pv. phaseolicola, rust - sałata - patogeny glebowe; lettuce - soil pathogens

3.

Bioczos BR

(miazga czosnkowa) bakteriocyd, fungicyd,

insektycyd

Bioczos BR (garlic pulp) bactericide, fungicide,

insecticide

Zwalczanie chorób; Disease control - pomidor w gruncie - bakteryjna cętkowatość; tomato grown outdoor - bacterial spots - ogórek w gruncie - bakteryjna kanciasta plamistość, mączniak rze-komy; cucumber grown outdoors - bacterial angular spots, downy mildew - ogórek pod osłonami - mączniak prawdziwy; cucumber grown indoors - powdery mildew - sałata pod osłonami - szara pleśń, mokra zgnilizna; lettuce grown indoors - gray rot, soft rot - pietruszka - mączniak prawdziwy; parsley - powdery mildew Zwalczanie szkodników; Pests control - rzodkiewka, rośliny kapustne - pchełki, śmietka kapuściana; radish, cabbages - beetles, cabbage maggots - marchew - połyśnica marchwianka; carrot - Psila rosae (Fabr.) - rośliny kapustne, burak ćwikłowy, bób, koper - mszyce; cabbages, beetroot, broad bean, dill - aphids - cebula w gruncie - mączniak rzekomy, bakteryjne gnicie cebuli; onion grown outdoors - downy mildew, onion bacterial rotting - groch siewny (konserwowy) w gruncie - mączniak rzekomy, szara pleśń; pea (tinned) grown outdoors - downy mildew, gray rot

1

2

3

4.

Biosept 33 SL (ekstrakt z

nasion i miąŜszu grejpfruta) fungicyd,

środek wzmacniający system obronny roślin

przed patogenami

Biosept 33 SL (grapefruit extract)

fungicide, PPP amplifying plant

defensive system against pathogens

- ogórek w gruncie - bakteryjna kanciastość liści, mączniak rzekomy; cucumber grown outdoor - bacterial leaf angularity, downy mildew - pomidor w gruncie - bakteryjna cętkowatość, alternarioza, zaraza ziemniaka; tomato grown outdoors - bacterial spots, Alternaria solani Sorauer, potato blight - ogórek pod osłonami - mączniak prawdziwy, mączniak rzekomy; cucumber grown indoors - powdery mildew, downy mildew - pomidor pod osłonami - szara pleśń, bakteryjna cętkowatość, zaraza ziemniaka; tomato grown indoors - gray rot, bacterial spots, potato blight - sałata - szara pleśń, mączniak rzekomy, mączniak prawdziwy, rizo-ktonioza, zgnilizna twardzikowa; lettuce - gray rot, downy mildew, powdery mildew, rhizoctoniosis, sclerotinia rot

5.

Contans (Coniothyrium

minitans) fungicyd

Contans (Coniothyrium

rośliny warzywnicze w gruncie i pod osłonami - choroby powodowane przez Sclerotinia spp.; vegetables grown outdoors and indoors - diseases caused by Sclerotinia spp.


205

minitans) fungicide

6.

Cuproxat 345 SC (miedź w postaci

trójzasadowego siarczanu miedziowego) fungicyd,

bakteriocyd

Cuproxat 345 SC (copper in copper

sulfate form) fungicide, bactericide

pomidor w gruncie - bakteryjna cętkowatość, zaraza ziemniaka; tomato grown outdoors - bacterial spots, potato blight ogórek w gruncie - bakteryjna kanciasta plamistość; cucumber grown outdoors - bacterial angular spots

7.

Grevit 200 SL (ekstrakt z

grejpfruta) fungicyd, bakteriocyd, środek

wspomagający system obronny roślin przed

patogenami

Grevit 200 SL (grapefruit extract) fungicide,

bactericide, PPP amplify-ing plant defensive system

against pathogens

- bób w gruncie - szara pleśń; broad bean grown outdoors - gray rot - cebula w gruncie - bakteryjne gnicie cebul, mączniak rzekomy; onion grown outdoors - onion bacterial rotting, downy mildew - ogórek w gruncie - bakteryjna kanciasta plamistość liści, mączniak rzekomy, mączniak prawdziwy; cucumber grown outdoors - bacterial angularity leaf spots, downy mildew, powdery mildew - pomidor w gruncie - bakteryjna cętkowatość, zaraza ziemniaka, alternarioza; tomato grown outdoors - bacterial spots, potato blight, Alternaria solani SORAUER - fasola w gruncie - bakterioza obwódkowa fasoli, szara pleśń, antra-knoza; bean grown outdoors - Pseudomonas savastanoi pv. phaseo-licola, gray rot, anthracnose - groch siewny (konserwowy) w gruncie - mączniak rzekomy, szara pleśń; pea (tinned) grown outdoors - downy mildew, gray rot - marchew w gruncie - bakteryjna plamistość liści, mączniak prawdziwy, alternarioza naci; carrot grown outdoors - bacterial leaf spots, powdery mildew, Alternaria dauci (KŐHN) GROVES et SKOLKO - pietruszka korzeniowa, pasternak (w gruncie) - mączniak prawdziwy; rooty parsley, parsnip (grown outdoors) - powdery mildew - seler korzeniowy w gruncie - septorioza, zgnilizny kopcowe, bakte-ryjne gnicie; rooty celery grown outdoors - Septoria apiicola SPEG., moundy rot, bacterial rotting - burak ćwikłowy w gruncie - mączniak prawdziwy, chwościk buraka; red beet grown outdoors - powdery mildew, leaf spot disease of beet

1

2

3

- kapusta głowiasta biała w gruncie - mokra zgnilizna bakteryjna, szara pleśń, czerń krzyŜowych; white cabbage grown outdoors - bacterial soft rot, gray rot, Alternaria brassicae (BERK.) BOLLE - kapusta pekińska w gruncie - czerń krzyŜowych, mokra zgnilizna bakteryjna, szara pleśń; Chinese cabbage grown outdoors - Alternaria brassicae (BERK.) BOLLE, bacterial soft rot, gray rot - kalafior, brokuł (w gruncie) - bakteryjne gnicie róŜ, czerń krzyŜowych; cauliflower, broccoli (grown outdoors) - bacterial rotting, Alternaria brassicae (BERK.) BOLLE - brokuł w gruncie - szara pleśń; broccoli grown outdoors - gray rot - rabarbar w gruncie - askochytoza, fytoftoroza, bakteryjne gnicie karp; rhubarb grown outdoors - ascochytosis, Phytophthora spp., Erwinia rhapontici (M ILLARD ) BURKH. - oberŜyna pod osłonami - szara pleśń; eggplant grown indoors - gray rot - ogórek pod osłonami - bakteryjna kanciasta plamistość, mączniak prawdziwy, mączniak rzekomy; cucumber grown indoors - bacterial angular spots, powdery mildew, downy mildew - pomidor pod osłonami - bakteryjna cętkowatość, zaraza ziemniaka, szara pleśń, mączniak prawdziwy, rak bakteryjny pomidora; tomato grown indoors - bacterial spots, potato blight, gray rot, powdery mildew, tomato bacterial cancer - papryka pod osłonami – szara pleśń, bakteryjne gnicie owoców; paprika grown indoors – gray rot, bacterial fruit rotting - sałata pod osłonami – szara pleśń, bakteryjne gnicie, zgnilizna twar-dzikowa, mączniak rzekomy, mączniak prawdziwy, zgorzel siewek, fytoftoroza; lettuce grown indoors – gray rot, bacterial rotting, scle-


206

rotinia rot, downy mildew, powdery mildew, alternaria blight of seedlings, Phytphthora spp. - dynia, ogórek, cebula, kapusta, koper, marchew, pomidor, sałata, rzodkiewka, pietruszka, groch, fasola, burak, szpinak (pod osłonami) - choroby zgorzelowe; pumpkin, cucumber, onion, cabbage, dill, carrot, tomato, lettuce, radish, parsley, pea, bean, beet, spinach (grown indoors) – necrotic diseases

8.

Miedzian 50 WG (miedź w postaci tlenochlorku miedziowego) fungicyd

Miedzian 50 WG (copper

in copper oxychloride form) fungicide

- ogórek w gruncie - antraknoza dyniowatych, kanciasta plamistość dyniowatych; cucumber grown outdoors - anthracnose, bacterial angular spots - pomidor w gruncie - septorioza liści, zaraza ziemniaka, bakteryjna cętkowatość; tomato grown outdoors - leaf spot, potato blight, bacterial spots - pomidor pod osłonami - choroby bakteryjne; tomato grown indoors - bacterial diseases - fasola - antraknoza, bakterioza obwódkowa; bean - anthracnose, Pseudomonas savastanoi pv. phaseolicola

9.

Miedzian 50 WP (miedź w

postaci tlenochlorku miedziowego) fungicyd

Miedzian 50 WP (copper

in copper oxychloride form) fungicide

- ogórek w gruncie - antraknoza dyniowatych, bakteryjna kanciasta plamistość ogórka, mączniak rzekomy dyniowatych; cucumber grown outdoors - anthracnose, bacterial angular spots, downy mildew - pomidor w gruncie - septorioza liści, zaraza ziemniaka, bakteryjna cętkowatość; tomato grown outdoors - leaf spot, potato blight, bacterial spots - pomidor pod osłonami - septorioza liści, zaraza ziemniaka, bakteryjna cętkowatość; tomato grown indoors - leaf spot, potato blight, bacterial spots - fasola - antraknoza, bakterioza obwódkowa, szara pleśń; bean - anthracnose, Pseudomonas savastanoi pv. phaseolicola, gray rot

1.

2

3

10.

Miedzian Extra 350 SC (miedź w postaci tleno-chlorku miedziowego)

fungicyd

Miedzian Extra 350 SC (copper in copper oxy-

chloride form) fungicide

- ogórek w gruncie - antraknoza dyniowatych, bakteryjna kanciasta plamistość, mączniak rzekomy dyniowatych; cucumber grown outdoors - anthracnose, bacterial angular spots, downy mildew - ogórek pod osłonami - bakteryjna kanciasta plamistość, mączniak rzekomy dyniowatych; cucumber grown indoors - bacterial angular spots, downy mildew - pomidor w gruncie - septorioza, zaraza ziemniaka, bakteryjna cęt-kowatość, alternarioza; tomato grown outdoors - leaf spot, potato blight, bacterial spots, Alternaria solani SOLAUER - pomidor pod osłonami - zaraza ziemniaka, bakteryjna cętkowatość, alternarioza; tomato grown indoors - potato blight, bacterial spots, Alternaria solani SOLAUER - fasola - antraknoza, bakterioza obwódkowa, szara pleśń; bean - anthracnose, Pseudomonas savastanoi pv. phaseolicola, gray rot

11.

Polyversum (Pythium oligandrum) fungicyd

Polyversum (Pythium oligandrum) fungicide

- pomidor, ogórek, papryka, sałata (pod osłonami) - fytoftoroza, zgorzel podstawy łodyg, fuzarioza, szara pleśń, zgnilizna twardzikowa; tomato, cucumber, paprika, lettuce (grown indoors) - Phytophthora spp., stem base necrosis, fusariosis, gray rot, sclerotinia rot

12.

Prev-Am 060 SL (olej z pomarańczy) fungicyd

Prev-Am 060 SL (orange

oil) fungicide

- sałata pod osłonami - szara pleśń, mączniak prawdziwy, mączniak rzekomy; lettuce grown indoors - gray rot, powdery mildew, downy mildew

13.

Tiotar 800 SC (siarka)

fungicyd

Tiotar 800 SC (sulphur) fungicide

- pomidor, ogórek, kawon, melon (pod osłonami) - mączniak praw-dziwy; tomato, cucumber, watermelon, melon (grown indoors) - powdery mildew - pietruszka, pasternak, skorzonera, cykoria, cukinia, groch, ogórek, kabaczek, marchew, pomidor (w gruncie) - mączniak prawdziwy; parsley, parsnip, Scorzonera hispanica L., chicory, courgette, pea, cucumber, marrow, carrot, tomato (grown outdoors) - powdery mildew; - groch, marchew, pietruszka (plantacje nasienne) - mączniak praw-dziwy; pea, carrot, parsley (seeding plantations) - powdery mildew


207

- rośliny zielarskie - mączniak prawdziwy; herbs - powdery mildew 14.

Zaprawa Ziołowa PNOS-1 LS (wyciąg z suszu ziół i

czosnku) fungicyd

Zaprawa Ziołowa PNOS-1 LS (extract from herbs and

garlic) fungicide

zgorzele siewek roślin warzywniczych; alternaria blight of seedling of vegetable crops

15.

Zaprawa Ziołowa PNOS-2 LS (mieszanina wyciągu z czosnku oraz ekstraktu z

nasion i miąŜszu grejpfruta) fungicyd

Zaprawa Ziołowa PNOS-2

LS (garlic extract, grapefruit extract)

fungicide

- zgorzele siewek roślin warzywniczych; alternaria blight of seedlings of vegetable crops

Źródło: Opracowanie własne; Source: Personal elaboration Jakie szkodniki i choroby stanowią największy problem w ochronie ekologicznych upraw warzyw i ziół?

Zakład Ekspertyz i Opinii o Środkach Ochrony Roślin Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu wystąpił w roku 2006 do jednostek działających na rzecz rolnictwa ekologicznego z zapytaniem jakie szkodniki i choroby stanowią największy problem w ochronie upraw ekologicznych. Zapytanie zostało skierowane między innymi do wszystkich jednostek certyfikujących w rolnictwie ekologicznym w Polsce upowaŜnionych na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy o rolnictwie ekologicznym [USTAWA 2004]. Tabela 2; Table 2 NajwaŜniejsze problemy w ochronie roślin warzywnych zgłaszane przez jednostki działające na rzecz rolnictwa ekologicznego The most important problems of vegetable crop protection according to units working for ecological farming

Warzywa Vegetables

Problem Problem

Uwagi; Comments

1

2

3

pomidor, kapustne,

chrzan tomato, cabbages,

horse-radish

stonka

ziemniaczana potato beetle

Jednostki certyfikujące gospodarstwa ekologiczne sugerują, Ŝe preparat Spruzit DP, zawierający naturalną pyretrynę być moŜe mógłby zapewnić skuteczną ochronę; Units certificate ecological farms suggest Spruzit DP preparation, containing natural pyrethrins, as a product which probably could give effective protection

marchew; carrot

połyśnica

marchwianka Psila

rosae (FABR.)

Jednostki certyfikujące gospodarstwa ekologiczne sugerują wykorzystanie feromonów w ochronie przeciwko połyśnicy; Units certificate ecological farms suggest pheromones used in protection against Psila rosae (FABR.)

kapustne (kapusta,

kalafior) cabbages (cabbage,

cauliflower/

mszyce, aphids

Jednostki certyfikujące gospodarstwa ekologiczne sugerują, Ŝe preparat Spruzit 04 EC, zawierający naturalną pyretrynę być moŜe mógłby zapewnić skuteczną ochronę, jednak UWAGA zgodnie z etykietą środek ma zastosowanie w ochronie roślin kapustnych jedynie przeciwko gąsienicom bielinka kapustnika i rzepnika, piętnówki kapustnicy i tantnisia krzyŜowiaczka. Jednostki certyfikujące sugerują takŜe zastosowanie oleju rzepakowego jako insektycydu na mszyce; Units certificate ecological farms suggest Spruzit 04 EC preparation, containing


208

natural pyrethrins, as a product, which probably could give effective protection. But be carefull. According to the label the product could be applied only in cabbage protection against caterpillars of cabbage butterfly, turnip white butterfly, Mamestra brassicae L., Plutella maculipennis CURT. Units certificate also suggests rapeseed oil used as insecticide to aphid’s control

kapusta; cabbage

bielinek

kapustnik cabbage butterfly

Preparat Spruzit 04 EC, zawierający naturalną pyretrynę być moŜe mógłby zapewnić skuteczną ochronę; Spruzit 04 EC preparation, containing natural pyrethrine, probably could give effective protection

ogórek i inne

dyniowate, fasola cucumber and other Cucurbitaceae, bean

śmietka

kiełkówka Hylemyia

florilega ZETT.

Jednostki certyfikujące gospodarstwa ekologiczne sugerują wykorzystanie feromonów w ochronie przeciwko śmietkom; Units certificate ecological farms suggest pheromones used in protection against maggots

1

2

3

cebula; onion

śmietka

cebulanka onion maggot

Jednostki certyfikujące gospodarstwa ekologiczne sugerują wykorzystanie feromonów w ochronie przeciwko śmietkom; Units certificate ecological farms suggest pheromones used in protection against maggots

Źródło: opracowanie własne; Source: personal elaboration

Uprawy zielarskie nie zostały wymienione przez Ŝadną z jednostek wśród upraw sprawiających problemy w ochronie. MoŜe to świadczyć o tym iŜ niewiele gospodarstw ekologicznych w roku 2006 koncentrowało się na produkcji ziół. Otrzymane odpowiedzi dotyczące upraw warzywniczych zestawiono w tabeli 2. NaleŜy podkreślić, Ŝe nie wszystkie zapytane jednostki udzieliły odpowiedzi, w związku z tym nie moŜna traktować wyników podanych w tabeli 2 jako kompletnego zestawienia najwaŜniejszych problemów w ochronie upraw ekologicznych, a jedynie jako pewien sygnał.

Analizując tabelę zauwaŜamy, Ŝe najpowaŜniejsze zgłaszane problemy dotyczą ochrony upraw roślin warzywnych przed szkodnikami, przy czym dla niektórych z nich (np. ochrona przed mszycami) dostępne są środki ochrony roślin zakwalifikowane do stosowania w rolnictwie ekologicznym.

MoŜliwości poszerzenia gamy preparatów dostępnych w ochronie ekologicznych upraw roślin warzywniczych i zielarskich istnieją, ale są ograniczone. W wyniku przeglądu wszystkich zarejestrowanych w Polsce środków ochrony roślin przeprowadzonego przez Zakład Ekspertyz i Opinii o Środkach Ochrony Roślin w roku 2007 stwierdzono iŜ skład 32 zarejestrowanych środków ochrony roślin wskazuje iŜ po przeglądzie dokumentacji mogą być zakwalifikowane do stosowania w rolnictwie ekologicznym. Producenci zostali o tym fakcie poinformowani. MoŜna zatem spodziewać się pewnego wzrostu liczby preparatów dopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym w Polsce.

Jednak na moŜliwość ochrony upraw ekologicznych wywiera takŜe wpływ zasygnalizowany we wstępie fakt iŜ w Polsce, podobnie jak i w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej, maleje liczba zarejestrowanych środków ochrony roślin. Wycofanie środka ochrony roślin ze stosowania oznacza iŜ nie moŜe on znajdować się w legalnym obrocie handlowym i nie moŜna go stosować w ochronie upraw (w tym w ochronie upraw ekologicznych). Niektóre z preparatów juŜ zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym, a takŜe tych które mogłyby zostać zakwalifikowane zostaną najprawdopodobniej wycofane ze stosowania w najbliŜszych latach. Przyczyną tego stanu rzeczy jest brak dostarczenia przez producentów wymaganej dokumentacji umoŜliwiającej ocenę substancji aktywnej, co wynika zazwyczaj z przyczyn finansowych.


209

Podsumowanie

W polskich gospodarstwach ekologicznych uprawy roślin zielarskich mogą być chronione jedynie przed mączniakiem prawdziwym. Całkowicie brakuje środków zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym umoŜliwiających ochronę upraw zielarskich przed innymi organizmami szkodliwymi.

W przypadku roślin warzywniczych istnieje stosunkowo liczna grupa preparatów fungicydowych, umoŜliwiających ochronę upraw ekologicznych przed chorobami, brakuje natomiast preparatów umoŜliwiających ochronę upraw ekologicznych przed szkodnikami. Ten stan rzeczy znalazł odzwierciedlenie w opiniach jednostek certyfikujących gospodarstwa ekologiczne, które za najpowaŜniejszy problem w ochronie ekologicznych upraw warzyw uznały ich ochronę przed szkodnikami.

JeŜeli obecne przepisy dotyczące ochrony roślin nie ulegną zmianie niektóre preparaty dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym zostaną w najbliŜszych latach wycofane z rynku.

Obecnie trwają prace nad aktualizacją Dyrektywy 91/414 [DYREKTYWA 1991], głównego aktu prawnego Unii Europejskiej dotyczącego dopuszczania środków ochrony roślin do obrotu. NaleŜy mieć nadzieję iŜ nowelizacja przepisów zapobiegnie wycofywaniu z rynku środków ochrony roślin wyłącznie z przyczyn finansowych. Literatura DYREKTYWA RADY 91/414/EEC 1991. Z 15 lipca 1991 r. dotycząca wprowadzania do ob-rotu środków ochrony roślin. Official Journal L 230, 19/08/1991 P. 0001 0032 Główny Urząd Statystyczny, Rolnictwo w 2006 roku. Warszawa 2007.

M ATYJASZCZYK E. 2008. Rejestracja środków ochrony roślin w Polsce - uwarunkowania i stan aktualny. Wykład na sesji Instytutu Ochrony Roślin styczeń 2008 - materiały w druku.

ROZPORZĄDZENIE MRiRW 2004. Z dnia 1 lipca 2004 w sprawie określenia jednostki organizacyjnej kwalifikującej środki ochrony roślin do stosowania w rolnictwie ekolo-gicznym oraz prowadzącej wykaz tych środków. Dz. U. Nr 164, poz 1719.

ROZPORZĄDZENIE RADY 1991. Nr 2092/EWG z dnia 24 czerwca 1991 w sprawie pro-dukcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spoŜywczych.

USTAWA 2004. O rolnictwie ekologicznym z dnia 20 kwietnia 2004. Dz. U. Nr 93, poz 897 i 898. Słowa kluczowe: środki ochrony roślin, rolnictwo ekologiczne, ochrona warzyw,

ochrona ziół Streszczenie

W publikacji przedstawiono wykaz wszystkich środków ochrony roślin za-kwalifikowanych do stosowania w ochronie ekologicznych upraw roślin warzyw-niczych i zielarskich w Polsce, wraz z zakresem stosowania. Stwierdzono iŜ dla roślin warzywniczych istnieje stosunkowo liczna grupa preparatów fungicydowych,


210

umoŜliwiających ochronę upraw ekologicznych przed chorobami, brakuje natomiast preparatów umoŜliwiających ochronę upraw ekologicznych przed szkodnikami. Ten stan rzeczy znalazł odzwierciedlenie w opiniach jednostek certyfikujących gospodarstwa ekologiczne, które za najpowaŜniejszy problem w ochronie ekologicznych upraw warzyw uznały ich ochronę przed szkodnikami. Uprawy roślin zielarskich mogą być chronione jedynie przed mączniakiem prawdziwym. Całkowicie brakuje środków zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym umoŜliwiających ochronę upraw zielarskich przed innymi organizmami szkodliwymi.

Liczba środków ochrony roślin zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym moŜe się zwiększyć w najbliŜszej przyszłości, jednak w dłuŜszym okresie cześć preparatów juŜ zakwalifikowanych zostanie prawdopodobnie wycofana z rynku. PREPARATIONS FOR VEGETABLE AND HERB PROTECTION QUALIFIED FOR USE IN ECOLOGICAL FARMING Ewa Matyjaszczyk, Joanna Sobczak Department of Assessments and Opinions about Plant Protection Products, Plant Protection Institute, Poznań Key words: plant protection products, ecological farming, protection of herbs,

protection of vegetables Summary

The full list of plant protection products qualified for vegetable and herbs protection in ecological farming in Poland is presented in the paper as well as their scope of use. There is a relatively high number of fungicides available ensuring the protection of ecological vegetable crops. However, very few preparations can be used to protect ecological vegetable crops against insects. This was confirmed by units working for ecological farming in Poland: according to them the protection against insects is the most serious problem in the production of ecological vegetables. The production of ecological herbs is almost entirely without protection.

The number of plant protection products qualified for the use in ecological farming in Poland probably will increase in the nearest future, but in the long run some products qualified for the use in ecological farming will be withdrawn from the market. Dr Ewa Matyjaszczyk Zakład Ekspertyz i Opinii o Środkach Ochrony Roślin Instytut Ochrony Roślin ul. Władysława Węgorka 20 60-318 POZNAŃ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 213-219 WPŁYW BIELENIA RO ŚLIN NA PLONOWANIE I WARTO ŚĆ BIOLOGICZN Ą OGONKÓW LI ŚCIOWYCH SELERA NACIOWEGO Łucja Michalik Katedra Ogrodnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wstęp

Stale rosnące zainteresowanie warzywami liściowymi w tym i selerem naciowym na zbiór i spoŜycie przez cały rok skłania do ciągłego doskonalenia jego agrotechniki dla uzyskania dobrej wielkości i jakości plonu [SIWEK 2002]. Wartość biologiczną warzyw liściowych określa między innymi zawartość suchej masy, cukrów ogółem i witaminy C.

Seler naciowy, dzięki właściwościom dietetycznym, przyprawowym i leczniczym mięsistych ogonków liściowych szybko zdobywa popularność równieŜ na naszym rynku.

Celem badań prowadzonych w latach 2006-2007 było określenie wpływu bielenia roślin na uzyskanie większego i dobrej jakości plonu ogonków liściowych selera naciowego. Materiał i metody

Badania nad wpływem bielenia roślin selera naciowego na plon i jego jakość prowadzono w latach 2006-2007 w Ogrodzie Dydaktyczno-Doświadczalnym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Doświadczenie załoŜono metodą losowanych bloków w czterech powtórzeniach (10 roślin w kaŜdym powtórzeniu). Badano 3 odmiany selera naciowego: Tango F1, Verde Pascal, i Zefir, uprawiane na bielone i niebielone ogonki liściowe. Rozsadę selera naciowego przygotowano w szklarni zgodnie z obowiązującymi normami dla tego warzywa. Nasiona wysiano 16 marca 2006 r i 23 marca 2007 r. Na miejsce stałe rozsadę sadzono w rozstawie 40 × 30 cm w fazie 4 liści w kolejnych latach 10 maja i 22 maja. Dwa tygodnie przed zbiorem przeprowadzono zabieg bielenia ograniczając dostęp światła do ogonków liściowych poprzez owijanie kaŜdej rośliny papierem. Zbiór selera przypadł w 2006 roku 29 września, a w 2007 roku 5 października. Ocenie poddano ogonki liściowe selera naciowego bielone i niebielone. Uzyskany plon ogółem i handlowy wyraŜono w kg⋅m-2. Wartość biologiczną plonu określono na podstawie analiz chemicznych wykonanych w laboratorium Katedry Ogrodnictwa. Zawartość w ogonkach liściowych suchej masy przeprowadzono metodą suszarkową przy suszeniu do stałej masy w temp. 105°C,

Ł. Michalik

214

cukrów ogółem - metodą Luffa Schoorla, a kwasu L-askorbinowego - metodą Tilmansa. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie testem Duncana dla α = 0,05. Wyniki i dyskusja

Największy plon ogółem (średnio z lat badań) uzyskano z roślin bielonych odmiany Tango F1 (4,75 kg⋅m-2 ) i był on średnio większy o 1,02 kg⋅m-2 od wartości uzyskanych z roślin bielonych pozostałych odmian (tab. 1). W niniejszych badaniach średnie wartości plonu ogółem selera naciowego były mniejsze od uzyskanych we wcześniejszych badaniach MICHALIK i SZWEJKOWSKIEJ [2005]. Tabela 1; Table 1 Plonowanie selera naciowego uprawianego w latach 2006-2007 Yielding in the leaf celery grown during the years 2006-2007


Rok Year

Plon ogółem (kg⋅m-2); Total yield (kg⋅m-2)

odmiana; cultivar

średnia mean

Tango F1

Verde Pascal

Zefir

Rośliny bielone Blanched plants

2006 2007

6,28 3,22

5,11 1,88

5,05 2,89

5,48 2,66

Średnia; Mean

4,75

3,50

3,97

Rośliny niebielone Non-blanched plants

2006 2007

5,89 1,83

6,39 1,28

5,00 1,67

5,74 1,59

Średnia; Mean

3,86

3,84

3,33

NIR0,05 LSD0.05 metoda uprawy; growing method (a) r.n.; n.s. a×b r.n. odmiana; cultivar (b) r.n.; n.s. a×c 0,52 rok; year (c) 0,45 b×c 0,63

a×b×c 0,04

Plon handlowy w (kg⋅m-2); Marketable yield (kg⋅m-2) Rośliny bielone Blanched plants

2006 2007

4,05 2,72

3,19 1,67

4,55 2,44

3,93 2,28

Średnia; Mean

3,38

2,43

3,49


2006 2007

4,11 1,28

3,33 0,94

3,38 1,17

3,78 1,13

Średnia; Mean

2,69

2,14

2,53

NIR0,05; LSD0.05 metoda uprawy; growing method (a) r.n.; n.s. a×b r.n.; n.s. odmiana; cultivar (b) r.n.; n.s. b×c 0,57 rok; year (c) 0,40 a×c 0,41

a×b×c 0,02

NiezaleŜnie od odmiany oraz sposobu uprawy największy plon handlowy

ogonków liściowych selera naciowego uzyskano w roku 2006 - 3,85 kg⋅m-2. Najlepiej plonowała odmiana Zefir, której rośliny bielono - 4,55 kg⋅m-2. W 2007 r. uzyskano o

WPŁYW BIELENIA ROŚLIN NA PLONOWANIE I WARTOŚĆ BIOLOGICZNĄ ...

215

2,14 kg⋅m-2 mniejszą wartość plonu handlowego ogonków liściowych w porównaniu z rokiem 2006 (tab. 1). W badaniach NAJDY i DYDUCHA [2005] plon handlowy selera naciowego był większy o 4,17 kg⋅m-2 od średniej wartości uzyskanej w niniejszym doświadczeniu. Największy procentowy udział plonu handlowego w plonie ogółem uzyskano z odmiany Zefir której rośliny bielono - 87,26% (rys. 1).

74,48 69,86 75,6362,77

87,26

73,92

0

20

40

60

80

100

%

Tango F1 Verde Pascal Zefir

odmiany; cultivar

bielone; blanched niebielone; non-blanched

Rys. 1. Procentowy udział plonu handlowego w plonie ogółem selera naciowego (średnia z

lat 2006-2007) Fig. 1. Percent share of the marketable yield in the total yield of leaf celery (mean for the

years 2006 - 2007) Tabela 2; Table 2 Zawartość suchej masy, cukrów ogółem i kwasu L-askorbinowego w ogonkach liściowych selera naciowego uprawianego w latach 2006-2007 The content of dry matter, total sugars and L-ascorbic acid in the petioles of leaf celery grown during the years 2006-2007


Rok; Year

Sucha masa; Dry mater (%)

Tango F1

Verde Pascal

Zefir

średnia; mean

1

2

3

4

5

6

Rośliny bielone Blanched plants

2006 2007

6,17 7,72

6,64 6,91

6,95 9,01

6,59 7,88

Średnia; Mean

6,94

6,77

7,98


2006 2007

5,91 10,01

6,65 10,53

10,25 11,11

7,60 10,55

Średnia; Mean

7,96

8,59

10,68

NIR0,05; LSD0.05 metoda uprawy; growing metod (a) r.n.; n.s. a×b r.n.; n.s. odmiana; cultivar 1,34 a×c 1,20 rok; year (c) 1,14 b×c 1,53

a×b×c 0,16

1

2

3

4

5

6

Ł. Michalik

216

Cukry ogółem (g⋅100 g-1 św.m.); Total sugar (g⋅100 g-1 FM) Rośliny bielone Blanched plants

2006 2007

1,84 1,66

2,03 1,49

2,53 1,86

2,13 1,67

Średnia; Mean

1,75

1,76

2,19


2006 2007

1,43 1,28

1,53 1,24

1,47 1,32

1,48 1,28

Średnia; Mean

1,35

1,38

1,53

NIR0,05; LSD0.05 metoda uprawy; growing metod 0,18 a×b 1,58 odmiana; cultivar (b) 0,28 a×c 0,18 rok; year (c) 0,20 b×c 0,32

a×b×c 0,02

Kwas L-askorbinowy (mg⋅100 g-1 św.m.); L-ascorbic acid (mg⋅100 g-1 FM) Rośliny bielone Blanche plants

2006 2007

7,84 10,83

5,52 12,16

7,85 10,87

7,07 11,29

Średnia; Mean

9,33

8,84

9,36


2006 2007

8,95 12,90

7,84 12,91

4,49 15,11

7,09 13,64

Średnia; Mean

10,92

10,37

9,80

NIR0,05 LSD0.05 metoda uprawy; growing metod 1,07 a×b 0,27 odmiana; cultivar (b) r.n.; n.s. a×c 1,37 rok; year (c) 1,05 b×c 1,70

a×b×c 0,08

Bielenie ogonków liściowych selera naciowego wpłynęło korzystnie na zawartość

w nich cukrów ogółem. Ogonki z roślin niebielonych posiadały więcej suchej masy i kwasu L-askorbinowego w porównaniu do bielonych ogonków liściowych (tab. 2).

Zawartość suchej masy w ogonkach liściowych selera naciowego wynosiła od 6,59% (średnio z odmian roślin bielonych w 2006 roku) do 10,55% (średnio z odmian roślin niebielonych w 2007 roku) i mieściła się w przedziale wartości (5,5 - 12,2%) jaką podaje SKRĘTOWSKA i KARPIŃSKI [1996]. Natomiast w badaniach SIWKA i LIBIKA [2005] zawartość suchej masy w ogonkach liściowych selera naciowego niebielonego wynosiła 7,4%. W prezentowanych badaniach bielenie ogonków liściowych selera naciowego wpłynęło korzystnie na zawartość w nich cukrów ogółem.

Wartość ta była średnio z odmian i lat badań wyŜsza o 0,52 g⋅100 g-1 św.m. od uzyskanej z roślin niebielonych (tab. 2). DUKE i ATCHLEY [1986] podają, Ŝe zawartość cukrów ogółem w ogonkach liściowych selera naciowego wynosi od 3,9 do 4,5 11 g⋅100 g-1 św.m.

Największą zawartością kwasu L-askorbinowego - 15,11 mg⋅100 g-1 św.m. charakteryzowały się niebielone mięsiste ogonki liściowe selera odmiany Zefir (2007) i była to wartość większa o 10,62 mg⋅100 g-1 św.m. od uzyskanej w 2006 r.. Niniejsze badania wykazały, Ŝe uprawa selera naciowego bez bielenia miała korzystny wpływ na zawartość kwasu L-askorbinowego w ogonkach liściowych. Wartość jej była średnio z odmian i lat badań większa o 1,18 mg⋅100 g-1 św.m. w porównaniu z bielonymi ogonkami liściowymi selera. Wyniki te są zbieŜne z uzyskanymi w badaniach SIWKA [2002] oraz SIWKA i LIBIKA [2005]. DUKE i ATCHLEY [1986] podają wyŜszą zawartość kwasu


217

L-askorbinowego, która w ogonkach liściowych selera naciowego wynosi nawet do 20 mg⋅100 g-1 św.m. Wnioski 1. Badane w doświadczeniu czynniki nie róŜniły się istotnie pod względem średnich

cech. RóŜnice wystąpiły w latach. Jednocześnie stwierdzono istotne róŜnice ich współdziałania na wielkość plonu ogółem i handlowego oraz skład chemiczny ogonków liściowych selera naciowego

2. Bielenie ogonków liściowych selera naciowego wpłynęło korzystnie na udział plonu handlowego ogonków liściowych w plonie ogółem.

3. Rośliny bielone nagromadziły średnio mniej suchej masy i kwasu L-askor-binowego, a więcej cukrów ogółem.

Literatura DUKE J.A., ATCHLEY A.A. 1986. Handbook of Proximate Analysis Tables of Higher Plands. Florida: CRS Press: 18.54s.

M ICHALIK Ł., SZWEJKOWSKA B. 2005. Wpływ metody uprawy i gęstości sadzenia rozsady na wielkość plonu selera naciowego. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rolnictwo 86(515): 353-358.

NAJDA A., DYDUCH J. 2005. Wpływ długości okresu wegetacji w polu oraz ściółkowania gleby na plonowanie roślin dwu odmian selera naciowego. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rolnictwo 86(515): 259-365

SIWEK P. 2002. Modyfikacja warunków środowiska w uprawie ogórka i selera nacio-wego poprzez ściółkowanie gleby i bezpośrednie osłanianie roślin. Zesz. Nauk. AR Kraków 279, Monografia 96.

SIWEK P., LIBIK A. 2005. Wpływ osłon z folii i włókniny w uprawie wczesnej selera naciowego na wielkość i jakość plonu. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rolnictwo 86(515): 483-490.

SKRĘTOWSKA B., KARPIŃSKI S. 1996. Cechy jakościowe selera nciowego. Mat. VI Ogólnop. Zjazdu Hodowców Roślin Ogrodniczych „Hodowla roślin o podwyŜszonej jakości”. 15-16 II, AR Kraków: 189-193.. Słowa kluczowe: seler naciowy, odmiana, bielenie, plonowanie, wartość biologiczna

Streszczenie

Doświadczenie prowadzono w latach 2006-2007 w Ogrodzie Dydaktyczno-Doświadczalnym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Analizowano 3 odmiany selera naciowego: Pasat, Tango F1 i Zefir, które były uprawiane na bielone i niebielone ogonki liściowe. Rozsadę sadzono na polu w rozstawie 40 × 30 cm 10 maja

Ł. Michalik

218

2006 r. i 22 maja 2007 r. Zabieg bielenia przeprowadzono dwa tygodnie przed zbiorem, ograniczając dostęp światła do ogonków liściowych selera naciowego poprzez owijanie kaŜdej rośliny papierem. Zbiór ogonków liściowych przypadł w 2006 roku 29 września, a w 2007 w 5 października. Obserwacji poddano ogonki liściowe selera naciowego bielone i niebielone.

Największy plon handlowy ogonków liściowych selera naciowego uzyskano w roku 2006 średnio 3,85 kg⋅m-2, w porównaniu do roślin uprawianych w 2007 r., gdzie wartość jego wyniosła 1,70 kg⋅m-2.

Bielenie ogonków liściowych selera naciowego wpłynęło korzystnie na zawartość cukrów ogółem. Ogonki liściowe zebrane z roślin niebielonych charakteryzowały się wyŜszą zawartością suchej masy i kwasu L-askorbinowego. Zawartość cukrów ogółem średnio z odmian i lat badań była wyŜsza o 0,52 g⋅100 g-1 św.m w bielonych ogonkach liściowych selera naciowego. Największą zawartością kwasu L-askorbinowego charakteryzowały się niebielone ogonki liściowe selera odmiany Zefir - 15,11 mg⋅100 g-1 św.m. z uprawy w 2007 roku. EFFECT OF BLANCHING ON THE YIELD AND BIOLOGICAL VALUE OF LEAF CELERY PETIOLES Łucja Michalik Department of Horticulture, University of Warmia and Mazury, Olsztyn Key words: leaf celery, cultivar, blanching, yield, biological value Summary

The aim of the present study was to determine the effect of blanching on the quantity and quality of leaf celery yield.

The experiment was conducted during the years 2006-2007 at the Experimental Garden of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn. Three leaf celery cultivars, Pasat, Tango F1 and Zefir, were grown to obtain blanched and non-blanched petioles. The seedlings were planted in the field at the 40 × 30 cm spacing, on 10 May 2006 and on 22 May 2007. Leaf celery petioles were blanched two weeks before harvest, by wrapping paper around the stalks in order to limit access to light. The plants were harvested on 29 September 2006 and on 5 October 2007, respectively. The analysis involved blanched and non-blanched petioles.

The highest marketable yield of leaf celery petioles was attained in 2006 - 3.85 kg⋅m-2 on average, as compared to 1.70 kg⋅m-2 in 2007.

Blanching had a positive effect on the total sugar and L-ascorbic acid content of petioles. Non-blanched petioles contained more dry matter. The total sugar content of blanched celery petioles, in comparison with non-blanched petioles, was higher by 0.52 g⋅100 g-1 fresh weight (mean value for cultivars and years of study). The highest concentration of L-ascorbic acid (15.11 mg⋅100 g-1 fresh matter) was recorded in non-blanched petioles of leaf celery cv. Zefir grown in 2007.


219

Dr inŜ. Łucja Michalik Katedra Ogrodnictwa Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul Prawocheńskiego 21 10-957 OLSZTYN e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 221-226 WPŁYW ROZSTAWY RO ŚLIN NA PLONOWANIE RABARBARU UPRAWIANEGO W WARUNKACH OLSZTYNA Łucja Michalik Katedra Ogrodnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wstęp

W ostatnich latach wyraźnie wzrasta zainteresowanie produkcją rabarbaru. Plonowanie zaleŜy w duŜym stopniu od przebiegu pogody w rejonie uprawy, odmiany i metody uprawy. Dlatego bardzo waŜne jest poznanie czynników przyrodniczych i agrotechnicznych, zapewniających prawidłowy wzrost roślin rabarbaru uprawianego na najwcześniejszy zbiór [SAŁATA , BUCZKOWSKA 2003].

Warunki klimatyczne Warmii sprzyjają uprawie rabarbaru, którego wymagania cieplne w okresie wegetacji są niskie [M ICHALIK 2003]. Badania HOHENDORFA [1956] i HUTOROWICZ i in. [1990] wykazały, Ŝe na Warmii i Mazurach występuje znaczna pokrywa śnieŜna, która w okresie zimowym zabezpiecza karpy przed przemarzaniem, a wiosną topniejący śnieg zabezpiecza glebę i rośliny przed suszą oraz umoŜliwia wczesne rozpoczynanie wegetacji.

Plonowanie rabarbaru jest cechą odmianową i zaleŜy od wielkości i liczby ogonków liściowych oraz od wieku uprawianych roślin. Na wielkość plonu rabarbaru w danym roku uŜytkowania plantacji w duŜym stopniu wpływa liczba przeprowadzonych zbiorów, liczba jednorazowo wyłamanych ogonków liściowych, długości okresu zbiorczego, a takŜe nawoŜenie [BUCZKOWSKA, SAŁATA 1995, 1999; SADY 2000].

Celem badań było przeanalizowanie plonowania odmian rabarbaru w warunkach klimatycznych południowej części Warmii (Olsztyn) w drugim i trzecim roku uŜyt-kowania plantacji. Metodyka badań

W latach 2003-2004 w Ogrodzie Dydaktyczno-Doświadczalnym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego przeprowadzono badania nad wpływem odmiany i rozstawy na plonowanie rabarbaru uprawianego w warunkach klimatycznych Olsztyna. Dwuczynnikowe doświadczenie załoŜono w 2002 roku z roślin uzyskanych z rozmnoŜenia generatywnego. Dobrze ukorzenioną rozsadę sadzono na miejsce stałe w rozstawie 1 × 1 m, 1,5 × 1 m, 2 × 1 m. Przed załoŜeniem doświadczenia jesienią

Ł. Michalik

222

zastosowano obornik w dawce 40 t⋅ha-1. Wiosną pole przygotowano starannie oraz dokładnie odchwaszczono glebę, dla zapewnienia roślinom jak najlepszych warunków wzrostu. Badania prowadzono na powierzchni 540 m2. Doświadczenie załoŜono metodą losowanych bloków w czterech powtórzeniach po 6 roślin rabarbaru w kaŜdym.

Materiał doświadczalny stanowiły rośliny czterech odmian rabarbaru: Przodownik Europy (Polska), Wiktoria (Litwa), Wiktoria (Rosja) i Wiśniowy (Polska), oraz forma bezodmianowa (Mińsk).

Zbiory ogonków liściowych rabarbaru rozpoczynano kaŜdego roku w trzeciej dekadzie maja w miarę osiągania długości ogonków powyŜej 20 cm, a zakończono w ostatnich dniach czerwca. Za plon wczesny uznano plon z dwóch pierwszych zbiorów. Wielkość plonu ogółem określono na podstawie 5 zbiorów (wykonanych 1 raz w tygodniu) i wyraŜono go w kg⋅roślinę-1.

Uzyskane wyniki badań zestawiono tabelarycznie i opracowano statystycznie metodą analizy wariancji wg testu Duncana dla poziomu istotności α = 0,05. Wyniki

Przebieg warunków atmosferycznych w latach 2003 i 2004 ze Stacji Meteo-rologicznej w Olsztynie w okresie od stycznia do września obrazuje rysunek 1.

Korzystniejsze warunki termiczne panowały w sezonie wegetacyjnym 2003 niŜ w roku 2004. Temperatura powietrza była w tym roku wyŜsza od średniej z wielolecia zwłaszcza w okresie od miesiąca maja do czerwca. W obydwu latach badań rozkład opadów nie był korzystny dla roślin rabarbaru. Bardziej obfite opady wystąpiły wiosną 2004 roku. Po powierzchniowym rozmarznięciu gleby i stopnieniu śniegu rośliny wznawiały wegetację. Największy plon wczesny ogonków liściowych uzyskano z roślin rabarbaru odmiany Przodownik Europy 1,76 kg z 1 rośliny w 2004 roku i 1,71 kg z 1 rośliny w 2003 roku. RównieŜ najwyŜszą wysokością plonu ogółem charakteryzowała się odmiana Przodownik Europy, uzyskując w 2003 roku wartość - 3,76 kg⋅rośl.-1 a w 2004 roku - 3,63 kg⋅rośl.-1.

Średnia dobowa temperatura powietrza (°°°°C); Mean daily temperature (°°°°C)

WPŁYW ROZSTAWY ROŚLIN NA PLONOWANIE RABARBARU ...

223

-10

-5

0

5

10

15

20

styczeń; January

luty; February

marzec; March

kwiecień; A

pril

maj; May

czerwiec; June

oC

średnia dobowa temperatura powietrza 2003; mean monthly temperature in 2003średnia dobowa temperatura powietrza 2004; mean monthly temperature in 2004srednia wielolecia 1961-2005; mean multiannual temperature in 1961-2005

Opady; Precipitation (mm)

020406080

100120

styczeń; January

luty; February

marzec; March

kwiecień; Aprilmaj; May

czerwiec; June

mm

suma opadów 2003; total monthly precipitation in 2003suma opadów 2004; total monthly precipitation in 2004średnia wielolecia 1961-2005; total mean precipitation in 1961-2005

Rys. 1. Warunki meteorologiczne w okresie wegetacji roślin rabarbaru w 2003 i 2004 roku

(wg Stacji Meteorologicznej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie) Fig. 1. Weather conditions in the growing season of rhubarb plants in 2003 and 2004

(according to the Meteorological Station of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn)

Najmniejszy plon wczesny ogonków liściowych rabarbaru stwierdzono u formy

bezodmianowej (Mińsk) - 0,21 kg⋅rośl.-1 w 2003 roku oraz 0,22 kg⋅rośl.-1 w 2004 roku. Z roślin rabarbaru tej odmiany uzyskano takŜe najmniejszy plon ogółem ogonków liściowych (2003-0,53 kg⋅rośl.-1 i 2004-0,59 kg⋅rośl.-1).

Tabela 1; Table 1

Ł. Michalik

224

Plon ogółem ogonków liściowych kilku odmian rabarbaru (kg⋅rośl.-1) Total yield of rhubarb stalks grown in the years 2003-2004 (kg⋅plant-1)

Odmiana Cultivar

Rozstawa; Spacing (m)

2003

2004

1×1

1,5×1

2×1

średnio mean

1×1

1,5×1

2×1

średnio mean

Forma bezodmianowa (Mińsk) Wild form (Mińsk)

0,59

0,57

0,43

0,53

0,62

0,60

0,56

0,59

Przodownik Europy

2,84

2,94

3,63

3,14

2,96

3,01

3,76

3,18

Wiktoria (Litwa) 1,62

1,68

1,52

1,60

1,72

1,74

1,70

1,72

Wiktoria (Rosja) 0,68

0,66

0,69

0,68

0,76

0,80

0,71

0,77

Wiśniowy 1,35

1,60

1,14

1,36

1,35

1,75

1,29

1,46

Średnio; Mean 1,42

1,49

1,48

1,48

1,58

1,60

NIR0,05; LSD0.05 - odmiana; cultivar (a) - rozstawa; spacing (b) - współdziałanie interaction (a × b)

1,24 r.n.; n.s.

1,62

0,19 r.n.; n.s.

0,06

Istotny wpływ na wielkość plonu rabarbaru miała odmiana i współdziałanie

badanych czynników, natomiast niezaleŜnie od odmiany nie stwierdzono wpływu rozstawy na plonowanie rabarbaru (rys. 2, tab. 1).

0,21

1,71

0,68

0,4

0,6

0,2920,22

1,76

0,72

0,38

0,55

0,256

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

1,8

kg z

roś

liny;

kg

per

plan

t

2003 2004

forma bezodmianowa (Mińsk); wild form (Mińsk)

Przodownik Europy

Wiktoria (Litwa)

Wiktoria (Rosja)

Wiśniowy

NIR; LSD p = 0,05

Rys. 2. Średni plon wczesny ogonków liściowych kilku odmian rabarbaru Fig. 2. Early yield of rhubarb stalks grown in the years Dyskusja


225

Przeprowadzone badania wykazały, Ŝe oceniane odmiany rabarbaru róŜniły się

między sobą wielkością uzyskanego plonu wczesnego i ogółem w pierwszym i drugim roku uŜytkowania plantacji.

Na plonowanie roślin miały wpływ warunki termiczne, które panowały w okresie wzrostu roślin. Badania BUCZKOWSKIEJ i SAŁATY [1999, 2001] potwierdzają, Ŝe na wzrost roślin i plon wczesny ogonków liściowych rabarbaru duŜy wpływ miała temperatura powietrza w okresie przedwiośnia, która decydowała o rozpoczęciu wzrostu roślin rabarbaru oraz wczesności i wielkości plonu.

Plon wczesny ogonków liściowych rabarbaru uzyskany w latach 2003-2004 kształtował się średnio z pierwszego i drugiego roku uŜytkowania plantacji w granicach od 0,21 kg z 1 rośliny u formy bezodmianowej (Mińsk) do 1,73 kg z 1 rośliny u odmiany Przodownik Europy. Był on jednak mniejszy od plonu, który uzyskali w doświadczeniu BUCZKOWSKA i SAŁATA [1999, 2001] w trzecim roku uŜytkowania plantacji rabarbaru. Zdecydowanie większym plonem wczesnym ogonków liściowych charakteryzowało się plonowanie roślin odmiany Przodownik Europy. W obydwu latach badań był on istotnie większy od plonu otrzymanego z roślin pozostałych odmian.

Największy plon ogółem ogonków liściowych rabarbaru uzyskano w drugim roku uŜytkowania plantacji z roślin odmiany Przodownik Europy - 3,76 kg⋅roślina-1, które uprawiano w rozstawie 2 × 1m (2004). Rośliny bezodmianowej formy rabarbaru (Mińsk) uprawiane w 2003 roku w rozstawie 2 × 1 m uzyskały najmniejszy plon ogółem - 0,43 kg z 1 rośliny. Wnioski 1. Wielkość plonu wczesnego oraz ogółem ogonków liściowych rabarbaru

w warunkach Olsztyna zaleŜała istotnie od odmiany. Najplenniejszą okazała się odmiana Przodownik Europy.

2. Nie stwierdzono istotnego wpływu rozstawy na plonowanie rabarbaru w pierwszym i drugim roku uŜytkowania plantacji.

3. Do uprawy rabarbaru w warunkach klimatycznych północno-wschodniej Polski najbardziej odpowiednie są odmiany: Przodownik Europy (Polska) i Wiktoria (Litwa) i Wiśniowy (Polska).

Literatura BUCZKOWSKA H., SAŁATA A. 1995. Plonowanie kilku odmian rabarbaru. Ogólnopol. Konf. Nauk. „Jakość surowca warzywnego do przetwórstwa”, 19-20 X Skierniewice: 159-162.

BUCZKOWSKA H., SAŁATA A. 1999. Wpływ warunków pogodowych na plonowanie ra-barbaru (Rheum rhaponticum L.). Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 466: 249-255.

BUCZKOWSKA H., SAŁATA A. 2001. Evaluation of yielding of several rhubarb cultivars in the first years of utilization of plantation. EJPAU, Ser. Holticulture 4(2): www.e jpau.media.pl/volume4/issue2/horticulture/art-02.html

HOHENDORF E. 1956. Klimat Pojezierza Mazurskiego a potrzeby rolnictwa. Zesz. Nauk. WSR w Olsztynie 1: 44-88.

Ł. Michalik

226

HUTOROWICZ H., NOWICKA A., GRABOWSKA K., GRABOWSKI J. 1990. Charakterystyka warunków klimatycznych północno-wschodnich terenów Polski z uwzględnieniem potrzeb rolnictwa. Zesz. Nauk. AR im. H.Kołłątaja w Krakowie 246: 23-37

M ICHALIK Ł. 2003. Uprawa rabarbaru (Rheum rhaponticum L.) z nasion w warunkach klimatycznych Olsztyna. Biul. Nauk. UWM Olsztyn 22: 291-295.

SADY W. 2000. NawoŜenie warzyw polowych. PLANTPRESS Sp. z o.o. Kraków. 85-86.

SAŁATA A., BUCZKOWSKA H. 2003. Wpływ ściółkowania na wczesność plonowania ra-barbaru (Rheum rhaponticum L.). Annales UMCS, Sec. EEE 12: 9-17. Słowa kluczowe: rabarbar, odmiany, rozstawa, plon Streszczenie

W latach 2003-2004 w Ogrodzie Dydaktyczno-Doświadczalnym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego badano wpływ odmiany i rozstawy na wielkość plonu ogonków liściowych w pierwszym i drugim roku uŜytkowania plantacji rabarbaru. Materiał doświadczalny stanowiły rośliny pięciu odmian rabarbaru: forma bezodmianowa (Mińsk), Przodownik Europy (Polska), Wiktoria (Litwa), Wiktoria (Rosja) i Wiśniowy (Polska), które uprawiano w rozstawach: 1 × 1 m, 1 × 1,5 m, 1 × 2 m.

Istotny wpływ na plonowanie rabarbaru miały cechy odmianowe oraz przebieg warunków atmosferycznych w okresie wegetacji. Odmiana rabarbaru Przodownik Europy charakteryzowała się największym plonem wczesnym ogonków liściowych 1,71 kg z 1 rośliny (2003) i 1,76 kg z 1 rośliny (2004). RównieŜ plon ogółem w obydwu latach badań był najwyŜszy u odmiany Przodownik Europy i wyniósł kolejno z jednej rośliny 3,14 kg i 3,18 kg. Rozstawa roślin nie miała istotnego wpływu na wielkość plonu ogółem ogonków liściowych.

Do uprawy rabarbaru w warunkach klimatycznych północno-wschodniej Polski najbardziej odpowiednie są odmiany: Przodownik Europy (Polska) i Wiktoria (Litwa) i Wiśniowy (Polska). EFFECT OF PLANT DENSITY ON THE YIELD OF RHUBARB GROWN IN THE OLSZTYN AREA Łucja Michalik Department of Horticulture, University of Warmia and Mazury, Olsztyn Key words: rhubarb, cultivar, plant spacing, yield Summary

The effect of cultivar and plant spacing on the yield of rhubarb petioles in the first and second year of growing was determined during an experiment conducted in 2003-2004 in the Experimental Garden of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn. The experimental materials comprised five rhubarb cultivars: wild form (Mińsk), Przodownik Europy - Leader of Europe (Poland), Victoria (Lithuania), Victoria (Russia) and Wiśniowy - Cherry (Poland). Seedlings were spaced 1 × 1 m, 1 ×


227

1.5 m and 1 × 2 m apart. Rhubarb yield was significantly affected by both varietal features and weather

conditions over the growing season. Cv. Przodownik Europy provided the highest early yield of petioles (1.71 kg⋅per plant in 2003 and 1.76 kg⋅per plant in 2004) as well as the highest total yield (3.14 kg⋅per plant and 3.18 kg⋅per plant respectively). Plant spacing had no significant effect on the total yield of rhubarb petioles.

Przodownik Europy, Victoria (Lithuania) and Wiśniowy were found to be best suited for growing under the local climatic conditions of north-eastern Poland Dr inŜ. Łucja Michalik Katedra Ogrodnictwa Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul Prawocheńskiego 21 10-957 OLSZTYN e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 227-232 OCENA TECHNOLOGICZNA LINII SOFT-FLESH Capsicum spp. Lubosława Nowaczyk, Paweł Nowaczyk Katedra Genetyki i Hodowli Roślin, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp

Genotypy określone mianem soft-flesh charakteryzują się miękkim miąŜszem dojrzałych owoców. Cecha ta ma charakter monogeniczny i warunkowana jest dominującym allelem S [L IPPERT i in. 1965]. Tkanka perykarpu dojrzałych owoców jest na tyle miękka, Ŝe moŜe być łatwo oddzielona od niejadalnych i balastowych części owoców jakimi są łoŜysko z nasionami, przegrody i skórka. Proces separacji polega na przetarciu zmiksowanych (rozdrobnionych) owoców przez sito. Efektem tego procesu, eliminującego termiczną obróbkę surowca, jest jednorodny, homogeniczny przecier zachowujący pełnię walorów smakowych i odŜywczych, charakterystycznych dla świeŜych owoców.

Wśród składników dietetycznych o wybitnie nutraceutycznych właściwościach, charakterystycznych dla owoców z rodzaju Capsicum są kapsaicynoidy. Zastosowana technologia pozyskiwania przecieru pozwala na uwolnienie i przenikanie do produktu znacznych ilości tych związków zawartych w łoŜysku i przegrodach. Dotychczasowe badania [NOWACZYK i in. 2006a, 2006b] wskazują, Ŝe stęŜenie kapsaicynoidów róŜni poszczególne genotypy i w przecierze jest z reguły kilkakrotnie wyŜsze niŜ w tkance perykarpu. Według HUFFMAN’A i in. [1978] zawartość kapsaicyny w łoŜysku i przegrodach stanowi ponad 75% jej obecności w całym owocu.

Formy miękkomiękiszowe spotykane są między innymi u C. frutescens L., stanowiącego wspólną pulę genową z C. annuum L. [GREENLEAF 1986], najwaŜniejszym gatunkiem z tego rodzaju botanicznego. W wyniku krzyŜowania międzygatunkowego uzyskano mieszańce soft-flesh, z których wyselekcjonowano linie łączące wysoki poziom cech agrotechnicznych C. annuum L. i miękkiego miąŜszu a takŜe dobrego zawiązywania duŜej liczby owoców C. frutescens L.

Celem prowadzonych badań była ocena uzyskanych linii przy wykorzystaniu wybranych kryteriów technologicznych, nawiązujących do specyfiki surowca oraz sposobu uzyskiwania produktu, jakim był przecier z owoców. Materiał i metody

Owoce stanowiące surowiec do uzyskiwania przecieru, będące przedmiotem niniejszych badań pochodziły z upraw prowadzonych w nieogrzewanych namiotach foliowych w latach 2005 i 2006. Zebrano je z roślin będących odpowiednio pokoleniem F7 i F8 mieszańców międzygatunkowych C. frutescens L. i C. annuum L., reprezentowany przez zarejestrowanego pierwotnego składnika mieszańca - ATM1. W

L. Nowaczyk, P. Nowaczyk

228

badaniach wykorzystano sześć linii oznaczonych symbolami - 1/205, 1/405, 1/805, 1/905, 2/105, 2/405. Rośliny wszystkich linii charakteryzowały się niskim wzrostem i zwartym pokrojem oraz właściwością zawiązywania bardzo duŜej liczby owoców. Uprawę prowadzono zgodnie z zaleceniami dla papryki rocznej. Doświadczenie załoŜono w trzech powtórzeniach po 10 roślin w rozstawie 0,40 × 0,45 m.

Zbiory owoców przeprowadzono jednorazowo, w obydwu latach na początku października. Określono liczbę i masę owoców dojrzałych i niedojrzałych oraz udział plonu technologicznego (owoce dojrzałe) w plonie ogólnym. Uzyskane dane pozwoliły na ustalenie średniej masy owocu. Grubość ścian określono na podstawie pomiarów 30 losowo wybranych owoców (po 10 z kaŜdego powtórzenia) w trzech miejscach na przekroju podłuŜnym.

Z kaŜdego powtórzenia przygotowano próby o masie około 1 kg owoców bez szypułek i działek kielicha, które po umyciu i osuszeniu były dokładnie waŜone a następnie poddane rozdrobnieniu w mikserze i przetarte przez sito o średnicy oczek 1 mm. RóŜnica między masą uzyskanego produktu a surowcem poddanym procesowi jego uzyskania pozwoliła na ustalenie wydajności technologicznej owoców kaŜdego z genotypów.

Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej ustalając wartość istotnej róŜnicy przy pomocy testu Tukey’a przy P = 95%. Wyniki i dyskusja

Efektem przeprowadzonej hybrydyzacji międzygatunkowej, wykorzystującej miękkomiękiszową formę C. frutescens L. i wysokowydajną linię ATM1 C. annuum L. i następującej po niej selekcji, było uzyskanie duŜej liczby linii zróŜnicowanych morfologiczne i fizjologiczne. Poza wielkością plonu, liczbą i masą owoców istotnym kryterium selekcji był typ wzrostu i pokrój roślin. Celem hodowli były genotypy o niskim wzroście i zwartym pokroju, opisywane w charakterystyce paszportowej International Plant Genetic Resources Institute [IPGRI 1995] jako „compact”. Zakładano bowiem, Ŝe tylko rośliny nie wymagające Ŝadnych dodatkowych nakładów pracy związanych z podwiązywaniem a więc jako relatywnie tanie w uprawie mogą zainteresować producentów surowca.

Gen S, warunkujący cechę soft-flesh, ma charakter plejotropowy. Decyduje takŜe o bardzo łatwym oddzielaniu szypułki wraz działkami kielicha od perykarpu. Z naszych obserwacji wynika jednak [NOWACZYK i in. 2007], Ŝe u form soft-flesh o duŜych owocach, to jest o masie powyŜej 100 g, oddzielenie wymienionych wyŜej części owoców od owocni jest kłopotliwe, powoduje bowiem częściowe rozerwanie perykarpu co z kolei utrudnia mycie surowca. Linie będące przedmiotem prezentowanych badań charakteryzowały się masą owocu w granicach kilkunastu gramów a ich oddzielenie od szypułek moŜe nastąpić poprzez strząsanie z roślin. Opadają tylko owoce dojrzałe; zielone są silnie zrośnięte z szypułką.

Z punktu widzenia producenta szczególne znaczenie ma wielkość plonu owoców dojrzałych, te bowiem stanowić mogą przedmiot handlu. Jest to jednocześnie bardzo obiektywne kryterium oceny. Badane linie wykazywały duŜe, istotne róŜnice pod względem tej cechy i zawierały się one w granicach około 40% w relacji linia najmniej a najbardziej plenna (tab. 1). Wobec braku jakichkolwiek danych literaturowych dotyczących tego zagadnienia, poczyniono próbę porównania uzyskanych wyników z danymi dotyczącymi standardowych, twardoowocowych odmian papryki rocznej. Wykorzystano w tym celu syntezy doświadczeń odmianowych prowadzonych do 1995 roku przez COBORU [GRZESIEK, GOŹDZIK 1996]. Plonowanie badanych wówczas odmian

OCENA TECHNOLOGICZNA LINII SOFT-FLESH ...

229

wahało się w granicach 4,75-7,50 kg⋅m-2. Wyniki uzyskane w naszych badaniach mieszczą się zatem w zakresie plonowania form twardoowocowych. Porównanie to z natury rzeczy jest jednak obarczone niedoskonałością wynikającą z faktu, Ŝe przedmiotem oceny są formy drobnoowocowe, których plonowanie jest z reguły niŜsze niŜ wielkoowocowych. Tabela 1; Table 1 Charakterystka plonu linii soft-flesh Capsicum spp. Yield characteristics of Capsicum spp. soft-flesh lines

Genotyp Genotype

Owoce dojrzałe

Mature fruit (kg⋅m-2)

Owoce niedojrzałe

Immature fruit (kg⋅m-2)

Udział owoców dojrzałych

Share of mature fruit (%)

1/ 205 1/ 405 1/ 805 1/ 905 2/ 105 2/ 405

4,77 bc 5,13 c 4,40 b 4,76 bc 3,58 a 5,51 c

0,080 a 0,230 ab 0,330 b 0,740 c 0,225 ab 0,105 a

98,3 c 95,7 bc 93,0 b 86,5 a 94,0 bc 98,1 c

dane oznaczone tymi samymi literami nie róŜnią się istotnie przy P = 0,95; data with the same letter do not differ significantly of P = 0.95

W ocenie linii 1/905 uwagę zwraca wysoki poziom plonu owoców niedojrzałych. W sposób istotny wpłynął on na udział owoców dojrzałych w ogólnym plonowaniu genotypu, osiągając poziom w przybliŜeniu o 10% niŜszy niŜ u pozostałych linii. Owoce zielone nie stanowią istotnego problemu przy zbiorze plonów, jako Ŝe strząsanie jest skuteczne tylko dla fizjologicznie dojrzałych, są jednak niepotrzebnym balastem, który nie moŜe być praktycznie wykorzystany. Traktując udział owoców dojrzałych w plonie jako istotne kryterium oceny, moŜna stwierdzić, Ŝe powinien on przekraczać poziom 95%. Oczywiście najlepszy byłby 100% udział, ale jak wynika z wieloletnich obserwacji, związanych z tworzeniem stabilnych genetycznie linii, jest on bardzo trudny do uzyskania u genotypów o wysokim potencjale produkcyjnym.

Biorąc pod uwagę średnią masę owocu, ocenione genotypy naleŜy zaliczyć do form drobnoowocowych. Wartość tej cechy sięgała poziomu kilkunastu gramów (tab. 2). Nie stwierdzono ponadto istotnych róŜnic między liniami. Wybór genotypów prezentowanych w pracy opierał się o wcześniejsze obserwacje, których efektem było przekonanie, Ŝe taka średnia masa owocu moŜe być uznana za optymalną. Podstawą tego przeświadczenia były dwa aspekty związane z produkcją przecieru. Miękkomiękiszowe owoce o tej masie ulegają relatywnie małym zmianom kształtu (wzajemne zgniecenia) w czasie transportu z miejsca produkcji do zakładu przetwórczego. Są ponadto surowcem, którego mycie, poprzedzające proces pozyskiwania przecieru, jest łatwe i dokładne. Nie bez znaczenia jest takŜe fakt łatwości zbioru przez wycinanie roślin i strząsanie owoców. Tabela 2; Table 2 Charakterystyka owoców linii soft-flesh Capsicum spp. Fruit characteristics of Capsicum spp. soft-flesh lines

Genotyp Genotype

Średnia masa Mean weight

(g)

Grubość ścian Wall thickness

(mm)

Wydajność technologiczna Technological performance

(%)

1/ 205 1/ 405 1/ 805 1/ 905

12,3 a 13,3 a 11,7 a 12,0 a

2,35 b 2,18 b 2,43 b 2,55 b

59 ab 61 ab 57 a 62 b


230

2/ 105 2/ 405

14,1 a 13,9 a

1,85 a 2,25 b

59 ab 67 c

objaśnienia jak pod tabelą 1; explanations see Table 1

Szczególnie waŜną cechę owoców, zarówno u standardowych form twardych jak teŜ typu soft-flesh, jest grubość ścian. Jedna z badanych linii (2/105) charakteryzowała się istotnie niŜszym jej poziomem (tab. 2). ZauwaŜyć jednocześnie naleŜy, Ŝe obserwowana grubość mieści się w zakresie typowym dla twardo owocowych form papryki ostrej.

Z punktu widzenia zakładu przetwórczego produkującego soki, koncentraty lub Ŝywność czynną biologicznie o charakterze nutraceutyków istotną cechą owoców jest udział uzyskanego produktu w stosunku do masy surowca, określany wydajnością technologiczną. W przypadku tradycyjnych odmian papryki części jadalne, czyli ściany owocni stanowią według CEBULI [1989] około 85% masy owocu. Pozostałe, niejadalne składniki to zmięśniałe działki kielicha, łoŜysko, nasiona a takŜe przegrody. U form soft-flesh dodatkowym elementem jest skórka, która wraz z wymienionymi juŜ częściami owoców jest produktem odpadowym. W przeprowadzonych eksperymentach stwierdzono, Ŝe udział przecieru wahał się w granicach od 57-67% masy owoców (tab. 2). RóŜnice między niektórymi z genotypów były istotne. To kryterium oceny technologicznej naleŜy uznać za wyjątkowo waŜne. ZróŜnicowanie między uzyskanymi liniami wskazują, Ŝe moŜliwa jest hodowla form o zróŜnicowanej wydajności technologicznej, przy czym z praktycznego punktu widzenia jest uzyskanie genotypów o małym udziale części balastowych.

Interesujące wydaje się porównanie zaprezentowanych tu wyników z uzyskanymi wcześniej a dotyczącymi form soft-flesh o wielokrotnie wyŜszej średniej masie owoców, sięgającej poziomu około 120 g [NOWACZYK i in. 2007]. Wydajność technologiczna wynosiła u nich 77%. NaleŜy zatem przypuszczać, Ŝe zwiększająca się masa owocu związana jest z relatywnie mniejszym udziałem elementów niejadalnych. U form twardoowocowych nie stwierdzono [WANG, WANG 1996] wprost proporcjonalnej zaleŜności między masą owocu a udziałem części jadalnych. NiezaleŜnie jednak od charakteru tych relacji, owoce soft-flesh o duŜej masie nie są dobrym surowcem do produkcji przecieru z przyczyn, które podano wcześniej. Wniosek

Korzystając z zaproponowanych kryteriów oceny technologicznej form soft-flesh papryki moŜliwe było dobre scharakteryzowanie badanych linii a takŜe stwierdzenie, Ŝe najbardziej przydanymi parametrami są wielkość i udział plonu owoców dojrzałych oraz wydajność technologiczna. Poziom obydwu kryteriów wskazuje, Ŝe najlepszymi z ocenianych linii były 1/405 i 2/405. Literatura CEBULA S. 1989. Comparison of sweet pepper cultivars in the relation to vegetative growth, quantity, quality of yield in greenhouse conditions. Folia Hort. 1/2: 2-15.

GREENLEAF W.M. 1986. Pepper breeding, in: Breeding Vegetable Crops. Avi Publishing Company, Inc., Basset M.J. (Red.), Connecticut: 67-134.

GRZESIEK H., GOŹDZIK G. 1996. Ogórek, pomidor, papryka w uprawie pod osłonami. Synteza wyników doświadczeń odmianowych 1995: 1-62.

OCENA TECHNOLOGICZNA LINII SOFT-FLESH ...

231

HUFFMAN V.L., SCHADLE E.R., VILLALON B., BURAS E.E. 1978. Volatile components and pungency in fresh and processed Jalapeno peppers. J. Food Sci. 43: 1803-1811.

IPGRI 1995. Descriptors for Capsicum (Capsicum spp.). International Plant Genetic Resources Institute, Rome: 29-49.

L IPPERT L.F., SMITH P.G., BERGH B.O. 1965. Gene list of the pepper. J Hered. 56: 30-34.

NOWACZYK P., NOWACZYK L., BANACH M., KRÓL I. 2006a. Differences of capsaicinoides content in pericarp and paste of soft-flesh Capsicum spp. fruit. Folia Hort. 18/2: 99-103.

NOWACZYK P., NOWACZYK L., BANACH M., WOŹNA A. 2006b. The capsaicin and dihy-drocapsaicin contents in soft-flesh fruit of Capsicum frutescens L. and Capsicum annuum L. hybrids. Herba Pol. 52(1/2): 38-42.

NOWACZYK P., NOWACZYK L., BANACH M., PRZYBOROWSKA D. 2007. Technological Cha-racteristics of Capsicum spp. Soft-Flesh Form. Acta Hort. 744: 455-459.

WANG D.Y., WANG M. 1996. Evaluation of fruit edible rate of hot pepper germplasm. Capsicum and Eggplant Newsletter 15: 41-42. Słowa kluczowe: grubość ścian, plon, udział owoców dojrzałych, wydajność

technologiczna Streszczenie

Oceniane linie soft-flesh uzyskano w wyniku selekcji mieszańców międzyga-tunkowych Capsicum frutescens L. × C. annuum L. Przedmiotem badań były pokolenia F7 i F8 mieszańców w uprawach w nieogrzewanych namiotach foliowych. Maksymalny plon owoców dojrzałych sięgał poziomu 5,5 kg⋅m-2, a ich udział w plonie ogólnym ponad 98%. W wyniku mechanicznej separacji miękkiej tkanki perykarpu od części niejadalnych i balastowych (łoŜysko, nasiona, kielich, przegrody, skórka) uzyskano przecier. Jego udział w masie surowca określany jako wydajność technologiczna wahał się w granicach 57-67%, zaleŜnie od genotypu. Zastosowane kryteria pozwoliły na wiarygodną ocenę badanych linii. TECHNOLOGICAL EVALUATION OF SOFT-FLESH LINES OF Capsicum ssp. Lubosława Nowaczyk, Paweł Nowaczyk Department of Genetics and Plant Breeding, University of Technology and Life Science, Bydgoszcz Key words: share of mature fruit, technological performance, wall thickness, yield Summary

Soft-flesh lines under evaluation were obtained as a result of selection of Capsicum frutescens L. × C. annuum L. hybrids. The subject of experiments were F7 and F8 progeny in culture under unheated plastic tents. The maximum yield of mature fruit reached the level of 5.5 kg⋅m-2 and the share in the total yield of over 98%. As the result of mechanical separation of soft pericarp tissue from inedible and balast fruit parts (placenta, seeds, calyx, septums, skin) the pulp was obtained. The share of the


232

product in raw material weight, named the technological performance, ranged 57-67%, depending on genotype. The criteria used allowed for the credible estimation of the soft-flesh lines. Dr inŜ. Lubosława Nowaczyk Katedra Genetyki i Hodowli Roślin Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich ul. Prof. S. Kaliskiego 7 85-789 BYDGOSZCZ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 233-238 CECHY TECHNOLOGICZNE OWOCÓW JAKO KRYTERIUM OCENY LINII WYSELEKCJONOWANYCH Z MIESZA ŃCÓW MI ĘDZYGATUNKOWYCH Capsicum annuum L. ×××× C. chinense JACQ. Lubosława Nowaczyk, Paweł Nowaczyk, Dorota Olszewska Katedra Genetyki i Hodowli Roślin, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp

Hybrydyzacja międzygatunkowa daje duŜe moŜliwości tworzenia oryginalnej i uŜytecznej zmienności genetycznej. Odmiany uprawne C. chinense JACQ. oraz formy dzikie tego gatunku charakteryzują się między innymi niewielkimi rozmiarami owoców. Jednocześnie zaś niektóre z nich wyróŜniają się szczególnie wysoką zawartością kapsaicynoidów [ZEWDIE, BOSLAND 2000]. Najnowsze badania [ANTONIOUS, JARRET 2006] 90. róŜnych form Capsicum pochodzących z kolekcji genowej USDA wykazały, Ŝe największą koncentracją kapsaicyny i dihydrokapsaicyny wyróŜniły się genotypy z C. chinense JACQ. Z powyŜszych powodów uŜytkowane formy tego gatunku są roślinami przyprawowymi lub surowcem dla przemysłu farmaceutycznego. NajwaŜniejszym gospodarczo gatunkiem jest jednak C. annuum L. Odmiany uprawne wyróŜniają się bardzo wysokimi plonami i duŜymi rozmiarami owoców, które są z reguły słodkie, to znaczy nie zawierają kapsaicyny. Z uwagi na bliskie ich pokrewieństwo mogą być ze sobą krzyŜowane i dają płodne potomstwo. Jak podają SMITH i HEISER [1957] większą liczbę potomstwa moŜna uzyskać gdy jako formę mateczną wykorzystuje się C. annuum L.

Uzyskane mieszańce mogą być materiałem badawczym w eksperymentach nad indukowaną androgenezą [MORRISON i in. 1986]. Opracowanie wydajnych procedur pozyskiwania haploidów i tworzenia linii DH pozwoliłyby na szybką produkcję stabilnych genetycznie a jednocześnie zróŜnicowanych fenotypowo roślin. Do czasu pozytywnego rozwiązania powyŜszego problemu pozostaje do wykorzystania konwencjonalna metoda selekcji indywidualnej z oceną potomstw. Ma ona bardzo wiele zalet. Jedną z nich, cenioną przez hodowców, jest bardzo duŜa, początkowa zmienność genetyczna. Znane natomiast do tej pory wyniki badań nad indukowaną androgenezą [REGNER 1996] wskazują jednoznacznie na ograniczenie tej zmienności z uwagi na silne genotypowe reakcje w odpowiedzi androgenicznej.

Celem naszych badań nad mieszańcami C. annuum L. × C. chinense JACQ., podjętych w połowie lat 90., było stworzenie nowej, uŜytecznej zmienności gene-tycznej. W wyniku selekcji uzyskano wiele interesujących linii. Dwie z nich, oceniane w badaniach porównawczych przed ich rejestracją jako odmian uprawnych, są przedmiotem tego opracowania. Celem niniejszego opracowania było wykazanie moŜliwości tworzenia nowej, uŜytecznej praktycznie zmienności genetycznej w efekcie

L. Nowaczyk, P. Nowaczyk, D. Olszewska

234

hybrydyzacji międzygatunkowej. Materiał i metody

Materiałem badawczym były dwie linie uzyskane w wyniku selekcji indywi-dualnej z oceną potomstw. Wyprowadzono je z mieszańca C. annuum L. × C. chinense JACQ. Pierwszą z form rodzicielskich była linia ATZ1. Drugą natomiast dzika, wysokokapsaicynoidowa forma C. chinense JACQ. Oceniane w tych badaniach linie, były pokoleniami F8 i F9 wymienionego mieszańca. Linia oznaczona symbolem 27/3/C charakteryzuje się czerwoną barwą dojrzałego owocu. Linia 27/3/Z jest Ŝółtoowocowa.

Owoce pochodziły z upraw pod nieogrzewanymi namiotami foliowymi (2005, 2006). Ich ocenę w odniesieniu do średniej masy, długości i szerokości oraz grubości ścian przeprowadzono według zaleceń IPGRI [1995] w dwóch seriach po 10 dojrzałych owoców. W podobny sposób określono przeciętną masę łoŜyska z kielichem, przegród wewnętrznych oraz świeŜych nasion. Wydajność technologiczną ustalono jako udział tej części perykarpu, która mogła być wykorzystana technologicznie do masy całego owocu. Wydajność biologiczna oznacza masę całego perykarpu w stosunku do całego owocu.

Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej ustalając wartość istotnej róŜnicy przy pomocy testu Tukey’a przy P = 95%. Wyniki i dyskusja

Mieszańce międzygatunkowe stanowią bardzo dobre źródło nowej zmienności genetycznej. W tworzeniu nowych odmian istotne znacznie ma ten obszar zmienności, który decyduje o oryginalności plonu. Wynika to z potrzeb rynku powodowanych duŜą, wzajemną konkurencją firm hodowlano-nasiennych.

Przedstawione w artykule linie 27/3/C i 27/3/Z są efektem selekcji, która w początkowym okresie (pokolenia F2 i F3) dotyczyła głównie pokroju roślin i kształtu owoców. Analiza cech technologicznych owoców pozwoliła na wyodrębnienie rekombinantów o wyjątkowo małym udziale części niejadalnych. Ta szczególna cecha stała się głównym kryterium selekcyjnym. Uzyskane linie łączą niewątpliwie cechy obydwu gatunków. Poziom parametrów uŜytkowych jest jednak niewątpliwie bliŜszy formie matecznej mieszańca, to jest linii ATZ1 (C. annuum L.). Dla wyjaśnienia przyczyn jej wyboru naleŜy podać, Ŝe jest to zarejestrowany, pierwotny składnik mieszańca heterozyjnego Stanola F1. Z punktu widzenia przydatności rynkowej charakteryzuje się więc odpowiednim poziomem cech uŜytkowych.

Średnia masa owocu ocenianych linii była w obydwu latach zbliŜona do ob-serwowanej u formy matecznej ATZ1 a jednocześnie kilkakrotnie większa niŜ u formy ojcowskiej - C. chinense JACQ. (tab. 1). Jedną z głównych przyczyn tego stanu były zdecydowanie mniejsze rozmiary owoców. Zarówno odmiany uprawne tego gatunku jak teŜ formy dzikie wyróŜniają się niewielkimi owocami. W badaniach CHERIAN i in. [2003] nad 28 genotypami C. chinense JACQ. średnia masa owocu nie przekraczała 10 g. Tabela 1; Table 1 Charakterystyka morfologiczna owoców linii i form wyjściowych Morphological characteristics of fruit lines and parental forms

Genotyp

Średnia masa Mean weight

Długość Lenght

Szerokość

Width

CECHY TECHNOLOGICZNE OWOCÓW JAKO KRYTERIUM OCENY ...

235

Genotype (g) (mm) (mm)

2005

2006

2005

2006

2005

2006

ATZ1

C. chinense 27/3/C 27/3/Z

91 b 11 a 80 b 76 b

92 c 10 a 89 c 65 b

117 b 78 a

133 b 127 b

119 b 87 a 147 c 136 c

62 b 22 a 51 b 53 b

63 b 21 a 49 b 47 b

dane oznaczone tymi samymi literami nie róŜnią się istotnie przy P = 0,95; data with same letter do not differ significantly at P = 0.95

Długość i szerokość owoców, oraz średnią masę owoców podano w tabeli 1. Skojarzenie ich z omawianą wyŜej średnią masą pozwala na przybliŜoną ocenę grubości ścian, bez konieczności dokonywania pomiarów na podłuŜnych przekrojach owoców. Nie daje to jednak informacji o kształcie owocu. U linii ATZ1 moŜe on być określony jako trójkątny a u obydwu ocenianych linii jako wydłuŜony. Zastosowane terminy są zgodne z obowiązującymi w Międzynarodowym Instytucie Genowych Zasobów Roślin [IPGRI 1995]. Z przedstawionego opisu wynika, Ŝe nowe linie charakteryzują się oryginalnym kształtem, odrębnym od form rodzicielskich. Dodać takŜe naleŜy, Ŝe nie jest on spotykany u zarejestrowanych w Polsce odmian papryki rocznej. Tabela 2; Table 2 Masa niejadalnych części owoców linii i form wyjściowych (g) Weight of inedible fruit parts of fruit of lines and parental forms (g)

Genotyp Genotype

ŁoŜysko i kielich

Placenta and calyx

Przegrody Septum

Nasiona Seeds

2005

2006

2005

2006

2005

2006

ATZ1


12,20 c 1,40 a 6,47 b 6,39 b

11,12 c 1,21 a 6,02 b 5,66 b

0,88 b 0,17 a 1,67 c 1,30 c

1,08 b 0,18 a 1,75 c 1,17 b

3,37 c 1,42 a 1,97 b 1,93 b

2,94 c 1,03 a 1,91 b 1,28 a

objaśnienia jak w tabeli 1; explanations see Table 1

W ocenie technologicznej owoców konieczne jest uwzględnienie masy części niejadalnych a takŜe obniŜających walory smakowe lub estetyczne. Główną pozycję stanowią łoŜysko i kielich (zmięśniałe działki kielicha zrośnięte z owocem). Dane zawarte w tabeli 2 wskazują, Ŝe linia ATZ1 wyróŜniała się największą masą tych części owocu, najmniejszą natomiast C. chinense JACQ. Podobny układ poziomu badanych cech dotyczył masy nasion. Linie będące efektem selekcji mieszańców charakteryzował pośredni poziom badanych parametrów. Odmienna sytuacja dotyczyła masy przegród. Tu bowiem owoce linii 27/3/C i 27/3/Z charakteryzowały się najwyŜszym poziomem cechy. U linii matecznej ATZ1 masa nasion była około trzykrotnie mniejsza niŜ masa łoŜyska. Podobne zaleŜności były typowe dla linii wyselekcjonowanych z mieszańców międzygatunkowych, podczas gdy u C. chinense JACQ. wartości obu cech były zbliŜone. W badaniach nad C. annuum L. [NOWACZYK, NOWACZYK 2001] nie stwierdzono wprost proporcjonalnych zaleŜności między masą łoŜyska i nasion. Zaznaczyła się jednak tendencja wzrostu masy łoŜyska ze zwiększaniem się płodności.

Wyjątkowo istotną cechą uŜytkową i technologiczną jest grubość ścian owocni. Jej poziom decyduje o jakości i wydajności surowca, wpływa na masę owocu i wielkość plonu. Nie stwierdzono statystycznych róŜnic tej cechy między linią mateczną mieszańca - ATZ1 a liniami uzyskanymi w wyniku selekcji (tab. 3). Jednocześnie jej wartość była ponad dwukrotnie większa niŜ u formy ojcowskiej mieszańca - gatunku C.


236

chinense JACQ. Grubość ścian owoców odmian uprawnych C. annuum L. waha się w szerokich granicach. U odmian ocenianych w badaniach COBORU [GRZESIEK, GOŹDZIK 1996] obserwowano takŜe takie o większej grubości ścian. Tabela 3; Table 3 Charakterystyka technologiczna owoców Technological characteristics of fruit

Genotyp Genotype

Grubość ścian owocu Wall thickness of fruit

(mm)

Wydajność technologiczna Technological performance

(%)

Wydajność biologiczna Biological performance

(%)

2005

2006

2005

2006

2005

2006

ATZ1


4,53 b 1,77 a 4,27 b 3,94 b

4,42 b 1,71 a 4,61 b 3,87 b

73,6 b 63,2 a 84,9 c 86,4 c

75,9 b 68,8 a 85,2 c 87,1 c

83,4 b 67,7 a 88,0 bc 90,5 c

83,9 b 73,2 a 88,7 bc 90,9 c

objaśnienia jak w tabeli 1; explanations see Table 1

DuŜe zróŜnicowanie między badanymi genotypami dotyczyło technologicznej i biologicznej wydajności owoców. W zakresie tej pierwszej obydwie oceniane linie wyróŜniły się najwyŜszą wartością cechy. TakŜe wyjątkowo wysoka była wydajność biologiczna, w szczególności u linii 27/3/Z. Przekroczyła ona poziom 90%. Oznacza to, Ŝe niejadalne i balastowe części owoców stanowiły mniej niŜ dziesiątą część ich masy. Dla wielu uprawnych odmian papryki rocznej charakterystyczny jest większy udział części niejadalnych. W badaniach CEBULI [1989] u kilkunastu odmian mieszańcowych F1 udział perykarpu nie przekroczył 85%. Wniosek

Zwiększenie technologicznej i biologicznej wydajności owoców u linii wy-prowadzonych z mieszańców międzygatunkowych, będące efektem obniŜenia udziału części niejadalnych i balastowych moŜna uznać jako interesujący efekt hodowli jakościowej papryki. Literatura ANTONIOUS G.F., JARRET R.L. 2000. Screening Capsicum Accession for Capsaicinoides Content. J. Environmental Sci. Health 41(5): 717-729.

CEBULA S. 1989. Comparison of sweet pepper cultivars in the relation to vegetative growth, quantity, quality of yield in greenhouse conditions. Folia Hort. 1/2: 2-15.

CHERIAN E.V., INDIRA P., RAJAN S. 2003. Variability heritability and genetic advance for yield quality and bacterial incidence in Capsicum chinense Jacq. Capsicum & Eggplant Newsletter 22: 47-50.

GRZESIEK H., GOŹDZIK G. 1996. Ogórek, pomidor, papryka w uprawie pod osłonami. Synteza wyników doświadczeń odmianowych 1995: 1-62.

IPGRI 1995. Descriptors for Capsicum (Capsicum spp.). International Plant Genetic Resources Institute, Rome: 29-49.

M ORRISON R.A., KONNIG R.E., EVANS D.A. 1986. Anther culture of an interspecific Hybrid of Capsicum. J. Plant Phisiol. 126: 1-9.

CECHY TECHNOLOGICZNE OWOCÓW JAKO KRYTERIUM OCENY ...

237

NOWACZYK P., NOWACZYK L. 2001. The quality features and the fertility of pepper (Capsicum annuum L.) hybrid initial forms, w: Genetics and Breeding. Capsicum and Eggplant. Abak K., Bukukalaca S., Dasgan Y. (Red.) Gurdal offset Ltd. Adana: 53-56.

REGNER F. 1996. Anther and microspore culture in Capsicum. In vitro Haploid Pro-duction in Higher Plants. Kluwer Acad. Publ. Vol. 3: 77-89.

SMITH P.G., HEISER C.B. 1957. Taxonomy of Capsicum chinense Jacq. and the geo-graphic distribution of the cultivated Capsicum species. Bull. Torrey Bot. Club 84: 413-420.

ZEWDIE Y., BOSLAND P.W. 2000. Capsaicinoid Inheritance in an Interspecific Hybri-dization of Capsicum annuum x C. chinense. Amer. Soc. Hort. Sci. 125(4): 448-453. Słowa kluczowe: części niejadalne, wydajność biologiczna, wydajność technolo-

giczna Streszczenie

Hybrydyzacja międzygatunkowa stanowi dobre źródło nowej zmienności genetycznej. Linie, które oceniano w badaniach były potomstwami F8 i F9 mieszańców Capsicum annuum L. × C. chinense JACQ. Uwagę zwrócono na cechy, które określono mianem technologicznych. Ich poziom decyduje o przydatności owoców dla przetwórstwa. Szczególne znaczenie ma masa części niejadalnych, to znaczy łoŜyska, przegród i nasion. Wpływają one na technologiczną i biologiczną wydajność owoców. Ta ostatnia przekroczyła u obydwu linii 90%. Ten poziom cechy naleŜy uznać za interesujące osiągnięcie hodowli jakościowej w wyniku hybrydyzacji międzygatunkowej. TECHNOLOGICAL FEATURE OF FRUIT AS THE EVALUATION CRITERION FOR LINES SELECTED FORM Capsicum anuumm L. × C. chinense JACQ. INTERSPECIFIC HYBRIDS Lubosława Nowaczyk, Paweł Nowaczyk, Dorota Olszewska Department of Genetics and Plant Breeding, University of Technology and Life Science, Bydgoszcz Key words: biological performance, inedible parts, technological performance Summary

Interspecific hybridization is recognized as a good source of new genetic variation. The lines being the subjects of experiments were the progeny F8 and F9 of Capsicum annuum L. × C. chinense JACQ. hybrids. The attention was paid to the features named as technological. Their level decided on fruit usefulness for processing. The weight of inedible parts, it means placenta, septums and seeds have the particular significance. They influenced the technological and biological fruit performance. The last feature may be recognized as an interesting achievement in quality breeding as the


238

result of interspecific hybridization. Dr inŜ. Lubosława Nowaczyk Katedra Genetyki i Hodowli Roślin Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich ul. Prof. S. Kaliskiego 85-789 BYDGOSZCZ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 239-246 WPŁYW ZAG ĘSZCZENIA ROŚLIN NA WZROST I PLON KILKU ODMIAN SAŁATY LISTKOWEJ ( Lactuca sativa L. var. foliosa BREHMER ) W UPRAWIE POLOWEJ Renata Nurzyńska-Wierdak Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wstęp

Głównym gatunkiem spośród warzyw liściowych, uprawianym zarówno w polu, jak i pod osłonami, jest sałata głowiasta (Lactuca sativa L. var. capitata L.). Oprócz walorów smakowych i dietetycznych, ceniona jest takŜe z uwagi na właściwości lecznicze. Nasiona, liście i sok mleczny sałaty znajdują zastosowanie jako leki przeciwkaszlowe, uspokajające, przeciwbólowe, spazmolityczne, moczopędne, przeciwmiaŜdŜycowe i przeciwutleniające [NICOLLE i in. 2004; STĘPKOWSKA 2004; PATIL i in. 2005]. Spośród uprawianych odmian botanicznych sałaty siewnej, do mniej znanych naleŜy sałata listkowa (Lactuca sativa L. var. foliosa BREHMER), której rośliny wytwarzają duŜe rozety liściowe lub luźne główki. Uprawiana jest w polu i pod osłonami, na spoŜycie bezpośrednie, głównie z upraw amatorskich.

Odmiany sałaty listkowej róŜnią się kształtem i barwą liści oraz wielkością rozet, niezwykle dekoracyjne i jednocześnie bardziej trwałe są rośliny odmian kędzierzawych (Crispa Group). W większości nie wykazują skłonności do gromadzenia azotanów, co ma duŜe znaczenie w przypadku tej grupy warzyw. Sałaty listkowe są odporne na choroby i szkodniki, i stosunkowo późno tworzą pędy kwiatostanowe. Typ pierzasty sałaty jest ponadto mniej wraŜliwy na niŜszą temperaturę, niŜ sałata krucha [WASILEWSKA 1999; BADEŁEK i in. 2005]. W uprawie polowej sałaty listkowej stosuje się rozstawę między rzędami wynoszącą 20-30 cm i w rzędach 20-25 do 30 cm, w zaleŜności od odmiany. Odpowiednie zagęszczenie roślin na jednostce powierzchni decyduje o wielkości i jakości plonu sałaty. Powiększenie odległości pomiędzy roślinami powoduje istotne zwiększenie zawartości azotanów w liściach sałaty [ABU-RAYYAN i in. 2004], co ma wpływ na jakość otrzymanego plonu.

Celem badań było określenie wpływu zagęszczenia roślin czterech odmian sałaty listkowej uprawianej w polu w okresie wczesno-letnim, na ich wzrost i wielkość plonu. Materiał i metody

Badania przeprowadzono w latach 2005-2006 w Gospodarstwie Doświadczalnym Akademii Rolniczej w Felinie. Materiałem badawczym były rośliny sałaty listkowej odmian Farsa i Jana oraz Lollo Bionda i Lollo Rossa naleŜących do Crispa Group. Zastosowano trzy rozstawy sadzenia roślin: 30 × 30 cm, 30 × 20 cm oraz 20 × 20 cm. Doświadczenie załoŜono metodą bloków losowych w 4 powtórzeniach. Rozsadę sałaty przygotowano w szklarni, w wielodoniczkach wypełnionych substratem torfowym o

R. Nurzyńska-Wierdak

240

zawartości składników pokarmowych odpowiadającej wymaganiom gatunku. Nasiona wysiano na początku kwietnia, rozsadę sadzono na miejsce stałe między 10 a 13 maja, natomiast zbiór przeprowadzono około 20 czerwca.

Wiosną zastosowano nawoŜenie mineralne w ilości na hektar: 60 kg N w postaci saletry amonowej, 80 kg P2O5 jako superfosfat potrójny granulowany oraz 120 kg K2O w postaci siarczanu potasu. Zabiegi pielęgnacyjne polegały na ręcznym odchwaszczaniu roślin oraz płytkim spulchnianiu gleby w międzyrzędziach. W czasie zbioru określono wysokość, średnicę, świeŜą masę roślin, jak równieŜ plon ogólny i handlowy poszczególnych odmian. W przypadku Ŝadnej z badanych odmian nie stwierdzono roślin wytwarzających pędy kwiatostanowe oraz obecności chorób i szkodników.

Wyniki badań opracowano statystycznie metodą analizy wariancji przy poziomie istotności α = 0,05. Z powodu duŜych róŜnic we wzroście i plonie badanych odmian sałaty, wyniki z poszczególnych lat badań zestawiono oddzielnie oraz zamieszczono dane meteorologiczne (tab. 1) ilustrujące warunki klimatyczne panujące w okresie trwania doświadczenia. Tabela 1; Table 1 Średnia temperatura powietrza (°C) oraz opady (mm) w okresie wegetacji sałaty listkowej w latach 2005-2006 na tle średniej wieloletniej Mean air temperature (°C) and total rainfall (mm) for May-June period in the years 2005-2006 against the long term average

Miesiąc Month

Dekada Decade

Temperatura; Temperature

Opady

Total rainfall

2005

2006

1951-200

0

2005

2006

1951-200

0 Maj May

I

10,8

13,5

32,8

9,0

II

10,5

14,6

65,0

18,4

III

18,0

12,8

0,2

32,1

średnio; mean

13,1

13,6

13,0

98,0

59,5

58,3

Czerwiec

June

I

13,4

11,6

47,1

28,4

II

17,2

17,9

7,4

0,0

III

17,4

21,1

1,4

9,5

średnio; mean

16,0

16,9

16,5

55,9

37,9

65,8

Wyniki

Badane odmiany sałaty listkowej róŜniły się istotnie średnią wysokością, średnicą i masą wytworzonych rozet (tab. 2). Największą średnią wysokością (20,4 cm) odznaczały się rośliny odmiany Farsa, natomiast największa średnica i masa rozety była charakterystyczna dla odmiany Jana (odpowiednio: 45,0 cm i 501,9 g). Wyraźnie widocznie były róŜnice we wzroście roślin odmian Farsa i Jana oraz odmian z Crispa Group. Odmiany kędzierzawe tworzyły znacznie niŜsze rośliny, o blisko dwukrotnie mniejszej średnicy oraz masie rozety. Nie stwierdzono istotnego wpływu zagęszczenia roślin na badane cechy biometryczne. NajwyŜsze rośliny i o największej średnicy i masie rozet stwierdzono przy największym zagęszczeniu roślin (rozstawa 20 × 20 cm). Tabela 2; Table 2 Cechy morfologiczne sałaty listkowej

WPŁYW ZAGĘSZCZENIA ROŚLIN NA WZROST I PLON KILKU ODMIAN ...

241

Morphological features of leaf lettuce

Odmiana Cultivar

Rozstawa Spacing

(cm)

Wysokość rośliny

Plant height (cm)

Średnica rozety

Rosette diameter (cm)

Masa rozety

Rosette weight (g.rośl.-1; g⋅plant-1 )

2005

2006

_

2005

2006

_

2005

2006

_

Farsa

30 × 30 30 × 20 20 × 20

21,2 19,0 22,4

19,6 19,6 20,6

20,4 19,3 21,5

53,2 53,8 50,8

32,8 34,8 33,6

43,0 44,3 42,2

383,3 490,1 450,2

242,1 210,0 188,9

312,7 350,1 319,6

_

20,9

19,9

20,4

52,6

33,7

43,2

441,2

213,7

327,5

Jana

30 × 30 30 × 20 20 × 20

15,8 17,0 16,6

16,6 16,8 18,8

16,2 16,9 17,7

51,2 59,2 54,6

33,4 34,4 37,0

42,3 46,8 45,8

601,1 744,3 789,3

285,6 278,9 312,2

443,4 511,6 550,8

_

16,5

17,4

17,0

55,0

34,9

45,0

711,6

292,2

501,9

Lollo Bionda

30 × 30 30 × 20 20 × 20

13,0 12,5 12,7

12,8 12,4 13,0

12,9 12,5 12,9

26,2 28,2 27,8

19,2 15,8 19,2

22,7 22,0 23,5

312,4 307,0 385,0

165,4 114,9 159,3

238,9 211,0 272,2

_

12,7

12,7

12,7

27,4

18,1

22,8

334,8

146,5

240,7

Lollo Rossa

30 × 30 30 × 20 20 × 20

12,1 13,0 12,2

14,1 14,0 14,2

13,1 13,5 13,2

31,8 24,6 32,5

20,6 20,4 21,8

26,2 22,5 27,2

263,2 265,0 255,4

134,0 98,9 139,7

198,6 182,0 197,6

_

12,4

14,1

13,3

29,6

20,9

25,3

261,2

124,2

192,7

Średnio Mean

30 × 30 30 × 20 20 × 20

15,5 15,4 16,0

15,8 15,7 16,7

15,7 15,6 16,4

40,6 41,5 41,4

24,6 26,4 27,9

32,6 34,0 34,7

390,0 451,6 470,0

206,8 175,7 200,0

298,4 313,7 335,0

NIR; LSD dla; for: - odmiana; cultivar

3.3

11,2

85,4

- rozstawa; spacing

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

- rok; year

r.n.; n.s.

8,6

74,2

- współdziałanie; interaction

5,6

5,2

124,1

Wykazano istotny wpływ warunków klimatycznych panujących w poszcze-

gólnych latach badań na średnicę i masę roślin sałaty badanych odmian. Rośliny uprawiane w 2005 roku odznaczały się większą średnicą oraz świeŜą masą, w po-równaniu z roślinami uprawianymi w drugim roku badań. RóŜnice średniej wysokości roślin uprawianych w latach 2005-2006 były statystycznie nieistotne. Stwierdzono równieŜ interakcję pomiędzy badanymi czynnikami.

Plon ogółem oraz plon handlowy sałaty listkowej zaleŜał od odmiany, zagę-szczenia roślin oraz roku uprawy (tab. 3). Największy plon ogółem (8,0 kg⋅m-2) oraz handlowy (7,9 kg⋅m-2) stwierdzono u odmiany Jana, natomiast najmniejszy był charakterystyczny dla odmiany kędzierzawej Lollo Rossa (odpowiednio: 3,2 i 3,1 kg⋅m-2). Rośliny sałaty rosnące w większym zagęszczeniu odznaczały się większym plonem ogółem i handlowym, w porównaniu z roślinami uprawianymi w mniejszym zagęszczeniu. Plon ogółem sałaty sadzonej w rozstawie 30 × 20 oraz 20 × 20 cm nie róŜnił się istotnie, natomiast istotnie największy plon handlowy (6,2 kg⋅m-2) stwierdzono u roślin sadzonych w rozstawie 20 × 20 cm. Najmniejszy plon ogółem i plon handlowy uzyskano z roślin rosnących w najmniejszym zagęszczeniu. Tabela 3; Table 3 Plon ogółem i handlowy sałaty listkowej


242

Total and marketable yield of leaf lettuce

Odmiana Cultivar

Rozstawa Spacing

(cm)


(kg⋅m-2)

Plon handlowy

Marketable yield (kg⋅m-2)

2005

2006

_

2005

2006

_

Farsa

30 × 30 30 × 20 20 × 20

4,2 8,1 9,3

2,6 4,3 4,3

2,3 6,2 6,8

4,1 8,0 9,2

2,5 4,0 4,1

3,3 6,0 6,7

_

7,2

3,7

5,5

7,1

3,5

5,3

Jana

30 × 30 30 × 20 20 × 20

6,3 12,5 13,2

3,5 4,8 7,8

4,9 8,7 10,5

6,3 12,1 13,0

3,4 4,8 7,7

4,8 8,5 10,3

_

10,7

5,4

8,0

10,5

5,3

7,9

Lollo Bionda

30 × 30 30 × 20 20 × 20

3,5 4,5 4,9

2,1 2,8 4,5

2,8 3,6 4,7

3,4 4,4 4,8

2,1 2,5 4,5

2,7 3,5 4,6

_

4,3

3,1

3,7

4,2

3,0

3,6

Lollo Rossa

30 × 30 30 × 20 20 × 20

2,9 3,8 4,6

2,0 2,1 3,6

2,4 3,0 4,1

2,9 3,7 4,6

1,9 2,0 3,5

2,4 2,9 4,0

_

3,8

2,6

3,2

3,7

2,5

3,1

Średnio Mean

30 × 30 30 × 20 20 × 20

4,2 7,2 8,0

2,5 4,3 5,1

3,1 5,8 6,5

4,2 7,0 7,9

2,5 3,3 4,5

3,3 5,2 6,4

NIR; LSD dla; for: - odmiana; cultivar

47,8

50,2

- rozstawa; spacing

127,2

88,6

- rok; year

112,4

93,2


123,1

101,6

Warunki pogodowe w okresie wegetacji roślin w istotny sposób wpłynęły na plonowanie sałaty listkowej. Plon ogółem i plon handlowy odmian Farsa i Jana był około dwa razy większy w 2005 niŜ 2006 roku. Mniejsze róŜnice, chociaŜ równieŜ na korzyść uprawy w 2005 roku, stwierdzono u odmian naleŜących do Crispa Group. Dyskusja

DuŜe zróŜnicowanie wybranych cech wzrostu oraz plonu badanych odmian sałaty listkowej w poszczególnych latach badań, wskazuje na znaczną wraŜliwość roślin na warunki klimatyczne panujące w czasie uprawy. Największe znaczenie naleŜałoby przypisać temperaturze i wilgotności gleby oraz powietrza, gdyŜ te czynniki były najbardziej zmienne w okresie przeprowadzanego doświadczenia (tab. 1). Mniejsze róŜnice średnicy rozet liściowych roślin sałaty odmian pierzastych w porównaniu z pozostałymi, moŜna próbować wyjaśnić ich mniejszą wraŜliwością na niską temperaturę [BADEŁEK i in. 2005].

Spośród badanych odmian sałaty listkowej rośliny odmiany Jana tworzyły największe rozety liściowe i o największej średniej masie. Odmiana ta okazała się równieŜ najbardziej plenna. Podobnie WASILEWSKA [1999] uprawiając siedem odmian


243

sałaty listkowej w rozstawie 40 × 30 cm, uzyskała największy plon ogółem i handlowy u odmiany Jana. WASILEWSKA [1999] oraz BADEŁEK i in. [2005] informują o późnym tworzeniu pędów kwiatostanowych oraz odporności na mszyce wielu odmian sałaty listkowej. Obserwacje przeprowadzane w czasie niniejszego doświadczenia, potwierdzają te dane. Rośliny badanych odmian nie wytworzyły pędów kwiatostanowych do 20 czerwca, nie stwierdzono takŜe w doświadczeniu Ŝadnych chorób i szkodników.

Zagęszczenie roślin jest waŜnym czynnikiem wpływającym na wzrost i plon roślin uprawnych. Plon kapusty pekińskiej oraz innych chińskich warzyw kapustnych zwiększał się w miarę zmniejszania rozstawy sadzenia roślin [HILL 1990a, 1990b]. Podobnie w niniejszych badaniach, zwiększanie zagęszczenia roślin powodowało zwiększenie plonu ogólnego i handlowego sałaty listkowej. ZaleŜność ta wystąpiła u wszystkich odmian niezaleŜnie od warunków klimatycznych uprawy. Ponadto rośliny sadzone w najmniejszej rozstawie (20 × 20 cm) odznaczały się największą średnią wysokością, średnicą i masą rozet liściowych.

Jak wynika z prac AL.-BAHASHA i in. [1985] oraz ABU-RAYYANA i in. [2004] zagęszczenie roślin wpływa równieŜ na zawartość azotanów w liściach sałaty. Rośliny rosnące w duŜym zagęszczeniu charakteryzowały się mniejszą koncentracją azotanów, w porównaniu z pozostałymi. Mając na uwadze wyniki powyŜszych oraz własnych badań, w uprawie sałaty listkowej moŜna polecić mniejsze rozstawy sadzenia, z uwagi na wielkość i jakość otrzymanego plonu. Wnioski 1. Badane odmiany sałaty listkowej róŜniły się pod względem cech morfologi-

cznych i uŜytkowych plonu. Najlepszym wzrostem i plonem charakteryzowała się odmiana Jana.

2. Odmiany pierzaste sałaty listkowej Lollo Bionda i Lollo Rossa tworzyły mniejsze rośliny, niŜ pozostałe. Plon ogółem i handlowy tych odmian był mniejszy w porównaniu z odmianami Farsa i Jana.

3. Wzrost oraz plon roślin badanych odmian sałaty listkowej był uzaleŜniony od przebiegu warunków klimatycznych. Niska temperatura i niewielka ilość opadów w okresie wegetacji w drugim roku uprawy przyczyniła się do zmniejszenia plonu świeŜej masy roślin.

4. Zagęszczenie roślin sałaty wpłynęło istotnie na wzrost i plon świeŜej masy rozet liściowych. Najlepsze parametry wzrostu oraz największy plon ogółem i handlowy otrzymano przy największym zagęszczeniu, stosując rozstawę 20 × 20 cm.

Literatura ABU-RAYYAN A., KHARAWISH B. H., AL .-ISMAIL K. 2004. Nitrate content in lettuce (Lactuca sativa L.) heads in relation to plant spacing, nitrogen form and irrigation level. J. Sci. Food Agric. 84: 931-936.

AL-BAHASH N., DAWOOD S., ABDEL-GHANI E. 1985. Effect of plant spacing and nitrogen


244

fertilization on the yield of lettuce (Lactuca sativa L.). J. Agric. Water Resources Res. 4: 37-45.

BADEŁEK E., ROBAK J., ROGOWSKA M., STĘPOWSKA A. 2005. Metodyka: Integrowana pro-dukcja sałaty pod osłonami. Warszawa, lipiec 2005.

HILL T.R. 1990a. Effect of plant spacing and nitrogenous fertilizer on the yield and plant conformation of Chinese cabbage (Brassica campestris ssp. pekinensis). Australian J. Exp. Agric. 30(3): 437-439.

HILL T.R. 1990b. The effect of nitrogenous fertilizer and plant spacing on the yield of three Chinese vegetables- Kai lan, Tsoi sum and Pak choi. Sci. Hort. 45: 11-20.

NICOLLE C., CARNAT A., FRAISSE D., LAMAISON J. L., ROCK E., M ICHEL H., AMOUROUX P., REMESY CH. 2004. Characterization and variation of antioxidant micronutrients in lettuce (Lactuca sativa folium). J. Sci. Food Agric. 84: 2061-2069.

PATIL R.B., VORA S.R., PILLAI M.M., PAWAR B.K.A. 2005. Antioxidant effect of Lactuca sativa in the testis and epididymis of aging mice. Indian J. Gerontol. 19(3): 243-254.

STĘPKOWSKA I. 2004. Porównanie działania leczniczego Lactuca sp. (L) (Asteraceae) na podstawie medycyny dawnej, ludowej i współczesnej. Post Fitoter 4: 173-177.

WASILEWSKA I. 1999. Uprawa sałaty w polu i pod osłonami. Hortpress, Warszawa. Słowa kluczowe: sałata listkowa, zagęszczenie roślin, cechy morfologiczne, plon

ogółem i handlowy Streszczenie

Sałata listkowa (Lactuca sativa L. var. foliosa BREHMER) wytwarza duŜe rozety liściowe lub luźne główki, róŜniące się kształtem i barwą oraz wielkością, Szczególnie dekoracyjne i jednocześnie bardziej trwałe są rośliny odmian kędzierzawych (Crispa Group). W uprawie polowej sałaty listkowej stosuje się rozstawę wynoszącą 20-30 cm, w zaleŜności od odmiany. Odpowiednie zagęszczenie roślin decyduje o wielkości i jakości plonu sałaty. Badania przeprowadzone w latach 2005-2006 w Gospodarstwie Doświadczalnym Akademii Rolniczej w Felinie dotyczyły wpływu odmiany oraz zagęszczenia roślin na wybrane cechy biometryczne oraz plon świeŜej masy sałaty listkowej w uprawie polowej. Materiałem badawczym były rośliny sałaty listkowej odmian Farsa i Jana oraz Lollo Bionda i Lollo Rossa naleŜących do Crispa Group. Zastosowano trzy rozstawy sadzenia roślin: 30 × 30 cm, 30 × 20 cm oraz 20 × 20 cm. Doświadczenie załoŜono metodą bloków losowych w 4 powtórzeniach. Spośród badanych odmian najlepszymi cechami wzrostu oraz plonu odznaczała się odmian Jana. Najmniejszy plon ogółem i handlowy otrzymano z odmiany Lollo Rossa. Odmiany pierzaste sałaty listkowej Lollo Bionda i Lollo Rossa tworzyły mniejsze rośliny, niŜ pozostałe. Plon ogółem i handlowy tych odmian był mniejszy w porównaniu z odmianami Farsa i Jana. Wykazano duŜy wpływ warunków klimatycznych panujących w okresie wegetacji roślin, na ich wzrost i plonowanie. Największy plon ogółem (6,5 kg⋅m-2) i handlowy (6,4 kg⋅m-2) uzyskano z roślin rosnących w najmniejszym zagę-szczeniu (20 × 20 cm).


245

THE EFFECT OF PLANT SPACING ON THE GROWTH AND YIELD OF SOME LEAF LETTUCE (Lactuca sativa L. var. foliosa BREHMER) CULTIVARS UNDER THE FIELD CONDITIONS Renata Nurzyńska-Wierdak Department of Vegetable Crops and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Lublin Key words: leaf lettuce, plant density, morphological features, total and marketable

yield Summary

The leaf lettuce plants produce a large leaf rosette or wide heads, differing from each other in shape, color and size. The most ornamentally and also more permanent, are the leaf curling plants (Crispa Group). In the leaf lettuce the field cultivation use the row spacing 20-30 cm, depending on the cultivar. The suitable plant density decides on the quantity and quality of lettuce yield. Studies were carried out on the Experimental Farm Felin (University of Life Sciences in Lublin) in 2005-2006. The influence of cultivar and density of plants on the chosen biometric features and the yield of fresh weight of leaf lettuce under the field conditions were studied. The experiment was laid out in a randomized block design with four leaf lettuce cultivars (Farsa and Jana as well as Lollo Bionda and Lollo Rossa belonging to Crispa Group) and three plant density (30 × 30 cm, 30 × 20 cm and 20 × 20 cm). These 12 treatment combinations were replicated four times. Among the studied cv. Jana was the best of the main growth and yield features. The lowest total and marketable yield was obtained with Lollo Rossa lettuce. The leaf curling cultivars of lettuce Lollo Bionda and Lollo Rossa were smaller then others. Their total and marketable yield were lower in comparison with Farsa and Jana cultivars. Great influence of the weather conditions during growing on the plant growth and yield were recorded. The highest total yield (6.5 kg⋅m-2) and marketable yield (6.4 kg⋅m-2) were achieved under the lowest density (20 × 20 cm). Dr hab. Renata Nurzyńska-Wierdak Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Leszczyńskiego 58 20-068 LUBLIN e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 247-254 MIKROROZMNA śANIE KOCANEK PIASKOWYCH ( Helichrysum arenarium (L.) M OENCH) Z PĄKÓW K ĄTOWYCH Anna Pawełczak, Małgorzata Bryksa-Godzisz Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp

Kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium (L.) MOENCH) są byliną objętą częściową ochroną gatunkową. Stanowi to istotny problem ograniczający ich zbiór. Pozyskiwany wyłącznie ze stanowisk naturalnych surowiec - kwiatostany kocanek, zawiera związki fenolowe i stosowany jest w niedostatecznym wytwarzaniu Ŝółci i chorobach wątroby [LEMBERCOVICS i in. 2002]. Obecnie bezpośrednim zagroŜeniem dla tych roślin jest ich niekontrolowany i nadmierny zbiór. Równie powaŜnym problemem, związanym ze zmianami cywilizacyjnymi, jest rozproszenie populacji tych roślin na odizolowanych od siebie niewielkich obszarach. Odizolowane populacje są zbyt małe, aby dokonać rekolonizacji. Prowadzi to w konsekwencji do zanikania tego gatunku na stanowiskach naturalnych. W celu ochrony naturalnych zasobów prowadzone są badania nad wprowadzeniem kocanek do uprawy [BRYKSA-GODZISZ, WĘGLARZ 2006].

Celem badań podjętych w niniejszej pracy było opracowanie metody uzyskiwania jednorodnego materiału roślinnego w kulturach in vitro z roślin pochodzących ze stanowisk naturalnych. Materiał i metody

Źródłem materiału roślinnego były kiełkujące w aseptycznych warunkach nasiona populacji Bohukały i Kózki pochodzących z doliny Bugu. Do odkaŜania nasion uŜyto 10% roztworu handlowego preparatu czyszcząco-dezynfekującego Domestos zawierającego podchloryn sodu w stęŜeniu 3,68-5,62%. Do wysiewu wykorzystano poŜywkę ˝ LS (zmodyfikowana poŜywka zawierająca połowę stęŜenia makroelementów nieorganicznych w stosunku do poŜywki oryginalnej [L INSMAIER, SKOOG 1965]) bez regulatorów wzrostu. Z 10-cio tygodniowych roślin pobierano wierzchołki pędów i przenoszono na poŜywki do namnaŜania. Wykorzystano poŜywki MS [MURASHIGE, SKOOG 1962] i MS/B5 (zmodyfikowana poŜywka zawierająca makro- i mikroelementy nieorganiczne z poŜywki MS, a witaminy z poŜywki B5 [GAMBORG i in. 1968]). Obie

A. Pawełczak, M. Bryksa-Godzisz

248

poŜywki podstawowe uzupełniono 6-benzyloadeniną (BA) w stęŜeniach: 0,1 i 1,0 mg⋅dm-3. Kontrolą były poŜywki bez dodatku BA.

Doświadczenie załoŜono w 3 powtórzeniach. Oceniono liczbę pędów uzyskanych z jednego eksplantatu w dwóch pasaŜach. Pędy z drugiego pasaŜu przeniesiono na poŜywki do ukorzeniania. Wykorzystano poŜywki ˝ MS i ˝ MS/B5 (zmodyfikowane poŜywki zawierające połowę stęŜenia makroelementów nieorganicznych MS) z dodatkiem 1,0 mg⋅dm-3 kwasu indolilo-3-octowego (IAA). Po 7 tygodniach oceniono liczbę ukorzenionych mikrosadzonek, świeŜą masę 10 mikrosadzonek oraz długość ich pędów i korzeni.

Wszystkie poŜywki były zestalone dodatkiem 6,5 g⋅dm-3 agaru i zawierały 30 g⋅dm-3 (etap namnaŜania) lub 20 g⋅dm-3 sacharozy (etap kiełkowania nasion i ukorzeniania). Doświadczenia przeprowadzono w warunkach 16-to godzinnego fotoperiodu, w temperaturze 24°C i natęŜeniu napromienienia światła fluorescencyjnego 70 µmol⋅s-1.

Ukorzenione rośliny adaptowano do warunków ex vitro w szklarni w substracie torfowym z dodatkiem piasku o pH = 5,7. Po 10 tygodniach oceniono liczbę zaadaptowanych sadzonek, liczbę rozgałęzień pędów sadzonek i liczbę sadzonek z odrostami korzeniowymi.

W opracowaniu statystycznym wyników wykorzystano metodę analizy wariancji jednoczynnikowej i trójczynnikowej oraz test χ2 na niezaleŜność cech. Do porównania średnich zastosowano test Tukey’a na poziomie istotności α = 0,05. Obliczenia wykonano przy pomocy programu Statgraphics Plus w wersji 4.1. Wyniki

Nasiona kocanek rozpoczynały kiełkowanie po 4 dniach od wysiewu. W trakcie kiełkowania obserwowano objawy pierwotnych zakaŜeń grzybowych na niektórych nasionach. Nie wykazujące zakaŜeń siewki otrzymano z 30% nasion. Stymulacja rozwoju pędów z pąków w kątowych

Wszystkie eksplantaty umieszczone na poŜywkach z dodatkiem BA wytworzyły pędy z pąków w kątach liści. Wykazano, Ŝe na liczbę pędów uzyskanych z jednego eksplantatu istotny wpływ miały stęŜenie BA i pasaŜ, natomiast populacje nie róŜniły się pod względem tej cechy. W obu pasaŜach więcej pędów otrzymano na poŜywkach MS i MS/B5 z dodatkiem 1,0 mg⋅dm-3 BA (tab. 1). RóŜnice w wynikach pomiędzy poŜywkami podstawowymi były nieistotne. Pędy uzyskane na poŜywkach z wyŜszym stęŜeniem BA były drobniejsze od uzyskanych na pozostałych poŜywkach i miały jasną, Ŝółtozieloną barwę liści.

W przypadku poŜywek bez regulatorów wzrostu w pierwszym pasaŜu nie obserwowano rozwoju nowych pędów, natomiast w drugim eksplantaty rozkrzewiały się i otrzymano boczne pędy, chociaŜ ich liczba była porównywalnie najniŜsza. Obserwowano takŜe ukorzenianie się pędów na tych poŜywkach. Więcej pędów z jednego eksplantatu otrzymano w drugim pasaŜu. Istotne okazało się takŜe współdziałanie populacji i pasaŜu. W drugim pasaŜu więcej pędów wytworzyło się z eksplantatów populacji Bohukały.

MIKROROZMNAśANIE KOCANEK PIASKOWYCH ...

249

Tabela 1; Table 1 Wpływ poŜywki na liczbę pędów otrzymanych z jednego eksplantatu Effect of medium on the number of shoots obtained from one explant

PoŜywka Medium

Populacja Population

Średnia liczba

pędów/eksplantat Mean number

of shoots/explant

Średnia Mean

I pasaŜ

I passage

II pasaŜ

II passage

populacja/poŜywka population/medium

poŜyw-

ka* medium

MS

Bohukały

1,00

6,63

3,82

2,75 a

Kózki

1,00

2,37

1,68

MS 0,1 mg⋅dm-3 BA

Bohukały

4,20

8,27

6,23

6,88 b

Kózki

7,03

8,03

7,53

MS 1,0 mg⋅dm-3 BA

Bohukały

16,77

21,53

19,15

17,59 c

Kózki

15,93

16,10

16,02

MS/B5

Bohukały

1,20

6,27

3,75

2,94 a

Kózki

1,17

3,10

2,13

MS/B5 0,1 mg⋅dm-3 BA

Bohukały

5,20

9,12

7,17

8,35 b

Kózki

10,20

8,83

9,52


Bohukały

16,43

17,70

17,07

15,85 c

Kózki

17,00

12,27

14,63

Średnia z pasaŜu *

Mean from passage*

8,09 a

10,02 b

9,06

Średnia z populacja/pasaŜ*

Mean from population/ passage*

Bohukały

7,47a

11,59b

9,53 a

Kózki

8,72a

8,45a

8,59 a

* średnie oznaczone tą samą literą nie róŜnią się istotnie wg testu Tukey’a dla α = 0,05; means followed by the same letter do not differ significant by Tukey test on α = 0.05 Ukorzenianie pędów bocznych

Do doświadczeń nad ukorzenianiem mikrosadzonek kocanek piaskowych wykorzystano pędy boczne populacji Bohukały otrzymane w drugim pasaŜu na poŜywkach do namnaŜania. NiezaleŜnie od rodzaju poŜywki uŜytej do namnaŜania otrzymane pędy ukorzeniały się dobrze - 96-100% wykształciło korzenie.

Otrzymane po 7 tygodniach mikrosadzonki oceniano pod względem masy oraz długości pędów i korzeni (tab. 2). Analiza statystyczna wykazała, Ŝe badane cechy zaleŜały istotnie od zastosowanych poŜywek. NajwyŜszymi wartościami wszystkich cech charakteryzowały się mikrosadzonki otrzymane na poŜywce MS bez dodatku BA i ukorzeniane na poŜywce ˝ MS z 1,0 mg⋅dm-3 IAA. Mikrosadzonki o najwyŜszej świeŜej masie uzyskano na poŜywkach bez dodatku cytokininy, a najniŜszą masę osiągnęły rośliny namnoŜone na poŜywce MS/B5 z 1,0 mg⋅dm-3 BA. Długość pędów nie wykazywała duŜego zróŜnicowania w zaleŜności od poŜywki uŜytej do namnaŜania. WyróŜniały się jedynie mikrosadzonki otrzymane na poŜywce MS bez dodatku BA,


250

które miały najdłuŜsze pędy. Długość korzeni była silniej zdeterminowana przez poŜywkę wykorzystaną do namnaŜania. DłuŜsze korzenie wytworzyły mikrosadzonki otrzymane na poŜywce podstawowej MS niŜ MS/B5. NajdłuŜsze korzenie wytworzyły sadzonki otrzymane na poŜywce MS bez BA, a najkrótsze na poŜywce MS/B5 bez cytokininy oraz MS/B5 z dodatkiem 0,1 mg⋅dm-3 BA. Tabela 2; Table 2 Wpływ poŜywki wykorzystanej do namnazania na świeŜą masę oraz długość pędów i korzeni mikrosadzonek Effect of multiplication medium on fresh weight and length of shoot and root of microcuttings

PoŜywka do namnaŜania

Multiplication medium

PoŜywka

do ukorzeniania Rooting medium

Masa

10 sadzonek * Weight

of 10 cuttings * (g)

Długość pędu *

Length of shoot * (cm)

Długość

korzenia * Length of root *

(cm)

MS

˝ MS 1,0 mg⋅dm-3

IAA

5,77 b

3,43 b

4,23 b

MS 0,1 mg⋅dm-3 BA

4,22 ab

2,67 ab

3,63 ab

MS 1,0 mg⋅dm-3 BA

5,12 ab

2,5 ab

3,8 ab

MS/B5

˝ MS/B5 1,0 mg⋅dm-3 IAA

5,68 b

2,57 ab

3,3 a


3,61 ab

2,6 ab

3,27 a


3,15 a

2,1 a

3,6 ab

* średnie oznaczone tą samą literą nie róŜnią się istotnie wg testu Tukey’a dla α = 0,05; means followed by the same letter do not differ significant by Tukey Test on α = 0.05 Adaptacja mikrosadzonek do warunków ex vitro

Sadzonki populacji Bohukały uzyskane z pąków bocznych po ukorzenieniu zaadaptowały się do warunków szklarniowych w 90-97%. Nawet te sadzonki, których pąk szczytowy obumarł z powodu zbyt drastycznych zmian warunków wilgotności i temperatury, po kilku dniach wytwarzały młode pędy z pąków w kątach liści i podejmowały dalszy wzrost. Nie stwierdzono wpływu sposobu otrzymania mikrosadzonek na liczbę roślin zaadaptowanych do warunków ex vitro.

Po 10 tygodniach sadzonki silnie się rozkrzewiły wytwarzając średnio od 6,8 do 11,6 rozgałęzień (rys. 1). Wykazano istotną róŜnicę w liczbie pędów bocznych w zaleŜności od obecności BA w poŜywce uŜytej do namnaŜania. Rośliny uzyskane na poŜywkach bez dodatku cytokininy wykształciły mniej rozgałęzień niŜ rośliny namnaŜane na poŜywkach z dodatkiem 0,1 i 1,0 mg⋅dm-3 BA.

Podczas wzrostu sadzonek w szklarni obserwowano u większości z nich wy-twarzanie nowych roślin powstałych z odrostów korzeniowych wokół sadzonek macierzystych. Wykazano istotną zaleŜność liczby sadzonek z odrostami korzeniowymi od poŜywki uŜytej do namnaŜania - χ2(5) = 13,22; p = 0,0214. U wszystkich sadzonek namnaŜanych na poŜywkach bez dodatku BA, zwłaszcza MS/B5, obserwowano mniej odrostów korzeniowych niŜ w przypadku sadzonek otrzymanych z wykorzystaniem cytokininy (rys. 2).


251

a

b b

a

b b

0

2

4

6

8

10

12

14

0 0,1 1 0 0,1 1

MS MS/B5

StęŜenie BA (mg:dm-3) w poŜywce do namnaŜaniaConcentration of BA (mg:dm-3) in mult iplication medium

liczb

a r

ozg

ałęz

ień

Nu

mb

ee

r o

f b

ran

che

s

* średnie oznaczone tą samą literą nie róŜnią się istotnie wg testu Tukey’a dla α = 0,05; means followed

by the same letter do not differ significant by Tukey Test on α = 0.05 Rys. 1. Wpływ poŜywki do namnaŜania na liczbę rozgałęzień wytworzonych przez sadzonki

Fig. 1. Effect of multiplication medium on the number of branches produced by cuttings

0102030405060708090

0 0,1 1 0 0,1 1

MS MS/B5

stęŜenie BA (mg:dm-3) w poŜywce do namnaŜaniaconcentration of BA (mg:dm-3) in multi[plication medium

% s

adz

one

k; %

of

cutti

ngs

� z odrostami; with suckers � bez odrostów; without suckers Rys. 2. Wpływ poŜywki do namnaŜania na liczbę sadzonek wytwarzających odrosty korzeniowe

Fig. 2. Effect of multiplication medium on the number of cuttings producing root suckers Dyskusja wyników


252

W niniejszej pracy podjęto próbę rozmnaŜania wegetatywnego kocanek

piaskowych w warunkach in vitro. Dotychczasowe doświadczenia z mikrorozmna-Ŝaniem tego gatunku nie są bogate. W literaturze opisywano próby namnaŜania roślin z eksplantatów wierzchołkowych z pędów [CLASQUIN, HENRY 2002; SAWILSKA , FIGAS 2005, 2006].

MikrorozmnaŜanie polegające na pobudzaniu do rozwoju pąków w kątach liści pozwala na uzyskanie materiału roślinnego o największej stabilności genetycznej, jednak współczynnik rozmnaŜania w tej metodzie jest niewielki i zazwyczaj nie przekracza 20 [BACH 2001]. Zwiększanie dawki cytokinin w poŜywce w celu uzyskania większej liczby pędów moŜe powodować niekorzystne skrócenie pędów, zbytnie uwodnienie tkanek oraz hamowanie indukcji i wzrostu korzeni [ORLIKOWSKA 1997], co z kolei zmniejsza zdolność uzyskanych mikrosadzonek do adaptacji w warunkach ex vitro. W prezentowanej pracy wykorzystano 6-benzyloadeninę w dwóch stęŜeniach dodawaną do dwu poŜywek podstawowych róŜniących się składem substancji organicznych. NiezaleŜnie od poŜywki podstawowej wyŜsze stęŜenie BA spowodowało istotne zwiększenie liczby uzyskanych pędów. Mikrosadzonki otrzymane na poŜywkach z 1,0 mg⋅dm-3 BA były drobniejsze niŜ na kontrolnych, lecz ukorzeniały i adaptowały się do warunków ex vitro równie dobrze. Rośliny otrzymane na poŜywkach z dodatkiem BA na etapie wzrostu w warunkach szklarniowych silniej się rozgałęziały i częściej wytwarzały odrosty korzeniowe niŜ rośliny kontrolne. SAWILSKA i FIGAS [2006] uzyskały nieco wyŜszy współczynnik rozmnaŜania kocanek (23,35 pędów) na poŜywce MS z dodatkiem 1,125 mg⋅dm-3 BAP i 0,5 mg⋅dm-3 IBA lecz pędy były tak drobne i słabe, Ŝe autorki nie zalecały poŜywki o tym składzie do mikrorozmnaŜania tego gatunku. Korzystniejsze cechy pędów, kosztem zmniejszenia ich liczby, otrzymały stosując kinetynę w ilości 4 mg⋅dm-3 lub BAP w ilości 0,3 mg⋅dm-3 z NAA 0,1 mg⋅dm-3. Na poŜywce MS bez regulatorów wzrostu wymienione autorki uzyskały podobne do prezentowanych w niniejszej pracy wyniki dotyczące cech otrzymanych pędów oraz ich ukorzeniania.

PoŜywki podstawowe wykorzystane w prezentowanej pracy nie wpłynęły istotnie na współczynnik rozmnaŜania, lecz mikrosadzonki uzyskane na poŜywce MS osiągnęły wyŜsze wartości badanych cech niŜ otrzymane na MS/B5. Nie stwierdzono korzystnego wpływu zwiększonej ilości witamin z grupy B w poŜywce na wzrost kocanek in vitro.

Wnioski 1. Liczba pędów wytworzonych z pąków bocznych kocanek w istotny sposób

zaleŜała od poziomu BA w poŜywce do namnaŜania.

2. Liczba pędów kocanek nie zaleŜała od poŜywek podstawowych MS i MS/B5, lecz mikrosadzonki o dłuŜszych pędach i korzeniach otrzymano na poŜywce MS.

3. Wpływ poziomu BA w poŜywce do namnaŜania utrzymywał się na etapie ukorzeniania i adaptacji do warunków ex vitro, wpływając na masę oraz długość pędów i korzeni mikrosadzonek a takŜe zdolność otrzymanych roślin do rozgałęziania się i tworzenia odrostów korzeniowych.

Literatura


253

BACH A. 2001. RozmnaŜanie wegetatywne, w: Biotechnologia roślin. Malepszy S. (Red.), PWN Warszawa: 261-272.

BRYKSA-GODZISZ M., WĘGLARZ Z. 2006. Charakterystyka rozwojowa kocanek piaskowych Helichrysum arenarium (L.) Moench w warunkach uprawy. Folia Hort. (supl. 1): 71-76.

CLASQUIN S., HENRY M. 2002. Micropropagation of Helichrysum arenarium (L.) Moench. Acta Bot. Gallica 149(2): 189-195.

GAMBORG O.L., M ILLER R.A., OJIMA K. 1968. Nutrient requirements of suspension cul-tures of soybean cell cultures. Exp. Cell. Res. 50: 151-158.

LEMBERKOVICS E., CZINNER E., SZENTMIHALYI K., BALAZS A., SZİKE É. 2002. Comparative evaluation of Helichrysi flos herbal extracts as dietary sources of plant polyphenols, and macro- and microelements. Food Chem. 78: 119-127.

L INSMAIER E.M., SKOOG F. 1965. Organic growth factor requirements of tobacco tissue cultures. Physiol. Plant. 18: 100-127.

M URASHIGE T., SKOOG E. 1962. A revised medium for rapid growth and bioassays with tabacco tissue culture. Physiol. Plant. 15: 473-497.

ORLIKOWSKA T. 1997. Regulatory roślinne w kulturach in vitro, w: Regulatory wzrostu i rozwoju roślin. Jankiewicz L.S. (Red.), PWN Warszawa: 219-247.

SAWILSKA A.K., FIGAS A. 2005. MoŜliwości rozmnaŜania kocanek piaskowych [Helich-rysum arenarium (L.) Moench] metodą in vitro. Herba Pol. 51 (supl. 1): 235-237.

SAWILSKA A.K., FIGAS A. 2006. Micropropagation of Helichrysum arenarium (L.) Moench. International Conference Biotechnology 2006. Česke Budejovice, Czech Republic, 15-16 Feb. 2006, Scientific Pedagogical Publishing: 721-723. Słowa kluczowe: wierzchołek pędu, stęŜenie BA, ukorzenianie, mikrosadzonka,

adaptacja do warunków ex vitro Streszczenie

Celem pracy było określenie warunków mikrorozmnaŜania kocanek piaskowych. Na etapie namnaŜania stwierdzono istotny wpływ zastosowanego poziomu BA na liczbę pędów otrzymanych z jednego eksplantatu, natomiast wpływ poŜywki podstawowej był nieistotny. Na poŜywce MS z dodatkiem 1,0 mg⋅dm-3 BA uzyskano 17,59 pędów z jednego eksplantatu. Kocanki w zastosowanych warunkach ukorzeniały się w 96-100%. ŚwieŜa masa mikrosadzonek, długość ich pędów i korzeni, zaleŜała od stęŜenia BA w poŜywce zastosowanej do namnaŜania. Ponad 90% wysadzonych w szklarni sadzonek zaadaptowało się do warunków ex vitro. Po 10 tygodniach uprawy w szklarni rośliny silnie się rozkrzewiły wytwarzając średnio od 6,8 do 11,6 rozgałęzień. Obserwowano takŜe wytwarzanie odrostów korzeniowych.

MICROPROPAGATION OF YELLOW EVERLASTING


254

Helichrysum arenarium (L.) MOENCH FROM AXIAL BUDS Anna Pawełczak, Małgorzata Bryksa-Godzisz Department of Vegetable and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Warszawa Key words: shoot tip, BA concentration, microcutting, rooting, adaptation to ex

vitro conditions. Summary

The aim of the study was to develop the method of micropropagation of yellow everlasting. On the multiplication stage the influence of BA concentration appeared to be essential for the number of shoots obtained from an explant, however the influence of basic mediums was not significant. On medium MS with 1.0 mg⋅dm-3 BA 17.59 shoots were obtained from one explant. Everlasting microcuttings in the applied conditions were rooting in 96-100%. The fresh weight of microcuttings, their shoot and root length depended on the BA concentration in the multiplication medium. Above 90% of all cuttings planted in a greenhouse were adapted to ex vitro conditions. Over 10 weeks of cultivation in a greenhouse plants branched intensively and formed 6.8-11.6 branches. The root suckers forming was observed.

Mgr inŜ. Anna Pawełczak Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul Nowoursynowska 159 02-787 WARSZAWA e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 255-263 PRZYDATNOŚĆ KRÓTKOOWOCOWYCH ODMIAN OGÓRKÓW UPRAWIANYCH W TUNELU FOLIOWYM DO KWASZENIA JAKO MAŁOSOLNE Józef Piróg Katedra Warzywnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wstęp

Ogórki małosolne są coraz powszechniej uŜywane do posiłków ze względu na ich smak i aromat [CHARŁAMPOWICZ 1966; KALECIAK 1968; PIRÓG, BUKOWSKI 2005]. Dotychczas surowcem do kwaszenia na ogórki małosolne były owoce z roślin uprawianych w gruncie. Ze względu na zmienne warunki klimatyczne, chcąc rozszerzyć okres podaŜy ogórków małosolnych, prowadzi się badania nad pozyskiwaniem surowca do kwaszenia w tunelu foliowym.

Celem badań było sprawdzenie przydatności owoców 6 odmian krótkoowo-cowych ogórków grubobrodawkowych uprawianych w tunelu foliowym do krótko-terminowego kwaszenia. Materiał i metody

Surowcem do badań były owoce ogórka produkowanego w tunelu foliowym. Owoce te pochodziły z doświadczenia w latach 2004 i 2005 nad ogórkiem z 6 odmianami uprawianymi w torfie wysokim i włóknie kokosowym. UŜyto następujących odmian: NOE 346 F1, NOE 350 F1, NOE 372 F1, NOE 383 F1, NOE 1030 F1, które wyhodowano w „Spójnia” Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze w Nochowie. Odmianą kontrolną była Pasamonte F1, pochodząca z firmy Syngenta Seeds B.V. BliŜsze dane doświadczenia uprawowego przedstawiono w pracy PIRÓG i in. [2007].

Doświadczenie z ogórkiem małosolnym załoŜono w 5 powtórzeniach. ŚwieŜe zebrane owoce umieszczono w słoikach o pojemności 0,9 dm3 w dniu 19 lipca 2004 roku oraz 20 lipca 2005 roku i zalano zalewą. Skład zalewy ogórkowej to: woda przegotowana, sól, koper i czosnek w odpowiednich proporcjach. Ogórki do kwaszenia umieszczono w pomieszczeniu o temperaturze pokojowej. Po 2 tygodniach kwaszenia owoce poddano ocenie sensorycznej zgodnie z wytycznymi GAWĘCKA i JĘDRYKA [2001]. W ocenie sensorycznej uwzględniono takie wskaźniki jak: natęŜenie i rodzaj barwy skórki oraz barwy owocu na przekroju, natęŜenie i poŜądalność zapachu, smaku i konsystencji miąŜszu owoców oraz wygląd zalewy ogórkowej. Szczegółowej oceny wskaźników owoców małosolnych poszczególnych odmian dokonano w skali pięciopunktowej, a ogólnej oceny w skali 100-punkowej. Wartości ogólnej oceny odmian uzyskano sumując oceny poszczególnych cech danej odmiany pomnoŜone

J. Piróg

256

przez współczynnik ich waŜkości. Przyjęto następujące współczynniki waŜkości cech: dla smaku owoców 4,0, dla zapachu i konsystencji miąŜszu 3,0, dla barwy skórki 2,0 i dla zalewy 1,0.

Oceny jakościowej ogórków małosolnych dokonało równocześnie pięć osób, specjalistów w zakresie fermentacji z Zakładu Fermentacji i Biosyntezy Instytutu Technologii śywności Pochodzenia Roślinnego Akademii Rolniczej w Poznaniu.

Uzyskane wyniki opracowano statystycznie i oceniono testem Duncana na poziomie istotności α = 0,05 Do obliczeń statystycznych przyjęto wyniki kaŜdej osoby oceniającej jako powtórzenie. Wyniki i ich omówienie

W przeprowadzonych badaniach ocena ogórków małosolnych wykazała zróŜnicowany wpływ podłoŜy (w których uprawiano rośliny) i odmian na przydatność owoców do kwaszenia, a takŜe roku uprawy roślin. Z dotychczasowych badań wynika, Ŝe odmiana i podłoŜe, w którym uprawiane są rośliny, decyduje o jakości świeŜych owoców ogórka [PIRÓG 2001]. CHARŁAMPOWICZ [1966] podaje, Ŝe jakość świeŜych owoców ma wpływ na przydatność ich do kwaszenia. ŚwieŜe ogórki poddane fermentacji nabierają innych cech smakowych i nowej jakości owocu [CHARŁAMPOWICZ

1966; ZADERNOWSKI, OSZMIAŃSKI 1994; JARCZYK, BERDOWSKI 1997]. O wartości owoców ogórka małosolnego decyduje przede wszystkim smak, zapach i konsystencja miąŜszu owocu. Nie bez znaczenia dla klientów jest takŜe wygląd zewnętrzny owoców kwaszonych, w tym natęŜenie i rodzaj barwy skórki.

W przeprowadzonych badaniach uzyskane wyniki oceny kwaszonych owoców ogórka 6 odmian, które wprawiano w dwóch róŜnych podłoŜach, przez dwa kolejne lata róŜniły się. Owoce małosolne ogórka uprawianego we włóknie drzewnym były wyŜej ocenione pod względem natęŜenia barwy, bowiem uzyskały 4,4 punkta, niŜ uprawiane w torfie (4,1 punkta), (tab. 1). RównieŜ owoce te były wyŜej ocenione pod względem rodzaju barwy, a noty wynosiły odpowiednio 4,3 i 4,0 punkta. W obydwu przypadkach były to róŜnice statystycznie udowodnione. W zapachu ogórków kwaszonych nie wykazano istotnych róŜnic pomiędzy owocami, których rośliny były uprawiane w dwóch róŜnych podłoŜach. NatęŜenie zapachu owoców z roślin uprawianych w torfie wysokim wynosiło 4,0, a we włóknie drzewnym 4,1 punkta (tab. 2). Podobne nieistotne róŜnice uzyskano w poŜądalności zapachu miąŜszu, a noty te wynosiły odpowiednio 3,9 i 4,0 punkty. W przydatności ogórków małosolnych do konsumpcji bardzo duŜe znaczenie ma smak miąŜszu. Owoce z roślin uprawianych w torfie i włóknie drzewnym miały jednakowo silne natęŜenie smaku (odpowiednio 3,8 i 3,9 punkta) i jednakową poŜądalność smaku odpowiednio 3,7 i 3,8 punkta (tab. 3). W konsumpcji owoców małosolnych nie bez znaczenia jest równieŜ konsystencja miąŜszu. Owoce uprawiane we włóknie drzewnym uzyskały bardzo wysoką notę 4,7 punkta za konsystencję, a uprawiane w torfie 4,4 punkta i była to róŜnica statystycznie udowodniona (tab. 4). RównieŜ owoce z roślin uprawianych w róŜnych podłoŜach miały wpływ na ocenę zalewy ogórkowej. W bardziej klarownej zalewie znajdowały się owoce pochodzące z uprawy we włóknie drzewnym niŜ w torfie wysokim. W ocenie zalewy te uzyskały odpowiednio 3,7 i 3,2 punkta (tab. 4). Tabela 1; Table 1 Ocena barwy skórki owoców małosolnych ogórka uprawianego w podłoŜach organicznych w tunelu foliowym

PRZYDATNOŚĆ KRÓTKOOWOCOWYCH ODMIAN OGÓRKÓW ...

257

Colour assessment of fruit skin newly pickled of pickling cucumber grown in organic substrate under plastic tunnel

PodłoŜe Substrate

Odmiana Cultivar

Skala pięciopunktowa oceny owoców

5-point scale of fruit assessment

ocena natęŜenia barwy

colour intensity assesssment

średnia mean

ocena rodzaju barwy

colour type assessment

średnia mean

2004

2005

2004

2005

Torf Peat

Pasamonte NOE 346 NOE 350 NOE 372 NOE 383 NOE 1030

4,8 a 4,8 a 4,4 ab 5,0 a 4,8 a 4,8 a

2,8 c 5,0 a 2,6 c 5,0 a 2,4 c 2,6 c

3,8 cd 4,9 a 3,5 d 5,0 a 3,6 d 3,7 d

4,8 ab 4,8 ab 4,2 bc 5,0 a

4,4 a-c 4,8 ab

2,8 d 5,0 a 2,6 d 5,0 a 2,4 d 2,6 d

3,8 de 4,9 a 3,4 e 5,0 a 3,4 e 3,7 de

Włókno drzewne

Fiber wood


4,6 ab 4,6 ab 4,6 ab 5,0 a 4,8 a 5,0 a

4,0 b 4,4 ab 5,0 a 3,0 c 3,0 c 5,0 a

4,3 bc 4,5 ab 4,8 a 4,0 cd 3,9 cd 5,0 a

4,6 a-c 4,6 a-c 4,2 bc 5,0 a

4,4 a-c 5,0 a

4,0 c

4,4 a-c 5,0 a 3,0 d 3,0 d 5,0 a

4,3 bc 4,5 ab 4,6 ab 4,0 cd 3,7 de 5,0 a

Średnia

dla podłoŜa Mean for substrate

torf; peat włókno drzewne

fiber wood

4,8 a

4,8 a

3,4 c

4,1 b

4,1 b

4,4 a

4,7 a

4,6 a

3,4 c

4,1 b

4,0 b

4,3 a

Średnia dla odmiany Mean for cultivar


4,7 a 4,7 a 4,5 a 5,0 a 4,8 a 4,9 a

3,4 c 4,7 a 3,8 b 4,0 b 2,7 d 3,8 b

4,0 c 4,7 a 4,2 c 4,5 ab 3,8 d 4,3 bc

4,7 ab 4,7 ab 4,2 cd 5,0 a 4,4 bc 4,9 a

3,4 e 4,7 ab 3,8 d 4,0 cd 2,7 f 3,8 d

4,0 c 4,7 a 4,0 c 4,5 ab 3,5 d 4,3 b

Średnia; Mean

4,8 a

3,7 b

4,7 a

3,7 b

średnie wartości oznaczone tą samą literą w obrębie poszczególnych średnich i współdziałania nie róŜnią się istotnie na poziomie α = 0,05; means indicated by the same letter are not significantly different at α = 0.05

Badania wykazały, Ŝe na jakość ogórków małosolnych miała wpływ odmiana. Największe natęŜenie i rodzaj barwy skórki i owocu uzyskały owoce odmiany NOE 346 F1 (4,7 punkta) i NOE 372 F1 (4,5 punkta), a najmniejsze - owoce odmiany NOE 383 F1 (odpowiednio 3,8 i 3,5 punkta (tab. 1). Były to róŜnice statystycznie udowodnione. O jakości ogórków małosolnych decyduje przede wszystkim miąŜsz owocu. NajwyŜszą notę natęŜenia i poŜądalności zapachu miąŜszu uzyskały owoce odmiany NOE 346 F1 po 4,6 punkta i odmiany NOE 372 F1 odpowiednio 4,6 i 4,5 punkta (tab. 2), natomiast najniŜszą odmiana NOE 383 F1 (po 3,1 punkta). W tym przypadku były to teŜ istotne róŜnice. Tabela 2; Table 2 Ocena zapachu owoców małosolnych ogórka uprawianego w podłoŜach organicznych w tunelu foliowym Smell assessment of newly pickled fruit of pickling cucumber grown in organic substrate under tunnel plastic

PodłoŜe Substrate

Odmiana Cultivar

Skala pięciopunktowa oceny owoców

5-point scale of fruit assessment

ocena natęŜenia

zapachu smell intensity

średnia mean

ocena poŜądalności

zapachu smell desirability

średnia mean

J. Piróg

258

assessment assessment

2004

2005

2004

2005

Torf; Peat

Pasamonte

4,0 bc

3,2 de

3,6 e-g

4,0 b-e

2,8 g-i

3,4 fg

NOE 346

4,6 ab

5,0 a 4,8 ab

4,6 a-c

5,0 a

4,8 ab

NOE 350

4,8 ab

3,2 de 4,0 c-e

4,8 ab

3,0 f-i

3,9 d-f

NOE 372

5,0 a

5,0 a

5,0 a

5,0 a

5,0 a

5,0 a

NOE 383

3,0 de

2,8 de

2,9 h

3,4 e-h

2,6 hi

3,0 g

NOE 1030

4,8 ab

2,0 f 3,4 f-h

4,8 ab

2,2 i

3,5 fg

Włókno drzewne

Fibre wood

Pasamonte

3,4 cd

4,4 ab

3,9 d-f

3,6 d-g

4,0 b-e

3,8 ef

NOE 346

4,0 bc

4,8 ab

4,4 b-d

4,0 b-e

4,8 ab

4,4 b-d

NOE 350

4,6 ab

4,6 ab 4,6 a-c

4,4 a-d

4,6 a-c

4,5 a-c

NOE 372

4,0 bc

4,4 ab 4,2 c-e

3,8 c-f

4,0 b-e

3,9 d-f

NOE 383

4,2 ab

2,4 ef 3,3 gh

4,2 a-e

2,2 i

3,2 g

NOE 1030

3,2 de

5,0 a 4,1 c-e

3,4 e-h

5,0 a

4,2 c-e

Średnia


torf; peat

4,4 a

3,5 c

4,0 a

4,4 a

3,4 c

3,9 a

włókno drzewne

fibre wood

3,9 b

4,3 a

4,1 a

3,9 b

4,1 b

4,0 a


Pasamonte

3,7 de

3,8 de

3,8 b

3,8 c-e

3,4 e

3,6 c

NOE 346

4,3 b-d

4,9 a

4,6 a

4,3 a-c

4,9 a

4,6 a

NOE 350

4,7 ab

3,9 de

4,3 a

4,6 ab

3,8 c-e

4,2 b

NOE 372

4,5 a-c

4,7 ab

4,6 a

4,4 ab

4,5 ab

4,5 ab

NOE 383

3,6 e

2,6 f

3,1 c

3,8 c-e

2,4 f

3,1 d

NOE 1030

4,0 c-e

3,5 e

3,8 b

4,1 b-d

3,6 de

3,9 c

Średnia; Mean

4,1 a

3,9 b

4,2 a

3,8 b

objaśnienia: patrz tabela 1; explanations see Table 1

Drugą waŜną cechą miąŜszu ogórków małosolnych jest smak. Odmiany pod względem tej cechy były wyraźnie zróŜnicowane. Najsilniejsze natęŜenie smaku miał miąŜsz owoców odmiany NOE 346 F1 i NOE 372 F1 (tab. 3). Natomiast największą poŜądalność smaku odnotowano u takich odmian jak: NOE 346 F1, NOE 350 F1 i NOE 372 F1 (odpowiednio 4,3; 4,0 i 4,4 punkta). NajniŜszą notę za natęŜenie i poŜądalność smaku uzyskała równieŜ odmiana NOE 383 F1 (odpowiednio 3,0 i 2,8 punkta). Nie bez znaczenia dla jakości owoców kwaszonych jest konsystencja miąŜszu. Bardzo wysoko pod względem konsystencji miąŜszu owocu oceniono dwie odmiany, tj. NOE 346 F1 z maksymalną ilością punktów 5,0 i NOE 372 F1 z 4,9 punktami (tab. 4). Klarowność zalewy, w której zanurzone były ogórki, najwyŜej oceniono u odmiany NOE 372 F1 z 4,3 punktami. Tabela 3; Table 3 Ocena smaku owoców małosolnych ogórka uprawianego w podłoŜach organicznych w tunelu foliowym Taste assessment of newly pickled fruit of pickling cucumber grown in organic substrate under plastic tunnel


259

PodłoŜe Substrate

Odmiany Cultivar

Skala pięciopunktowa oceny owoców 5-point scale of fruit assessment

ocena natęŜenia smaku

taste intensity assessment

średnia mean

ocena poŜądalności

smaku taste desirability

assessment

średnia mean

2004

2005

2004

2005

Torf; Peat

Pasamonte

4,0 a-c

2,8 d-f

3,4 c-f

4,0 a-c

2,8 d-f

3,4 de

NOE 346

4,6 ab

4,8 ab

4,7 ab

4,4 a-c

4,8 ab

4,6 ab

NOE 350

4,6 ab

2,8 d-f

3,7 c-e

4,6 ab

2,8 d-f

3,7 c-e

NOE 372

4,8 ab

5,0 a

4,9 a

4,6 ab

5,0 a

4,8 a

NOE 383

2,8 d-f

2,8 d-f

2,8 f

2,2 f

2,6 ef

2,4 f

NOE 1030

4,0 a-c

2,6 ef

3,3 d-f

3,8 a-d

2,6 ef

3,2 e

Włókno drzewne

Fiber wood

Pasamonte

3,0 c-f

4,0 a-c

3,5 c-f

2,8 d-f

4,0 a-c

3,4 de

NOE 346

3,4 c-e

4,8 ab

4,1 b-d

3,2 c-f

4,6 ab

3,9 b-e

NOE 350

3,8 b-d

4,6 ab

4,2 a-c

4,0 a-c

4,4 a-c

4,2 a-d

NOE 372

4,0 a-c

4,0 a-c

4,0 b-d

4,0 a-c

4,0 a-c

4,0 a-e

NOE 383

4,0 a-c

2,2 f

3,1 ef

4,2 a-c

2,2 f

3,2 e

NOE 1030

3,4 c-e

5,0 a

4,2 a-c

3,6 b-e

5,0 a

4,3 a-c

Średnia


torf; peat

4,1 a

3,5 b

3,8 a

3,9 a

3,4 b

3,7 a

włókno drzewne

fibre wood

3,6 b

4,1 a

3,9 a

3,6 ab

4,0 a

3,8 a


Pasamonte

3,5 c

3,4 c

3,5 c

3,4 d

3,4 d

3,4 c

NOE 346

4,0 a-c

4,8 a

4,4 a

3,8 b-d

4,7 a

4,3 ab

NOE 350

4,2 a-c

3,7 bc

4,0 b

4,3 a-c

3,6 cd

4,0 ab

NOE 372

4,4 ab

4,5 ab

4,5 a

4,3 a-c

4,5 ab

4,4 a

NOE 383

3,4 c

2,5 d

3,0 d

3,2 d

2,4 e

2,8 d

NOE 1030

3,7 bc

3,8 bc

3,8 bc

3,7 cd

3,8 b-d

3,8 bc

Średnia; Mean

3,9 a

3,8 a

3,8 a

3,7 a

objaśnienia: patrz tabela 1; explanations see Table 1

Jak wykazały badania na jakość ogórków kwaszonych - małosolnych miały równieŜ wpływ warunki uprawy w danym roku. W 2004 roku korzystniejsze warunki pogodowe (cieplej i bardziej wilgotno) dla uprawy ogórka wpłynęły pozytywnie na jakość świeŜych owoców, a dalej małosolnych. Tabela 4; Table 4 Ocena konsystencji owoców małosolnych ogórka uprawianego w podłoŜach organicznych w tunelu foliowym i zalewy ogórkowej Consistency assessment of newly pickled fruit of pickling cucumber grown in organic substrates under plastic tunnel and pickle

J. Piróg

260

PodłoŜe Substrate

Odmiana Cultivar

Skala pięciopunktowa oceny owoców 5-point scale of fruit assessment

ocena konsystencji

consistency assessment

średnia mean

ocena zalewy

pickle assessment

średnia mean

2004

2005

2004

2005

Torf; Peat

Pasamonte

4,8 ab

3,6 d-f

4,2 b

4,0 cd

2,0 f

3,0 e

NOE 346

5,0 a

5,0 a

5,0 a

4,2 b-d

4,0 cd

4,1 bc

NOE 350

5,0 a

3,8 c-f

4,4 ab

4,2 b-d

1,2 g

2,7 e

NOE 372

5,0 a

5,0 a

5,0 a

5,0 a

4,4 a-d

4,7 a

NOE 383

4,0 b-e

3,0 f

3,5 c

3,0 e

1,0 g

2,0 f

NOE 1030

5,0 a

3,4 ef

4,2 b

4,4 a-d

1,0 g

2,7 e

Włókno drzewne

Fiber wood

Pasamonte

4,4 a-d

5,0 a

4,7 ab

3,8 d

3,0 e

3,4 d

NOE 346

4,8 ab

5,0 a

4,9 ab

3,8 d

4,0 cd

3,9 c

NOE 350

4,4 a-d

4,8 ab

4,6 ab

4,6 a-c

3,0 e

3,8 c

NOE 372

4,6 a-c

5,0 a

4,8 ab

4,8 ab

3,0 e

3,9 c

NOE 383

4,0 b-e

5,0 a

4,5 ab

4,0 cd

2,0 f

3,0 e

NOE 1030

3,8 c-f

5,0 a

4,4 ab

4,0 cd

4,8 ab

4,4 ab

Średnia dla

podłoŜa Mean for substrate

torf; peat

4,8 a

4,0 c

4,4 b

4,1 a

2,3 c

3,2 b

włókno drzewne

fiber wood

4,3 b

5,0 a

4,7 a

4,2 a

3,3 b

3,7 a


Pasamonte

4,6 a-c

4,3 a-c

4,5 b

3,9 cd

2,5 g

3,2 d

NOE 346

4,9 ab

5,0 a

5,0 a

4,0 cd

4,0 cd

4,0 b

NOE 350

4,7 a-c

4,3 a-c

4,5 b

4,4 b

2,1 h

3,3 d

NOE 372

4,8 ab

5,0 a

4,9 a

4,9 a

3,7 de

4,3 a

NOE 383

4,0 c

4,0 c

4,0 c

3,5 e

1,5 i

2,5 e

NOE 1030

4,4 a-c

4,2 bc

4,3 bc

4,2 bc

2,9 f

3,5 c

Średnia; Mean

4,6 a

4,5 a

4,2 a

2,8 b

objaśnienia: patrz tabela 1; explanations see Table 1 Istotnie lepsze jakościowo ogórki małosolne uzyskano w 2004 roku pod względem natęŜenia i rodzaju barwy owoców oraz natęŜenia i poŜądalności ich zapachu. Pozostałe badane cechy ogórków małosolnych w obydwu latach były podobne. Jakość zalewy ogórkowej w roku 2004 uzyskała istotnie wyŜszą notę (4,2 punkta) niŜ w 2005 roku (2,8 punkta).

O przydatności owoców do konsumpcji danej odmiany decyduje ogólna ocena, w której uwzględnia się noty za poszczególne cechy pomnoŜone przez ich współczynnik waŜkości. NajwyŜszą ogólną ocenę otrzymały owoce odmiany NOE 346 F1 uzyskując 90,8 punkta i odmiany NOE 372 F1 z 90,5 punktami na 100 moŜliwych (tab. 5). NajniŜszą ogólną ocenę otrzymały owoce odmiany NOE 383 F1 uzyskując 64,7 na 100 punktów moŜliwych. Na ogólną ocenę owoców małosolnych miało takŜe wpływ podłoŜe, w którym uprawiano rośliny. Lepszym podłoŜem okazało się włókno drzewne,


261

bowiem owoce z roślin w nim uprawianych uzyskały 82,3 punkta, podczas gdy uprawiane w torfie 78,4 punkta na 100 moŜliwych. RównieŜ rok uprawy roślin miał wpływ na jakość ogórków kwaszonych. W punktacji ogólnej wyŜej oceniono ogórki małosolne z roku 2004 (84,2 punkta) niŜ z 2005 (76,5 punkta). Tabela 5; Table 5 Ocena ogólna owoców małosolnych ogórka uprawianego w podłoŜach organicznych w tunelu foliowym General assessment of newly picked fruit of pickling grown in organic substrate under platsic tunel

PodłoŜe Substrate

Odmiana Cultivar

Skala 100 punktowa oceny owoców 100-point scale of fruit assessment

ocena ogólna owoców małosolnych

general assessment of newly pickled cucumbers

średnia mean

2004

2005

Torf; Peat

Pasamonte

85,6 a-e

58,4 gh

72,0 e

NOE 346

92,8 a-c

97,6 ab

95,2 ab

NOE 350

92,6 a-c

58,0 gh

75,3 de

NOE 372

97,8 ab

99,4 a

98,6 a

NOE 383

66,8 fg

51,8 h

59,3 f

NOE 1030

89,8 a-d

50,4 h

70,1 e

Włókno drzewne

Fiber wood

Pasamonte

73,2 ef

82,8 b-e

78,0 de

NOE 346

79,6 c-f

93,4 a-c

86,5 c

NOE 350

85,2 a-e

91,8 a-c

88,5 bc

NOE 372

86,0 a-e

78,8 c-f

82,4 cd

NOE 383

84,2 a-e

55,8 gh

70,0 e

NOE 1030

76,6 d-f

99,8 a

88,2 bc

Średnia dla

podłoŜa Mean for sub-

strate

torf; peat

87,6 a

69,3 c

78,4 b

włókno drzewne

fiber wood

80,8 b

83,7 b

82,3 a

Średnia dla odmiany

Mean for cultivar

Pasamonte

79,4 c-e

70,6 e

75,0 c

NOE 346

86,2 bc

95,5 a

90,8 a

NOE 350

88,9 ab

74,9 de

81,9 b

NOE 372

91,9 ab

89,1 ab

90,5 a

NOE 383

75,5 de

53,8 f

64,7 d

NOE 1030

83,2 b-d

75,1 de

79,2 bc

Średnia; Mean

84,2 a

76,5 b

objaśnienia: patrz tabela 1; explanations see Table 1 Wnioski

J. Piróg

262

1. Lepszym podłoŜem do uprawy ogórka z przeznaczeniem owoców do kwaszenia okazało się włókno drzewne w stosunku do torfu wysokiego.

2. Owoce małosolne pochodzące z roślin uprawianych we włóknie drzewnym charakteryzowały się lepszym natęŜeniem i rodzajem barwy skórki i owocu oraz konsystencją miąŜszu owocu niŜ uprawiane w torfie wysokim.

3. NajwyŜsze oceny w smaku, zapachu i konsystencji miąŜszu oraz barwie skórki uzyskały owoce odmiany NOE 346 F1 i NOE 372 F1.

4. Najmniej przydatne do kwaszenia jako ogórki małosolne okazały się owoce odmiany NOE 383 F1.

Literatura CHARŁAMPOWICZ Z. 1966. Analiza przetworów z owoców, warzyw i grzybów. Wyd. Przemysłu Lekkiego i SpoŜywczego, Warszawa: 139-143.

GAWĘCKA J., JĘDRYKA T. 2001. Analiza sensoryczna. Wybrane metody i przykłady za-stosowań. Wyd. AE w Poznaniu: 57-76.

JARCZYK A., BERDOWSKI J. 1997. Przetwórstwo owoców i warzyw. Cz. 1. WSiP, Warszawa: 114-125.

KALECIAK J. 1968. Technologia przetwórstwa owocowo-warzywnego. PWSZ, Warszawa: 79-95.

PIRÓG J. 2001. Przydatność róŜnych podłoŜy mineralnych i organicznych do szklar-niowej uprawy ogórka. Roczn. AR Poznań 317: 1-97.

PIRÓG J., BYKOWSKI G. 2005. Wpływ agrowłókniny na wczesność, wysokość i jakość plonu 11 odmian ogórka grubobrodawkowego uprawianego w gruncie, w: Zmienność genetyczna i jej wykorzystanie w hodowli roślin ogrodniczych. Monografia, Wyd. ISIK, Skierniewice: 153-159.

PIRÓG J., BYKOWSKI G., PĘDZIŃSKI M., NOWAK A. 2007. Usefulness of parthenocarpic cultivars and organic media for ring cultivation of cucumber in foil tunnel. University of Technology and Life Sciences Press, Bydgoszcz: 283-289.

ZADERNOWSKI R., OSZMIA ŃSKI J. 1994. Wybrane zagadnienia z przetwórstwa owoców i warzyw. Wydawn. ART Olsztyn: 100-106. Słowa kluczowe: ogórek kiszony, odmiana, tunel foliowy, torf wysoki, włókno

drzewne Streszczenie

W latach 2004 i 2005 przeprowadzono badania nad ogórkiem małosolnym. W doświadczeniu wykorzystano świeŜe owoce ogórka uprawianego w tunelu foliowym jako surowiec do krótkoterminowego kwaszenia. W doświadczeniu uprawowym, z którego pozyskano surowiec, wykorzystano torf wysoki i włókno drzewne jako podłoŜe do uprawy roślin ogórka 6 następujących odmian: NOE 346 F1, NOE 350 F1, NOE 372 F1, NOE 383 F1, NOE 1030 F1 i Pasamonte F1 jako kontrola. Lepszym podłoŜem uprawowym okazało się włókno drzewne niŜ torf wysoki, bowiem z roślin w nim uprawianych uzyskano owoce jakościowo lepsze i bardziej przydatne do kwaszenia na


263

ogórki małosolne. NajwyŜsze oceny w smaku, zapachu i konsystencji miąŜszu oraz barwy skórki uzyskały owoce odmiany NOE 346 F1 i NOE 372 F1. Najmniej przydatna do kwaszenia okazała się odmiana NOE 383 F1. USEFULNES OF SHORT CUCUMBERS GROWN UNDER PLASTIC TUNNEL AS NEWLY PICKLED FRUIT Józef Piróg Department of Vegetable Crops, University of Life Sciences, Poznań Key words: pickled cucumber, cultivar, plastic tunnel, peat, fiber wood Summary

In the years 2004 i 2005 research on of the newly pickled fruit was conducted. In the experiment fresh cucumber fruit grown under tunnel was used as raw material for short-term pickling. High turf and wood fibre were used as a base material for cultivating cucumber of the following six cultivars: NOE 346 F1, NOE 350 F1, NOE 372 F1, NOE 383 F1, NOE 1030 F1 and Pasamonte F1 as the control.

Wood fibre seems to be a better substrate, as the plants grown in it gave fruit of better quality and more useful for newly pickled cucumbers. The obtained material of 6 cultivars showed varied usefulness for pickling. The highest marks in the assessment of taste, smell and consistency as well as skin colour were obtained by fruit of NOE 346 F1 and NOE 372 F1 cultivar. The least useful for pickling turned out to be the cultivar NOE 383 F1. Dr hab. Józef Piróg, prof. nadzw Katedra Warzywnictwa Uniwersytet Przyrodniczy ul. Dąbrowskiego 159 60-594 POZNAŃ

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 265-271 WPŁYW OSŁANIANIA RO ŚLIN ORAZ ZAGĘSZCZANIA RZ ĘDÓW NA PLONOWANIE ODMIAN BURAKA ĆWIKŁOWEGO UPRAWIANEGO NA ZBIÓR P ĘCZKOWY Ewa Rekowska, Paweł Słodkowski Katedra Warzywnictwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie Wstęp

Burak ćwikłowy naleŜy w Polsce do gatunków o duŜym znaczeniu gospo-darczym, praktycznie dostępnym na naszym rynku przez cały rok. Jest wykorzystywany nie tylko do spoŜycia bezpośredniego, ale takŜe w przemyśle przetwórczym do konserwowania, w produkcji suszu i soków oraz przy wytwarzaniu naturalnych barwników. Roślina ta uprawiana jest zarówno dla jadalnych korzeni spichrzowych, jak i we wczesnej fazie wzrostu - takŜe dla młodych liści, które są bardziej niŜ korzenie zasobne w sole mineralne i białko [KRĘśEL, KOŁOTA 2007]. W uprawie buraka na najwcześniejszy zbiór pęczkowy, duŜe znaczenie ma wybór odpowiedniej odmiany o małej podatności na jarowizację, optymalny termin siewu nasion, oraz stosowanie osłon [GUTTORMSEN 1990; MICHALIK i in. 1995; SŁODKOWSKI 2000].

Celem podjętych badań była ocena przydatności trzech odmian buraka ćwikłowego do uprawy na zbiór pęczkowy w warunkach Pomorza Zachodniego. Materiał i metody

W latach 2003-2005, w Katedrze Warzywnictwa Akademii Rolniczej w Szczecinie, przeprowadzono doświadczenie polowe trójczynnikowe, które załoŜono w układzie podbloków losowych, w czterech powtórzeniach.

Badano wpływ okrywania włókniną polipropylenową oraz zagęszczania rzędów (odległość między rzędami co 20 i 30 cm) na plonowanie trzech odmian buraka ćwikłowego (Bikores, Egipski, Pablo F1) uprawianych na zbiór pęczkowy.

Dawki nawoŜenia mineralnego ustalono na podstawie analizy gleby i aktualnej zasobności w składniki pokarmowe, tak by stęŜenie składników wynosiło: 150 mg N⋅dm-3, 50 mg P⋅dm-3 i 150 mg K⋅dm-3 gleby.

Nasiona buraka ćwikłowego, po uprzednim ich zaprawieniu Zaprawą Nasienną T (5 g na kg nasion) oraz Apronem XL 350 ES (0,5 mg na kg), zostały wysiane w kolejnych latach: 18 kwietnia (2003 r.), 16 kwietnia (2004 r.) i 20 kwietnia (2005 r.), w ilości 16 kg⋅ha-1. Zastosowaną w doświadczeniu włókninę zakładano bezpośrednio po siewie nasion. Utrzymywano ją na roślinach przez około 5-6 tygodni.

E. Rekowska, P. Słodkowski

266

Zbiór buraków został wykonany w dwóch terminach: 15 i 30 czerwca. Po zbiorze oceniono wielkość plonu handlowego (w ujęciu ilościowym i wagowym), a takŜe wysokość roślin, liczbę liści, masę liści i korzeni z jednej rośliny oraz długość i średnicę korzeni spichrzowych. Wyniki dotyczące plonowania opracowano statystycznie, testem Tuckeya, dla poziomu istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

W tabeli 1 przedstawiono dane dotyczące plonowania buraka ćwikłowego uprawianego na zbiór pęczkowy.

Przeprowadzona analiza statystyczna wyników wykazała istotne róŜnice w wielkości uzyskanego plonu, w obu terminach zbioru, w zaleŜności od stosowanych osłon oraz zróŜnicowanej odległości między rzędami. Średnio za lata badań - uzyskano istotnie największy plon handlowy wszystkich uprawianych odmian buraka wówczas, gdy rośliny rosły pod włókniną polipropylenową. Wyniki te są zgodne z badaniami przeprowadzonymi przez SŁODKOWSKIEGO [2000]. Spośród zastosowanych w uprawie buraka ćwikłowego osłon (folia perforowana o 100 i 200 otworach na m2 oraz włóknina PP) autor uzyskał najlepsze efekty produkcyjne, gdy uprawę okrywano włókniną polipropylenową. W niniejszych badaniach odmiana Bikores i Egipski - dała istotnie większą masę zebranego plonu wówczas, gdy odległość między rzędami wynosiła 20 cm. Nie odnotowano natomiast istotnych róŜnic w plonie roślin odmiany Pablo F1 w zaleŜności od stosowanych odległości między rzędami. W obu terminach zbioru badane odmiany nie róŜniły się w sposób istotny pod względem uzyskanego plonu.

Oceniając plon odmiany Pablo F1 wyraŜony w sztukach, stwierdzono istotnie więcej zebranych roślin wówczas, gdy odległość między rzędami wynosiła 30 cm. Z pozostałych odmian - istotnie najmniej roślin uzyskano z uprawy buraka ćwikłowego odmiany Egipski. W najwcześniejszym terminie zbioru nie odnotowano istotnych róŜnic w ilości zebranego plonu handlowego pomiędzy obiektem z osłanianiem włókniną, a obiektem kontrolnym bez osłon. Jedynie w drugim terminie zbioru - zebrano istotnie większą liczbę roślin handlowych wówczas, gdy były one okrywane włókniną PP. Liczba liści w plonie roślin (tab. 2 i 3) wahała się dla pierwszego terminu zbioru od 8,3 (dla odmiany Pablo F1 uprawianej przy odległości rzędów co 20 cm pod włókniną,) do 6,7 sztuk (u odmiany Egipski - przy odległości rzędów co 20 cm uprawianej na polu odkrytym). W drugim terminie zbioru nie zanotowano u badanych odmian znaczących róŜnic w liczbie liści w zaleŜności od odległości między rzędami. Więcej liści wytworzyły jedynie rośliny uprawiane pod włókniną (w porównaniu z obiektem kontrolnym).

W obu terminach zbioru - największą masą liści, a jednocześnie najmniejszą masą korzeni odznaczały się rośliny buraka ćwikłowego odmiany Egipski. Potwierdziły to wyniki badań prowadzonych przez KRĘśELA i KOŁOTĘ [2000]. Najmniejszą masę liści wytworzyły rośliny odmiany Pablo F1. W drugim terminie zbioru największą masę korzeni spichrzowych miały rośliny odmian: Bikores i Pablo F1. Tabela 1; Table 1 Ocena plonowania odmian buraka ćwikłowego uprawianego na zbiór pęczkowy (średnia za lata 2003-2005) Estimation of the yield of cultivars of beetroot grown for a bunch harvest

Osłona Cover

Odległość

rzędów Rows

Odmiana Cultivar

Plon handlowy

Marketable yield

WPŁYW OSŁANIANIA ROŚLIN ORAZ ZAGĘSZCZANIA RZĘDÓW ...

267

(cm)

szt.⋅m-2; pcs⋅m-2

kg⋅m-2

I termin zbioru

I harvest time

II termin zbioru

II harvest time

I termin zbioru

I harvest time

II termin zbioru

II harvest time

Włóknina PP Non-woven

polypropylene

20

Bikores

124,8

104,2

2,7

4,2

Egipski

108,0

121,1

3,0

3,7

Pablo F1

126,6

119,4

2,7

4,0

średnio; mean

119,8

114,9

2,8

4,0

30

Bikores

110,4

116,3

2,2

3,2

Egipski

115,5

127,6

2,2

3,4

Pablo F1

127,7

125,1

2,4

3,5

Bez osłon (obiekt

kontrolny) Without covers

(control)

średnio; mean

117,9

123,0

2,3

3,4

20

Bikores

105,5

106,1

2,0

2,5

Egipski

91,0

97,8

1,9

2,6

Pablo F1

126,0

124,1

2,0

2,3

średnio; mean

107,5

109,3

2,0

2,5

30

Bikores

125,6

106,9

1,7

2,4

Egipski

108,5

116,1

1,7

2,0

Pablo F1

122,9

138,6

2,0

2,8

średnio; mean

119,0

120,5

1,8

2,4

Średnia odległość rzędów dla

Mean for cultivars

20

113,7

112,1

2,4

3,3

30

118,5

121,8

2,1

2,9

Średnia odmian dla Mean for cultivars

Bikores

116,6

108,4

2,2

3,1

Egipski

105,8

115,6

2,2

2,9

Pablo F1

125,8

126,8

2,3

3,2

NIR0,05 dla: LSD0.05 for: - osłony; cover (I)

r.n.; n.s.

2,700

0,253

0,372

- odległość rzędów; rows (II)

3,864

2,980

0,060

0,162

- odmiany; cultivar (III)

5,690

4,040

r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

Współdziałanie; Interaction

I × II

5,460

4,210

0,090

0,229

II × III

8,040

5,710

0,334

0,383

I × III

6,510

4,030

0,335

0,381


268


269


270

Biorąc pod uwagę odległość między rzędami, większą masę liści stwierdzono wówczas, gdy w uprawie buraka stosowano odległość rzędów co 30 cm. ZróŜnicowane odległości rzędów nie miały natomiast znaczącego wpływu na masę korzeni badanych odmian buraka ćwikłowego. Jedynie przy drugim terminie zbioru największą masę jednostkową korzenia uzyskano przy odległości między rzędami 30 cm.

Stwierdzono równieŜ korzystny wpływ okrywania buraka ćwikłowego na długość i średnicę korzenia spichrzowego. Biorąc pod uwagę odległość między rzędami, uzyskano największą długość korzeni przy zachowaniu odległości rzędów 20 cm (w I terminie zbioru), natomiast w II terminie zbioru - przy zastosowaniu odległości wynoszącej 30 cm. W odniesieniu do średnicy korzeni, w obu terminach zbioru, nie stwierdzono wyraźnych róŜnic wynikających z zagęszczania rzędów. Spośród badanych odmian - najdłuŜsze korzenie i o największej średnicy miały rośliny buraka odmiany Bikores. Wnioski 1. Okrywanie włókniną polipropylenową wpłynęło korzystnie na wielkość i jakość

plonu buraka ćwikłowego, uprawianego na zbiór pęczkowy. W tym przypadku stwierdzono wzrost plonu o 36,8% (w I terminie zbioru) i o 54,2% (w II terminie zbioru), w porównaniu z uprawą na polu bez osłon.

2. Nie stwierdzono istotnego zróŜnicowania wielkości plonu pomiędzy badanymi odmianami.

3. Zagęszczanie rzędów z 30 do 20 cm wpłynęło na istotny wzrost plonu, ale jedynie w odniesieniu do odmian Bikores i Egipski.

4. Największą masą liści, a jednocześnie najmniejszą masą jednostkową korzenia odznaczała się odmiana Egipski. Natomiast największe korzenie spichrzowe tworzyły rośliny odmiany Bikores.

5. Większą masę liści uzyskano przy zastosowaniu odległości między rzędami wynoszącej 30 cm.

Literatura GUTTORMSEN G. 1990. Effect of various types of floating plastic film on the temperatures and vegetable yield. Acta Hort. 267: 37-44.

KRĘśEL J., KOŁOTA E. 2000. Wpływ odmiany, terminu siewu nasion i osłaniania roślin na plonowanie buraka ćwikłowego w uprawie na zbiór pęczkowy. Annales UMCS vol. VIII: 219-226.

KRĘśEL J., KOŁOTA E. 2007. Wpływ nawoŜenia azotowego na plonowanie i wartość biologiczną buraka ćwikłowego uprawianego na zbiór pęczkowy. Rocz. AR w Poznaniu 383, Ogrodn. 41: 547-552.

M ICHALIK B., śUKOWSKA E., ŚLECZEK S. 1995. Changes in quality of red beet cultivars with growing time. Folia Hort. 7: 127-136.

SŁODKOWSKI P. 2000. Wpływ stosowania osłon w uprawie buraka ćwikłowego na zbiór pęczkowy. Annales UMCS vol. VIII: 227-232.


271

Słowa kluczowe: burak ćwikłowy, odmiany, włóknina PP, plon Streszczenie

W badaniach oceniano wpływ okrywania roślin włókniną oraz zagęszczania rzędów (odległość między rzędami co 20 i 30 cm) na plonowanie trzech odmian buraka ćwikłowego (Bikores, Egipski i Pablo F1) uprawianego na zbiór pęczkowy.

Okrywanie włókniną wpłynęło korzystnie na wzrost plonu oraz jego jakość w porównaniu do uprawy na polu bez osłon. Nie stwierdzono istotnego zróŜnicowania wielkości plonu pomiędzy badanymi odmianami. Zagęszczanie rzędów z 30 do 20 cm wpłynęło na istotny wzrost plonu. JednakŜe większą masę liści uzyskano wówczas, gdy odległość między rzędami wynosiła 30 cm. Największą masa liści odznaczała się odmiana Egipski. Natomiast największe korzenie spichrzowe tworzyły rośliny odmiany Bikores. THE EFFECT OF COVERING PLANTS AND ROW SPACING ON THE YIELDING OF THREE BEETROOT CULTIVARS GROWN FOR A BUNCH HARVEST Ewa Rekowska, Paweł Słodkowski Department of Vegetable Growing, Agricultural University, Szczecin Key words: beetroot, cultivars, non-woven polypropylene, yield Summary

In the experiment the effect of covering plants with polypropylene non-woven fabric and row spacing (distance beetwen rows 20 and 30 cm) on the yielding of three cultivars of beetroot (Bikores, Egipski and Pablo F1) grown for a bunch harvest was estimated.

Covering with polypropylene non-woven fabric had a positive influence on the increase of the yield and its quality in comparison with a field cultivation without covering plants. There was no significant differentiation in the yield quantity between the cultivars tested in the experiment cultivars. Increasing row density from 30 cm up to 20 cm had a significant effect on the yield increase. Though, greater leaf mass was obtained when the distance between rows was 30 cm. The greatest leaf mass was found for the cultivar Egipski. However, larger roots were noted for cultivar Bikores. Dr hab. Ewa Rekowska prof. nadzw. Katedra Warzywnictwa, Akademia Rolnicza ul. Janosika 8 71-424 SZCZECIN

Tabela 2; Table 2 Wpływ okrywania włókniną oraz odległości rzędów na wybrane cechy plonu buraka ćwikłowego (średnia za lata 2003-2005 z I terminu zbioru) The effect of covering with polypropylene non-woven fabric and row distance on some characteristics of beetroot yield (from the first harvest term)

Osłona Cover

Odległość

rzędów Row

spacing (cm)

Odmiana Cultivar

Wysokość

roślin Height of

plant (cm)

Liczba liści

Number of leaves (szt.⋅rośl-1 pcs⋅plant-1)

Masa liści (g.rośl.-1) Weight

of leaves (g⋅plant-1)

Masa korzenia

(g.rośl.-1) Weight of root

(g⋅plant-1)

Długość korzenia

Lenght of root (mm)

Średnica korzenia Diameter of root (mm)

Włóknina PP Non-woven polypropylene

20

Bikores Egipski Pablo F1

31,5 36,0 33,7

7,4 7,4 8,3

24,6 26,9 20,4

9,6 7,2 9,3

30,5 20,0 28,5

25,0 19,5 19,6

30


34,9 33,3 33,8

7,1 7,1 8,1

23,5 28,2 20,9

10,4 6,2 9,2

31,5 21,0 25,0

24,0 20,0 20,5

Średnio; Mean

33,9

7,6

24,1

8,7

26,1

21,4

Bez osłon (obiekt kontrolny) Without covers (control)

20


28,7 33,9 29,0

7,0 6,7 7,1

19,4 20,0 17,5

7,8 5,3 8,3

26,0 20,0 26,0

21,5 15,5 14,0

30


32,0 29,9 32,7

8,4 7,3 7,4

21,1 20,9 18,7

8,7 5,1 7,9

22,5 16,5 22,4

19,0 16,0 16,5

Średnio; Mean

31,0

7,3

19,6

7,2

22,2

17,1

Tabela 3; Table 3 Wpływ okrywania włókniną oraz odległości rzędów na wybrane cechy plonu buraka ćwikłowego (średnia za lata 2003-2005 z II terminu zbioru) The effect of covering with polypropylene non-woven fabric and row distance on some characteristics of beetroot yield (from the second harvest term)

Osłona Cover

Odległość

rzędów Row

spacing (cm)

Odmiana Cultivar

Wysokość

roślin Height of

plant (cm)

Liczba liści

Number of leaves (szt.⋅rośl-1; pcs⋅-

plant-1)

Masa liści (g.rośl.-1) Weight

of leaves (g⋅plant-1)

Masa korzenia

(g.rośl.-1) Weight of root

(g⋅plant-1)

Długość korzenia

Lenght of root (mm)

Średnica korzenia Diameter of root (mm)

Włóknina PP Non-woven polypropylene

20


36,3 42,0 38,5

10,3 9,6 10,5

35,5 42,9 31,8

18,5 10,6 17,1

36,0 26,1 34,2

27,2 26,6 25,9

30


39,8 38,5 37,0

9,8 9,9 10,7

36,2 44,9 34,2

18,3 16,7 18,4

34,3 26,2 34,8

27,0 26,3 25,0

Średnio; Mean

38,7

10,1

37,6

16,6

31,9

26,3

Bez osłon (obiekt kontrolny) Without covers (control)

20


33,8 39,0 34,8

9,5 10,0 9,4

26,2 24,4 22,4

13,7 10,4 14,8

29,4 23,2 28,9

23,8 23,0 20,0

30


37,5 34,8 36,6

10,2 10,1 9,6

27,1 25,8 23,4

16,5 12,1 15,9

33,0 22,8 31,1

24,0 23,5 23,0

Średnio; Mean

36,1

9,8

24,9

13,9

28,1

22,9

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 273-279 WPŁYW DESZCZOWANIA I ZRÓ śNICOWANEGO NAWOśENIA AZOTEM NA PLONOWANIE GORCZYCY BIAŁEJ Czesław Rzekanowski 1, Krystyna Marynowska 2, Stanisław Rolbiecki 1, Roman Rolbiecki 1 1 Katedra Melioracji i Agrometeorologii, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy 2 Zespół Szkół Ogrodniczych w NadroŜu Wstęp

Gorczyca biała zaliczana jest przez wielu autorów do roślin wraŜliwych na okresowe susze, przy czym krytyczny dla plonu nasion jest niedobór wody w glebie w czasie kwitnienia i dojrzewania, natomiast dla zawartości tłuszczu w nasionach w okresie ich dojrzewania [DEMBIŃSKI 1975; RUMIŃSKA i in. 1990; RUMIŃSKA 1991; BERBEĆ, KOŁODZIEJ 2006]. Zdaniem MUŚNICKIEGO [1999], zawartość tłuszczu w nasionach jest często niezaleŜna od wielkości plonu nasion, a na jego poziom wpływają czynniki działające we wcześniejszych fazach rozwojowych rośliny, wyprzedzających tworzenie się tłuszczu. Najczęściej plon tłuszczu jest w większym stopniu uwarunkowany ogólnym plonem nasion, niŜ procentową zawartością tłuszczu w nasionach. Zawartość tłuszczu w nasionach gorczycy zaleŜy równieŜ od nawoŜenia oraz proporcji poszczególnych składników pokarmowych. Wysokie dawki azotu zwiększają zawartość białka i obniŜają zawartość tłuszczu, lecz mimo to jego plon z hektara wzrasta, z racji wyŜszego plonu nasion. Wieloletnie krajowe badania z roślinami oleistymi [MUŚNICKI 1999] wykazały, Ŝe zawartość tłuszczu w nasionach malała o 2,3% w miarę zwiększania nawoŜenia azotem z 40 do 200 kg N⋅ha-1, podczas gdy zawartość białka zwiększała się o 2,5%, przy jednoczesnej zwyŜce plonu nasion o ponad 1,5 t⋅ha-1. Zdaniem TUROWSKIEJ i in. [1980] o opłacalności upraw decyduje plon nasion i tłuszczu z jednostki powierzchni, a nie procentowa jego zawartość w nasionach.

Celem pracy było poznanie wpływu nawadniania deszczownianego i zróŜni-cowanego nawoŜenia azotem na plonowanie gorczycy białej oraz określenie opty-malnego poziomu azotu w warunkach nawadniania deszczownianego. Materiały i metody badań

Badania z uprawą gorczycy białej (Sinapis alba L.) odmiany Nakielska, pro-wadzono w latach 1999-2002 we wsi NadróŜ w powiecie Rypin, na glebie zaliczanej do klasy bonitacyjnej IIIa. Odczyn gleby był kwaśny, wartość pH wynosiła 6,0. Średnia zawartość próchnicy w warstwie 0-50 cm wynosiła 1,09%, natomiast zawartość wybranych składników pokarmowych kształtował się następująco: P - 15,8, K - 16,6 i

Cz. Rzekanowski i inni

274

Mg - 4,1 mg w 100 g gleby. Przeprowadzone analizy chemiczne wykazały, Ŝe zawartość fosforu i potasu była wysoka lub nawet bardzo wysoka, a magnezu na poziomie średnim. Doświadczenie załoŜono jako dwuczynnikowe, metodą losowanych podbloków, w czterech powtórzeniach, o powierzchni pojedynczego poletka 15 m2. Czynnikami stanowiącymi źródło zmienności były: - nawadnianie (czynnik I rzędu): 0 - bez nawadniania i W - nawadnianie

deszczowniane; - nawoŜenie azotem (czynnik II rzędu): N0 - 0; N1 - 30; N2 - 50 i N3 - 70 kg N ha-1.

NawoŜenie azotem w formie 34% saletry amonowej wykonano dzieląc je na dwie dawki, pierwszą podano po wschodach, a drugą w fazie formowania rozety. Nawozy fosforowo-potasowe zastosowano przedsiewnie w następujących dawkach: 60 kg⋅ha-1

P2O5 w formie superfosfatu pojedynczego i 120 kg⋅ha-1 K2O wysokoprocentowej soli potasowej.

Gorczycę białą siano między 1 a 10 kwietnia w ilości 10 kg⋅ha-1, w rzędy co 30 cm, na głębokość 1,5-2 cm. Nasiona zaprawiono bezpośrednio przed siewem preparatem Dithane M-45 w dawce 3 g⋅kg-1 materiału siewnego. Zbioru dokonywano kosą między 10 a 20 lipca, gdy łuszczyny zaczynały brunatnieć. Badając efekty nawadniania i nawoŜenia azotowego określano: plon nasion w t⋅ha-1, wilgotność w %, popiół ogólny w %, zanieczyszczenia organiczne w %, zanieczyszczenia mineralne w % i oleje tłuste w %. Zawartość oleju na próbach zbiorczych z poszczególnych poletek oznaczano w Bydgoskich Zakładach Zielarskich „Herbapol” w Bydgoszczy.

W czteroletnim okresie badawczym warunki termiczne były wyraźnie zróŜ-nicowane (pomiary w Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian Głodowo). Średnia temperatura okresu wegetacyjnego za lata 1999-2002 wyniosła 15,1°C i przekraczała o 0,6°C przeciętną z wielolecia. Lata 1999 i 2000 wyróŜniały się ciepłymi wiosnami - temperatura kwietnia odpowiednio wyŜsza o 1,6 i 4,2°C od średniej z wielolecia oraz chłodniejszymi latami - sierpień 1999 r. zimniejszy o 0,3°C, a lipiec 2000 r. o 2,3°C. Szczególnie ciepła była wiosna 2000 roku, w którym poza wspomnianym kwietniem, równieŜ w maju temperatura o 1,3°C przewyŜszała średnią wartość wieloletnią. Przeciętna wielkość opadów atmosferycznych sezonu wegetacyjnego była o 81 mm wyŜsza niŜ średnia z wielolecia. NajwyŜszą ich sumę zanotowano w trzecim roku badań (2001) - 519 mm, a ubogi w deszcz okazał się okres wegetacyjny roku 2002, w którym w kwietniu oraz I i II dekadzie maja spadło łącznie tylko 21 mm, a w sierpniu 19,9 mm deszczu. Wystąpiły teŜ trzy dekady bez opadu atmosferycznego. Największe potrzeby nawadniania roślin zielarskich wystąpiły w drugim (2000) i czwartym (2002) roku eksperymentu.

Nawadnianie prowadzono średnio co 10 dni, jednorazowe dawki wody wynosiły 35 mm, a czas podawania wody 3,5 godziny. Terminy wykonywania nawodnień ustalono według metody organoleptycznej oceny wilgotności gleby, dodatkowo uzupełnianej bieŜącą obserwacją wyglądu roślin. Wysokości sezonowych dawek wody w kolejnych latach trwania doświadczenia wynosiły: 140, 70, 175 i 140 mm. Wyniki badań

Badana roślina dobrze reagowała na zastosowane zabiegi, gdyŜ tak w warunkach kontroli jak i deszczowania plon nasion okazał się zaleŜny od poziomu nawoŜenia azotowego. Średni plon nasion otrzymany w czteroletnim okresie z obiektów niedeszczowanych wynosił 1,17 t⋅ha-1, natomiast z nawadnianych 1,34 t⋅ha-1, co stanowiło wzrost o około 15% (tab. 1). Skrajna róŜnica w plonowaniu nasion gorczycy

WPŁYW DESZCZOWANIA I ZRÓśNICOWANEGO NAWOśENIA ...

275

między obiektami kontrolnymi i nienawoŜonymi oraz plonem z poletek nawadnianych i nawoŜonych najwyŜszą dawką wynosiła 0,93 t⋅ha-1 (wzrost o 122%). Z zaleŜności pomiędzy wysokością plonu nasion gorczycy białej a sumą opadów i dawek nawodnieniowych w okresie wegetacji wynika, Ŝe w 79% zaleŜał on od czynnika wodnego, przy współczynniku korelacji r = 0,892. Najkorzystniejsza dla plonowania rośliny sumaryczna dawka wody wynosiła około 400 mm. Tabela 1; Table 1 Wskaźniki plonowania gorczycy białej (średnio w latach 1999-2002) Yield indices of white mustard (mean for the years 1999-2002)


Dawka azotu; Nitrogen dose

Średnio Mean

N0

N1

N2

N3

Plon nasion gorczycy białej (t⋅ha-1); Yield of seeds of white mustard (t⋅ha-1)

0

0,76

1,07

1,28

1,57

1,17 a

W

0,93

1,17

1,57

1,69

1,34 b

Zawartość oleju tłustego w nasionach (%); Content of oil in seeds (%)

0

23,55

23,10

23,50

24,20

23,59 a

W

23,38

23,88

24,03

24,15

23,86 b

Wydajność oleju tłustego w nasionach (kg⋅ha-1); Output of oil in seeds (kg⋅ha-1)

0

169,08

230,58

281,91

355,65

259,31 a

W

205,12

261,25

354,30

383,85

301,13 b

N1, N2, N3 zróŜnicowane dawki azotu; differentiated nitrogen doses 0 obiekty kontrolne; control plots W obiekty z nawadnianiem deszczownianym; sprinkler irrigated plots

Zastosowane w uprawie gorczycy czynniki zróŜnicowały równieŜ procentową zawartość oleju tłustego w nasionach, która kształtowała się w granicach od 22,0% do 25,0%. Nie wykryto istotnej zaleŜności pomiędzy dawką azotu a procentową zawartością oleju w nasionach, lecz zanotowano niewielki wzrost ilości tłuszczu pod wpływem nawadniania. Średnio z nasion pochodzących z poletek kontrolnych uzyskano 23,59% oleju, a z deszczowanych 23,86%. Z kolei wydajność oleju tłustego w kg⋅ha-1 wykazywała większe zróŜnicowanie. Wpłynął na to podwyŜszony plon nasion z obiektów nawadnianych i nawoŜonych, gdyŜ procentowa zawartość oleju zmieniała się tylko w niewielkim stopniu. Wystąpił istotny wpływ nawadniania na wydajność oleju, bowiem z poletek kontrolnych uzyskano średnio 259,31 kg⋅ha-1 tego składnika, a z deszczowanych 301,13 kg⋅ha-1. Na większą wydajność oleju wpłynął równieŜ drugi czynnik - w wyniku działania azotu wstąpiła jej zwyŜka z 187,10 kg⋅ha-1 (N0) do 369,75 kg⋅ha-1 (N3). Stanowiło to wzrost wydajności oleju tłustego z jednostki powierzchni o 98%.

Na zawartość oleju tłustego w gorczycy białej oddziaływała takŜe temperatura okresu wegetacji, której wpływ wynosił 57%, przy współczynniku korelacji r = 0,756. Analiza danych meteorologicznych wskazuje, Ŝe dla najwyŜszej zawartości oleju w nasionach optymalna średnia temperatura mieściła się w przedziale od 15,0°C do 15,5°C.

Nasiona gorczycy białej zebrane w fazie pełnej dojrzałości, po oczyszczeniu i osuszeniu poddano ocenie jakościowej, która określa takie cechy jak: barwa i wygląd,


276

wilgotność, popiół ogólny oraz zanieczyszczenia organiczne i mineralne. Po uwzględnieniu oceny ilościowej oleju tłustego uzyskany surowiec zielarski gorczycy białej uznano za zgodny z wymaganiami normy - PN - 84/R-87015 i zakwalifikowano do I klasy jakości. Tabela 2; Table 2 Efektywność działania 1 kg azotu i 1 mm wody w uprawie gorczycy białej (średnio z lat 1999-2002) Productivity of 1 kg nitrogen and 1 mm water in cultivation of white mustard (mean for the years 1999-2002)

Efektywność działania 1 kg azotu (kg⋅ha-1) Productivity of 1 kg nitrogen (kg⋅ha-1)

Efektywność działania 1 mm

wody (kg⋅ha-1) Productivity of 1 mm water

(kg⋅ha-1)

N1

N2

N3 średnio; mean

netto net

brutto gross

0

W

0

W

0

W

0

W

9,3

8,6

10,4

12,7

11,5

10,9

10,4

10,7

1,25

3,42

oznaczenia: jak w tabeli 1; explanations: see Table 1

Efektywność działania nawozu i wody wynika z podzielenia przyrostu plonu pod wpływem działania tych czynników przez ich jednostkę (1 kg nawozu, 1 mm wody).

Wyliczona efektywność działania 1 kg azotu w uprawie gorczycy białej wyniosła średnio 10,4 kg⋅ha-1 na obiektach kontrolnych i 10,7 kg⋅ha-1 na deszczowanych (tab. 2). Najlepiej gorczyca wykorzystywała azot w warunkach nawadniania, przy zastosowaniu dawki N2. Z kolei efektywność netto 1 mm rozdeszczowanej wody wyniosła średnio 1,25 kg⋅ha-1, a brutto (suma wody z opadu i dawek nawadniających) - 3,42 kg⋅ha-1. Podsumowując wpływ badanych czynników i warunków pogodowych na efekt produkcyjny naleŜy stwierdzić, Ŝe aczkolwiek plony i jakość nasion kształtowały zarówno warunki pluwiotermiczne jak i czynniki doświadczenia, to jednak większy wpływ miało deszczowanie (czynnik I rzędu). Dyskusja wyników

Otrzymane w warunkach deszczowania plony nasion gorczycy wynoszące 1,34 t⋅ha-1 są porównywalne z wielkościami podawanymi w literaturze [RUMIŃSKA 1991; HAAKE 1999]. Otrzymane przyrosty zbiorów w warunkach deszczowania wynoszące średnio 14,7% (tj. 0,172 t⋅ha-1) zbliŜone były do otrzymanych przez NIKNAMA i in. [2003] w warunkach Australii, który wykazał opłacalność nawadniania gorczycy przy wzroście plonu nasion o 14% (przy równoczesnym wzroście zawartości tłuszczu). Największe róŜnice w plonowaniu notowano w latach z ciepłą wiosną i chłodnym latem, przy niedoborach wilgoci w maju i czerwcu, a więc w okresach, w których gorczyca wykazuje największe zapotrzebowanie na wodę w fazach kwitnienia i zawiązywania nasion. Jak wiadomo, od intensywności kwitnienia w bardzo duŜym stopniu zaleŜy wysokość plonu [DEMBIŃSKI 1975; RUMIŃSKA 1991; TOBOŁA 1999].

Spośród zalecanych w uprawie gorczycy róŜnych poziomów nawoŜenia azo-towego, za najbardziej optymalne naleŜy przyjąć dawki proponowane przez CZUBĘ


277

[1996] oraz MUŚNICKIEGO [1999], mieszczące się w przedziale 60-80 kg⋅ha-1 (w doświadczeniu własnym stosowano 70 kg⋅ha-1). W przeciągu 4 lat prowadzenia eksperymentu, czynnik nawozowy powodował wzrost plonu gorczycy, zauwaŜalny tak na poletkach bez nawadniania, jak i na nawadnianych. Średnia róŜnica w wykorzystaniu 1 kg azotu przez rośliny na obiektach nienawadnianych i deszczowanych wynosiła w przypadku wariantu N2 2,3 kg⋅ha-1. NaleŜy sądzić, Ŝe dynamika wzrostu plonowania gorczycy do dawki N3 mogła wynikać z faktu, iŜ roślina ta łatwo wykorzystuje zasoby glebowe po przedplonach oraz zastosowane nawozy mineralne [CZUBA 1996].

Deszczowanie i nawoŜenie azotowe okazały się waŜnymi czynnikami plono-twórczymi w uprawie gorczycy białej, bowiem spowodowały wzrost plonu tłuszczu z jednostki powierzchni o 98%. W przypadku roślin oleistych wielu autorów podkreśla znaczenie wilgotności gleby i powietrza jako czynników wpływających na ilość i jakość plonu [MUŚNICKI 1999]. Natomiast zdaniem TOBOŁY [1999], gorczyca biała ma silniejszy od pozostałych gorczyc i rzepaku jarego system korzeniowy, dzięki któremu okresowe deficyty wody w glebie nie są dla niej tak groźne. Wnioski

Na podstawie uzyskanych wyników z nawadnianiem i zróŜnicowanym nawo-Ŝeniem azotowym gorczycy białej, moŜna sformułować następujące wnioski:

1. Zarówno nawadnianie, jak i nawoŜenie azotowe przyczyniło się do istotnego wzrostu plonu nasion gorczycy białej. NajwyŜszy plon we wszystkich latach badań uzyskiwano na poletkach nawadnianych i nawoŜonych najwyŜszą dawka azotu wynoszącą 70 kg⋅ha-1.

2. Dla wyŜszej zawartości oleju tłustego w nasionach istotne okazało się tylko nawadnianie roślin, lecz największą wydajność z jednostki powierzchni uzyskano w połączeniu tego zabiegu z wyŜszym nawoŜeniem azotowym.

3. Efektywność netto 1 mm rozdeszczowanej wody (wynikająca z przyrostu plonu) w uprawie gorczycy białej wyniosła średnio 1,25 kg⋅ha-1 i była wyraźnie zróŜnicowana w poszczególnych latach eksperymentu.

4. NajwyŜszą średnią efektywność 1 kg azotu (wynikająca z przyrostu plonu) odnotowano przy zastosowaniu dawki N2 (czyli 50 kg⋅ha-1) na obiektach deszczowanych (12,7 kg⋅ha-1) i N3 na kontrolnych (11,5 kg⋅ha-1). Gorczyca najlepiej zatem wykorzystywała azot w warunkach nawadniania, przy stosowaniu dawki azotu w wysokości 50 kg⋅ha-1 (N2).

Literatura BERBEĆ S., KOŁODZIEJ B. 2006. Rośliny przemysłowe, specjalne i zielarskie, w: Nawad-nianie roślin. S. Karczmarczyk, L. Nowak (Red.), PWRiL Poznań: 421-444.

CZUBA R. (Red.) 1996. NawoŜenie mineralne roślin uprawnych. Zakłady Chemiczne „ Police” S.A.: 85-174.

DEMBI ŃSKI F. 1975. Rośliny oleiste. PWRiL Warszawa: 291-301.

HAAKE T. 1999. Rośliny zielarskie w apteczce domowej i w kuchni. Cz. IV. Wiadomości Zielarskie 7/8: 12-13.


278

M UŚNICKI Cz. 1999. Rośliny oleiste. Cz. X, w: Szczegółowa uprawa roślin. Jasińska Z. i Kotecki A. (Red.), Wyd. AR Wrocław: 371-492.

NIKNAM S.R., M A Q., TURNER D.W. 2003. Osmotic adjustment and seed yield of Brassica napus and B. juncea genotypes in a water-limited environment in south-western Australia. Austr. J. Exp. Agr. 43: 1127-1135.

RUMI ŃSKA A. (Red.) 1991. Poradnik plantatora ziół. PWRiL Warszawa: 1-423.

RUMI ŃSKA A., SUCHORSKA K., WĘGLARZ Z. 1990. Rośliny lecznicze i specjalne. Wiado-mości ogólne. Wyd. SGGW-AR Warszawa: 1-110.

TOBOŁA P. 1999. Jak uprawiać gorczycę na nasiona? Top Agrar Polska, Mag. Nowocz. Rol. 3: 102-104.

TUROWSKA I., KOZŁOWSKI J., GOLCZ L. 1980. Zarys zielarstwa. Problemy Współczesne. PZWL Warszawa: 1-302. Słowa kluczowe: gorczyca biała, plonowanie gorczycy białej, deszczowanie, na-

woŜenie azotem Streszczenie

W pracy przedstawiono wyniki badań nad plonowaniem nawadnianej i na-woŜonej zróŜnicowanymi dawkami azotu gorczycy białej uprawianej w latach 1999-2002, na glebie zaliczanej do klasy bonitacyjnej IIIa. Z dwóch stosowanych czynników plonotwórczych istotny wpływ na wzrost plonów nasion miały obydwa stosowane zabiegi, a za optymalną dawkę azotu moŜna uznać N3 (70 kg). Dla wyŜszej zawartości oleju tłustego w nasionach istotne okazało się tylko nawadnianie roślin, lecz największą wydajność z jednostki powierzchni uzyskano w połączeniu tego zabiegu z wyŜszym nawoŜeniem azotowym. Efektywność netto 1 mm rozdeszczowanej wody w uprawie gorczycy białej wyniosła średnio 1,25, a brutto 3,42 kg⋅ha-1. NajwyŜszą średnią efektywność 1 kg azotu osiągnięto przy dawce N2 (czyli 50 kg⋅ha-1) na obiektach desz-czowanych (12,7 kg⋅ha-1) i N3 (70 kg⋅ha-1) na kontrolnych (11,5 kg⋅ha-1). MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe gorczyca najlepiej wykorzystała azot w warunkach nawadniania przy zastosowaniu dawki N2. INFLUENCE OF SPRINKLING IRRIGATION AND DIFFERENTIATED NITROGEN FERTILIZATION ON THE YIELDS OF WHITE MUSTARD Czesław Rzekanowski 1, Krystyna Marynowska 2, Stanisław Rolbiecki 1, Roman Rolbiecki 1 1 Department of Land Reclamation and Agrometeorology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz 2 Horticultural Secondary School, NadroŜ Key words: white mustard, yields of white mustard, sprinkler irrigation, nitrogen

fertilization Summary

The results of the study on white mustard yielding in the soil of IIIa valuation


279

class under the conditions of irrigation and differentiated nitrogen fertilization doses in the years 1999-2002, are presented in the paper. Both the studied factors had a significant influence on the increase of yields of seeds, and the optimum nitrogen dose was N3 (70 kg N⋅ha-1). A significant higher content of oil in seeds was obtained under the irrigation, but the highest output of oil was noted in connection with this factor (irrigation) with a higher nitrogen fertilization. Irrigation water use efficiency (netto) amounted on the average to 1.25 kg⋅ha-1 and that from irrigation and rainfall total (brutto) tp 3.42 kg⋅ha-1. The highest average productivity of 1 kg nitrogen (12.7 kg⋅ha-1) was obtained with the dose of N2 (50 kg N⋅ha-1) on the irrigated plots, and N3 (70 kg N⋅ha-1) on the control plots (11.5 kg⋅ha-1). Therefore it can be stated that the best use of nitrogen by white mustard grown under irrigation was with the dose of N2 amounting to 50 kg⋅ha-1. Prof. dr hab. Czesław Rzekanowski Katedra Meteorologii i Agrometeorologii Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. i J. Śniadeckich ul Bernardyńska 6 85-029 BYDGOSZCZ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 281-287 ZAWARTO ŚĆ OLEJKU ETERYCZNEGO I KWASU WALERENOWEGO W KORZENIACH KOZŁKA LEKARSKIEGO ( Valeriana officinalis L.) W WYBRANYCH FAZACH FENOLOGICZNYCH Katarzyna Seidler-ŁoŜykowska, Marek Baraniak, Sebastian Mielcarek Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu Wstęp

Korzeń kozłka (Valerianae radix) to surowiec olejkowy o działaniu uspaka-jającym, który jest wykorzystywany zarówno w nowoczesnej fitoterapii jak i produkcji kosmetyków, aromaterapii, czy weterynarii [KHOLMÜNZER 1985; LETCHAMO i in. 2004]. Zawartość substancji czynnych w korzeniach kozłka jest zróŜnicowana i zaleŜy od wielu czynników, do których zaliczyć moŜna: genotyp, wiek, fazę rozwojową roślin oraz czynniki środowiska [LETCHAMO i in. 2004; PIOTROWSKA 2005]. KHOLMÜNZER [1985] i NARTOWSKA [2007] podają, ze zawartość olejku w surowcu kozłka waha się od 0,5% do 2,0%. Zgodnie z Farmakopeą Polską VI [2002] surowiec kozłka nie powinien zawierać mniej niŜ 0,5% olejku. Podobne wymagania stawia Farmakopea Europejska dodatkowo określając sumę kwasów walerenowego i acetoksywalerenowego wynoszącą 0,17% [PIOTROWSKA 2005].

Proces standaryzacji obejmuje oznaczanie zawartości olejku oraz sumy kwasów walerenowych zarówno w surowcu, jak i w kolejnych etapach produkcji aŜ do uzyskania produktu [PIOTROWSKA 2005].

DuŜe wahania w zawartości substancji czynnych w surowcu kozłka skłoniły autorów niniejszej pracy do podjęcia próby zbadania zaleŜności pomiędzy zawartością olejku i kwasów walerenowych a fazami fenologicznymi, co pozwoliłoby ustalić optymalny termin zbioru surowca. Materiał i metody

W latach 2005 i 2006, w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich w Ple-wiskach przeprowadzono analizę zawartości wybranych substancji czynnych w surowcu kozłka lekarskiego w dziewięciu fazach fenologicznych. Materiał do badań stanowiły korzenie kozłka odmiany Polka oraz rodu hodowlanego nr 4. Próby surowca pobierano w drugim roku wegetacji, w następujących fazach fenologicznych: 1. początek wegetacji, 2. rozeta wiosenna, 3. wykształcanie pędów kwiatostanowych, 4. początek kwitnienia, 5. pełnia kwitnienia, 6. zbiór nasion, 7. trzy tygodnie po zbiorze nasion, 8. rozeta jesienna, 9. po pierwszych przymrozkach.

W badaniach zastosowano układ doświadczalny całkowicie losowy. W kaŜdej

K. Seidler-ŁoŜykowska, M. Baraniak, S. Mielcarek

282

fazie, z kaŜdego obiektu pobierano po trzy losowo wybrane rośliny. Pobrane korzenie po wstępnym oczyszczeniu były myte, krojone, a następnie suszone w temperaturze pokojowej.

Próbę do analiz pobierano z partii surowca wymieszanego z trzech roślin, a następnie oznaczano zawartość olejku. Analizę wykonano w aparacie Derynga w procesie destylacji z parą wodną według metodyki FP VI [2002]. Zawartość: kwasu walerenowego, kwasu acetoksywalerenowego, kwasu hydroksywalerenowego oraz sumę kwasów walerenowych oznaczano przy uŜyciu chromatografii cieczowej HPLC, na aparacie Agilent 1100 wyposaŜonym w matrycę fotodiodową jako detektor.

Próbki ekstrahowano z 1,50 g surowca suchego za pomocą bezwodnego metanolu. Separacja substancji odbywała się na kolumnie Nucleosil C18 (150 mm × 4 mm; 3 µm) firmy Thermo Electron Corp. Temperatura kolumny wynosiła 40°C. Szybkość przepływu fazy ruchomej = 1,65 ml/min, długość fali λ = 230 nm, wielkość nastrzyku próbki = 20 µl. Czas retencji, widma UV oraz pola powierzchni pików były porównywane do roztworów wzorców.

Do oceny wpływu faz, lat i rodów na zawartość olejku i kwasów walerenowych zastosowano analizę wariancji przyjmując trójkierunkową klasyfikację (lata × fazy × rody) bez powtórzeń, traktując lata jako czynnik doświadczalny. Wyniki i ich omówienie

Analiza statystyczna wyników wykazała, Ŝe zawartość olejku eterycznego w surowcu kozłka była istotnie zróŜnicowana, zarówno w poszczególnych fazach, jak i w badanych latach i rodach (tab. 1). Ponadto zawartość olejku w badanych surowcach była zmienna w poszczególnych latach (interakcja rody × lata). Zawartość olejku w surowcu rodu nr 4. wahała się od 0,8% (początek wegetacji) do 1,3% (pełnia kwitnienia), natomiast w surowcu odmiany Polka od 0,75% (po pierwszych przymrozkach) do 1,25% (3 tygodnie po zbiorze nasion). W surowcu rodu nr 4. obserwowano wzrost zawartości olejku od początku wegetacji do fazy pełni kwitnienia, natomiast u odmiany Polka wzrost ten następował aŜ do fazy 3 tygodnie po zbiorze nasion. Proces gromadzenia się olejku w surowcu obu obiektów w badanych latach przebiegał podobnie. Nie wykazano istnienia korelacji pomiędzy zawartością olejku a zawartością kwasów walerenowych (tab. 2).

Zawartość kwasu walerenowego była istotnie zróŜnicowana pomiędzy latami oraz fazami, natomiast pomiędzy obiektami nie obserwowano wystąpienia istotnych róŜnic. Zawartość kwasu walerenowego w surowcu rodu nr 4. wahała się od 0,037% (początek wegetacji) do 0,266% (pełnia kwitnienia), natomiast w surowcu pochodzącym z odmiany Polka wynosiła od 0,098% (początek wegetacji) do 0,218% (zbiór nasion). W korzeniach obu badanych obiektów w fazie rozety jesiennej obserwowano wzrost zawartości kwasu walerenowego, po obniŜeniu się tej zawartości w fazie trzy tygodnie po zbiorze nasion. Zawartość kwasu walerenowego była skorelowana negatywnie z zawartością pozostałych kwasów walerenowych (tab. 2). Tabela 1; Table 1 Średnia zawartość olejku i jego składników w surowcu kozłka lekarskiego ród hodowlany nr 4 i odm. Polka w wybranych fazach fenologicznych w latach 2005 i 2006 Average content of essential oil and its components in valerian roots of strain nr 4 and cultivar Polka in the selected phenologic phases in 2005 and 2006

Faza; Phase Zawartość

Zawartość kwasów

ZAWARTOŚĆ OLEJKU ETERYCZNEGO I KWASU WALERENOWEGO ...

283

olejku Essential

oil content

(%)

Acids content (%)

walere-nowy

valerenic

acetoksy-walere-nowy

acetoxy-valerenic

hydroksy-walere-nowy

hydroxy-valerenic

suma total

Ród hodowlany nr 4; Strain nr 4

Początek wegetacji; Beginning of vegetation

0,80

0,037

0,051

0,003

0,091

Rozeta wiosenna; Spring rosette

0,85

0,169

0,015

0,003

0,187

Wykształcanie pędu kwiatostanowego Pedicel development

0,85

0,196

0,008

0,004

0,207

Początek kwitnienia; Beginning of flowering

0,95

0,135

0,023

0,007

0,164

Pełnia kwitnienia; Full bloom

1,30

0,266

0,010

0,003

0,278

Zbiór nasion; Seed harvest

1,15

0,255

0,044

0,005

0,303 3 tygodnie po zbiorze nasion 3 weeks after seed harvest

1,10

0,063

0,059

0,005

0,127

Jesienna rozeta; Autumn rosette

1,10

0,210

0,070

0,001

0,211

Po pierwszych przymrozkach After first autumn frost

0,85

0,136

0,001

0,002

0,187

Odmiana Polka; Cultivar Polka

Początek wegetacji; Beginning of vegetation

0,85

0,098

0,040

-

0,138

Rozeta wiosenna; Spring rosette

0,90

0,100

0,046

0,005

0,149 Wykształcanie pędu kwiatostanowego Pedicel development

0,90

0,102

0,098

0,010

0,209

Początek kwitnienia; Beginning of flowering

1,05

0,158

0,061

0,008

0,229

Pełnia kwitnienia; Full bloom

0,95

0,158

0,054

0,006

0,217 Zbiór nasion; Seed harvest

1,00

0,218

0,064

0,007

0,288

3 tygodnie po zbiorze nasion 3 weeks after seed harvest

1,25

0,153

0,065

0,002

0,261

Jesienna rozeta; Autumn rosette

0,95

0,212

0,096

0,008

0,316

Po pierwszych przymrozkach After first autumn frost

0,75

0,129

0,069

0,005

0,202

Test F Fishera; F Fischer test

Lata; Years

12,06*

10,87*

2,22

9,09*

12,40*

Obiekty; Objects

5,36*

3,64

18,38*

13,73*

1,35

Fazy; Phases

38,47*

6,48*

1,06

1,98

4,24*

Lata × objects; Years × objects

0,054

0,043

0,031

0,002

0,052

NIR0,05 (fazy); LSD0.05 (phases)

0,077

0,061

0,044

0,003

0,202

Tabela 2; Table 2 Współczynnik korelacji pomiędzy zawartością olejku w korzeniach kozłka, a jego składnikami Correlation coefficient between essential oil content and its components in valerian roots


Zawartość

olejku

Zawartość

kwasu

Zawartość

kwasu

Zawartość kwasu hydroksywalere-


284

Essential oil content

walerenowego Valerenic acid

content

acetoksywalere-nowego

Acetoxyvalere-nic acid content

nowego Hydroxyvalerenic

acid content

Zawartość olejku Essential oil content

Zawartość kwasu walerenowego Valerenic acid content

0,11

Zawartość kwasu acetoksywaleren. Acetoxyvalerenic acid content

- 0,08

-0,45*

Zawartość kwasu hydroksywaleren Hydroxyvalerenic acid content

-0,01

-0,33*

0,51*

Suma kwasów Total content of acids

0,07

0,84

0,11

0,02

Zawartość kwasu acetoksywalerenowego była istotnie zróŜnicowana w badanych surowcach i w surowcu rodu nr 4 wynosiła od 0,001% (po pierwszych przymrozkach) do 0,070% (rozeta jesienna), natomiast w surowcu odmiany Polka od 0,040% (początek wegetacji) do 0,098% (wykształcanie pędów kwiatostanowych). Nie obserwowano wystąpienia istotnych róŜnic w zawartości w badanych latach i fazach.

Natomiast zawartość kwasu hydroksywalerenowego róŜniła się istotnie pomiędzy obiektami oraz latami. Najmniejsza zawartość kwasu hydroksywaleenowego w korzeniach rodu nr 4. wynosiła 0,001% w fazie rozety jesiennej, a największa 0,007% na początku kwitnienia. Natomiast u odmiany Polka zawartość ta wynosiła od 0,001% (początek wegetacji) do 0,010% (wykształcanie pędów kwiatostanowych). Zawartość kwasu hydroksywalerenowego w poszczególnych fazach była róŜna w badanych latach (interakcja fazy × lata). Analiza korelacji wykazała, Ŝe zawartość kwasu hydroksywalerenowego była skorelowana pozytywnie z całkowitą zawartością badanych kwasów (tab. 2).

Całkowita zawartość badanych kwasów była zróŜnicowana w poszczególnych latach oraz fazach. Suma kwasów w surowcu rodu nr 4 wahała się od 0,091% (początek wegetacji) do 0,303 (zbiór nasion). W surowcu odmiany Polka ogólna zawartość kwasów wynosiła od 0,138% (początek wegetacji) do 0,316% (rozeta jesienna). Analiza korelacji wykazała, Ŝe kwas walerenowy ma dominujący udział w ogólnej zawartości kwasów (współczynnik korelacji 84%).

Surowiec badanych obiektów osiągał największe ilości olejku eterycznego oraz kwasów walerenowych w róŜnych fazach wegetacji: ród 4 w fazie pełni kwitnienia, natomiast odmiana Polka - w trzy tygodnie po zbiorze nasion. Jednak najmniejsze zawartości olejku w surowcu obu obiektów obserwowano na początku wegetacji oraz po pierwszych przymrozkach jesiennych.

Według zaleceń [RUMIŃSKA 1986; KORDANA i in. 1996; ZAŁĘCKI 1996; Farmakopea Polska VI 2002] surowiec powinien być zbierany późną jesienią w pierwszym roku wegetacji lub wczesną wiosną w drugim roku (według Rumińskiej 1986 - w maju przed kwitnieniem). Według uzyskanych wyników w terminie wiosennym zawartość olejku eterycznego w surowcu jest najniŜsza. Z badań CZABAJSKIEJ i OKONIEWSKIEJ [1971] wynika, Ŝe największe zawartości olejku (1,16%-1,82%) w surowcu dwóch form kozłka uzyskano w drugim roku wegetacji, w maju w fazie zawiązywania pączków kwiatowych, co jest sprzeczne z wynikami uzyskanymi w tej pracy.

BOS i in. [2000] oceniając skład surowca kozłka odmiany Shipka podają, Ŝe zawartość olejku w surowcu zebranym w I roku jesienią wynosiła od 0,40% do 0,42%.


285

Natomiast zawartość kwasów walerenowych róŜniła się w badanych latach i wynosiła: w 1995 - suma kwasów wynosiła zaledwie 0,05%, a w 1998, była duŜo większa i wynosiła: kwas walerenowy - 0,24%, kwas acetoksywalerenowy - 0,42%, a kwas hydroksywalerenowy - 0,01%. W badanym materiale nie uzyskano tak duŜych zawartości kwasu acetoksywalerenowego nawet w surowcu odmiany Polka, który charakteryzował się większą zawartością kwasu acetoksywalerenowego - 0,098% (wykształcanie pędów kwiatostanowego) i 0,096% (rozeta jesienna).

Badania LETCHAMO i in. [2004] dotyczące dwóch odmian kozłka Select i Anthose pochodzących z upraw ekologicznych wykazały, Ŝe w korzeniach pozyskanych po 15 miesiącach uprawy (listopad) były większe zawartości zarówno olejku (0,87% i 1,1%) jak i kwasu walerenowego w porównaniu do surowca po 8 miesiącach uprawy (kwiecień). Autorzy ci podają, Ŝe wraz z wiekiem roślin zawartość kwasu walerenowego, walerenalu oraz α-humulenu w korzeniach kozłka wzrasta. Wyniki badań własnych sugerują, Ŝe wysokie zawartości sumy kwasów walernowych moŜna uzyskać w surowcu w drugim roku wegetacji od pełni kwitnienia roślin (0,278%) do fazy rozety jesiennej (0,316%).

Większość autorów podkreśla duŜą zmienność zarówno w zawartości olejku jak i kwasów walerenowych [RUMIŃSKA 1986; BOS i in. 2000; LETCHAMO i in. 2004; PIOTROWSKA 2005]. Występowanie tej zmienności warunkuje wiele czynników takich jak: genotyp, wiek rośliny, termin zbioru surowca, przebieg pogody, czy inne warunki środowiska. Wyniki prezentowane w tej pracy potwierdzają tę tezę. Wnioski 1. Zawartość olejku i kwasów walerenowych w surowcu kozłka była zmienna w

okresie wegetacji.

2. Analizowany surowiec kozłka osiągał największe ilości olejku eterycznego oraz kwasów walerenowych w róŜnych fazach wegetacji: ród 4 w fazie pełni kwitnienia, natomiast odmiana Polka - w trzy tygodnie po zbiorze nasion.

3. W drugim roku uprawy największe zawartości sumy kwasów walerenowych w korzeniach kozłka uzyskano w okresie od pełni kwitnienia roślin (0,278%) do fazy rozety jesiennej (0,316%).

Literatura BOS R., HENDRIKS H., PRAS N., STOJANOVA A., GEORGIEV E. 2000. Essential oil composition of Valeriana officinalis ssp. collina cultivated in Bulgaria. J. Essent. Oil Res. 12: 313-316.

CZABAJSKA W., OKONIEWSKA J. 1971. Analiza przyrostu masy roślinnej kozłka lekar-skiego wraz z analizą zawartości olejku w surowcu. Herba Pol. 17(4): 376-387.

Farmakopea Polska VI 2002. Valerianae Radix. PTF, Warszawa: 904-905.

KHOLMÜNZER S. 1985. Farmakognozja. PZWL Warszawa: 275-277.

KORDANA S., M ORDALSKI R., M IKOŁAJEWICZ M. 1996. Kozłek lekarski - instrukcja uprawy. IRiPZ Poznań: 1-7.

LETCHAMO W., WARD W., HEARD B., HEARD D. 2004. Essential oil of Valeriana officinalis L. cultivars and their antimicrobial activity as influenced by harvesting time under commercial organic cultivation. J. Agric. Food Chem. 52: 3915-3919.

NARTOWSKA J. 2007. Kozłek lekarski - naturalny, bezpieczny lek uspakajający. Panacea 2(19): 7-9.


286

PIOTROWSKA A. 2005. Standaryzacja i kontrola jakości Valerianae radix. Panacea 2(11): 14-15.

RUMI ŃSKA A. 1986. Rośliny lecznicze. PWN Warszawa: 296-309.

ZAŁĘCKI R. 1996. Warunki uprawy kozłka lekarskiego. Wiad. Ziel. 11: 4. Słowa kluczowe: kozłek, olejek eteryczny, kwasy walerenowe, faza fenologiczna Streszczenie

W latach 2005 i 2006, w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu przeprowadzono analizę zawartości wybranych substancji czynnych w surowca kozłka lekarskiego w dziewięciu następujących fazach fenologicznych w drugim roku wegetacji: początek wegetacji, rozeta wiosenna, wykształcanie pędów kwiatostanowych, początek kwitnienia, pełnia kwitnienia, zbiór nasion, trzy tygodnie po zbiorze nasion, rozeta jesienna, po pierwszych przymrozkach. Celem badań było zbadanie zaleŜności pomiędzy zawartością olejku i kwasów walerenowych, a fazami fenologicznymi co pozwoliłoby ustalić optymalny termin zbioru surowca.

Materiał do badań stanowiły korzenie kozłka odmiany Polka oraz rodu ho-dowlanego nr 4 pobierane losowo w kaŜdej fazie. W surowcu oznaczono zawartość: olejku eterycznego, kwasu walerenowego, kwasu acetoksywalerenowego, kwasu hydroksywalerenowego oraz sumę kwasów walerenowych.

Największe ilości olejku eterycznego oraz kwasów walerenowych stwierdzono w róŜnych fazach wegetacji: u rodu 4 w fazie pełni kwitnienia (1,3% i 0,266% odpowiednio), natomiast u odmiany Polka - w trzy tygodnie po zbiorze nasion (zaw. olejku 1,25%), a kwas walerenowy - w fazie zbioru nasion (0,218%). Najmniejsze zawartości olejku w surowcu występowały na początku wegetacji oraz po pierwszych przymrozkach jesiennych. Wyniki badań sugerują, Ŝe wysokie zawartości olejku oraz sumy kwasów walerenowych w drugim roku wegetacji moŜna uzyskać w surowcu kozłka od pełni kwitnienia roślin (0,278%) do fazy rozety jesiennej (0,316%). CONTENT OF ESSENTIAL OIL AND VALERENIC ACID IN VALERIAN ROOTS (Valeriana officinalis L.) AT THE SELECTED DEVELOPMENTAL PHASES Katarzyna Seidler-ŁoŜykowska, Marek Baraniak, Sebastian Mielcarek The Research Institute of Medicinal Plants, Poznań Key words: valerian, essential oil, valerenic acids, developmental stage Summary

In 2005 and 2006 the evaluation of active substance content in valerian roots was done. Effect of plant age and developmental phases on the oil and valerenic acids content in valerian roots was the main aim of this investigation. The content of essential oil and valerenic acids were analyzed in valerian cultivar Polka and strain No. 4 during nine following phases: the beginning of vegetation, spring rosette, pedicel development, the beginning of flowering, full bloom, seed harvest, 3 weeks after the seed harvest, fall rosette, after the first frost.


287

The highest content of essential oil and valerenic acids were obtained at different phases of the tested genotypes: strain no. 4 in full bloom (1.3% and 0.266% respectively) and cultivar Polka three weeks after the seed harvest (1.25%) and during the seed harvest (0.218%). The lowest content of the investigated substances were detected at the beginning of growth and after the first frost in both genotypes. Our results suggest that in the second year of cultivation the highest amounts of essential oil and valerenic acids could be obtained over the period from full bloom (0.278%) to fall rosette phase (0.316%). Dr Katarzyna Seidler-ŁoŜykowska Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich ul. Libelta 27 61-707 POZNAŃ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 289-294 WPŁYW WZBOGACANIA PODŁO śA NA PLONOWANIE I WYBRANE CECHY OWOCNIKÓW Pleurotus djamor (FR.) Marek Siwulski 1, Aleksandra Czerwińska-Nowak 1, Jing-Jing Wong 2 1 Katedra Warzywnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 2 Południowo-Zachodni Uniwersytet Leśnictwa - Kunming, Yunnan, Chiny Wstęp

Pleurotus djamor (FR.) jest gatunkiem boczniaka wyróŜniającym się spośród innych intensywnie róŜową barwą owocników, dzięki czemu stanowi doskonały składnik mieszanek grzybowych. Wymagania termiczne tego gatunku czynią go przydatnym do uprawy w okresie letnim, który nie sprzyja plonowaniu większości gatunków z rodzaju Pleurotus. Czynnikiem, który moŜe ograniczać rozpowszechnienie uprawy Pleurotus djamor są mniejsze plony, w porównaniu z gatunkami boczniaka o największym znaczeniu gospodarczym. Dlatego konieczne jest poszukiwanie podłoŜy, na których moŜliwe będzie osiąganie większych plonów. SALOMONES i in. [2005] uzyskali bardzo dobre wyniki wykorzystując jako podłoŜe miazgę kawową.

Celem doświadczenia było porównanie plonowania i wybranych cech owocników dwóch odmian Pleurotus djamor (FR.) uprawianych na podłoŜu wzbogaconym w dodatki mineralne i organiczne. Materiał i metoda

Badania prowadzono w latach 2005-2006. Porównywano plonowanie dwóch odmian boczniaka Pleurotus djamor (FR.): B62 i B123 na podłoŜu ze słomy pszennej. PodłoŜe wzbogacono otrębami pszennymi oraz saletrą amonową w ilości: 0; 15 i 30 g na 100 g suchej masy podłoŜa dla otrąb oraz 0; 1,08 i 2,16 g na 100 g suchej masy podłoŜa dla saletry. Ilość dodatków w obydwu przypadkach odpowiadała zawartości 0; 0,37 i 0,74 g azotu na 100 g suchej masy podłoŜa.

Słomę pocięto na sieczkę długości 2,5-5 cm, nawilŜono wodą wodociągową do wilgotności 70% i wymieszano z dodatkami, a następnie poddano pasteryzacji przez 48 godzin w temperaturze 58-60°C. Spasteryzowane podłoŜe po schłodzeniu do temperatury 25°C wymieszano z grzybnią na ziarnie pszenicy w ilości 5% w stosunku do świeŜej masy podłoŜa. PodłoŜe zaszczepione grzybnią umieszczono w workach foliowych, z perforacją (8 otworów o średnicy 12 mm). W kaŜdym worku mieściło się 1,5 kg podłoŜa. PodłoŜe z grzybnią inkubowano w temperaturze 26°C i wilgotności względnej powietrza 85-90%. Po zakończeniu inkubacji worki przeniesiono do pomieszczenia uprawowego, w którym utrzymywano temperaturę 24°C i wilgotność względną powietrza 80-90%. Uprawę oświetlano światłem jarzeniowym o natęŜeniu 500 lx przez 12 godzin na dobę. Zbiór owocników następował w momencie, gdy brzegi

M. Siwulski, A. Czerwińska-Nowak, J.-J. Wong

290

kapeluszy najstarszych owocników zaczęły się prostować. Owocniki zebrano z dwóch rzutów plonowania.

Oznaczono plon ogólny oraz plon handlowy w stosunku do świeŜej masy podłoŜa. Plon ogólny stanowiły całe owocniki, natomiast plon handlowy owocniki z przyciętymi trzonami na długość 1 cm. Oznaczono równieŜ średnią masę owocnika oraz średnicę kapelusza.

Doświadczenie załoŜono w układzie całkowicie losowym w czterech pow-tórzeniach. Przeprowadzono 2 cykle uprawowe.

Do statystycznego opracowania wyników posłuŜono się analizą wariancji dla doświadczeń czynnikowych z zastosowaniem testu Newman-Keuls’a. Wyniki i dyskusja

Rodzaj i ilość dodatku do podłoŜa miały istotny wpływ na wielkość plonu ogólnego i handlowego boczniaka. Na podłoŜu z dodatkiem otrąb pszennych, bez względu na odmianę i ilość dodatku, plon ogólny i handlowy boczniaka był większy w porównaniu z plonem uzyskanym na podłoŜu wzbogaconym saletrą amonową (tab. 1, 2). Tabela 1; Table 1 Plon ogólny dwóch odmian P. djamor w zaleŜności od rodzaju zastosowanego dodatku do podłoŜa i jego ilości Total yield of two P. djamor strains depending on the type of supplement to the substrate and its quantity

Dodatek Supplement

Ilość dodatku (g⋅100 g-1 s.m.

podłoŜa) Supplement quantity

(g⋅100 g-1 DM of substrate)

Plon (g⋅kg-1 świeŜej masy podłoŜa)

Yield (g⋅kg-1 FM of substrate)

odmiana; cultivar

średnia mean

średnia

dla dodatków mean for

supplements

B62

B123

Otręby pszenne Wheat bran

0

39,7 a

39,2 a

39,8 a

70,2 b

15

93,4 d

67,6 bc

80,5 c

30

103,6 d

76,7 c

90,2 d

Saletra amonowa Ammonium nitrate

0

39,5 a

39,2 a

39,3 a

45,7 a

1,08

42,7 a

43,7 a

43,2 a

2,16

50,8 a

58,1 ab

54,5 b

Średnia dla odmian; Mean for cultivars

61,6 b

54,2 a

* średnie w poszczególnych polach tabeli, oznaczone tą samą literą nie róŜnią się istotnie przy α = 0,05;

means followed by the same letters in each area of table are not significantly different at α = 0.05

STAMETS [1993] podał, Ŝe potencjalny plon P. djamor moŜe wynosić 75-150% suchej masy podłoŜa. Plony uzyskane w doświadczeniu własnym były znacznie niŜsze i kształtowały się na poziomie 12-31% suchej masy podłoŜa, ale były porównywalne z plonami uzyskanymi wcześniej przez SIWULSKIEGO [1996]. Omawiana róŜnica w

WPŁYW WZBOGACANIA PODŁOśA NA PLONOWANIE ...

291

wielkości plonu moŜe wynikać z zasobności podłoŜa w składniki pokarmowe. ROYSE, ZAKI [1991] oraz SALOMONES i in. [2005], wskazali na moŜliwość zwiększenia plonów dzięki stosowaniu dodatków azotowych do podłoŜa. Zostało to potwierdzone w doświadczeniu własnym, poniewaŜ wzrost ilości dodatku do podłoŜa, niezaleŜnie od jego rodzaju, zwiększał plon ogólny i handlowy boczniaka. Tabela 2; Table 2 Plon handlowy dwóch odmian P. djamor w zaleŜności od rodzaju zastosowanego dodatku oraz jego ilości Marketable yield of two P. djamor strains depending on the type of supplement and its quantity

Dodatek Supplement


podłoŜa) Supplement quantity

(g⋅100 g-1 DM of substrate)

Plon (g⋅kg-1 świeŜej masy podłoŜa)

Yield (g⋅kg-1 FM of substrate)

odmiana; cultivar

średnia mean

średnia

dla dodatków mean

for supplements

B62

B123


0

29,4 a

28,5a

28,95 a

54,7 b

15

77,2 d

49,7 bc

63,5 bc

30

85,1 d

58,5 c

71,8 c


0

28,6 a

28,9 a

28,8 a

34,5 a

1,08

28,7 a

38,7 ab

33,7 ab

2,16

38,7 ab

44,1 abc

41,4 b

Średnia dla odmian; Mean for strains

47,9 b

41,4 a



Reakcja odmian na rodzaj i ilość dodatku do podłoŜa była podobna. Jednak odmiana B62 charakteryzowała się większym plonem ogólnym i handlowym niŜ odmiana B123.

Wzbogacanie podłoŜa dodatkami miało istotny wpływ na badane cechy owocników P. djamor. Średnia masa owocników, bez względu na odmianę i ilość dodatku, była większa na podłoŜu wzbogaconym otrębami pszennymi w porównaniu z podłoŜem wzbogaconym saletrą amonową. W przypadku obydwu zastosowanych dodatków średnia masa owocników zwiększała się wraz ze wzrostem ilości dodatku do podłoŜa. Badane odmiany nie róŜniły się między sobą pod względem średniej masy owocników (tab. 3).

Rodzaj i ilość dodatku do podłoŜa miały wpływ na średnicę kapelusza owo-cników. Istotnie większą średnicą kapelusza charakteryzowały się owocniki na podłoŜu z dodatkiem otrąb pszennych w porównaniu z owocnikami uzyskanymi na podłoŜu wzbogaconym saletrą amonową. W przypadku obydwu badanych odmian owocniki o największej średnicy kapelusza uzyskano na podłoŜu z dodatkiem 30 g otrąb pszennych na 100 g s.m. podłoŜa. UŜyte w doświadczeniu odmiany nie róŜniły się między sobą istotnie pod względem średnicy kapelusza owocników (tab. 4).


292

Tabela 3; Table 3 Średnia masa owocnika dwóch odmian P. djamor w zaleŜności od rodzaju zastosowanego dodatku i jego ilości Mean carpophore weight of two P. djamor strains depending on the type of supplement and its quantity

Dodatek Supplement


podłoŜa) Supplement

quantity (g⋅100 g-1 DM of substrate)

Średnia masa owocnika (g)

Mean weight of carpophore (g)

odmiana; cultivar

średnia mean

średnia


supplements

B62

B123


0

5,3 b

5,1 b

5,2 ab

7,5 b

15

7,9 cde

8,0 cde

8,0 bc

30

8,8 de

10,0 e

9,4 c


0

5,2 a

5,0 a

5,1 ab

5,6 a

1,08

5,6 bc

5,8 bc

5,7 ab

2,16

5,7 bc

6,6 bcd

6,2 b

Średnia dla odmian; Mean for cultivars

6,4 a

6,75 a


means followed by the same letters in each area of table are not significantly different at α = 0.05 Tabela 4; Table 4 Średnica kapelusza owocników dwóch odmian P. djamor w zaleŜności od rodzaju zastosowanego dodatku do podłoŜa oraz jego ilości Carpophore cap diameter of two P. djamor strains depending on the type of supplement to the substrate and its quantity

Dodatek Supplement


podłoŜa) Supplement

quantity (g⋅100 g-1 DM of substrate)

Średnica kapelusza (mm)

Cap diameter (mm)

odmiana; cultivars

średnia mean

średnia


supplements

B62

B123


0

5,0 ab

4,7 ab

4,9 a

6,9 b

15

8,0 b

7,8 b

7,9 b

WPŁYW WZBOGACANIA PODŁOśA NA PLONOWANIE ...

293

30 8,1 b 7,9 b 8,0 b Saletra amonowa Ammonium nitrate

0

5,1 ab

4,7 a

4,9 a

6,3 a

1,08

6,5 ab

7,2 ab

6,9 ab

2,16

6,7 ab

7,5 b

7,1 ab

Średnia dla odmian; Mean for strains

6,6 a

6,6 a



Wnioski 1. Rodzaj i ilość dodatku do podłoŜa miały wpływ na wielkość plonu ogólnego i

handlowego. Największy plon ogólny i handlowy uzyskano na podłoŜu z otrębami pszennymi w ilości 15 i 30 g na 100 g s.m. podłoŜa.

2. Wzrost ilości obydwu zastosowanych dodatków do podłoŜa powodował wzrost wielkości plonu oraz średniej masy i średnicy kapelusza owocników.

3. Odmiany B62 i B123 reagowały w podobny sposób na ilość i rodzaj dodatku do podłoŜa.

Literatura ROYSE D.J., ZAKI S.A. 1991. Yield stimulation of Pleurotus flabellatus by dual nutrient supplementation of pasteurized wheat straw. Science and cultivation of edible fungi, Maher (Ed.): 545-547.

SALOMONES D., M ATA G., WALISZEWSKI K.N. 2005. Comparative culturing of Pleurotus spp. on coffie pulp and wheat straw: biomass production and substrate biodegradation. Bioresource Technology 96: 537-544.

SIWULSKI M. 1996. Wpływ podłoŜa na plonowanie boczniaka Pleurotus djamor (Fries) Boedjin. Mat. II Ogólnopol. Symp. „Nowe rośliny i technologie w ogrodnictwie”. t. II: 246-248.

STAMETS P. 1993. Growing gourmet and medicinal mushrooms. Ten Speed Press. Olympia: 297-303. Słowa kuczowe: Pleurotus djamor (FR.), wzbogacanie podłoŜa, plon, cechy

morfologiczne owocników Streszczenie

Badano wpływ rodzaju i ilości dodatków do podłoŜa na plon i wybrane cechy owocników dwóch odmian Pleurotus djamor (FR.). PodłoŜe ze słomy pszennej wzbogacono otrębami pszennymi oraz saletrą amonową w ilości 15 i 30 g na 100 g suchej masy podłoŜa dla otrąb pszennych oraz 1,08 i 2,16 g na 100 g suchej masy podłoŜa dla saletry.

Największy plon ogólny i handlowy uzyskano na podłoŜu wzbogaconym w otręby pszenne w ilości 15 i 30 g na 100 g s.m. podłoŜa. RównieŜ średnia masa owocników i średnica kapelusza były największe w przypadku uprawy na podłoŜu wzbogaconym otrębami pszennymi w ilości 30 g na 100 g s.m. podłoŜa. Reakcja


294

badanych odmian na wzbogacanie podłoŜa dodatkami była podobna. Jednak odmiana B62 charakteryzowała się większym plonem ogólnym i handlowym w porównaniu z odmianą B123. Badane odmiany nie róŜniły się istotnie pod względem średniej masy i średnicy owocników. INFLUENCE OF SUBSTRATE SUPPLEMENTATION ON YIELDING AND SOME CARPOPHORE FEATURES OF Pleurotus djamor (FR.) Marek Siwulski 1, Aleksandra Czerwińska-Nowak 1, Jing-Jing Wong 2 1 Department of Vegetable Crops, Agricultural University, Poznań 2 Southwest Forestry University Kunming, Yunnan of China Key words: Pleurotus djamor (FR.), substrate supplementation, yield, morphological

features of carpophores Summary

Yield and some morphological features of carpophores of two Pleurotus djamor (FR.) strains depending on the supplement to substrate and its quantity were investigated. The substrate consisting of wheat straw was enriched with wheat bran or ammonium nitrate. Wheat bran was added in the amount of 15 and 30 g per 100 g of substrate dry matter while the ammonium nitrate was used in the quantity of 1.08 and 2.16 g per 100 g of substrate dry matter.

The biggest total and marketable yield was obtained on the substrate sup-plemented with wheat bran in the quantity of 15 and 30 g per 100 g of substrate dry matter. The mean weight and the carpophore cap diameter were also the biggest on the substrate supplemented with wheat bran in the quantity of 30 g per 100 g of substrate dry matter. Strains reaction to the kind and quantity of addition was similar. However the total and marketable yield obtained in B62 strain was bigger then the yield in B123 strain. There was not significant difference in the mean weight and carpophore cap diameter between the examined strains. Dr hab. Marek Siwulski Katedra Warzywnictwa Akademia Rolnicza ul Dąbrowskiego 159 60-594 POZNAŃ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 295-301 PORÓWNANIE PLONOWANIA, SKŁADU CHEMICZNEGO I ZAWARTO ŚCI NIEKTÓRYCH ZWI ĄZKÓW LOTNYCH OWOCNIKÓW DWÓCH ODMIAN BOCZNIAKA Marek Siwulski 1, Renata Zawirska-Wojtasiak 2, Delair Miran 1 1 Katedra Warzywnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 2 Instytut Technologii śywności Pochodzenia Roślinnego, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wstęp

Boczniak naleŜy do grzybów powszechnie uprawianych w świecie. Obecnie wielkość jego produkcji dorównuje pieczarce i shiitake. W Polsce uprawa boczniaka rozwija się dynamicznie od kilkunastu lat, a jej wielkość w 2006 roku oceniano na ok. 20 tys. ton.

Wielkość i jakość plonu to podstawowe cechy odmian, które często stanowią zasadnicze kryterium ich przydatności do produkcji wielkotowarowej. Na róŜnice w wielkości plonu między odmianami boczniaka wskazuje wielu autorów [LELLEY 1991; ZIOMBRA 1998; CURVETTO i in. 2002; CHANG, MILES 2004; SIWULSKI i in. 2006].

Zawartość suchej masy i białka w owocnikach grzybów ma duŜe znaczenie dla przemysłu przetwórczego, a grzybowy zapach wynikający z zawartości niektórych substancji lotnych jest cechą bardzo poŜądaną przez konsumentów.

Celem badań było porównanie plonowania dwóch najczęściej uprawianych w Polsce odmian boczniaka oraz porównanie niektórych cech owocników wpływających na ich wartość konsumpcyjną. Materiał i metody

Przedmiotem badań były dwie odmiany boczniaka P. ostreatus (FR.) KUM, tj. HK35 i K22. PodłoŜe uprawowe stanowiła słoma pszenna pocięta na sieczkę długości ok. 5 cm. PodłoŜe przygotowano do uprawy metodą kserotermii, poddając sieczkę działaniu pary wodnej (95°C) przez 2 godziny, a następnie nawilŜono wodą wodociągową do wilgotności 70%. Po ostudzeniu do temperatury 25°C, podłoŜe zaszczepiono grzybnią ziarnistą w ilości 3% suchej masy podłoŜa. Następnie napełniano podłoŜem worki z perforowanej folii polietylenowej (12 otworów o średnicy 1,5 cm) przy uŜyciu maszyny pakującej. Jednostkę uprawową stanowiło podłoŜe sprasowane w blok o masie 16 kg i wymiarach 20 × 25 × 60 cm. PodłoŜe inkubowano w temperaturze 20-22°C i wilgotności względnej powietrza 85-90%. Po całkowitym przerośnięciu podłoŜa przez grzybnię, bloki przeniesiono do pomieszczenia uprawowego, gdzie utrzymywano temperaturę 15-17°C i wilgotność względną powietrza 80-85%. W czasie plonowania uprawę wietrzono tak, aby stęŜenie dwutlenku węgla w powietrzu nie

M. Siwulski, R. Zawirska-Wojtasiak, D. Miran

296

przekraczało 0,08% oraz doświetlano światłem jarzeniowym typu Day-Light o natęŜeniu 250 lx przez 12 godzin na dobę. Zebrano dwa rzuty owocników.

Doświadczenie załoŜono w układzie losowym w 12 powtórzeniach. Powtórzenie stanowił pojedynczy blok podłoŜa. Badania przeprowadzono w Gospodarstwie Rolnym w Łobzie koło Jarocina w dwóch cyklach uprawowych od października 2006 r. do lutego 2007 r.

Ocenie poddano plon ogólny i plon handlowy. Plon ogólny stanowiły wszystkie zebrane owocniki, łącznie z trzonami, natomiast plon handlowy owocniki z trzonami przyciętymi na długości 2 cm, po odrzuceniu owocników zdeformowanych, uszkodzonych i bardzo małych (o średnicy kapelusza poniŜej 2 cm).

W próbach owocników handlowych z kaŜdego powtórzenia, o łącznej masie 500 g, oznaczono zawartość suchej masy oraz białka ogólnego. Suchą masę oznaczono metodą wagową. Owocniki suszono wstępnie w temperaturze 40°C przez 8 godzin, a następnie dosuszano do stałej masy w temperaturze 80°C. Wykonano równieŜ badanie zawartości białka w owocnikach, dokonując oznaczenia azotu ogólnego metodą Kjeldahla i przeliczając go na azot białkowy z zastosowaniem współczynnika 4,38.

Oceniono równieŜ w owocnikach handlowych zawartość związków lotnych, które wpływają na typowy grzybowy zapach, tj. 3-oktanonu, 3-oktanolu i 1-okten-3-olu. Oznaczenie związków lotnych w owocnikach grzybów wykonano wg metody podanej przez ZAWIRSKĄ-WOJTASIAK i in. [2007].

Oznaczenia suchej masy, białka ogólnego i zawartości związków lotnych w owocnikach dokonano w laboratorium Katedry Warzywnictwa oraz Zakładu Kon-centratów SpoŜywczych Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu.

Do statystycznego opracowania wyników posłuŜono się analizą wariancji dla doświadczeń czynnikowych, średnie oceniono testem Newman-Keuls’a. Wyniki i dyskusja

Badane odmiany róŜniły się wielkością plonu ogólnego (tab. 1). Odmiana HK35 wydała większy plon w porównaniu do odmiany K22. Podobną róŜnicę między odmianami stwierdzono w plonach pierwszego i drugiego rzutu owocowania. Stwierdzono równieŜ, Ŝe niezaleŜnie od odmiany, plon pierwszego rzutu był większy niŜ plon drugiego rzutu owocowania. U odmiany HK35 masa owocników pierwszego rzutu stanowiła 70% masy wszystkich zebranych owocników, a u odmiany K22 72%. Większy plon pierwszego rzutu owocników, w porównaniu z następnymi rzutami jest charakterystyczny dla większości odmian uprawnych boczniaka [GAPIŃSKI i in. 2001].

Plon handlowy obydwu badanych odmian był podobny (tab. 1). Nie stwierdzono równieŜ istotnych róŜnic między odmianami w plonie handlowym pierwszego i drugiego rzutu. Stwierdzono natomiast, Ŝe plon pierwszego rzutu był większy niŜ plon drugiego rzutu, niezaleŜnie od odmiany boczniaka, podobnie jak było to w przypadku plonu ogólnego.

Udział plonu handlowego w plonie ogólnym wynosił 65% u odmiany HK35 i 69% u odmiany K22. SIWULSKI i SOBIERALSKI [2002] podali, Ŝe udział plonu handlowego w plonie ogólnym u tych odmian wahał się od 77,5 do 78,8%. RóŜnica między wynikami doświadczenia własnego i w/w autorów moŜe wynikać z zasobności podłoŜa uprawowego. Wymienieni autorzy stosowali podłoŜe ze słomy Ŝytniej wzbogaconej śrutą sojową lub słonecznikową. Tabela 1; Table 1 Plon ogólny i handlowy dwóch odmian boczniaka (g⋅kg-1 świeŜej masy podłoŜa)

PORÓWNANIE PLONOWANIA, SKŁADU CHEMICZNEGO ...

297

Total and marketable yield of two oyster mushroom strains (g⋅kg-1 fresh matter of substrate)

Odmiana Strain


Plon handlowy

Marketable yield

I rzut I flush

II rzut II flush

suma sum

I rzut I flush

II rzut II flush

suma sum

HK35 K22

223 a 201 b

97 a 79 b

320 a 280 b

147 a 139 a

61 a 55 a

208 a 194 a

* wartości w kolumnach oznaczone tą samą literą nie róŜnią się istotne przy α = 0,05; data in columns

followed by the same letters are not significantly different at α = 0.05

Zawartość suchej masy i białka ogólnego w owocnikach pierwszego i drugiego rzutu obydwu badanych odmian boczniaka była podobna (tab. 2). Stwierdzono jedynie tendencję do nieznacznie podwyŜszonych wartości obydwu cech owocników w drugim rzucie plonowania. Zawartość suchej masy w owocnikach wahała się od 8,9 do 9,6%. CRISAN i SANDS [1978] podali, Ŝe zawartość suchej masy owocników P. ostreatus moŜe wahać się od 7,8 do 26,3%. Wydaje się, Ŝe zawartość suchej masy świeŜych owocników przekraczająca kilkanaście procent jest mało prawdopodobna. W większości badań omawiana zawartość mieściła się w przedziale od 5,3 do 14,8% [BERNAŚ i in. 2006]. Najczęściej jednak notowano jej wartość między 8 a 10% [SIWULSKI, ZIOMBRA 1997; MANZI i in. 2001; MATTILA i in. 2001; LELLEY, VETTER 2004]. Tabela 2; Table 2 Zawartość suchej masy i białka ogólnego w owocnikach dwóch odmian boczniaka (%) Dry matter and crude protein content in carpophores of two oyster mushroom strains (%)

Odmiana Strain

Sucha masa Dry matter

Białko ogólne Crude protein

I rzut I flush

II rzut II flush

średnia mean

I rzut I flush

II rzut II flush

średnia mean

HK35 K22

8,9 9,2

9,3 9,6

9,1 9,4

15,6 15,8

16,0 16,2

15,8 16,0

Średnia Mean

9,0

9,4

-

15,7

16,1

-

* wartości w tabeli nie róŜnią się istotne przy α = 0,05; data in table are not significantly different at α =

0.05

Jak podali CRISAN i SANDS [1978] zawartość białka w owocnikach P. ostreatus moŜe wahać się w szerokich granicach 10,5-30,4% s.m. W doświadczeniu własnym zawartość białka ogólnego w owocnikach badanych odmian boczniaka mieściła się w tym zakresie i wynosiła od 15,6 do 16,2% s.m. Oznaczone wartości są zbliŜone do podanej przez LELLEYA i VETTERA [2004] zawartości białka w owocnikach odmiany HK35, tj. 17,67%.

Owocniki badanych odmian boczniaka róŜniły się sumaryczną zawartością związków lotnych (tab. 3). WyŜszą sumaryczną zawartość związków lotnych stwierdzono u odmiany HK35 w porównaniu do odmiany K22. RóŜnica ta wynikała z mniejszej ilości 3-octanonu w owocnikach odmiany K22 niŜ w owocnikach odmiany HK35. W przypadku pozostałych oznaczonych związków lotnych nie było róŜnicy między badanymi odmianami boczniaka. Na specyficzny grzybowy zapach róŜnych gatunków grzybów wpływa głównie zawartość 1-okten-3-olu, która wynosi zwykle 1-3 mg w 100 g świeŜych owocników [MAU i in. 1992, 1997; VENKATESHWARLU i in. 1999]. W doświadczeniu własnym zawartość 1-okten-3-olu mieściła się w granicach od 1,14 do


298

2,83 mg na 100 g świeŜej masy owocników. Tabela 3; Table 3 Zawartość lotnych związków zapachowych w owocnikach boczniaka (mg⋅100 g-1 św.m.) Concentration of volatile compounds in oyster mushroom carpophores (mg⋅100 g-1 fresh matter)

Odmiana Strain

Rzut Flush

3-oktanon 3-octanone

3-oktanol 3-octanol

1-okten-3-ol 1-octen-3-ol

Suma Sum

HK35

I II

2,57 a 2,45 a

4,34 a 2,83 c

2,83 a 1,57 b

9,74 a 6,85 c

Średnia; Mean

2,51 A

3,58 A

2,20 A

8,29 A

K22

I II

1,68 b 1,44 b

3,81 b 3,10 b

2,36 a 1,14 b

7,85 b 5,68 d

Średnia; Mean

1,56 B

3,45 A

1,75 A

6,76 B

* wartości w kolumnach oznaczone tą samą literą nie róŜnią się istotne przy α = 0,05; data in columns

followed by the same letters are not significantly different at α = 0.05

Stwierdzono, Ŝe sumaryczna zawartość związków lotnych była większa w owocnikach pierwszego rzutu w porównaniu do owocników drugiego rzutu, nieza-leŜnie od odmiany boczniaka (tab. 3). W przypadku 3-oktanolu róŜnica w zawartości tego związku na korzyść pierwszego rzutu wystąpiła tylko u odmiany HK35. U obydwu badanych odmian stwierdzono wyŜszą zawartość 1-okten-3-olu w owocnikach pierwszego rzutu w porównaniu do owocników drugiego rzutu. Natomiast nie stwierdzono takiej róŜnicy w zawartości 3-oktanonu.

Z wyników badań wynika, Ŝe obydwie badane odmiany boczniaka są bardzo podobne do siebie i mogą być wykorzystywane zamiennie. Jedynie w przypadku wykorzystania owocników z całymi trzonami, na większą uwagę zasługuje odmiana HK35, która wydała większy plon ogólny od odmiany K22. Wnioski 1. Badane odmiany boczniaka róŜniły się plonem ogólnym, ale nie róŜniły się

plonem handlowym. Większy plon ogólny wydała odmiana HK35 niŜ odmiana K22.

2. Owocniki badanych odmian bocznika nie róŜniły się zawartością suchej masy oraz białka ogólnego.

3. Badane odmiany boczniaka tworzyły owocniki o podobnej sumarycznej za-wartości związków lotnych.

4. Owocniki pierwszego rzutu plonowania charakteryzowały się wyŜszą suma-ryczną zawartością związków lotnych w porównaniu do owocników drugiego rzutu.

Literatura BERNAŚ E., JAWORSKA G., L ISIEWSKA Z. 2006. Edible mushrooms as a source of valuable

PORÓWNANIE PLONOWANIA, SKŁADU CHEMICZNEGO ...

299

nutritive constituents. Acta Sci. Pol., Technol. Aliment. 5(1): 5-20.

CHANG S.T., M ILES P.G. 2004. Mushrooms: cultivation, nutritional value, medicinal effect and environmental impact. CRC Press, Boca Raton, Florida: 315-324.

CRISAN E.V., SANDS A. 1978. Nutritional value, w: The biology and cultivation of edible mushrooms. Chang and Hayes (Eds.), Academic Press, New York: 137-168.

CURVETTO N.R., FIGLAS D., DEVALIS R., DELMASTRO S. 2002. Growth and productivity of different Pleurotus ostreatus strains on sunflower seed hulls supplemented with N-NH4+ and/or Mn(II). Bioresource Technology 84(2): 171-176.

GAPIŃSKI M., WOŹNIAK W., ZIOMBRA M. 2001. Boczniak. Technologia uprawy i przetwa-rzanie. PWRiL Poznań: 274 ss.

LELLEY J. 1991. Pilzanbau. Biotechnologie der Kulturspeisepilze. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart: 404 ss.

LELLEY J., VETTER J. 2004. Orthomolecular medicine and mushroom consumption - an attractive aspect for promoting production, w: Science and cultivation of edible and medicinal mushrooms. Romaine, Keil, Rinker and Royse (Eds). The Pennsylvania State University, Philadelphia: 637-643. M ANZI P., AGUZZI A., PIZZOFERRATO L. 2001. Nutritional value of mushrooms widely consumed in Italy. Food Chem. 73(3): 321-325.

M ATTILA P., KÖNKÖ K., EUROLA M., PIHLAVA J.M., ASTOLA J., VAHTERISTO L., HIETANIE -MI V., KUMPULAINEN J., VALTONEN M., PIIRONEN V. 2001. Contents of vitamins, mineral elements and some phenolic compounds in cultivated mushrooms. J. Agric. Food Chem. 49(5): 2343-2348.

M AU J.L., BEELMAN R.B., ZIEGLER G.R. 1992. 1-octen-3-ol in the cultivated mushroom Agaricus bisporus. J. Food Sci. 57: 704-706.

M AU J.L., CHYAU C.C., L I J.Y, TSENG Y.H. 1997. Flavor compounds in straw mushrooms Volvariella volvacea harvested at different stages of maturity. J. Agric. Food Chem. 454: 4726-4729. SIWULSKI M., ZIOMBRA M. 1997. Porównanie plonowania róŜnych odmian boczniaka. Mat. Ogólnopol. Symp. „Odmiany w nowoczesnej produkcji warzyw”, 26 września, Poznań: 100-103.

SIWULSKI M., SOBIERALSKI K. 2002. Wpływ wybranych dodatków do podłoŜa ze słomy Ŝytniej na plonowanie dwóch odmian boczniaka. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 485: 293-297.

SIWULSKI M., SOBIERALSKI K., ŁAWICKA K. 2006. Porównanie plonowania wybranych odmian i krzyŜówek boczniaka Pleurotus sp. Folia Horticulturae, Supl. 2: 100-103. VENKATESHWARLU G., CHANDRAVADANA M.V., TEWARI R.P. 1999. Volatile flavour compo-nents of some edible mushrooms (Basidiomycetes). Flavour Fragr. J. 14: 191-194. ZAWIRSKA -WOJTASIAK R., SIWULSKI M., WĄSOWICZ E., SOBIERALSKI K. 2007. Volatile compounds of importance in the aroma of cultivated mushrooms Agaricus bisporus at different conditions of cultivation. Pol. J. Food Nutr. Sci. 57(3): 367-372.

ZIOMBRA M. 1998. Wpływ niektórych czynników na wzrost grzybni i plonowanie bocz-niaka. Rozp. Nauk. AR Poznań 278: 75 ss. Słowa kluczowe: boczniak, plon, skład chemiczny, związki lotne Streszczenie


300

Doświadczenie przeprowadzono w Gospodarstwie Rolnym w Łobzie koło

Jarocina. Przedmiotem badań były dwie odmiany boczniaka P. ostreatus, tj. HK 35 i K22, uprawiane na podłoŜu ze słomy pszennej. Owocniki zebrano w dwóch rzutach, dla których określono wielkość plonu ogólnego i handlowego. W owocnikach oznaczono zawartość suchej masy, białka ogólnego oraz związków lotnych. Stwierdzono, Ŝe badane odmiany róŜniły się plonem ogólnym. Odmiana HK35 wydała większy plon ogólny niŜ K22. Nie stwierdzono róŜnic pomiędzy odmianami w przypadku plonu handlowego. Wykazano, Ŝe owocniki obu odmian miały podobną zawartość suchej masy i białka ogólnego. Całkowita zawartość związków lotnych w owocnikach obu odmian była zbliŜona. Owocniki pierwszego rzutu miały natomiast wyŜszą zawartość związków aromatycznych niŜ owocniki zebrane w drugim rzucie. COMPARISON OF YIELDING, CHEMICAL COMPOSITION AND CONTENT OF SOME VOLATILE COMPOUNDS IN CARPOPHORES OF TWO OYSTER MUSHROOM STRAINS Marek Siwulski 1, Renata Zawirska-Wojtasiak 2, Delair Miran 1 1 Department of Vegetable Crops, University of Life Sciences, Poznań 2 Institute of Food Technology of Plant Origin, University of Life Sciences, Poznań Key words: oyster mushroom, yield, chemical composition, volatile compounds Summary

The experiment was conducted at mushroom farm in Łobez near Jarocin. Two strains of oyster mushroom Pleurotus ostreatus, HK35 and K22, were cultivated on wheat straw substrate. Carpophores were harvested in two flushes. The total and marketable yields were determined. The content of dry matter and crude protein as well as aromatic volatiles in carpophores were analysed. It was found that the tested strains of oyster mushroom differed in total yield. The higher total yield was obtained with HK35 strain than K22 strain. There was no difference between the tested strains in the case of marketable yield. It was determined that carpophores of both strains were characterised by similar content of dry matter and crude protein. The total content of volatile compounds in carpophores of two strains was approximate. However carpophores harvested in the first flush had higher content of aromatic volatiles in comparison to carpophores of the second flush. Dr hab. Marek Siwulski Katedra Warzywnictwa Uniwersytet Przyrodniczy ul. Dąbrowskiego 159 60-594 POZNAŃ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 303-308 WPŁYW RODZAJU GLEBY, JEJ OKRYWANIA ORAZ ODMIANY NA PLONOWANIE SELERA NACIOWEGO W WARUNKACH POMORZA ZACHODNIEGO Paweł Słodkowski, Ewa Rekowska Katedra Warzywnictwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie Wstęp

Warzywa stanowią nieodzowny element diety w Ŝywieniu człowieka. Ich róŜnorodność na rynku polskim jest nadal niewielka, w porównaniu z innymi krajami Europy Zachodniej, a takŜe państwami azjatyckimi. Asortyment warzyw na naszym rynku zaczął się róŜnicować od niedawna, do czego bez wątpienia przyczyniły się wszechstronne badania oraz prace naukowe prowadzone nad składem chemicznym, a takŜe nad polepszeniem agrotechniki upraw poszczególnych gatunków [KOIKE i in. 1997; KADAM , SALUNKHE 1998; DYDUCH, NAJDA 2005].

Seler naciowy (Apium graveolens L. var. dulce PERS) naleŜy do cennych roślin warzywnych, których znaczenie w Polsce zaczyna wzrastać. Badania nad składem chemicznym selera naciowego wskazują na jego cenne właściwości dietetyczne, smakowe i lecznicze [BĄKOWSKI i in. 1970; DYDUCH, NAJDA 2005].

Jako rośliny klimatu umiarkowanie chłodnego selery naciowe dobrze plonują w polskich warunkach przy odpowiednim doborze odmian i na dobrych, zasobnych w wodę glebach [KOSSOWSKI, DYDUCH 1982; KOSSOWSKI i in. 1984].

Celem niniejszej pracy była ocena wpływu rodzaju gleby oraz jej okrywania czarną folią na plonowanie trzech odmian selera naciowego. Materiał i metody

W latach 2005-2006 w Akademii Rolniczej w Szczecinie przeprowadzono trójczynnikowe doświadczenie polowe, w którym badano wpływ rodzaju gleby (czarna ziemia właściwa i gleba murszasta) oraz ściółkowania folią czarną na cechy jakościowe roślin i plonowanie trzech odmian selera naciowego (Pascal, Tango i Zefir) w warunkach Pomorza Zachodniego.

Doświadczenie zostało załoŜone w układzie podbloków losowych w czterech powtórzeniach. Powierzchnia poletka wynosiła 4,80 m2 (4,0 × 1,2 m).

Zaprawione nasiona Zaprawą Nasienną T, wysiewano w pierwszej dekadzie marca do skrzynek wysiewnych w rzędy co 5 cm. W fazie liścieni siewki przepikowano do wielodoniczek o średnicy 2 cm. Rośliny sadzono na miejsce stałe 20 maja, w rozstawie 30 × 25 cm. W doświadczeniu badano wysokość roślin, średnicę rozety, liczbę liści (biorąc próbę 10 roślin) oraz plon ogonków liściowych. Rośliny zbierano

P. Słodkowski, E. Rekowska

304

jednorazowo, odpowiednio: 5.09.2005 r. i 9.09.2006 r. Uzyskane w badaniach wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji i przedziałów ufności Duncana, przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

Z danych zamieszczonych w tabeli 1 wynika, Ŝe średnio najwyŜsze były rośliny selera naciowego uprawiane na czarnej ziemi właściwej (69,9 cm). Spośród analizowanych odmian największą wysokość miały rośliny odmiany Tango. RównieŜ ściółkowanie gleby, w porównaniu z obiektem kontrolnym wpłynęło korzystnie na wzrost roślin.

Analizując średnicę rozety liściowej oraz liczbę liści wykazano, iŜ seler uprawiany na czarnej ziemi właściwej charakteryzował się wyŜszymi wartościami analizowanych cech w porównaniu do roślin uprawianych na glebie murszastej (odpowiednio: 49,7 cm i 33,5 szt.).

Oceniając wpływ wszystkich analizowanych czynników naleŜy stwierdzić, iŜ największe wartości badanych cech biometrycznych zanotowano u roślin odmiany Zefir uprawianych na czarnej ziemi właściwej ściółkowanej folią czarną.

Natomiast najmniej ogonków liściowych stwierdzono u odmiany Tango, uprawianej na glebie murszastej ściółkowanej folią czarną (15,2 szt.).

Analizując plon selera liściowego naleŜy stwierdzić, iŜ wyŜsze jego wartości uzyskano w 2006 r., co wynikało z korzystniejszych warunków meteorologicznych w czasie wegetacji roślin (tab. 2).

Spośród analizowanych gleb - większy plon ogółem stwierdzono, gdy seler uprawiano na czarnej ziemi właściwej (16,43 kg⋅m-2). Natomiast większy plon handlowy ogonków liściowych uzyskano wówczas, gdy rośliny były uprawiane na glebie murszastej (12,23 kg⋅m-2).

Oceniając efekty ściółkowania stwierdzono, iŜ wpływa ono dodatnio na wielkość plonu handlowego, w porównaniu do kontroli jedynie w przypadku uprawy selera na czarnej glebie właściwej (11,46 kg⋅m-2). Natomiast w uprawie selera na glebie murszastej nie wykazano istotnych róŜnic w plonowaniu pomiędzy uprawą roślin na polu odkrytym, a uprawą na glebie ściółkowanej folią czarną.

Biorąc pod uwagę odmiany, średnio najlepiej plonowała odmiana Zefir (12,49 kg⋅m-2).

Analizując współdziałanie wszystkich badanych czynników stwierdzono, Ŝe największy plon ogonków liściowych uzyskano, uprawiając odmianę Zefir na glebie murszastej i to zarówno na obiekcie kontrolnym (14,43 kg⋅m-2), jak i na glebie ściółkowanej folią czarną (14,21 kg⋅m-2).

Według SIWKA [2002] oraz SIWKA i LIBIKA [2005] wykazywane wielokrotne przyspieszenie we wzroście wegetatywnym i większe plony warzyw były związane z korzystną modyfikacją warunków mikroklimatu wokół roślin, zwłaszcza warunków termicznych w glebie ściółkowanej folią [SIWEK 2002; DYDUCH, NAJDA 2004].

W przeprowadzonym doświadczeniu, najlepszy efekt działania ściółkowania gleby uzyskano w przypadku selera naciowego uprawianego na czarnej ziemi wła-ściwej. Efektu tego nie wykazano w przypadku uprawy roślin na glebie murszastej. Uzyskane wyniki są zgodne równieŜ z badaniami prowadzonymi przez KOSSOWSKIEGO i DYDUCHA [1982] oraz KOSSOWSKIEGO i in. [1984]. Tabela 1; Table 1

WPŁYW RODZAJU GLEBY, JEJ OKRYWANIA ...

305

Wpływ ściółkowania i odmiany na cechy biometryczne selera naciowego uprawianego na dwóch rodzajach gleb The effect of mulching and cultivar on biometrical characteristics of leafy celery cultivated on two soil types

Rodzaj gleby Type of soil

Ściółka Mulch

Od-

miana Culti-var

Wysokość roślin Height of plants

(cm)

Średnica rośliny

Diameter of plants (cm)

Liczba ogonków

(szt⋅roślina-1) Number of petioles

(pcs⋅plant-1)

2005

2006

_

2005

2006

_

2005

2006

_

Czarna ziemia właściwa Black earth

gleba ściół-kowana folią

czarną black plastic

film mul-ching

Pascal

69,5

68,7

69,1

47,5

50,7

49,1

21,0

38,0

29,5

Tango

68,5

69,7

69,1

41,3

55,7

48,5

25,5

33,0

29,3

Zefir

80,0

64,7

72,4

45,5

59,3

52,4

24,5

67,7

46,1

_

72,7

67,7

70,2

44,8

55,2

50,0

23,7

46,2

35,0

kontrola (bez ściółkowa-

nia) control (without

mulching)

Pascal

66,5

72,0

69,3

42,5

59,3

50,9

17,5

48,0

32,8

Tango

67,5

65,0

66,3

44,0

48,0

46,0

17,5

45,7

31,6

Zefir

74,5

72,0

73,3

42,5

60,3

51,4

18,0

46,0

32,0

_

69,5

69,7

69,6

43,0

55,9

49,4

17,7

46,6

32,1

Średnia; Mean

71,1

68,7

69,9

43,9

55,6

49,7

20,7

46,4

33,5

Gleba murszasta Mucky soil

gleba ściół-kowana folią

czarną black plastic

film mul-ching

Pascal

50,0

60,3

55,2

40,5

41,7

41,1

11,5

32,0

21,8

Tango

43,5

63,3

53,4

31,0

52,0

41,5

9,0

21,3

15,2

Zefir

56,5

72,3

64,4

45,5

50,0

47,8

13,5

42,0

27,8

_

50,0

65,3

57,7

39,0

47,9

43,5

11,3

31,8

21,6

kontrola (bez ściółkowa-

nia) control (without

mulching)

Pascal

40,8

70,7

55,8

28,8

45,3

37,1

9,0

30,0

19,5

Tango

39,8

70,7

55,3

34,5

45,7

40,1

13,0

29,0

21,0

Zefir

45,3

70,7

58,0

33,0

62,0

47,5

11,5

39,3

25,4

średnia; mean

42,0

70,7

56,3

32,1

51,0

41,6

11,2

32,8

22,0


306

Średnia; Mean

46,0

68,0

57,0

35,6

49,5

42,5

11,3

32,3

21,8

Średnia dla

odmian Mean for cultivars

Pascal

56,7

67,9

57,5

39,8

49,3

43,6

14,8

37,0

22,1

Tango

54,8

67,2

58,2

37,7

50,4

43,3

16,3

32,3

23,0

Zefir

64,1

69,9

56,6

41,6

57,9

41,4

16,9

48,8

21,3

Tabela 2; Table 2 Wpływ ściółkowania i odmiany na plonowanie selera naciowego uprawianego na dwóch rodzajach gleb The effect of mulching and cultivar on yielding of leafy celery cultivated on two soil types

Rodzaj gleby

Type of soil

Ściółka Mulch

Odmia-

na Cultivar

Plon; Yield (kg⋅m-2)

ogółem

total

handlowy marketable

poza wyborem non marketable

2005

2006

_

2005

2006

_

2005

2006

_

Czarna ziemia

właściwa Black earth

gleba ściółko-

wana folią czarną

black plastic film mulching

Pascal

14,40

20,04

17,22

6,84

16,00

11,42

7,56

4,04

5,80

Tango

14,62

18,57

16,60

7,46

15,55

11,51

7,16

3,01

5,09

Zefir

18,28

17,20

17,74

7,18

15,74

11,46

11,10

1,46

6,28

_

15,77

18,60

17,19

7,16

15,76

11,46

8,61

2,84

5,72

kontrola (bez ściółkowania)

control (without mulching)

Pascal

12,05

14,44

13,25

5,15

12,96

9,06

6,90

1,47

4,19

Tango

13,74

21,10

17,42

5,64

11,79

8,72

8,10

9,31

8,71

Zefir

16,15

16,56

16,36

5,74

13,96

9,85

10,41

2,59

6,50

_

13,98

17,37

15,67

5,51

12,90

9,21

8,47

4,46

6,46

średnia; mean

14,87

17,99

16,43

6,34

14,33

10,33

8,54

3,65

6,09

Gleba

murszasta Mucky

soil

gleba ściółko-

wana folią czarną

black plastic film mulching

Pascal

13,13

12,02

12,58

11,30

9,08

10,19

1,83

2,94

2,39

Tango

12,80

14,88

13,84

11,07

12,81

11,94

1,73

2,07

1,90

Zefir

16,41

19,15

17,78

12,15

16,27

14,21

4,26

2,88

3,57

_

14,11

15,35

14,73

11,51

12,72

12,11

2,61

2,63

2,62

kontrola (bez ściółkowania)

control (without mulching)

Pascal

13,09

14,02

13,56

11,07

12,04

11,56

2,02

1,99

2,01

Tango

12,74

13,02

12,88

11,06

11,02

11,04

1,68

2,00

1,84

Zefir

14,76

20,78

17,77

11,56

17,30

14,43

3,20

3,48

3,34


307

średnia; mean

13,53

15,94

14,74

11,23

13,45

12,34

2,30

2,49

2,40

średnia; mean

13,82

15,65

14,73

11,37

13,09

12,23

2,45

2,56

2,51

Średnia

dla odmian

Mean for cultivars

Pascal

13,17

15,13

14,15

8,59

12,52

10,56

4,58

2,61

3,59

Tango

13,48

16,89

15,18

8,81

12,79

10,80

4,67

4,10

4,38

Zefir

16,40

18,42

17,41

9,16

15,82

12,49

7,24

2,60

4,92

NIR0,05 dla; LSD0.05 for: - gleby; soil

1,87

3,44

2,37

0,55

2,58

2,54

1,37

1,58

1,43

- ściółkowania; mulching

1,39

2,99

2,04

0,46

1,98

2,03

0,98

0,99

1,11

- odmiany; cultivar

1,45

2,88

1,98

0,49

2,03

1,99

1,09

1,04

1,33


2,89

3,58

2,48

0,98

3,00

2,64

2,18

2,45

2,68

Wnioski 1. Uprawa selera naciowego na czarnej ziemi właściwej wpłynęła korzystnie na

cechy biometryczne roślin.

2. Uprawa selera naciowego na czarnej ziemi właściwej ściółkowanej folią czarną dała lepsze efekty produkcyjne niŜ uprawa roślin na glebie murszastej.

3. Największy plon handlowy uzyskano z uprawy odmiany Zefir na glebie murszastej.

Literatura BĄKOWSKI I., M ICHALIK H., SIENKIEWICZ M. 1970. Wartość biologiczna niektórych warzyw rzadziej w Polsce uprawianych. Biul. Warz. 11: 249-263.

DYDUCH J., NAJDA A. 2004. Wpływ ściółek na plonowanie roślin dwu odmian selera naciowego (Apium graveolens L. var. dulce Mill./Pers.). Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 239(95): 460-462.

DYDUCH J., NAJDA A. 2005. Zmiany zawartości suchej masy i kwasu L-askorbinowego w liściach roślin dwu odmian selera naciowego (Apium graveolens L. var. dulce Mill./Pers.) w zaleŜności od wieku zbieranych roślin i ściółkowania gleby. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Ser. Rolnictwo 515: 111-118.

KADAM S., SALUNKHE D. 1998. Celery and other salad vegetables. Handbook Vegetable Science and Technology. New York: 523-528.

KOIKE S.T., SCHULBACH K.F., CHANEY W.E. 1997. Celery production in California. Uni-versity of California Division of Agricultural and Natural Resources. Oakland, CA. No 74: 7220-7222.

KOSSOWSKI M., DYDUCH J. 1982. Plonowanie kilku odmian selerów naciowych na glebie mineralnej i torfowej. Rocz. Nauk Rol. 106(3): 145-160.

KOSSOWSKI M., DYDUCH J., BUCZKOWSKA H. 1984. Plonowanie róŜnych odmian selerów naciowych (Apium graveolens L. var dulce Mil. Pers.) Cz. I. Uprawa na glebie mi-neralnej. Cz. II. Uprawa na glebie torfowej. Biul. IHAR 152: 163-180.


308

SIWEK P. 2002. Modyfikacja warunków środowiska w uprawie ogórka i selera nacio-wego przez ściółkowanie gleby i bezpośrednie osłanianie roślin. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Rozprawy 279.

SIWEK P., L IBIK A. 2005. Wpływ osłon z folii i włókniny w uprawie wczesnej selera naciowego na wielkość i jakość plonu. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Ser. Rolnictwo 515: 483-490. Słowa kluczowe: seler naciowy, odmiana, ściółkowanie, gleba, plon Streszczenie

W latach 2005-2006 w Katedrze Warzywnictwa Akademii Rolniczej w Szczecinie przeprowadzono doświadczenie polowe mające na celu zbadanie wpływu rodzaju gleby (czarna ziemia właściwa i gleba murszasta) oraz ściółkowania folią czarną na cechy jakościowe roślin i plonowanie trzech odmian selera naciowego (Pascal, Tango, Zefir) w warunkach Pomorza Zachodniego. Stwierdzono, Ŝe uprawa roślin na czarnej ziemi właściwej wpłynęła korzystnie na badane cechy biometryczne roślin. Ściółkowanie gleby miało korzystny wpływ na plonowanie selera, jedynie na czarnej ziemi właściwej. Najlepiej plonującą odmianą była odmiana Zefir, uprawiana na glebie murszastej. THE EFFECT OF SOIL TYPE, MULCHING AND CULTIVAR ON LEAFY CELERY YIELDING IN THE CONDITIONS OF WESTERN POMERANIA Paweł Słodkowski, Ewa Rekowska Departament of Vegatable Growing, Agricultural University, Szczecin Key words: leafy celery, cultivar, mulching, soil, yield Summary

In the field experiment conducted in the years 2005-2006 at the Department of Vegetable Growing of Agricultural University in Szczecin the effect of soil type (black earth and mucky soil) and mulching with black plastic film on the quality characteristics and yielding of three leafy celery cultivars (Pascal, Tango, Zefir) in the conditions of Western Pomerania was estimated. It was proved that growing plants on black earth had a possitive influence on the biometrical characteristics of the plants. Moreover, soil mulching had a possitive effect on leafy celery yielding only on black earth. Among cultivars tested in the experiment the highest yield was obtained for the cultivar Zefir, cultivated on the mucky soil. Dr hab. Paweł Słodkowski Katedra Warzywnictwa Akademia Rolnicza ul. Janosika 8


309

71-424 SZCZECIN e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 309-315 ZAWARTO ŚĆ FLAWONOIDÓW I KWASÓW FENOLOWYCH W CEBULACH SZALOTKI NIEKTÓRYCH POPULACJI I ODMIAN Maria Tendaj, Barbara Mysiak Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wstęp

Flawonoidy i kwasy fenolowe naleŜą do związków fenolowych o największej aktywności przeciwutleniającej. Ich zróŜnicowana aktywność zaleŜy od budowy chemicznej oraz formy (glikozydy, aglikony). Jednym ze źródeł związków polife-nolowych w diecie są warzywa z rodzaju Allium [LACHMANN i in. 2003; PATIL i in. 1995; SELLAPPAN, AKOH 2002; YIN i in. 2003]. Wśród warzyw cebulowych duŜą zasobnością związków polifenolowych wyróŜnia się cebula zwyczajna o ciemnych łuskach, a takŜe szalotka [HORBOWICZ 1999, 2000; HORBOWICZ, KOTLIŃSKA 2001; CHU i in. 2002; LACHMANN i in. 2003; YIN i in. 2003].

Dominującym flawonoidem u cebuli i szalotki jest kwercetyna, stanowiąca nawet ponad 90% wszystkich flawonoidów [PATIL i in. 1995]. Badania HORBOWICZA [1999] wykazały, Ŝe cebule (jako organ spichrzowy) zawierają tylko kwercetynę, a szczypior kwercetynę i kemferol.

Wśród kwasów fenolowych największe znaczenie mają pochodne kwasu benzoesowego i cynamonowego [MANACH i in. 2004; PELLEGRINI i in. 2006]. Stwierdzono jednak, Ŝe pochodne kwasu cynamonowego są silniejszymi przeciwutleniaczami niŜ pochodne kwasu benzoesowego, których rośliny jadalne zawierają mniej, z wyjątkiem niektórych czerwonych owoców, czarnej rzodkwi i cebuli [TOMAS-BARBERAN, CLIFFORD 2000]. NG i in. [2000] podają, Ŝe u cebuli zwyczajnej zawartość kwasów fenolowych zaleŜy od umiejscowienia łusek w główce.

Dominującym kwasem fenolowym w łuskach mięsistych cebuli zwyczajnej okazał się kwas waniliowy oraz p-hydroksybenzoesowy, natomiast w łuskach suchych kwas protokatechinowy oraz waniliowy. Badania innych autorów wskazują iŜ zawartość kwasów fenolowych w roślinach zaleŜy nie tylko od gatunku i odmiany, lecz takŜe od stopnia dojrzałości, warunków uprawy i magazynowania [KARAKAYÁ i in. 2001; MODNICKI i in. 2004; SZAUFER-HAJDRICH 2004].

Ze względu na duŜą wartość dietetyczną szalotki, której cebule są cennym źródłem wielu składników prozdrowotnych [HERTOG i in. 1992; YIN i in. 2003] inte-resującym zagadnieniem prezentowanej pracy była ocena zawartości flawonoidów i fenolokwasów w cebulach róŜnych populacji i odmian tej rośliny.

M. Tendaj, B. Mysiak

310

Materiał i metody

Zawartość flawonoidów (w przeliczeniu na kwercetynę) oraz kwasów feno-lowych (w przeliczeniu na kwas kawowy), oznaczono w próbach dojrzałych i wy-suszonych cebul szalotki kilku populacji i odmian stanowiących kolekcję doświad-czalną Katedry Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Akademii Rolniczej w Lublinie. Populacje oznaczone symbolami: A-081, A-20, PV-73, PV-87, PV-110, PV-151 pochodziły z Banku Genów Instytutu Warzywnictwa w Skierniewicach, a od 1996 r. rozmnaŜano je we własnej kolekcji. Populacje te zgromadziła i opisała KOTLIŃSKA [1995]. Populacje E 24-92 i E 24-96 oraz Lubelska wywodzą się z południowo-wschodnich rejonów Polski, gdzie występują w amatorskiej uprawie. Populacja Ukraińska została włączona do kolekcji własnej po rozmnoŜeniu cebul przekazanych z kolekcji Uniwersytetu Rolniczego w Dublanach k/Lwowa. Szalotka odmiany Creation F1 została rozmnoŜona w 1999 r. z wysiewu nasion, a następnie zachowywano ją w kolekcji z rozmnaŜania cebul przybyszowych. Odmiana Francuska Półdługa została włączona do kolekcji po rozmnoŜeniu cebul przybyszowych stanowiących próbę handlową znajdującą się w obrocie towarowym w 1999 r.

Zawartość kwasów fenolowych oznaczono spektrofotometryczną metodą Arnova według procedury opisanej w Farmakopei Polskiej V [1999]. Ich sumaryczną zawartość w łuskach suchych i mięsistych podano w % w przeliczeniu na kwas kawowy.

Zawartość flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę oznaczono metodą Christa-Mülera opisaną równieŜ w Farmakopei Polskiej V [1999]. Wyniki i ich omówienie

Zawartość flawonoidów, w przeliczeniu na kwercetynę, zarówno w łuskach suchych, jak teŜ mięsistych cebul szalotki była istotnie zróŜnicowana u badanych populacji i odmian. Na podstawie średnich z 3. lat badań stwierdzono, Ŝe łuski suche, niezaleŜnie od populacji lub odmiany, zawierały ponad 60 razy więcej flawonoidów w porównaniu z łuskami mięsistymi. PoniewaŜ głównym flawonoidem łusek suchych i mięsistych cebuli zwyczajnej i szalotki jest glukozyd kwercetyny [HORBOWICZ 2000; LACHMANN i in. 2003] w świetle przeprowadzonych badań własnych, szalotkę moŜna uznać za wyjątkowe źródło tego flawonoidu.

Badane populacje i odmiany róŜniły się istotnie zawartością flawonoidów zarówno w łuskach suchych jak teŜ mięsistych. Na podstawie średnich z 3. lat badań wynika, Ŝe szczególnie duŜą zasobnością flawonoidów wyróŜniły się populacje A-081, PV-73, Lubelska oraz odmiana Creation F1. Cebule odmiany Francuska Półdługa zawierały najmniej flawonoidów w łusce suchej (średnio 8,3%), lecz łuski mięsiste charakteryzowały się średnim poziomem zawartości tego składnika.

Uzyskane wyniki zawartości flawonoidów w cebulach szalotki wskazują, iŜ niektóre populacje mogą być cennym materiałem wyjściowym dla hodowców po-szukujących genetycznych uwarunkowań zawartości tego składnika.

ZAWARTOŚĆ FLAWONOIDÓW I KWASÓW FENOLOWYCH ...

311

Tabela 1; Table 1 Zawartość flawonoidów (w przeliczeniu na kwercetynę) w cebulach szalotki niektórych populacji i odmian (%). Content of flavonoids (calculated as quercetin) in shallot bulbs of some populations and cultivars (%)

Populacja lub odmiana

Population and cultivars

Łuska sucha

Dry (outer) scales

Średnio Mean

Łuska mięsista Fleshy scales

Średnio Mean

2004

2005

2006

2004

2005

2006

A-081

16,4

12,4

18,1

15,6

0,21

0,13

0,48

0,27

A-20

7,9

17,9

21,8

15,8

0,08

0,13

0,22

0,14

E-24-92

5,9

9,0

15,1

10,0

0,12

0,13

0,16

0,14

E-24-96

11,1

10,1

11,0

10,7

0,14

0,21

0,19

0,18

PV-73

15,2

14,8

12,3

14,1

0,20

0,21

0,26

0,22

PV-87

17,0

17,2

8,4

14,2

0,10

0,09

0,22

0,13

PV-110

7,2

13,2

18,1

12,8

0,11

0,12

0,21

0,15

PV-151

13,1

13,0

14,6

13,5

0,16

0,17

0,24

0,19

Lubelska

13,2

16,6

15,2

15,0

0,19

0,18

0,31

0,23

Ukraińska

10,1

8,9

12,0

10,3

0,08

0,10

0,28

0,15

Francuska Półdługa

8,8

7,9

8,2

8,3

0,09

0,11

0,36

0,19

Creation F1

14,9

10,4

19,1

14,8

0,15

0,20

0,53

0,29

Średnio; Mean

11,7

12,6

14,5

12,9

0,13

0,15

0,29

0,19

NIR0,05; LSD0.05

0,41

0,31

0,20

0,098

0,030

0,026

Zawartość kwasów fenolowych, w przeliczeniu na kwas kawowy, w cebulach szalotki badanych populacji i odmian wynosiła średnio - 1,239% w łuskach suchych (ochronnych) i 0,040% w łuskach mięsistych (tab. 2). Tabela 2; Table 2 Zawartość kwasów fenolowych (w przeliczeniu na kwas kawowy) w cebulach szalotki niektórych odmian i populacji (%) Phenolic acid contents, calculated as caffeic acid, in shallot bulbs of some populations and cultivars (%)

Populacja lub odmiana Population

and cultivars

Łuska sucha

Dry (outer) scales

Średnio Mean

Łuska mięsista Fleshy scales

Średnio Mean

2005

2006

2005

2006

1

2

3

4

5

6

7

A-081

0,768

0,938

0,853

0,063

0,013

0,038

A-20

2,243

0,955

1,599

0,074

0,006

0,040

E-24-92

0,942

1,022

0,982

0,082

0,012

0,047

E-24-96

0,649

1,040

0,844

0,063

0,012

0,037


312

1 2 3 4 5 6 7

PV-73

2,299

1,302

1,800

0,054

0,010

0,032

PV-87

2,395

1,083

1,739

0,079

0,049

0,064

PV-110

1,637

0,933

1,285

0,079

0,009

0,044

PV-151

0,813

1,043

0,928

0,084

0,004

0,044

Lubelska

1,407

1,069

1,238

0,067

0,012

0,039

Ukraińska

1,342

0,942

1,142

0,051

0,003

0,027 Francuska Półdługa

1,844

0,658

1,251

0,077

0,015

0,046

Creation F1

1,462

0,964

1,213

0,052

0,004

0,028

Średnio; Mean

1,483

0,995

1,239

0,068

0,012

0,040

NIR0,05; LSD0.05

0,059

0,014

r.n.; n.s.

0,002

Ogólnie moŜna stwierdzić, iŜ zawartość tych kwasów była bardzo duŜa, zwłaszcza w łuskach suchych. Badania YANG i in. [2004], w których analizowano m.in. zawartość związków fenolowych w cebulach szalotki i duŜej grupy odmian cebuli zwyczajnej, wykazały, iŜ właśnie szalotka charakteryzowała się największą zawartością tych związków. Z kolei badania NG i in. [2000] oraz LY i in. [2005] wskazują, Ŝe zawartość kwasów fenolowych w łuskach suchych cebuli zwyczajnej wielokrotnie przewyŜszała poziom zawartości w łuskach mięsistych. Zatem, istnieje pewna zbieŜność uzyskanych wyników własnych z wynikami zawartości tych kwasów w badaniach powyŜszych autorów. Spośród badanych populacji i odmian szalotki szczególnie zasobne w kwasy fenolowe, okazały się: A-20, PV-73, PV-87, oraz odmiana Francuska Półdługa.

Wnioski 1. Cebule szalotki badanych populacji i odmiany okazały się niezwykle zasobne we

falawonoidy (w przeliczeniu na kwercetynę) oraz kwasy fenolowe (w przeliczeniu na kwas kawowy). Szczególnie duŜą zawartością tych składni-ków charakteryzowała się łuska sucha - ochronna.

2. Populacje lokalne, chociaŜ zróŜnicowane pod względem wielu cech morfo-logicznych i uŜytkowych, ogólnie nie ustępowały odmianom hodowlanym pod względem zawartości kwercetyny i kwasów fenolowych. Niektóre z nich (PV-73, A-20, Lubelska) zawierały szczególnie duŜo tych składników, na poziomie porównywalnym lub wyŜszym w porównaniu z odmianą Creation F1 i Francuską Półdługą.

Literatura CHU Y.F., SUN J., WU X., L IU R.H. 2002. Antioxidant and antiproliferative activities of common vegetables. J. Agric. Food Chem. 50: 6910-6916.

HERTOG M.G.L., HOLLMAN P.C.H., KATAN M.B. 1992. Content of potentially anticar-cinogenic flavonoids of 28 vegetables and fruits commonly consumed in the Netherlans. J. Agric. Food Chem. 40: 2379-2383.

HORBOWICZ M. 1999. Changes of the flavonols content in onion during the vegetation


313

period and storage. Veg. Crop Res. Bull. 50: 81-91.

HORBOWICZ M. 2000. Występowanie, biosynteza i właściwości biologiczne flawonoli. Post. Nauk Rol. 2: 3-18.

HORBOWICZ M., KOTLI ŃSKA T. 2001. Changes of flavonols content during vegetation period and storage of shallot (Allium cepa var. aggregatum). Veg. Crops Res. Bull. 55: 81-91.

Farmakopea Polska V 1999. Wyd. PTF-arm. Warszawa: 151 ss.

KARAKAYÁ S., EL S.N., TAS A.A. 2001. Antioxidant activity of some foods containing phe-nolic compounds. Intern. J. Food Sci. Nutrition 52: 501-508.

LACHMANN J., PRONĚK D., HEJTMANKOVÁ A., DUDJAK J., PIVEC V., FAITOVÁ K. 2003. Total poliphenol and main flavonoid antioxidants in different onion (Allium cepa L.) varietas. Hort. Sci. (Prague) 30(4): 142-147.

LY T.N., HAZAMA C., SHIMOYAMADA M., ANDO H., KATO K., YAMAUCHI R. 2005. Antioxi-dative compounds from the outer scales of onion. J. Agric. Food Chem. 53: 8183-8189.

KOTLI ŃSKA T. 1995. ZróŜnicowanie cech uŜytkowych populacji szalotki (A. cepa var. aggrregatum). Mat. Konf. V Ogólnopol. Zjazdu Hod. Roślin Ogrod. 24-25 luty 1995, Skierniewice: 148-155.

M ANACH C., SCALBERT A., M ORAND C., RÉMÉSY C., JIMENEZ J. 2004. Polyphenols: food sources and bioavailability. Am. J. Clin. Nutr. 79: 727-747.

M ODNICKI D., PATORA J., KLIMEK B. 2004. The content of rosmarinic acid, total content of phenolic acide, tannins and flavonoids in lemon balm leaves (Melissae folium). Herba Pol. 50(2): 42-49.

NG A., PARKER M.L., PARR A.J. 2000. Physicochemical characteristics of onion (Allium cepa L.). J. Amer. Soc. Hort. Sci. 120(6): 909-913.

PATIL B.S., PIKE L.M., YOO K.S. 1995. Variation in the quercetin content in different colored onions (Allium cepa L.). J. Amer. Soc. Hort. Sci. 120(6): 909-913.

PELLEGRINI N., COLOMBI B., SALVATORE S., BRENNA O., GALAVEMA G., DEL RIO D., BIANCHI M., BENNETT R.N., BRIGHENTI F. 2006. Evaluation of antioxidant capacity of some fruit and vegetable foods: efficiency of extraction of a sequence of solvents. J. Sci. Food Agric. 87(1): 103-111.

SELLAPPAN S., AKOH C.C. 2002. Flavonoids and antioxidant capacity of Georgia-grown Vidalia onions. J. Agric. Food Chem. 50: 5338-5342.

SZAUFER-HAJDRICH M. 2004. Phenolic acide in leaves of species of the Aquilegia L. genus. Herba Pol. 50(2): 50-54.

TAKAHAMA U., ONIKI T., HIROTA S. 2001. Phenolic components of brown scales of onion bulbs produce hydrogen peroxide by antooxidation. J. Plant Res. 114: 395-402.

TOMAS-BARBERAN F.A., CLIFFORD M.N. 2000. Dietary hydroxybenzoic acid derivatives and their possible role in health protection. J. Sci. Food Agric. 80: 1024-1032.

YANG J., M EYERS K.J., HEIDE J., L IU R.H. 2004. Varietal differences in phenolic content and antioxidant and antiproliferative activities of onions. J. Agric. Food Chem. 52: 6787-6793.

YIN M.C., HSU P.C., CHANG H.H. 2003. In vitro antioxidant and antibacterial activities of shallot and scallion. J. Food Sci. 68(1): 281-184. Słowa kluczowe: szalotka (Allium cepa var. ascalonicum L.), flawonoidy, kwasy


314

fenolowe Streszczenie

Badania przeprowadzone w latach 2004-2006 obejmowały analizę zawartości flawonoidów (w przeliczeniu na kwercetynę) i kwasów fenolowych (w przeliczeniu na kwas kawowy) w cebulach szalotki. Zawartość tych składników oceniono w łuskach suchych i mięsistych 10. miejscowych populacji i 2. odmian szalotki. Stwierdzono, Ŝe niezaleŜnie od populacji lub odmiany, łuski suche zawierały ponad 60 razy więcej flawonoidów (średnio 0,19%). Podobną zaleŜność stwierdzono w odniesieniu do zawartości kwasów fenolowych - łuski suche zawierały ponad 28 razy więcej tego składnika w porównaniu do zawartości w łuskach mięsistych. Spośród badanych populacji i odmian największą zawartością flawonoidów w łuskach suchych i mięsistych wyróŜniały się populacje A-081, PV-73, Lubelska oraz odmiana Creation F1. Poziom zawartości kwasów fenolowych w cebulach szalotki był istotnie zróŜnicowany w obu latach badań, a szczególnie zasobne w ten składnik okazały się łuski suche populacji A-20, PV-73, PV-87 oraz odmiany Francuska Półdługa. U tych populacji i odmian, z wyjątkiem PV-73, równieŜ łuski mięsiste zawierały najwięcej kwasów fenolowych. Uzyskane wyniki poziomu zawartości flawonoidów oraz kwasów fenolowych w łuskach suchych i mięsistych szalotki wskazują, Ŝe cebula ta jest cennym źródłem powyŜszych związków. Niektóre populacje charakteryzujące się wysoką ich zawartością mogą stanowić wyjściowy materiał do prac hodowlanych.

THE CONTENT OF FLAVONOIDS AND PHENOLIC ACIDS IN SHALLOT BULBS OF SELECTED POPULATIONS AND CULTIVARS Maria Tendaj, Barbara Mysiak Department of Vegetable and Medicinal Plants, Universisty of Life Sciences, Lublin Key words: shallot (Allium cepa var. ascalonicum L.), flavonoids, phenolic acids Summary

The studies carried out in years 2004-2006 focused on the analysis of content of flavonoids (calculated as quercetin) and phenolic acids (calculated as caffeic acid) in shallot bulbs. The content of these components was determined in outer scales and fleshy scales of 10 local populations and 2 cultivars of the shallot. It was proved that outer scales contained over sixty times more flavonoids (on average 0.19%), independently of the population or cultivar. A similar dependence was observed with reference to phenolic acids - outer scales contained over twenty eight times more phenolic acids in comparison to the content of this component in fleshy scales. Among the examined populations and cultivars, the highest content of flavonoids in both outer scales and fleshy scales was observed in populations A-081, PV-73, Lubelska, and the cultivar Creation F1. The level of content of phenolic acids in shallot bulbs was significantly different in both years of the experiment - the outer scales of populations A-20, PV-73, PV-87 and the cultivar Francuska Półdługa proved to be particularly rich in this component. Similarly, the highest amount of phenolic acids was found in fleshy scales of the above populations and the cultivar, except for PV-73.


315

The obtained results of the content level of flavonoids and phenolic acids in both outer and fleshy scales of shallot indicate that this species of onion is a valuable source of the above compounds. Those populations which are rich in flavonoids and phenolic acids may become a starting material in breeding. Prof. dr hab. Maria Tendaj Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Leszczyńskiego 58 20-068 LUBLIN

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 317-326 MIKROBIOLOGICZNA JAKO ŚĆ ŚWIEśEGO I ZAMRO śONEGO SZPINAKU NOWOZELANDZKIEGO (Tetragonia expansa MURRAY) Barbara Wójcik-Stopczyńska 1, Dorota Jadczak 2, Agnieszka Kotula 1 1 Katedra Mikrobiologii i Biotechnologii Środowiska, Akademia Rolnicza w Szczecinie 2 Katedra Warzywnictwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie Wstęp

Badania rynkowe wskazują na rosnące zapotrzebowanie na mroŜonki oraz dąŜenie do wzbogacenia ich asortymentu [GÓRSKA-WARSEWICZ 2005]. Zdaniem JAWORSKIEJ i SŁUPSKIEGO [2001] ofertę handlową mroŜonek warzywnych moŜe uro-zmaicić szpinak nowozelandzki. Autorzy ci wykazali przydatność szpinaku nowo-zelandzkiego do zamraŜania, zwracając uwagę na jego wartość odŜywczą i walory organoleptyczne. Tematyka dotychczas prowadzonych prac nad świeŜym i mroŜonym szpinakiem nowozelandzkim dotyczy głównie charakterystyki składników chemicznych [JAWORSKA, KMIECIK 1999; JAWORSKA, SŁUPSKI 2001; GRZESZCZUK i in. 2005]. Niewiele jest natomiast danych odnośnie jego jakości mikrobiologicznej. Stan mikrobiologiczny zamroŜonych warzyw to problem istotny nie tylko ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne. Jest to zagadnienie waŜne takŜe w świetle eksportu, gdyŜ zagraniczni odbiorcy stawiają zamroŜonym warzywom określone wymagania mikrobiologiczne. Wyniki badań krajowych wskazują, Ŝe liczba drobnoustrojów w zamroŜonych warzywach jest często wysoka i nie odpowiada wymaganiom zawartym w specyfikacjach [BIAŁASIEWICZ 2001; KORDOWSKA-WIATER i in. 2007]. Wpływ na to mogą mieć czynniki technologiczne oraz mikrobiologiczna jakość surowca przeznaczonego do mroŜenia [BIAŁASIEWICZ, KRÓLASIK 1999].

Celem przeprowadzonych badań była ocena jakości mikrobiologicznej świeŜego szpinaku nowozelandzkiego oraz określenie zmian wskaźników mikrobiologicznych zachodzących w trakcie obróbki wstępnej i przechowywania zamroŜonego surowca. Materiał i metody

Materiałem badawczym był szpinak nowozelandzki (Tetragonia expansa MURRAY) uprawiany na polu doświadczalnym Katedry Warzywnictwa AR w Szcze-cinie. Surowcem przeznaczonym do badań były pędy roślin o długości ok. 15-20 cm, pochodzące ze zbiorów w latach 2005 (I termin) i 2006 (II termin). Po zbiorze (w pierwszej dekadzie lipca) szpinak sortowano, myto w bieŜącej wodzie, blanszowano przez 3 min w wodzie o temperaturze 95°C [JAWORSKA, SŁUPSKI 2001], krojono na 2-3 cm odcinki i pakowano w porcjach o masie ~250 g do woreczków foliowych, przeznaczonych do Ŝywności mroŜonej. Tak przygotowany materiał zamraŜano w temperaturze -25°C, a następnie przechowywano w tych warunkach przez 6 miesięcy. Badaniami mikrobiologicznymi objęto szpinak po: zebraniu z pola, umyciu, blanszowaniu, rozdrobnieniu i zamroŜeniu. Materiał zamroŜony analizowano

B. Wójcik-Stopczyńska, D. Jadczak, A. Kotula

318

bezpośrednio po zamroŜeniu (na drugi dzień) oraz po trzech i sześciu miesiącach przechowywania. Badania mikrobiologiczne obejmowały następujące oznaczenia: ogólną liczbę bakterii mezofilnych tlenowych [PN-ISO 4833], liczbę droŜdŜy i grzybów pleśniowych [PN-ISO 7954], miano coli i enterokoków [STEINKA, PRZYBYŁOWSKI 2001] oraz występowanie pałeczek Salmonella sp. [PN-ISO 6579], Escherichia coli [PN-ISO 7251] i gronkowców koagulazododatnich - Staphylococcus aureus [PN-EN ISO 6888-1]. Badania przeprowadzono w trzech powtórzeniach. Obliczoną średnią liczbę drobnoustrojów wyraŜano jako jednostki tworzące kolonie w 1 g produktu (jtk⋅g-1) i transponowano je do postaci logarytmicznej (log jtk⋅g-1). Otrzymane wyniki poddano analizie wariancji dwuczynnikowej, w układzie kompletnej randomizacji, wykorzystując program Statistica. Istotność róŜnic między średnimi wyznaczano za pomocą testu Tukey’a, przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki

Przeprowadzone badania wykazały, Ŝe bezpośrednio po zbiorze liczba bakterii mezofilnych tlenowych w szpinaku pochodzącym z I i II zbioru była istotnie zróŜnicowana i wynosiła odpowiednio 4,7 i 5,2 log jtk⋅g-1 (rys. 1).

A B C D E F G

Etapy oceny; Stages of evaluation

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

5,5

Bak

terie

mez

ofiln

e tle

now

e [lo

g jtk

/g]

Mes

ophi

lic a

erob

ic b

acte

ria [l

og c

fu/g

]

zbiór I; harvest I zbiór II;harvest II

Rys. 1. Zmiany liczby bakterii mezofolnych tlenowych w szpinaku nowozelandzkim, w zaleŜności

od terminu zbioru oraz etapu oceny szpinaku: A - po zbiorze z pola, B - po umyciu, C - po blanszowaniu, D - po krojeniu, E - 2 dni po zamroŜeniu, F - po 3 miesiącach mroŜenia, G - po 6 miesiącach mroŜenia. Pionowe słupki oznaczają 95% przedziały ufności

Fig. 1. Changes of total counts of mesophilic aerobic bacteria in New Zealand spinach

depending on the date of harvest and stage of evaluation: A - after harvesting, B - after washing, C - after blanching, D - after cutting, E - 2 days after freezing, F - 3 months after freezing, G - 6 months after freezing. Vertical bars - 95% confidence

MIKROBIOLOGICZNA JAKOŚĆ ŚWIEśEGO I ZAMROśONEGO ...

319

intervals W procesie mycia i blanszowania nastąpiło obniŜenie liczby bakterii o odpowiednio 0,4-0,5 log jtk⋅g-1 oraz 1,3-1,2 log jtk⋅g-1. Na podstawie uzyskanych danych obliczono, Ŝe mycie spowodowało redukcję liczby bakterii w szpinaku z I zbioru o 73%, a z II - o 49%, natomiast po blanszowaniu szpinaku z I i II zbioru liczba bakterii stanowiła odpowiednio 5% i 7%, w stosunku do ich liczby przed tym procesem. W szpinaku rozdrobnionym po blanszowaniu odnotowano wzrost liczby bakterii mezofilnych o 0,3-0,4 log jtk⋅g-1. W surowcu przygotowanym do zamroŜenia wynosiła ona 3,3 i 3,9 log jtk⋅g-1.

Bezpośrednio po zamroŜeniu średnia liczba bakterii w materiale z obu zbiorów obniŜyła się do ok. 3,1 jtk⋅g-1. Efekt letalny procesu zamroŜenia był zróŜnicowany - w szpinaku z I zbioru pozostało 50%, a z II zbioru - 15% bakterii w stosunku do ich liczby przed zamroŜeniem. Podczas przechowywania nastąpiło dalsze ograniczenie populacji bakterii mezofilnych. Po zakończeniu doświadczenia liczba tych drobnoustrojów wynosiła 2,7 i 2,6 log jtk⋅g-1. RóŜnice między średnią liczbą bakterii obecnych w szpinaku zamroŜonym pochodzącym z dwóch zbiorów były nieistotne.

A B C D E F G


0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

DroŜdŜ

e [lo

g jtk

/g];

Yea

sts

[log

cfu/

g] zbiór I; harvest I zbiór II; harvest II

Rys. 2. Zmiany liczby droŜdŜy w szpinaku nowozelandzkim w zaleŜności od terminu zbioru (I i

II) oraz etapu oceny szpinaku (A-G); oznaczenia jak na rysunku 1 Fig. 2. Changes of counts of yeasts in New Zealand spinach depending on the date of harvest (I

and II) and stage of evaluation (A-G); denotations as in Fig. 1

Na rysunku 2 i 3 przedstawiono wyniki badań obrazujące poziom zanieczy-szczenia szpinaku nowozelandzkiego przez droŜdŜe i grzyby pleśniowe. W szpinaku surowym pochodzącym z dwóch zbiorów, liczba droŜdŜy i pleśni róŜniła się istotnie,


320

jednak odmiennie niŜ w przypadku bakterii, bardziej zanieczyszczony przez grzyby był szpinak z I zbioru. Liczba droŜdŜy i pleśni wynosiła w nim odpowiednio 4,3 i 4,0 log jtk⋅g-1, natomiast w szpinaku z II zbioru - 2,1 i 2,9 log jtk⋅g-1. Ograniczenie populacji droŜdŜy (rys. 2) w wyniku mycia było zbliŜone w szpinaku z I i II zbioru (o ok. 0,8 log jtk⋅g-1). Obliczono, Ŝe liczba droŜdŜy po myciu obniŜyła się o 82,0% oraz 82,7% odpowiednio w materiale z I i II zbioru. Z kolei blanszowanie było bardziej efektywne w szpinaku z I go zbioru - liczba droŜdŜy zmniejszyła się w nim o 1,6 log jtk⋅g-1, natomiast w materiale z II zbioru - o 0,2 log jtk⋅g-1. ChociaŜ po blanszowaniu róŜnice między średnią liczbą droŜdŜy w szpinaku z dwóch zbiorów były statystycznie istotne (1,9 i 1,1 log jtk⋅g-1), to jednak z praktycznego punktu widzenia, w obu przypadkach zanieczyszczenie przez droŜdŜe moŜna uznać za niskie (na poziomie kilkunastu do kilkudziesięciu jtk⋅g-1). Po rozdrobnieniu, w szpinaku z I zbioru nie odnotowano istotnych zmian liczby droŜdŜy, natomiast w szpinaku z II zbioru ich ilość wzrosła z 1,1 do 1,6 log jtk⋅g-1 (a więc w praktyce z kilkunastu do kilkudziesięciu jtk⋅g-1). W szpinaku ocenianym bezpośrednio po zamroŜeniu oraz w czasie przechowywania stwierdzono utrzymywanie się szczątkowej liczby droŜdŜy, na poziomie 1,0-1,1 log jtk⋅g-1.

Zmiany zanieczyszczenia szpinaku przez grzyby pleśniowe (rys. 3) wskazują, Ŝe w wyniku mycia liczba tych drobnoustrojów obniŜyła się w materiale z I zbioru o 0,9 log jtk⋅g-1 (z 4,0 do 3,1 log jtk⋅g-1), a z II zbioru - o 0,7 log jtk⋅g-1 (z 2,9 do 2,2 log jtk⋅g-1).

A B C D E F G


-0,5

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

Pleśni

e [lo

g jtk

/g];

Mou

lds

[log

cfu/

g]

zbiór I; harvest I zbiór II; harvest II

Rys. 3. Zmiany liczby grzybów pleśniowych w szpinaku nowozelandzkim w zaleŜności od

terminu zbioru (I i II) oraz etapu oceny szpinaku (A-G); oznaczenia jak na rysunku 1


321

Fig. 3. Changes of counts of moulds in New Zealand spinach depending on the date of

harvest (I and II) and stage of evaluation (A-G); denotations as in Fig. 1 Obliczono, Ŝe po myciu liczba pleśni zmniejszyła się o 86% i 81% odpowiednio w szpinaku z I i II zbioru. Blanszowanie wpłynęło na dalszą istotną redukcję populacji grzybów pleśniowych. Po tym procesie w szpinaku z obu zbiorów pozostała niewielka i zbliŜona do siebie liczba pleśni (1,0-1,1 log jtk⋅g-1). Ta szczątkowa populacja grzybów pleśniowych utrzymała się w szpinaku ocenianym po rozdrobnieniu oraz bezpośrednio po zamroŜeniu, natomiast w materiale badanym po 3. i 6. miesiącach przechowywania nie stwierdzono obecności pleśni w 1 g szpinaku.

Ocena wskaźników sanitarno-higienicznych wykazała (tab. 1), Ŝe miano coli, określane bezpośrednio po zbiorze szpinaku, wynosiło 0,01 oraz 0,1 g, odpowiednio dla materiału pochodzącego z I i II zbioru. Mycie szpinaku spowodowało ograniczenie populacji tej grupy bakterii i wzrost miana coli do 0,1 i > 0,1 g. Po blanszowaniu, w szpinaku z obu zbiorów, miano coli wynosiło > 0,1 g. Poziom ten utrzymywał się we wszystkich próbkach szpinaku rozdrobnionego oraz zamroŜonego i przechowywanego. Zanieczyszczenie świeŜego szpinaku enterokokami było niŜsze niŜ bakteriami z grupy coli - miano enterokoków wynosiło odpowiednio 0,1 i > 0,1 g dla I i II terminu zbioru. W szpinaku umytym oraz ocenianym na dalszych etapach prowadzonego doświadczenia utrzymywało się ono na poziomie > 0,1 g. W szpinaku surowym (z obu terminów zbioru), jak i poddanym obróbce wstępnej i zamroŜeniu, nie stwierdzono występowania bakterii mogących stanowić zagroŜenie dla zdrowia, tj. pałeczek Salmonella sp., E. coli oraz gronkowców koagulazododatnich.

Tabela 1; Table 1 Wskaźniki sanitarno-higieniczne oceniane w szpinaku nowozelandzkim z I i II zbioru po: zebraniu z pola (a), umyciu (b), blanszowaniu (c), krojeniu (d), zamroŜeniu (e) Hygienic parameters of New Zealand spinach from I and II date of harvest after: harvesting (a), washing (b), blanching (c), cutting (d0 and freezing (e)

Badany wskaźnik Estimated parameter

Etap oceny; Stage of evaluation

a

b

c

d

e*

Miano coli I Titre of coliform II

0,01 0,1

0,1

> 0,1

> 0,1 > 0,1

> 0,1 > 0,1

> 0,1 > 0,1

Miano enterokoków I Titre of enterococci II

> 0,1 0,1

> 0,1 > 0,1

> 0,1 > 0,1

> 0,1 > 0,1

> 0,1 > 0,1

S. aureus w 0,1 g; S. aureus in 0.1 g

nie stwierdzono w Ŝadnej z prób I i II zbioru

absent in all samples of I and II harvest Salmonella w 25 g; Salmonella in 25 g

E. coli w 1 g; E. coli in 1 g

e* dotyczy próbek zamroŜonych badanych na drugi dzień po zamroŜeniu oraz po 3. i 6. miesiącach

składowania; includes samples which were evaluated 2 days after freezing and 3 and 6 months after freezing


322

Dyskusja

Stan mikrobiologiczny surowców roślinnych kształtowany jest przez wiele szczegółowych czynników, w tym warunki atmosferyczne podczas wegetacji oraz czas i warunki zbioru i transportu [ZAGORY 1999; BEUCHAT 2002]. Mogło to mieć wpływ na stwierdzone w pracy istotne zróŜnicowanie, zanieczyszczenia surowego szpinaku nowozelandzkiego przez bakterie, pleśnie i droŜdŜe, w zaleŜności od roku zbioru. Jednak liczba tych drobnoustrojów występująca w szpinaku tuŜ po zebraniu z pola (z obu analizowanych lat), była typowa dla surowców roślinych. Liczba bakterii mezofilnych (104-105 jtk⋅g-1) obecnych w szpinaku nowozelandzkim była zbliŜona, choć ogólnie nieco niŜsza, od podawanej dla świeŜych roślin okopowych i szpinaku zwyczajnego (105-106 jtk⋅g-1) przez śAKOWSKĄ [2000] oraz wykazanej w sałacie, porach i kapuście pekińskiej (105-107 jtk⋅g-1) przez ŁANIEWSKĄ-TROKENHEIM i in. [2002]. Liczba droŜdŜy i grzybów pleśniowych obecnych w ocenianym surowym szpinaku nowozelandzkim (102-104 jtk⋅g-1) odpowiada liczbie tych drobnoustrojów w świeŜym szpinaku zwyczajnym badanym przez TOURNAS [2005].

Badania własne wykazały, Ŝe mycie szpinaku pod bieŜącą wodą spowodowało obniŜenie liczby bakterii mezofilnych o 49-73%, a pleśni i droŜdŜy o 80-86%. Uzyskane w warunkach doświadczenia zmniejszenie liczby drobnoustrojów w procesie mycia, mieści się w zakresie 20-90% podawanym przez CZAPSKIEGO [1997]. Prowadzony niewłaściwie proces mycia moŜe być nieskuteczny, co stwierdziły BIAŁASIEWICZ i KRÓLASIK [1999]. Autorki wykazały, Ŝe w fasoli szparagowej, mytej w warunkach produkcyjnych w niezmienianej wodzie, ogólna liczba drobnoustrojów utrzymywała się na wysokim poziomie (> 107 jtk⋅g-1). Oprócz mycia, na podniesienie czystości mikrobiologicznej surowców kierowanych do dalszego przerobu, wpływa teŜ blanszowanie. W niniejszej pracy stwierdzono, Ŝe po tym procesie w szpinaku nowozelandzkim pozostała jedynie szczątkowa populacja droŜdŜy i pleśni oraz nastąpiła istotna redukcja ogólnej liczby bakterii (z poziomu 104 do 102-103 jtk⋅g-1). W badaniach prowadzonych w ciągu technologicznym zamraŜania fasoli szparagowej określono [BIAŁASIEWICZ, KRÓLASIK 1999], Ŝe w wyniku blanszowania nastąpiło w niej obniŜenie ogólnej liczby bakterii z 107 do 105 jtk⋅g-1.

Rozdrabnianie uznawane jest za proces krytyczny dla jakości mikrobiologicznej surowców. W rozdrobnionych surowych warzywach liczba drobnoustrojów moŜe zwiększyć się kilkakrotnie i niekiedy wynosi > 107 jtk⋅g-1 [BABIC, WATADA 1996; CZAPSKI 1997; TOURNAS 2005]. W szpinaku ocenianym w pracy równieŜ stwierdzono, Ŝe w surowcu rozdrobnionym po blanszowaniu nastąpił wzrost ogólnej liczby drobnoustrojów, głównie bakterii. Był on jednak niŜszy, niŜ przy rozdrabnianiu warzyw surowych, co mogło być spowodowane osłabieniem mikroorganizmów, wywołanym obróbką termiczną.

Wyniki niniejszej pracy dowodzą, Ŝe przed zamroŜeniem występowały istotne róŜnice między średnimi liczbami bakterii, pleśni i droŜdŜy w szpinaku pochodzącym ze zbiorów z dwóch kolejnych lat, natomiast po zamroŜeniu stan mikrobiologiczny szpinaku z obu zbiorów był do siebie zbliŜony (rys. 1, 2, 3). W literaturze wskazuje się, Ŝe poziom wyjściowy, przed zamroŜeniem, ma z reguły wpływ na jakość mikrobiologiczną produktu po zamroŜeniu. Efekt letalny procesu zamraŜania moŜe być jednak bardzo zróŜnicowany, gdyŜ zaleŜy od wielu czynników, m.in. rodzaju i stanu fizjologicznego drobnoustrojów zasiedlających surowce [MAJCZYNA, BIAŁASIEWICZ 2001]. Te parametry w szpinaku z dwóch sezonów wegetacji mogły być zróŜnicowane i


323

kształtować uzyskane wyniki. W porównaniu do dopuszczalnej w zamroŜonych warzywach ogólnej liczby bakterii (105-106 jtk⋅g-1) oraz droŜdŜy i pleśni (102-103 jtk⋅g-1) [BIAŁASIEWICZ 2001], zanieczyszczenie zamroŜonego szpinaku (z obu zbiorów) przez te grupy drobnoustrojów, naleŜy uznać za niskie. Właściwy był takŜe stan sanitarno-higieniczny zarówno świeŜego, jak i zamroŜonego szpinaku nowozelandzkiego. NiŜsze, niŜ w badaniach własnych, miano coli i enterokoków (0,1-0,0001 g) stwierdziła BIAŁASIEWICZ [2001] w świeŜo zamroŜonej marchwi, brukselce, fasoli szparagowej i kalafiorze. WyŜsze zanieczyszczenie fasoli szparagowej przez bakterie z grupy coli i paciorkowce kałowe odnotowały teŜ BIAŁASIEWICZ i KRÓLASIK [1999], które określiły, Ŝe miano tych drobnoustrojów przed zamroŜeniem wynosiło odpowiednio 0,01-0,001 oraz 0,01- 0,0001 g, a po trzech miesiącach przechowywania wzrosło w obu przypadkach do 0,1-0,01 g. W przeprowadzonych badaniach nie stwierdzono występowania bakterii chorobotwórczych ani w świeŜym, ani w zamroŜonym szpinaku. Zanieczyszczeniu świeŜych warzyw i owoców przez drobnoustroje patogenne sprzyja wiele czynników [BEUCHAT 2002]. Obecność pałeczek Salmonella sp. w świeŜych liściach szpinaku odnotowali GARCIA-V ILLANOVA i in. [1987]. ŁANIEWSKA-TROKENHEIM i in. [2002] wykazali, Ŝe w badanych świeŜych warzywach bakterie naleŜące do gatunku Staphylococcus aureus występowały w liczbie 20-1100 jtk⋅g-1. Wyniki badań wskazują na odporność bakterii chorobotwórczych na niskie temperatury i dobre przeŜycie E. coli i Salmonella sp. w zamroŜonych owocach [KNUDSEN i in. 2001]. W zamroŜonych warzywach badanych przez BIAŁASIEWICZ [2001] bakterie patogenne były nieobecne. KORDOWSKA-WIATER i in. [2007] w równieŜ nie wykryli w zamroŜonych warzywach obecności pałeczek Salmonella, ale wykazali występowanie Staphylococcus aureus i E. coli. Wnioski 1. Liczba bakterii mezofilnych tlenowych (104-105 jtk⋅g-1) oraz droŜdŜy i grzybów

pleśniowych (102-104 jtk⋅g-1) w świeŜym szpinaku nowozelandzkim po-chodzącym z dwóch sezonów wegetacji była zróŜnicowana, ale typowa dla surowców roślinnych.

2. W warunkach doświadczenia mycie i blanszowanie wpłynęło istotnie na zmniejszenie liczby drobnoustrojów; uwagi wymaga rozdrabnianie surowca przed zamroŜeniem, gdyŜ przyczyniło się do wzrostu zanieczyszczenia mi-krobiologicznego szpinaku.

3. Szpinak nowozelandzki zamroŜony odznaczał się dobrą jakością mikrobio-logiczną - niską liczbą bakterii, szczątkową liczbą grzybów oraz właściwym stanem sanitarno-higienicznym.

Literatura BABIC I., ROY S., WATADA A.E., WERGIN W.P. 1996. Changes in microbial populations on fresh cut spinach. Int. J. Food Microbiol. 31: 107-119.

BEUCHAT L.R. 2002. Ecological factors influencing survival and growth of human pat-hogens on raw fruits and vegetables. Microbes and Infection 4: 413-423.


324

BIAŁASIEWICZ D. 2001. Ocena mikrobiologiczna wybranych warzyw przechowywanych w niskich temperaturach. Chłodnictwo 3: 37-39.

BIAŁASIEWICZ D., KRÓLASIK J. 1999. Wpływ procesu technologicznego na jakość mi-krobiologiczną mroŜonej fasoli. śywność 4(21): 96-103.

CZAPSKI J. 1997. Warzywa i owoce o małym stopniu przetworzenia. Mat. Konf. Nauk. „śywność minimalnie przetworzona”, 19-20 VI, Kraków: 113-121.

GARCIA -VILLANOVA B., GALVEZ -VARGAS R., GARCIA -VILLANOVA R. 1987. Contamination on fresh vegetables during cultivation and marketing. Int. J. Food Microbiology 4: 285-291.

GÓRSKA-WARSEWICZ H. 2005. Rozwój rynku Ŝywności mroŜonej. Przem. SpoŜ. 9: 2-4.

GRZESZCZUK M., JADCZAK D., PODSIADŁO C. 2005. Zawartość wybranych składników azotowych w świeŜym i mroŜonym szpinaku nowozelandzkim. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rolnictwo LXXVI: 180-184.

JAWORSKA G., KMIECIK W. 1999. Effect of the date of harvest on the selected traits of the chemical composition of spinach and New Zealand spinach. Acta Agraria et Silvestria, Agraria 37: 15-21.

JAWORSKA G., SŁUPSKI J. 2001. Badanie przydatności szpinaku nowozelandzkiego do mroŜenia. śywność 2: 92-100.

KNUDSEN D.M., SAMANTO S.A., HARRIS L.J. 2001. Survival of Salmonella ssp. and Escherichia coli in fresh and frozen strawberries. J. Food. Prot. 64: 1483-1488.

KORDOWSKA-WIATER M., JANAS P., SOSNOWSKA B., WAŚKO A., NOWAK A., KLUZA B. 2007. Występowanie bakterii patogennych oraz drobnoustrojów wskaźnikowych zanie-czyszczenia fekalnego w mroŜonych warzywach. śywność 2(51): 134-144.

ŁANIEWSKA -TROKENHEIM Ł., ZADERNOWSKA A., DAJNOWIEC M. 2002. Ocena mikrobiolo-giczna wybranych warzyw. Mat. XXXIII Sesji Nauk. KTiChś PAN, „Nauka o Ŝy-wności. Osiągnięcia i perspektywy”. Lublin, 10-11 września 2002: 133.

M AJCZYNA D., BIAŁASIEWICZ D. 2001. PrzeŜywalność drobnoustrojów w niskich tempe-raturach. Chłodnictwo 5: 45-48.

PN-EN ISO 6888-1. Mikrobiologia Ŝywności i pasz. Horyzontalna metoda oznaczania liczby gronkowców koagulazododatnich (Staphylococcus aureus i innych gatunków). Część 1: Metoda z zastosowaniem poŜywki agarowej Baird-Parkera.

PN-ISO 4833. Mikrobiologia. Ogólne zasady oznaczania liczby drobnoustrojów. Metoda płytkowa w 30°C.

PN-ISO 6579. Mikrobiologia. Ogólne zasady metod wykrywania pałeczek Salmonella.

PN-ISO 7251. Mikrobiologia. Ogólne zasady wykrywania przypuszczalnych Escherichia coli - metoda najbardziej prawdopodobnej liczby.

PN-ISO 7954. Mikrobiologia. Ogólne zasady oznaczania droŜdŜy i pleśni. Metoda płytkowa w 25°C.

STEINKA J., PRZYBYŁOWSKI P. 2001. Podstawy mikrobiologicznej analizy Ŝywności. WSM, Gdynia: 117 ss.

TOURNAS V.H. 2005. Moulds and yeasts in fresh minimally processed vegetables and sprouts. Int. J. Food Microbiol. 99(1): 71-77.

ZAGORY D. 1999. Effects of post-processing handling and packaging on microbial po-pulations. Postharvest Biology and Technology 15: 313-321.


325

śAKOWSKA Z. 2000. Mikroflora pierwotna i wtórna surowców roślinnych, zwierzęcych oraz surowców dodatkowych, w: Mikrobiologia i higiena w przemyśle spoŜywczym. ś. śakowska, H. Stobińska (Red.), Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź: 387-398. Słowa kluczowe: szpinak nowozelandzki (Tetragonia expansa), zamraŜanie, jakość

mikrobiologiczna Streszczenie

Badaniom poddano szpinak nowozelandzki uprawiany w latach 2005 i 2006. W szpinaku po zebraniu z pola, umyciu, blanszowaniu, rozdrobnieniu i zamroŜeniu (po 2 dniach oraz 3 i 6 miesiącach przechowywania) oceniano ogólną liczbę bakterii mezofilnych tlenowych, droŜdŜy i pleśni, miano coli i enterokoków oraz występowanie pałeczek Salmonella sp., E coli i S. aureus. Stwierdzono, Ŝe po zbiorze liczba bakterii mezofilnych tlenowych (104-105 jtk⋅g-1) oraz droŜdŜy i grzybów pleśniowych (102-104 jtk⋅g-1) w szpinaku nowozelandzkim pochodzącym z dwóch sezonów wegetacji była zróŜnicowana, ale typowa dla surowców roślinnych. Mycie i blanszowanie wpłynęło istotnie na zmniejszenie liczby drobnoustrojów, natomiast rozdrabnianie szpinaku przed zamroŜeniem przyczyniło się do wzrostu zanieczyszczenia, głównie przez bakterie mezofilne. Szpinak zamroŜony odznaczał się jednak dobrą jakością mikrobiologiczną - niską liczbą bakterii, szczątkową liczbą grzybów oraz właściwym stanem sanitarno-higienicznym.

MICROBIOLOGICAL QUALITY OF FRESH AND FROZEN NEW ZEALAND SPINACH (Tetragonia expansa MURRAY) Barbara WójcikStopczyńska 1, Dorota Jadczak 2, Agnieszka Kotula 1

1 Laboratory of Processing and Storage of Plant Raw Material, Agricultural University, Szczecin 2 Department of Vegetable Growing, Agricultural University, Szczecin Key words: New Zealand spinach (Tetragonia expansa MURRAY), freezing, mi-

crobiological quality Summary

The research was carried out on New Zealand spinach, cultivated in 2005 and 2006. After harvesting, washing, blanching, cutting and freezing (for 2 days, and for 3 and 6 months of freezing) of spinach, a total count of mesophilic aerobic bacteria, moulds, yeasts, titre of coliforms and the enterococci and occurrence of Salmonella sp., E. coli and S. aureus were estimated. It was stated that after harvesting the count of aerobic mesophilic bacteria (104-105 jtk⋅g-1), moulds and yeasts (102-104 jtk⋅g-1) in New Zealand spinach, coming from two vegetative seasons, varied but was characteristic for a plant raw material. Washing and blanching significantly decreased the number of


326

microorganisms. However, cutting spinach before freezing caused an increase of contamination mostly by mesophilic bacteria. Still, frozen spinach was characterized by a good microbiological quality, namely a small number of bacteria, a scarce count of moulds and a good hygienic state. Dr hab. Barbara Wójcik-Stopczyńska Katedra Mikrobiologii i Biotechnologii Środowiska Pracownia Technologii Rolnej i Przechowalnictwa Akademia Rolnicza ul. Słowackiego 17 71-434 SZCZECIN e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 327-333 PLONOWANIE I JAKO ŚĆ ZIELA CZ ĄBRU OGRODOWEGO (Satureja hortensis L.) ODMIANY Saturn UPRAWIANEJ Z ROZSADY GraŜyna Zawiślak Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wstęp

Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.) jest rośliną jednoroczną z rodziny Jasnotowatych (Lamiaceae). Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu [STRZELECKA, KOWALSKI 2000; SENDERSKI 2004]. UwaŜany jest za roślinę olejkową o właściwościach przyprawowych [SEIDLER-ŁOśYKOWSKA, LEWANDOWSKI 1994; KEMERTELIDZE i in. 2004]. Rzadziej stosowany jest w lecznictwie [KOHLMŐNZER 1998; STRZELECKA, KOWALSKI 2000; SENDERSKI 2004; FRĄSZCZAK, ZIOMBRA 2007]. Wyciągi z ziela działają słabo przeciwbakteryjnie, pobudzają wydzielanie soku Ŝołądkowego, likwidują wzdęcia i niestrawności [STRZELECKA, KOWALSKI 2000]. Cząber ogrodowy uprawiany jest w wielu krajach w strefie klimatu tropikalnego i umiarkowanego [SENDERSKI 2004]. Znanych jest szereg form i odmian hodowlanych cząbru. W naszych warunkach klimatycznych wprowadzono do uprawy polską odmianę cząbru pod nazwą Saturn [ZAŁĘCKI i in. 1995].

Celem badań była ocena plonowania oraz jakości surowca cząbru ogrodowego odmiany Saturn uprawianej z rozsady. Materiał i metody

Badania polowe przeprowadzono w latach 2003-2005 w Gospodarstwie Doświadczalnym Katedry Warzywnictwa i Roślin Leczniczych AR w Lublinie. Nasiona cząbru ogrodowego odmiany Saturn wysiano w szklarni pod koniec marca do skrzynek wypełnionych substratem torfowym. Siewki przepikowano do doniczek.

Glebę pod uprawę przygotowano według zaleceń agrotechnicznych. Rozsadę cząbru ogrodowego wysadzono w pole pod koniec maja w rozstawie 30 × 40 cm, w czterech powtórzeniach. Powierzchnia poletka wynosiła 2,4 m2.

Zbiór ziela przeprowadzono dwukrotnie. Pierwszy - na początku kwitnienia roślin (2003 r. - 4 lipca, 2004 r. - 16 lipca, 2005 r. - 15 lipca), a drugi w sierpniu (2003 r. - 8 sierpnia, 2004 r. - 20 sierpnia, 2005 r. - 19 sierpnia). Rośliny ścinano na wysokości 10-15 cm nad ziemią.

Surowiec wysuszono w warunkach naturalnych, a następnie określono plon powietrznie suchego ziela oraz plon ziela otartego.

Uzyskane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji dla k-

G. Zawiślak

328

krotnej klasyfikacji krzyŜowej. Zawartość olejku eterycznego w zielu otartym cząbru ogrodowego oznaczono w

aparacie Derynga przez destylację z parą wodną według Farmakopei Polskiej VI (2002). Skład jakościowy i ilościowy olejku cząbrowego wyznaczono metodą chro-

matografii gazowej i spektrometrii masowej (GC/MS). Do badań zastosowano aparat ITS-40 (układ GC/ITMS firmy Finnigan MAT, USA) z kolumną DB-5(J&W, USA) o długości 30 m, średnicy 0,25 mm i grubości filmu fazy stacjonarnej 0,25 µm. Temperatura dozownika 280°C. Stosowano gradient temperatury (35°C przez 2 minuty, następnie przyrost o 4°C do 280°C).

Analizę jakościową przeprowadzono na podstawie widm MS, porównując je z widmami z biblioteki NIST (62 tys. widm) oraz z biblioteką terpenów LIBR (TR) dostarczoną przez Finnigan MAT. ToŜsamość związków potwierdzono indeksami retencji z danymi literaturowymi. Wyniki i ich omówienie

Przeprowadzone badania wykazały istotny wpływ terminu zbioru na plon świeŜego ziela cząbru ogrodowego oraz ziela otartego (tab. 1). Średni plon świeŜego ziela uzyskany podczas pierwszego zbioru (początek lipca) wynosił 125,2 dt⋅ha-1 i był istotnie większy od średniego plonu świeŜego ziela zebranego w sierpniu (drugi termin), (21,6 dt⋅ha-1).

Według ZAŁĘCKIEGO i in. [1995] plon suchego ziela cząbru ogrodowego waha się od 30,0 do 40,0 dt⋅ha-1. W doświadczeniu plon powietrznie suchego ziela wynosił średnio 35,9 dt⋅ha-1. Istotnie większy średni plon powietrznie suchego ziela uzyskano na początku lipca - 28,8 dt⋅ha-1, zaś w miesiącu sierpniu na poziomie 7,1 dt⋅ha-1.

SEIDLER-ŁOśYKOWSKA i LEWANDOWSKI [1994] podają, iŜ plon ziela handlowego cząbru ogrodowego odmiany Saturn wynosi około 23,0 dt⋅ha-1. W przeprowadzonych badaniach plon ziela otartego utrzymywał się na podobnym poziomie - 21,5 dt⋅ha-1. Ziele otarte w zebranym surowcu stanowiło 59,8%. Podobnie w doświadczeniu LEWANDOWSKIEGO [1992] udział ziela otartego w surowcu wynosił 52,8%, a według ZAŁĘCKIEGO i in. [1995] - 60,0%.

Ziele otarte cząbru ogrodowego odmiany ‘Saturn’ zebrane na początku kwitnienia w lipcu charakteryzowało się wyŜszą zawartością olejku eterycznego (3,0%) w porównaniu z drugim terminem zbioru (2,5%), (tab. 1). Podobne wyniki uzyskała FRĄSZCZAK i ZIOMBRA [2007] - zawartość olejku eterycznego na początku kwitnienia cząbru ogrodowego wynosiła 3,7%. W badaniach JADCZAK [2007] zawartość olejku eterycznego w zielu otartym cząbru ogrodowego odmiany Saturn, uprawianego na zbiór pęczkowy była znacznie mniejsza i kształtowała się na poziomie 1,0-1,75%.

Analiza GC/MS wykazała obecność 31 związków chemicznych w olejku ete-rycznym uzyskanym z ziela cząbru ogrodowego odmiany Saturn (tab. 2), z których 2 nie zostały zidentyfikowane.

Głównymi składnikami olejku są karwakrol oraz γ-terpinen, co zostało pot-wierdzone w piśmiennictwie [V ITURRO i in. 1999; BAHER i in. 2002]. Według BASER i in. [2004] karwakrol jest dominującym składnikiem olejku z cząbru ogrodowego pochodzącego z uprawy, zaś w formach dziko rosnących przewaŜa tymol. Tabela 1; Table 1 Wpływ terminu zbioru na plonowanie cząbru ogrodowego (Satureja hortensis L.) odmiany Saturn

PLONOWANIE I JAKOŚĆ ZIELA CZĄBRU OGRODOWEGO ...

329

Effect of harvest date on the yield of garden savory (Satureja hortensis L.) cv. Saturn

Rok Year

Termin zbioru Harvest date

Plon świe-Ŝego ziela Yield of

fresh herb (dt⋅ha-1)

Plon po-wietrznie suchego

ziela Yield of air

dry herb (dt⋅ha-1)

Plon ziela otartego Yield of

wiped herb (dt⋅ha-1)

Udział ziela

otartego w powietrznie suchym zielu

Participation of wiped herb in air

dry herb (%)

Zawartość

olejku eteryczne-

go Essential

oil content (%)

2003

pierwszy; first drugi; second

140,3 26,5

30,5 7,5

20,8 4,7

68,2 62,7

3,0 2,3

Σ

166,8

38,0

25,5

67,1

2004


76,4 14,6

22,2 5,9

11,8 3,5

53,1 59,3

2,7 2,4

Σ

91,0

28,1

15,3

54,4

2005


159,0 23,7

33,7 7,8

17,3 6,6

51,3 84,6

3,3 2,7

Σ

182,7

41,5

23,9

57,6

2003-2005


125,2 21,6

28,8 7,1

16,6 4,9

57,6 69,0

3,0 2,5

Σ

146,8

35,9

21,5

59,8

NIR; LSD - termin zbioru; harvest date

26,8

5,41

2,38

- lata; year

39,9

r.n.; n.s.

3,55


r.n.; n.s.

r.n.; n.s.

6,25

W przeprowadzonym doświadczeniu zawartość karwakrolu wahała się 34,8-70,1%. W badaniach BASER i in. [2004] kształtowała się na poziomie 42,0-63,0%, zaś nieco mniejszą zawartość tego związku stwierdzili V ITURRO i in. [1999] - 33,9-42,8%.

Karwakrol jest teŜ głównym komponentem olejku eterycznego z Satureja mutica [GOHARI i in. 2005; SEFIDKON, JAMZAD 2005].

Zawartość γ-terpinenu w olejku cząbrowym wynosiła 20,5-34,7% (tab. 2). W badaniach V ITURRO i in. [1999] była większa i wahała się od 37,0 do 40,1%.

Według V ITURRO i in. [1999] głównym składnikiem olejku z Satureja hortensis L. jest takŜe p-cymen (9,57-9,23%). W prezentowanych badaniach interesująca okazała się mała zawartość p-cymenu w 2005 r. (2,1-2,3%) w stosunku do roku 2004 (8,6-15,5%), (tab. 2). Tabela 2; Table 2 Zawartość procentowa składników olejku eterycznego z cząbru ogrodowego (Satureja hortensis L.) odmiany Saturn Percentage composition of essential oils of garden savory (Satureja hortensis L.) cv. Saturn

Związek Compound

Indeks retencji

IR

Zawartość; Percentage

termin zbioru; harvest date

pierwszy

first

drugi

second

pierwszy

first

drugi

second

G. Zawiślak

330

2004

2005

α-thujene

929

1,6

1,4

1,6

0,9

α-pinene

935

1,1

1,0

0,8

0,4

camphene

950

0,1

0,1

0,1

0,1

β-pinene

979

0,3

0,2

0,2

0,1 1-octen-3-ol

983

0,1

0,1

0,0

0,0

β-myrcene

993

2,0

1,7

1,8

1,1 α-phellandrene

1008

0,4

0,3

0,4

0,2

δ-3-carene

1014

0,1

0,1

0,1

0,0

α-terpinene

1019

5,1

3,6

4,0

2,4

p-cymene

1027

15,5

8,6

2,3

2,1

limonene + β-phellandrene

1031

0,8

0,6

0,5

0,4 1,8-cineole

1035

0,1

0,0

tr

0,0

(E)-β-ocimene

1051

0,1

0,1

0,1

0,1 γ-terpinene

1061

34,7

26,8

34,1

20,5

trans-sabinene hydrate

1071

0,3

0,3

0,2

0,1

terpinolene

1092

0,1

0,1

0,1

0,0 cis-sabinene hydrate

1103

0,4

0,4

0,2

0,2

borneol

1162

0,1

0,1

0,1

0,0 4-terpineol

1172

0,3

0,2

0,2

0,2

α-terpineol

1184

0,1

0,1

0,1

0,1 carvacrol methyl ether

1239

0,0

0,1

0,0

0,0

un.

1250

0,0

0,1

0,0

0,0 thymol

1300

0,0

0,1

0,1

0,1

carvacrol

1311

34,8

51,7

52,2

70,1 β-caryophyllene

1426

0,7

0,8

0,3

0,2

aromadendrene

1446

0,1

0,0

0,0

0,0

α-humulene

1461

0,0

0,0

tr

0,0 β-selinene

1494

0,0

0,1

0,0

0,0

un.

1502

0,0

0,1

0,0

tr

β-bisabolene

1514

0,9

1,1

0,2

0,3 caryophyllene oxide

1592

0,0

0,1

0,0

0,0

un. związek niezidentyfikowany; unidentified component tr - < 0,1%

Doniesienia literaturowe wskazują iŜ p-cymen jest takŜe dominującym skła-dnikiem olejku uzyskanego z Satureja sahendica [SEFIDKON i in. 2004], Satureja atropatana [GOHARI i in. 2005], Satureja mutica [GOHARI i in. 2005; SEFIDKON, JAMZAD 2005], Satureja macrantha i Satureja intermedia [SEFIDKON, JAMZAD 2005]. Wnioski 1. Plon świeŜego ziela oraz ziela otartego cząbru ogrodowego odmiany Saturn

uzyskany z pierwszego terminu zbioru (lipiec) był istotnie większy niŜ z dru-giego.

2. Zawartość olejku eterycznego w zielu otartym wahała się od 2,5 do 3,0%.

3. NajwaŜniejszymi składnikami olejku cząbrowego są karwakrol i γ-terpinen.


331

4. W zawartości p-cymenu stwierdzono duŜe róŜnice w poszczególnych latach badań.

Literatura BAHER Z.F., M IRZA M., GHORBANLI M., REZAII M.B. 2002. The influence of water stress on plant height, herbal and essential oil yield and composition in Satureja hortensis L. Flavour Fragr. J. 17: 274-277.

BASER K.H.C., İZEK T., K IRIMER N., TÜMEN G. 2004. A Comparative Study of the Essential Oils of Wild and Cultivated Satureja hortensis L. J. Essent. Oil Res. 16: 422-424.

Farmakopea Polska VI. 2002. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: 151.

FRĄSZCZAK B., ZIOMBRA M. 2007. Effect of sowing and harvest date on essential oils content in summer savory (Satureja hortensis L.). Herba Pol. 53(3): 224-228.

GOHARI A.R., HADJIAKHOONDI A., SHAFIEE A., EBRAHIMI E.S., M OZAFFARIAN V. 2005. Che-mical Composition of the Essential Oils of Satureja atropatana and Satureja mutica Growing Wild in Iran. J. Essent. Oil Res. 17: 17-18.

JADCZAK D. 2007. Effect of sowing date on the quantity and quality of the yield of summer savory (Satureja hortensis L.) grown for a bunch harvest. Herba Pol. 53(3): 22-27.

KEMERTELIDZE E.P., SAGAREISHVILI T.G., SYROV V.N., KHUSHBAKTOVA Z.A. 2004. Chemi-cal composition and pharmacological activity of garden savory (Satureja hortensis L.) occurring in Georgia. Pharmaceutical Chemistry J. 38(6): 319-322.

KOHLM ŐNZER S. 1998. Farmakognozja. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa: 581 ss.

LEWANDOWSKI A. 1992. Wstępne wyniki doświadczeń z odmianami cząbru ogrodowego i kozłka lekarskiego. Wiad. Zielar. 7: 16-17.

SEFIDKON F., JAMZAD Z. 2005. Chemical composition of the essential oil of three Iranian Satureja species (S. mutica, S. macrantha and S. intermedia). Food Chemistry 91: 1-4.

SEFIDKON F., JAMZAD Z. M IRZA M. 2004. Chemical variation in the essential oil of Sa-tureja sahendica from Iran. Food Chemistry 88: 1325-328.

SEIDLER -ŁOśYKOWSKA K., LEWANDOWSKI A. 1994. Odmiany roślin leczniczych i przypra-wowych. IRiPZ Poznań: 3.

SENDERSKI M.E. 2004. Prawie wszystko o ziołach. Podkowa Leśna: 253-255.

STRZELECKA H., KOWALSKI J. 2000. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN Warszawa: 104-105.

VITURRO C.I., M OLINA A.C., VILLA W.C., SAAVEDRA O.N., ZAMPINI M., GOZALVEZ M., GAR-CIA E. 1999. Preliminary assays of adaptation in Jujuy (Argentina) of Satureja hortensis L., Ocimum basilicum L., Coriandrum sativum L. Acta Hort. 500: 47-50.

ZAŁĘCKI R., KORDANA S., M IKOŁAJEWICZ M., M ORDALSKI R. 1995. Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.), rodzina: wargowe (Labiatae=Lamiaceae). Instrukcja Uprawy. IRiPZ Poznań: 3; 6.. Słowa kluczowe: cząber ogrodowy, Satureja hortensis L., plonowanie, olejek,

G. Zawiślak

332

karwakrol, γ-terpinen Streszczenie

Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.) pochodzi z rejonu Morza Śródzie-mnego. Satureja hortensis L. jest rośliną przyprawową. Polską odmianą cząbru ogrodowego jest Saturn. Badania przeprowadzono w latach 2003-2005. Nasiona wysiano w szklarni do skrzynek wypełnionych substratem torfowym. Rozsadę cząbru ogrodowego sadzono pod koniec maja w rozstawie 30 × 40 cm. Rośliny zostały ścięte w lipcu i sierpniu. Zawartość olejku eterycznego oznaczono w powietrznie suchym zielu. Skład jakościowy i ilościowy olejku wyznaczono metodą chromatografii gazowej i spektrometrii masowej (GC/MS).

Wykazano, iŜ termin zbioru miał istotny wpływ na plon świeŜego i powietrznie suchego ziela cząbru ogrodowego. W lipcu uzyskano istotnie większy plon świeŜego ziela cząbru ogrodowego (125,2 dt⋅ha-1) niŜ w sierpniu (21,6 dt⋅ha-1). Zawartość olejku eterycznego w zielu otartym wahała się od 2,5 do 3,0%. Analiza GC/MS wykazała obecność 31 związków w olejku eterycznym. Głównymi składnikami są karwakrol (34,8-70,1%) i γ-terpinen (20,5-34,7%). YIELDING AND QUALITY OF HERB OF GARDEN SAVORY (Satureja hortensis L.) CV. Saturn GROWN FROM TRANSPLANTS GraŜyna Zawiślak Department of Vegetable and Medicinal Plants, University of Life Sciences, Lublin Kyey words: garden savory, Satureja hortensis L., yielding, essential oil, carvacrol,

γ-terpinene Summary

Garden savory (Satureja hortensis L.) originates from a region near the Me-diterranean Sea. Satureja hortensis L. is a spice plant. The Polish cultivar of garden savory is Saturn introduced into cultivation. The study was conducted in the years 2003-2005. The seeds were sown in peat substrate in a greenhouse. Garden savory transplants were planted at a distance of 30 × 40 cm at the end of May. The plant material was harvested in July and August. Essential oil was achieved in distillation with water vapor. Qualitative and quantitative composition of essential oils was analyzed using gas chromatography combined with mass spectroscopy technique (GC/MS). It was stated that the harvest date had a significant influence on the yield of fresh and air dry garden savory herb. Yield of fresh garden savory in July was bigger (125.2 dt⋅ha-1) than the yield of fresh garden savory in August (21.6 dt⋅ha-1). The content of essential oil in the air dry herb amounted 2.5-3.0%. The GC/MS analysis demonstrated the presence of thirty one components in the oil. The main components occurring in the garden savory oil were carvacrol (34.8-70.1%) and γ-terpinene (20.5-34.7%).


333

Dr GraŜyna Zawiślak Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych Uniwersytet Przyrodniczy ul. Leszczyńskiego 58 20-068 LUBLIN

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 335-341 WPŁYW NAT ĘśENIA ŚWIATŁA I CZASU O ŚWIETLENIA NA PLON I CECHY MORFOLOGICZNE OWOCNIKÓW KILKU ODMIAN BOCZNIAKA Mirosława Ziombra, Aleksandra Czerwińska-Nowak, Kinga Ławicka Katedra Warzywnictwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wstęp

Gatunki i odmiany boczniaka (Pleurotus sp.) odznaczają się odmiennymi cechami morfologicznymi owocników oraz wymaganiami klimatycznymi i pokar-mowymi [EDER 1988; IMBERNON 1991; ZIOMBRA 1991, 1994]. Obok właściwości gene-tycznych na wielkość plonu i morfologię owocników wpływają równieŜ czynniki środowiska. Światło jest niezbędne do prawidłowego rozwoju owocników. Według KALBERERA [1974] optymalne natęŜenie światła do plonowania boczniaka wynosi do 300 do 430 luksów przez 12 godzin na dobę. GYURKÖ [1972] podaje, Ŝe ilość światła potrzebna do wykształcenia owocników moŜe być regulowana przez skrócenie czasu oświetlenia i jednoczesne zwiększenie natęŜenia światła lub przez wydłuŜenie czasu oświetlenia i zmniejszenie jego intensywności. Zatem dla normalnego rozwoju owocników boczniaka decydującym czynnikiem jest ogólna ilość światła.

Celem przeprowadzonych badań było określenie optymalnego czasu oświetlenia uprawy w ciągu doby przy róŜnym natęŜeniu światła. Materiał i metody badań

Przedmiotem badań były gatunki i odmiany boczniaka: Pleurotus ostreatus JACQ. ex. (FR.) KUMM - odmiany FS 3029 firmy Sylvan, Pleurotus pulmonarius (FR.) QUEL - odmiana P20 firmy Hauser i Claron, Pleurotus precoce (FR.) QUEL - odmiany P24 firmy Italspawn i K12 pochodzenia holenderskiego.

Badania przeprowadzono w Katedrze Warzywnictwa Akademii Rolniczej w Poznaniu. Doświadczenie załoŜono w układzie bloków losowych w czterech po-wtórzeniach i wykonano dwukrotnie.

Jako podłoŜa uprawowego uŜyto sieczki ze słomy pszennej nawilŜonej do ok. 70% z dodatkiem kredy i poddanej pasteryzacji w temperaturze 58-60°C przez 24 godz. Tak przygotowane podłoŜe wymieszano z grzybnią na ziarnie pszenicy i umieszczono w workach o pojemności 3 dm3 z perforowanej folii polietylenowej. Przerastanie podłoŜa przez grzybnię boczniaka odbywało się w temperaturze18-20°C przy wilgotności powietrza w granicach 80-85%. Na okres plonowania uprawę poddano zróŜnicowanym warunkom świetlnym. Do doświadczenia uŜyto lamp

M. Ziombra, A. Czerwińska-Nowak, K. Ławicka

336

fluorescencyjnych. W celu ustalenia czy przy przedłuŜonym czasie oświetlenia moŜna zastosować światło o mniejszym natęŜeniu, oraz czy przy uŜyciu światła o silniejszym natęŜeniu moŜna skrócić czas oświetlenia przyjęto trzy stałe iloczyny natęŜenia i czasu oświetlenia, wynoszące 3600, 6000 i 8400 lx⋅h-1. Dla kaŜdego z tych iloczynów zróŜnicowano czas oświetlenia i natęŜenia światła zgodnie ze schematem:

3600 lx⋅h-1 6000 lx⋅h-1 8400 lx⋅h-1 8h × 450 lx 12h × 300 lx 16h × 225 lx

8h × 750 lx 12h × 500 lx 16h × 375 lx

8h × 1050 lx 12h × 700 lx 16h × 525 lx

Zbioru owocników dokonywano, gdy brzegi kapeluszy większości owocników w

kępie uprzednio podwinięte zaczynały się prostować. Oznaczono plon ogólny oraz wykonano pomiary biometryczne owocników.

Oznaczono średnią masę owocnika oraz średnicę kapelusza. Próbę do pomiarów, którą stanowiło 40 owocników pobierano w sposób losowy.

Wyniki doświadczeń poddano analizie wariancji dla doświadczeń dwuczyn-nikowych na poziomie istotności α = 0,05. Ponadto obliczono odchylenie standardowe dla uzyskanych średnich wartości kaŜdej z cech morfologicznych owocników.

Wyniki i dyskusja

NatęŜenie światła i czas oświetlenia miały istotny wpływ na wielkość plonu ogólnego boczniaka (rys. 1). Wykazano, Ŝe 8-godzinny czas oświetlenia w rytmie dobowym, bez względu na natęŜenie, powodował istotne zmniejszenie plonu w porównaniu z czasem przedłuŜonym do 12 i 16 godz. Nie stwierdzono istotnych róŜnic w wielkości plonu uzyskanego przy 12 i 16-godzinnym czasie. W przypadku 12-godzinnego czasu oświetlenia największy plon uzyskano przy zastosowaniu światła o natęŜeniu 500 i 700 luksów. Natomiast w przypadku 16-godzinnego plonowanie przebiegało najefektywniej przy świetle o natęŜeniu 375 i 525 luksów. Uzyskane przez autorki wyniki są rozbieŜne z wynikami badań GYURKÖ [1972] według których optymalne natęŜenie światła wynosi od 300 do 430 luksów przez 12 godzin na dobę. Stwierdzono istotne róŜnice w wielkości plonu ogólnego pomiędzy badanymi odmianami boczniaka. NajniŜszy plon ogólny bez względu na natęŜenie światła i czas oświetlenia uprawy uzyskano w przypadku odmiany P24. Odmiana P20 bez względu na warunki świetlne plonowała lepiej od odmiany P24. Największy plon ogólny uzyskano u odmian K12 i FS 3029.

Średnia masa owocników, zmieniała się pod wpływem zróŜnicowanego oświetlenia upraw. Według LABORDE [1989] czas oświetlenia wymagany dla pra-widłowego wykształcenia owocników powinien wynosić 12 godz. na dobę. Znalazło to potwierdzenie w wynikach badań przeprowadzonych przez autorki. W uprawach oświetlanych przez 12 lub 16 godz. na dobę uzyskano owocniki o średniej masie większej niŜ w uprawach oświetlanych przez 8 godz. Nie stwierdzono istotnych róŜnic w masie owocników pochodzących z upraw oświetlanych przez 12 i 16 godz. na dobę. U wszystkich badanych odmian z wyjątkiem odmiany P20, przy świetle o natęŜeniu 300 luksów i mniejszym, mimo zastosowania 12- i 16-godzinnego czasu oświetlenia uzyskano owocniki o masie istotnie mniejszej niŜ przy tym samym czasie oświetlenia, ale natęŜeniu światła wynoszącym od 375 do 700 lx. Zastosowanie światła o duŜym natęŜeniu, od 750 do 1050 lx, ale przy krótszym, 8-godzinnym czasie oświetlenia, miało

WPŁYW NATĘśENIA ŚWIATŁA I CZASU OŚWIETLENIA ...

337

ujemny wpływ na masę owocników. Rys. 1. Plon ogólny czterech odmian boczniaka w zaleŜności od natęŜenia światła i czasu

oświetlenia Fig. 1. Total yield of four oyster mushroom strains depending on light intensity and lighting

time Owocniki o największej masie uzyskano przy 12- i 16- godzinnym czasie oświetlenia i natęŜeniu światła od 375 do 700 lx (rys. 2), nie jest to zgodne z obserwacjami GYURKÖ

[1972], według którego niezbędna w ciągu doby norma światła powinna wynosić 920 lx⋅h-1.

3600 lx x h

0

200

400

600

800

1000

FS 3029 P20 P24 K12 NIR 0.05odmiana cultivar

(g/k

g s.

m. p

odłoŜa)

g/kg

of s

ubst

rate

d. m

.

8x450 12x300 16x225

6000 lx x h

0

200

400

600

800

1000

FS 3029 P20 P24 K12 NIR0.05

odmiana cultivar

(g/k

g s.

m. p

odłoŜa)

g/kg

of s

ubst

rate

d. m

.

8x750 12x500 16x375

8400 lx x h

0

200

400

600

800

1000

FS 3029 P20 P24 K12 NIR0.05odmiana cultivar

(g/k

g s.

m. p

odłoŜa)

g/kg

of s

ubst

rate

d. m

.

8x1050 12x700 16x525

3600 lx x h

0102030

405060

7080

FS 3029 P20 P24 K12 NIR 0.05

odmiana cultivar

(g) 8x450 12x300 16x225

6000 lx x h

10

20

30

40

50

60

70

80

(g) 8x750 12x500 16x375


338

Rys. 2. Średnia masa owocnika czterech odmian w zaleŜności od natęŜenia światła i czasu

oświetlenia Fig. 2. Mean carpophore weight of four oyster mushroom streins depending on light

intensity and lighting time Średnica kapelusza w podobny sposób jak masa owocnika zaleŜała od czasu

oświetlenia oraz natęŜenia światła. Owocniki o największych kapeluszach stwierdzono przy 12- i 16-godzinnym czasie oświetlenia i natęŜeniu świata wynoszącym od 375 do 700 lx. (rys. 3).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

FS 3029 P20 P24 K12 NIR0.05odmiana cultivar

mm

8x450 12x300 16x2253600 lx x h

0

10

20

30

40

50

60

70

80

mm

8x750 12x500 16x3756000 lx x h


339

Rys. 3. Średnica kapelusza czterech odmian w zaleŜności od natęŜenia światła i czasu

oświetlenia Fig. 3. Carpophore cap diameter of four oyster mushroom streins depending on light

intensity and lighting time Według CHANGA i HAYESA [1978] jednym z podstawowych kryteriów róŜnicu-

jących odmiany są cechy morfologiczne owocników. Odmiany boczniaka uŜyte w badaniach autorek róŜniły się między sobą zarówno masą jak i średnicą kapelusza owocników. Spośród wszystkich badanych odmian owocniki o największej masie i średnicy przy 12- i 16-godzinnym czasie oświetlenia, bez względu na natęŜenie światła uzyskano u odmian FS 3029 i K12


340

Wnioski 1. NatęŜenie światła i czas oświetlenia uprawy miały wpływ na wielkość plonu

ogólnego boczniaka.

2. Największy plon ogólny uzyskano stosując światło o natęŜeniu od 375 do 700 lx przy 12- i 16-godzinnym czasie oświetlenia.

3. Największą masę owocników zapewniało światło o natęŜeniu od 375 do 700 lx przy 12- i 16-godzinnym czasie oświetlenia.

4. Owocniki o największej średnicy kapelusza uzyskano przy świetle o natęŜeniu od 375 do 700 lx oraz 12- i 16-godzinnym czasie oświetlenia.

Literatura CHANG S.T., HAYES W.A. (Red.) 1978. The biology and cultivation of edible mushroom. Academic Press, New York.

EDER J. 1988. Kulturführung im Pleurotus - Anbau. Champignon 319: 26-34.

GYURKÖ P. 1972. Die Rolle der Belichtung bei dem Anbau des Austernseitlings (Ploeurotus ostreatus). Mushroom Sci. 8: 461-469.

IMBERNON M. 1991. Selection varietale chez les Pleurotus. Bull. Fed. Nat. Syndicate Agricol. Cult. Champignons 49: 51-53.

KALBERER P., VOGEL E. 1974. Untersuchungen zur Kutur von Pleurotus. 3. Einfluss des Grassmehl - Anteils im Substrat, sowie der Brutmenge auf den Ertrag bei Pleurotus ostreatus Typ Florida. Schweiz. Z. Speisepilz - Anbau 1: 7-11.

LABORDE J. 1989. Technologie moderne de production des Pleurotes. Mushroom Sci. 12: 135-155.

ZIOMBRA M. 1991. Porównanie cech morfologicznych owocników grzybów z rodzaju Pleurotus sp. Rocz. AR Poz. 225, Ogrodn. 19: 173-179.

ZIOMBRA M. 1994. Charakterystyka odmian boczniaka, w: Hodowla i nasiennictwo roślin ogrodniczych. K.W. Duczmal, H. Tucholska (Red.). Wydawn. AR w Poznaniu: 329-331. Słowa kluczowe: boczniak, natęŜenie światła, czas oświetlenia Streszczenie

Badano wpływ długości czasu oświetlenia oraz natęŜenia światła na wielkość plonu oraz kształt i masę owocników wybranych odmian boczniaka. Podjęto równieŜ próbę ustalenia czy moŜna stosować zamiennie światło o wysokim natęŜeniu, przy krótkim czasie oświetlenia i światło o mniejszym natęŜeniu przez dłuŜszy okres czasu. Jednostki uprawowe boczniaka po okresie inkubacji przeniesiono do pomieszczenia uprawowego, gdzie na okres plonowania poddano je działaniu zróŜnicowanych warunków świetlnych. Oznaczono plon ogólny oraz dokonano pomiarów biometrycznych pobranej losowo próby owocników.

W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, Ŝe warunki świetlne istotnie


341

wpływają na wielkość plonu i morfologię owocników boczniaka. Najmniejszy plon ogólny uzyskano przy 8-godzinnym czasie oświetlania niezaleŜnie od zastosowanego natęŜenia światła. Spośród wszystkich badanych odmian najlepiej plonowały odmiany K12 i FS 3029.

Największą masę oraz średnicę kapelusza pojedynczych owocników w przypadku wszystkich odmian uzyskano przy 12- i 16-godzinnym czasie oświetlenia i natęŜeniu światła od 300 do 700 lx. THE EFFECT OF LIGHT INTENSITY AND LIGHTING TIME ON YIELD AND MORPHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF FRUITING BODIES OF SELECTED OYSTER MUSHROOM CULTIVARS Mirosława Ziombra, Aleksandra Czerwińska-Nowak, Kinga Ławicka Department of Vegetable Crops, University of Life Sciences, Poznań Key words: oyster mushroom, light intensity, lighting time Summary

The effect of lighting time and light intensity on the yield, shape and size of fruiting bodies was investigated in selected oyster mushroom varieties. It was also attempted to determine whether light of high intensity and a short lighting time and light of lower intensity applied for a longer time may be used interchangeably. After the incubation period substrate blocks were transferred to the growth chamber. During the yielding period they were subjected to varied lighting conditions. Total yield was determined and biometrics measurements were taken on a randomly selected sample of fruiting bodies.

As a result of conducted investigations it was found that lighting conditions had a significant effect on the yield and morphology of oyster mushroom fruiting bodies. The lowest total yield was recorded with an 8 h lighting period, irrespective of the applied light intensity. The highest weight and cap diameter of individual fruiting bodies among of all varieties were reported for 12 and 16 h lighting periods and light intensity ranging from 300 to 700 lx. Among all the analyzed varieties the highest yields were found for the variety K 12.

Prof. dr hab. Mirosława Ziombra Katedra Warzywnictwa Uniwersytet Przyrodniczy ul. Dąbrowskiego 159 60-594 POZNAŃ e-mail: [email protected]

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 527: 343-349 WIELKO ŚĆ I JAKO ŚĆ PLONU SZCZYPIORKU CZOSNKOWEGO (Allium tuberosum ROTTLER ex SPRENG.) W ZALE śNOŚCI OD METODY UPRAWY ORAZ LICZBY WYSIEWANYCH NASION LUB LICZBY SADZONEJ ROZSADY W GNIEŹDZIE Agnieszka śurawik, Dorota Jadczak Katedra Warzywnictwa im. E. Chroboczka, Akademia Rolnicza w Szczecinie Wstęp

Szczypiorek czosnkowy jest u nas gatunkiem mało znanym. Warzywo to w uprawie jest rośliną wieloletnią, niezwykle cenną, bowiem łączy w sobie walory zdrowotne i smakowe, zarówno szczypiorku, jak i czosnku. Jest ponadto gatunkiem odpornym na choroby i szkodniki warzyw cebulowych i nie wymaga stosowania chemicznych środków ochrony roślin. Częścią jadalną szczypiorku czosnkowego są liście oraz młode pędy kwiatostanowe, które mogą być wykorzystywane w kuchni jako znakomita przyprawa do wielu dań. Szczypiorek czosnkowy jest takŜe rośliną bardzo dekoracyjną. Tworzy duŜą liczbę białych baldachów kwitnących przez całe lato. Gatunek ten moŜe być liofilizowany i wykorzystywany w przemyśle przetwórczym i spoŜywczym jako dodatek do przetworów mięsnych i mlecznych, a do spoŜycia w stanie świeŜym uprawiany i sprzedawany w pojemnikach.

Celem podjętych badań była ocena wpływu metody uprawy oraz liczby wy-siewanych nasion lub liczby sadzonej rozsady w gnieździe na wielkość i jakość plonu jednorocznego, dwuletniego i trzyletniego szczypiorku czosnkowego. Materiał i metody

Doświadczenie polowe przeprowadzono w latach 2002-2005, w Katedrze Warzywnictwa Akademii Rolniczej w Szczecinie. ZałoŜono je w układzie podbloków losowych, w czterech powtórzeniach. Czynnikami doświadczenia były: 1. metoda uprawy (z siewu nasion wprost na pole i z rozsady), 2. liczba wysiewanych nasion (9, 12 i 15 szt.) lub sadzonej rozsady w gnieździe (3,

4 i 5 szt.) - na podstawie wcześniejszych obserwacji, współczynnik uprawowy przyjęto jako 3, tzn. jedna sztuka sadzonej rozsady odpowiadała, w uprawie z siewu bezpośredniego na pole, trzem posianym nasionom szczypiorku czosnkowego. Nasiona wysiewano bezpośrednio na pole 10 kwietnia, gniazdowo, w rozstawie

30 × 20 cm oraz na rozsadnik w rzędy co 30 cm. Rozsadę na miejsce stałe sadzono, gdy rośliny wykształciły 2-3 liście. Oceniono plonowanie roślin jednorocznych, dwuletnich

A. śurawik, D. Jadczak

344

oraz trzyletnich. Zbiór szczypiorku czosnkowego był wielokrotny i polegał na ścinaniu całych kęp ostrym noŜem na wysokości około 5 cm nad powierzchnią gleby. Po zbiorze określano wielkość plonu liści, przy czym cały plon zaliczono do plonu handlowego.

Bezpośrednio po kaŜdym zbiorze w plonie oceniano takŜe zawartość suchej masy. W tym celu pobierano próby zbiorcze ze wszystkich obiektów oddzielnie dla roślin jednorocznych, dwuletnich i trzyletnich. Zawartość suchej masy określono metodą suszenia do stałej masy w temperaturze 105°C. Taką samą zasadą kierowano się podczas przygotowywania roślin do analiz laboratoryjnych w celu określenia zawartości kwasu L-askorbinowego metodą Tillmansa. Uzyskane wyniki oceniono statystycznie testem Tuckey’a, dla poziomu istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja

Na podstawie analizy statystycznej trzyletnich wyników wykazano istotny wpływ badanych w doświadczeniu czynników na wielkość plonu jednorocznego szczypiorku czosnkowego (tab. 1). Był on istotnie większy (o 229%) przy uprawie roślin z siewu nasion wprost na pole, w porównaniu z uprawą z rozsady. Istotnie największy plon jednorocznego szczypiorku czosnkowego uzyskano natomiast przy wysiewie 15 sztuk nasion lub sadzeniu 5 sztuk rozsady w gnieździe, większy o 61,4%, w porównaniu plonem zebranym przy wysiewie 9 sztuk nasion lub sadzeniu 3 sztuk rozsady w gnieździe. Wykazano równieŜ występowanie istotnego współdziałania badanych czynników na wielkość analizowanego plonu. Uprawiając szczypiorek czosnkowy z siewu nasion bezpośrednio na pole, największy plon liści otrzymano w przypadku siewu 15 sztuk nasion, większy o 67,2%, w porównaniu do plonu uzyskanego przy wysiewie 9 sztuk nasion w gnieździe. Natomiast przy uprawie z rozsady plon ten był istotnie większy, gdy sadzono po 5 roślin w gnieździe, lecz tylko w porównaniu z plonem otrzymanym przy sadzeniu po 3 sztuki rozsady w gnieździe.

Analiza trzyletnich wyników badań wykazała istotny wpływ obu czynników doświadczenia na wielkość plonu takŜe dwuletniego szczypiorku czosnkowego. RóŜnice między plonami z poszczególnych obiektów nie były juŜ tak wysokie jak w przypadku roślin jednorocznych. Istotnie większy (o 9,9%) plon zebrano przy zastosowaniu uprawy z siewu nasion wprost na pole. Stosując siew lub sadzenie róŜnej liczby nasion i rozsady w gnieździe, największy plon otrzymano, gdy wysiewano 15 nasion lub sadzono 5 roślin w gnieździe, większy o 17,7% w porównaniu z plonem uzyskanym przy siewie 9 nasion lub sadzeniu 3 sztuk rozsady w gnieździe.

Wykazano równieŜ istotne współdziałanie badanych czynników na wielkość analizowanego plonu, który przy uprawie z siewu był większy na obiektach, na których wysiewano 15 lub 12 nasion, w porównaniu do plonu zebranego przy siewie 9 nasion w gnieździe. W przypadku uprawy z rozsady istotnie największy plon uzyskano przy sadzeniu 5, a najmniejszy przy sadzeniu 3 roślin w gnieździe. Tabela 1; Table 1 Wpływ metody uprawy oraz liczby wysiewanych nasion lub sadzonych roślin w gnieździe na wielkość plonu ogółem szczypiorku czosnkowego Influence of method of cultivation and number of seeds sown or transplants planted in a cluster on the quantity of total yield of Chinese chive

Metoda uprawy (M) Method of

cultivation (M)

Liczba wysiewanych

nasion/ sadzonych roślin

Plon ogółem (handlowy) Total (marketable) yield

(t⋅ha-1)

WIELKOŚĆ I JAKOŚĆ PLONU SZCZYPIORKU CZOSNKOWEGO ...

345

w gnieździe (L) Number of seeds sown/transplants

planted in cluster (L)

rośliny 1 roczne

one-year-old plants

rośliny 2-letnie

two-year-old plants

rośliny 3-letnie three-year-old

plants

2002-2004

2003-2005

2004-2005

Z siewu From seeds

9

8,91

63,8

52,1

12

11,7

69,6

55,1

15

14,9

72,6

58,7

Średnia; Mean

11,8

68,6

55,3

Z rozsady From transplants

3

2,91

56,8

61,4

4

3,64

61,1

64,1

5

4,22

69,4

68,3

Średnia; Mean

3,59

62,4

64,6

NIR0,05 dla metody uprawy LSD0.05 for the method of cultivation

0,14

3,21

3,42

Średnia dla liczby wysiewanych nasion/sadzonych roślin w gnieździe Mean for number of sown seeds/transplants planted in cluster

9/3

5,91

60,3

56,7

12/4

7,67

65,4

59,6

15/5

9,54

71,0

63,5

NIR0,05 dla liczby wysiewanych nasion/sadzonych roślin w gnieździe LSD0.05 for number of sown seeds/transplants planted in cluster

0,52

2,45

5,22

NIR0,05 dla; LSD0.05 for: M(L) L(M)

0,51 0,73

3,58 3,46

r.n.; n.s. r.n.; n.s.

Analiza dwuletnich wyników badań, dotyczących plonowania trzyletniego szczypiorku czosnkowego, wykazała (odwrotnie niŜ w przypadku uprawy roślin jednorocznych i dwuletnich), iŜ był on istotnie większy (o 16,8%) przy uprawie z rozsady, w porównaniu do plonu uzyskanego z siewu nasion wprost na pole. RównieŜ drugi z badanych czynników wywarł istotny wpływ na wielkość analizowanego plonu, który był istotnie większy w wyniku siewu 15 nasion lub sadzenia 5 sztuk rozsady w gnieździe, w porównaniu do plonu zebranego z uprawy, gdzie wysiewano 12 nasion lub sadzono 4 sztuki rozsady w gnieździe oraz przy siewie 9 nasion lub sadzeniu 3 sztuk rozsady w gnieździe (odpowiednio o 6,5 i 12,0%).

W literaturze krajowej, jak i zagranicznej, brakuje informacji dotyczących wymagań oraz zasad uprawy szczypiorku czosnkowego, a w dostępnych publikacjach nie ma Ŝadnych danych odnoszących się do wpływu róŜnych czynników


346

agrotechnicznych na jego plonowanie. Uzyskane wyniki są potwierdzeniem badań innych autorów dotyczących cebuli zwyczajnej [V ISSER 1991; WOJTASZEK i in. 1992; ARENFALK i in. 1993; O’CONNOR 1994], według których na wielkość plonu cebuli duŜy wpływ mają metody uprawy roślin.

W literaturze brakuje takŜe doniesień na temat zawartości substancji odŜywczych i smakowych w roślinach szczypiorku czosnkowego. W przeprowadzonych badaniach wykazano, Ŝe jest on cennym warzywem ze względu na duŜą zawartość suchej masy, a takŜe kwasu L-askorbinowego.

Analiza statystyczna wyników badań laboratoryjnych wykazała istotne róŜnice w zawartości suchej masy i kwasu L-askorbinowego w plonie szczypiorku czosnkowego, w zaleŜności od wieku roślin (tab. 2). Tabela 2; Table 2 Zawartość suchej masy i kwasu L-askorbinowego w częściach jadalnych jednorocznego, dwuletniego i trzyletniego szczypiorku czosnkowego Content of dry matter and L-ascorbic acid in edible parts of one-year-old, two-year-old and three-year-old Chinese chive

Szczypiorek czosnkowy

Chinese chive

Sucha masa Dry matter

(%)

Kwas L-askorbinowy

L-ascorbic acid (mg⋅100 g-1 św.m.; FM)

2003

2004

2003-2004

2003

2004

2003-2004

Jednoroczny; One

14,7

14,0

14,3

49,5

52,5

51,0

Dwuletni; Two

15,0

12,0

13,5

60,2

40,0

50,1

Trzyletni; Three

12,6

10,4

11,5

58,5

36,4

47,4

Średnia; Mean

14,1

12,1

13,1

56,1

43,0

49,5

NIR0,05; LSD0.05

1,27

1,28

0,54

1,27

6,30

1,94

Na podstawie analizy wariancji średnich wyników z lat wykazano, Ŝe istotnie najwięcej suchej masy zawierały rośliny jednorocznego szczypiorku czosnkowego a najmniej trzyletniego. Natomiast istotnie większą zawartość kwasu L-askorbinowego oznaczono w liściach jednorocznego (51,0 mg⋅100 g-1 św.m.) i dwu-letniego szczypiorku czosnkowego (50,1 mg⋅100 g-1 św.m.), w porównaniu do trzy-letniego (47,4 mg⋅100 g-1 św.m.). Według TENDAJ [2000] za SMOCZKIEWICZOWĄ i in. [1981] w 100 g świeŜej cebuli występuje 12 mg witaminy C. Natomiast KUNACHOWICZ i in. [2003] podają, Ŝe cebula w 100 g części jadalnych zawiera 6 mg witaminy C. W świetle tego, uzyskane wyniki badań własnych, pozwalają uznać szczypiorek czosnkowy za warzywo bogate w witaminę C (kwas L-askorbinowy). Wnioski 1. Plon jednorocznego i dwuletniego szczypiorku czosnkowego był istotnie większy

przy uprawie roślin z siewu nasion wprost na pole, natomiast plon zebrany z roślin w trzecim roku uprawy okazał się istotnie większy przy uprawie z rozsady.

2. Największy plon liści jednorocznego i dwuletniego szczypiorku czosnkowego z siewu nasion bezpośrednio na pole otrzymano, gdy wysiewano po 15 nasion w gnieździe, natomiast przy uprawie z rozsady, gdy sadzono 5 sztuk rozsady w

WIELKOŚĆ I JAKOŚĆ PLONU SZCZYPIORKU CZOSNKOWEGO ...

347

gnieździe. Nie wykazano istotnego współdziałania badanych czynników na wielkość plonu trzyletniego szczypiorku czosnkowego.

3. Zawartość suchej masy w plonie szczypiorku czosnkowego była uzaleŜniona od wieku roślin. Istotnie najwięcej suchej masy zawierał plon roślin jednorocznych, a najmniej trzyletnich.

4. Więcej kwasu L-askorbinowego oznaczono w liściach jednorocznego i dwu-letniego szczypiorku czosnkowego, w porównaniu do trzyletniego.

Literatura ARENFALK O., KJELDSEN G., HAGELSKJAER L. 1993. Sorter of kepalog - salog - stiklog ved almindelig og okologisk dyrkning. Rap. 2, Landbrugsministeriet Statens Plante-avlsforsog.

KUNACHOWICZ H., NADOLNA I., I WANOW K., PRZYGODA B. 2003. Wartość odŜywcza wy-branych produktów spoŜywczych i typowych potraw. PZWL Warszawa.

O’CONNOR D.E. 1994. Use of onion sets to aid continuity in bulb onion production. Acta Hortic. 371: 91-95.

SMOCZKIEWICZOWA M.A., L UTOMSKI J., NITSCHKE D. 1981. Charakterystyka chemiczna i farmakologiczna cebuli zwyczajnej (Allium cepa L.). Herba Polon. 27(2): 169-188.

TENDAJ M. 2000. Cebula zwyczajna, w: Polowa uprawa warzyw. M. Orłowski (Red.), Wyd. BRASIKA, Szczecin: 76-99.

WOJTASZEK T., BEDNARZ F., PONIEDZIAŁEK M. 1992. Multi-seeded onions. I. Suitability of multi-seeded transplants for production of dry onions under Polish conditions. Folia Hortic. 4(1): 59-70.

VISSER C.L.M. 1991. Beinvloeding van drogestofgehalte, opbrengstniveau en bewaar-baarheid van uien door teeltmethoden. Proef. Akker. Groent. Volleg. 124: 3-37. Słowa kluczowe: szczypiorek czosnkowy, metody uprawy, wielkość i jakość plonu Streszczenie

W latach 2002-2005 przeprowadzono doświadczenia polowe, których celem było określenie wpływu metody uprawy oraz liczby sadzonej rozsady lub wysiewanych nasion w gnieździe na wielkość i jakość plonu szczypiorku czosnkowego. Ocenie poddano rośliny w pierwszym, drugim i trzecim roku uprawy. Na podstawie uzyskanych wyników wykazano, Ŝe plon ogółem jednorocznego i dwuletniego szczypiorku czosnkowego był istotnie większy przy uprawie roślin z siewu nasion wprost na pole, w porównaniu z uprawą z rozsady. Natomiast plon trzyletniego szczypiorku czosnkowego był istotnie większy w wyniku uprawy z rozsady. Naj-większy plon jednorocznego i dwuletniego szczypiorku czosnkowego uprawianego z siewu nasion bezpośrednio na pole otrzymano w przypadku siewu 15 sztuk nasion w gnieździe, a uprawianego z rozsady przy sadzeniu 5 roślin w gnieździe. Nie wykazano istotnego współdziałania między metodą uprawy, a liczbą wysiewanych nasion lub sadzonej rozsady w gnieździe na wielkość plonu trzyletniego szczypiorku czosnkowego. Zawartość suchej masy i kwasu L-askorbinowego w szczypiorku czosnkowym była uzaleŜniona od wieku roślin. Istotnie najwięcej suchej masy zawierały liście roślin jednorocznych, a najmniej trzyletnich. Istotnie więcej kwasu L-


348

askorbinowego oznaczono w liściach jednorocznych i dwuletnich szczypiorku czosnkowego. QUANTITY AND QUALITY OF YIELD OF CHINESE CHIVE (Allium tuberosum ROTTLER ex SPRENG) DEPENDING ON METHOD OF CULTIVATION AND NUMBER OF SOWN SEEDS OR TRANSPLANTS PLANTED IN CLUSTERS Agnieszka śurawik, Dorota Jadczak Department of Vegetable Crops, Agricultural University, Szczecin Key words: Chinese chive, methods of cultivation, quantity and quality of yield Summary

In the years 2002-2005 field experiments were carried out. The aim of the experiments was to examine the influence of method of cultivation and number of planted transplants or seeds sown in clusters on the quantity and quality of yield of Chinese chive. Plants in the first, second and third year of cultivation were examined. On the basis of obtained results it was found that total yield of one-year-old and two-year-old Chinese chive was significantly higher when seeds were sown directly into the field in comparison with cultivation from transplants. However, total yield of three-year-old Chinese chive was significantly higher when cultivation from transplants was used. The highest total yield of one-year-old and two-year-old Chinese chive cultivated from seeds sowing directly into the field was found when there were 15 seeds sown in the cluster or, cultivated from transplants, when there were 5 transplants planted in the cluster. There was no significant interaction between the method of cultivation and number of sown seeds or transplants planted in a cluster on the quantity of yield of three-year-old Chinese chive. The content of dry matter and L-ascorbic acid in Chinese chive depended on the age of plants. Significantly the most dry matter included leaves of one-year-old plants, and the least - leaves of three-year-old plants. Significantly more of L-ascorbic acid were in leaves of one-year-old and two-year-old Chinese chive. Dr inŜ. Agnieszka śurawik Katedra Warzywnictwa Akademia Rolnicza ul. Janosika 8 71-424 SZCZECIN

POST ĘP W ROZWOJU NOWYCH TECHNOLOGII W … · ZESZYTY PROBLEMOWE POST ĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008...

Documents

Transcript of POST ĘP W ROZWOJU NOWYCH TECHNOLOGII W … · ZESZYTY PROBLEMOWE POST ĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008...