polska na filmowo 353

55

Czterej panCerni i pies

Lotna

rejs

Zalew Zegrzyński

polska na filmowo354

GPS52.450278 N, 21.041389 E

awantury himilsbacha Statek wycieczkowy ,,Neptun’’, którym podróżowali bohaterowie Rejsu rozpoczął swą filmową wędrówkę w Toruniu, a zakończył na Zalewie Zegrzyńskim niedaleko Warszawy. Statek dopłynął Wisłą do stolicy, a potem przepływał wielokrotnie przez Zalew, aby ekipa filmowa zdołała dokręcić wszystkie potrzebne sceny. Zalew Zegrzyński powstał w 1963 r. – zaledwie 6 lat przed pro-dukcją filmu. Doskonale nadawał się do wycieczek podobnych do tej, w której uczestniczyli bohaterowie Rejsu. Po zbiorniku mogły bez problemu poruszać się bowiem statki wycieczkowe – powstał jako zbiornik retencyjny w wyniku spiętrzenia wody na Narwi. Liczy 41 kilometrów długości a jego głębokość dochodzi nawet do siedmiu metrów. Jak pisze Mirosław Pakuła w internetowym serwisie kulturalno-informacyjnym o Zalewie Zegrzyńskim, na filmie dobrze widoczne są brzegi Narwi w Zegrzu i Ryni. W cza-sie słynnej rozmowy Zdzisława Maklakiewicza (Mamoń) i Jana Himilsbacha (Sidorowski) o polskim filmie w tle widać budynek starej prochowni w Zegrzu zbudowanej w 1907 r. Statek przepły-wa także w tym czasie obok przystani ośrodka wypoczynkowego Polskiej Agencji Prasowej. Podobny krajobraz jest widoczny rów-nież w scenie gimnastyki na statku. Często w filmowych kadrach daje się także zauważyć wysoką skarpę w Zegrzu. Nocą parostatek cumował nad brzegiem Zalewu, w porcie Pilawa w Nieporęcie (w rzeczywistości statek nazywał się nie ,,Neptun’’, ale ,,Dzierżyński’’, a po zakończeniu obsługi turystycznej został ostatecznie zdemontowany i zatopiony koło portu w Jadwisinie). Nocą także rozpoczynało się drugie, mniej oficjalne życie filmo-wej produkcji. Na statku, a także w restauracji hotelu ,,Mazow-sze’’ w pobliskich Białobrzegach filmowcy dość intensywnie spę-dzali wolny czas. Czasami kończyło się na awanturach, których głównym bohaterem był oczywiście Jan Himilsbach. Z wielu opresji – w tym milicyjnych aresztów – wybawiał go najczęściej

polska na filmowo 355

reżyser Marek Piwowski. Tak było na przykład wtedy, gdy obsłu-ga restauracji ,,Mazowsze’’ nie wpuściła po kolejnej awanturze Himilsbacha do środka. Aktor próbował tam się dostać w filmo-wym kostiumie pirata (występował w nim wcześniej w scenie balu maskowego). Niezadowolony Himilsbach udał się na po-szukiwania alkoholu do Zegrza Południowego, gdzie zatrzymała go milicja.

himilsbach na cmentarzuPodczas kręcenia Rejsu Jan Himilsbach, genialny aktor-naturszczyk, kamieniarz z zawodu, pisarz i scenarzysta, lubił ,,urywać się’’ z planu. Najwięcej okazji miał do tego właśnie podczas pobytu nad Zalewem Zegrzyńskim. O ucieczkach z planu Himilsbacha – Sidorowskiego reżyser Marek Piwowski opowiada w książce ,,Rejs, czyli szczególnie nie chodzę na filmy polskie’’: ,,Po zazwyczaj długich poszukiwaniach odnajdywałem go w różnych miejscach: w knajpie, w izbie wytrzeźwień, na komisariacie, a nawet na cmentarzu. Tam pewnego dnia Himilsbach obrabiał dłutem granitową płytę nagrobną. Janek, co ty robisz? – mówię do niego. Tam czterdzieści osób na ciebie czeka, kamera włączona, światła się palą, a ty co? A Janek na to mówi: Marku, to, co ja zrobię w kamieniu, przetrwa wszystkie twoje filmy – opowiada Piwowski’’. →1

Na planie zdjęciowym Rejsu. Ta kultowa scena rozmowy Sidorowskiego i inżyniera Mamonia o polskim kinie została nakręcona na Zalewie Zegrzyńskim. Siedzą od lewej: Wanda Stanisławska-Lothe, Irena Iżykowska, Jan Himilsbach oraz Zdzisław Maklakiewicz.

Zamknęli się w kotłowni Słynna scena rozmowy Maklakiewicza i Himilsbacha o polskim kinie kręcona była na Zalewie Zegrzyńskim. Tekst wymyślił Maklakiewicz i mówił go na planie z pamięci, improwizował. Ta prosta scena powstawała jednak przez cały dzień, bo filmowcy próbowali doprowadzić do porządku pijanych aktorów. W pewnym momencie słynna aktorska para zamknęła się w kotłowni na statku, odmawiała wyjścia na pokład i broniła się przy pomocy hydranta. Wersja, którą oglądamy na filmie była jedyną, w której nie widać, że aktorzy byli mocno zamroczeni.

→1 Maciej Łuczak, Rejs, czyli szczególnie nie chodzę na filmy polskie, Warszawa 2002

polska na filmowo356

Nad Jeziorem Zegrzyńskim dość łatwo odnaleźć także ślady po kręconym tutaj serialu Czterej pancerni i pies. Powstało bowiem w tym miejscu wiele scen do odcinka ,,Klin’’ oraz odcinka ,,Pier-ścienie’’. W pierwszym z wymienionych odcinków można w kilku ujęciach zobaczyć most we wsi Wolica nieopodal Ryni. Zwykły most został przez filmowców przerobiony na most zwodzony łączący oba brzegi kanału. W jednej ze scen Gustlik podnosi go wraz z Magneto i uniemożliwia przejście hitlerowców. Odwiedza-jąc to miejsce warto pamiętać, że dotarł w to miejsce Rudy z 102 wraz z załogą oraz jej ,,nadprogramowym’’ członkiem, czyli Ho-noratą. Próżno jednak szukać dziś we wsi zwodzonego mostu, bo mechanizm charakterystyczny dla takiej konstrukcji był filmową atrapą. Ujęcia prawdziwego zwodzonego mostu pochodziły z Ry-bina niedaleko Sztutowa i wmontowane zostały w sceny kręcone nad Zalewem Zegrzyńskim. Niedaleko tego miejsca – w lasach między Białobrzegami i Rynią – ekipa Pancernych nakręciła także pamiętną scenę ucieczki Gustlika i Honoraty w generalskim wozie. Z kolei w odcinku ,,Pierścienie’’ Rudy 102 zmierzając w kierunku Berlina przejeżdża w pewnej chwili po betonowej drodze. Są to początkowe sceny odcinka. Owa filmowa betonówka to droga leśna prowadząca do Beniaminowa, odchodząca od trasy Biało-brzegi-Wolica. W tych okolicach nakręcono także sceny ucieczki Lidki, felczera Zubryka oraz Szawełłów z polowego szpitala (Mał-gorzata Niemirska, Wiesław Michnikowski, Mieczysław Czecho-wicz, Jerzy Turek). Przygotowują się oni do ucieczki w autentycz-nym – istniejącym do dziś – Forcie Beniaminów, który stanowi część umocnień twierdzy Zegrze. Fortyfikacja w Beniaminowie ma ciekawą historię: wybudowali ją Rosjanie na przełomie dzie-więtnastego i dwudziestego wieku, w czasie wojny służyła hitle-rowcom jako obóz jeniecki dla Rosjan, a w 1944 r. została przez tych ostatnich częściowo wysadzona. Obecnie jest własnością dilera samochodów terenowych i wykorzystywana do rajdów oraz jazdy testowej. Filmowy fort znajduje się przy drodze Bia-łobrzegi – Radzymin

przeciw socjalizmowiStanisław Tym – Kaowiec na statku: – Nakręciliśmy kilkanaście kilometrów taśm. Dużo było scen gimnastyki, moich rozmów z Dobrowolskim, jakieś sceny kłótni, moje ucieczki. Tego wszystkiego nie było potem w filmie, ale w tym przypadku raczej nie chodziło o cenzurę. Po prostu sceny te się nie montowały. Natomiast co do ironicznej wymowy Rejsu nie było żadnych wątpliwości.

Władze wiedziały, że film jest przeciwko socjalizmowi i że godzi w sojusze. Na spotkaniach z kolektywami robotniczymi film atakowano ile wlezie. Kolaudacja też była jednym wielkim atakiem na Piwowskiego i zespół.

Rejs jak z RejsuAkwen Zalewu Zegrzyńskiego – a właściwie zgodnie z nazewnictwem Jeziora Zegrzyńskiego – sprzyja aktywnemu wypoczynkowi. Jezioro jest rajem dla żeglarzy i wędkarzy. Branża turystyczna wykorzystuje popularność Rejsu i próbuje nawiązać do faktu, iż kręcono tutaj zdjęcia do filmu. Na statku ,,Albatros’’ – jak zapewniają organizatorzy – można przeżyć ,,rejs jak z Rejsu’’ w klimacie lat 60. Statek pływa po Zalewie Zegrzyńskim oraz Narwią do Pułtuska. Z kolei na statku wypływającym z Warszawy organizator gwarantuje m.in. ,,program artystyczny w klimacie filmu Rejs’’.

polska na filmowo 357

lotną kręcono w zegrzu W Zegrzu i najbliższej okolicy Andrzej Wajda kręcił Lotną, historię szwadronu polskich ułanów walczących w kampanii 1939 r. Tytułowa Lotna to piękny wierzchowiec, który jest obiektem pożądania kawalerzystów z oddziału. Koń przynosi jednak pecha, bo giną na nim kolejni jeźdźcy. Ekipa filmowa korzystała przy produkcji ze wsparcia Oficerskiej Szkoły Łączności w Zegrzu. Ośrodek szkolenia istnieje tam do dziś pod nazwą Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki. Ppłk dr Mirosław Pakuła, szef wydziału dydaktycznego Centrum i członek Stowarzyszenia ,,Nasze Zegrze’’ opowiada o pobycie tutaj filmowców: – W kronice szkoły zachowała się wzmianka na temat filmu oraz zdjęcia z prapremiery, którą przygotowano specjalnie dla naszych żołnierzy. Przyjechali na nią m.in. Andrzej Wajda oraz pisarz Wojciech Żukrowski, który był współautorem scenariusza. Zdjęcia do filmu powstawały na zegrzyńskim poligonie w Skubiance oraz nad rozlewiskami Narwi. W kadrach filmowych widoczne są także umocnienia Twierdzy Zegrze, a konkretnie fosa i wyłożona kamieniami przeciwskarpa tak zwanego Umocnienia Dużego. Zdjęcia kręcono również na polach koło Zegrzynka oraz w dworku Jerzego Szaniawskiego. Wnętrza i elewacja frontowa dworku są w filmie dobrze widoczne. Po pożarze we wrześniu 1977 r. po dworku zostały jedynie ruiny. Na potrzeby filmu wynajęto także zagrodę we wsi Skubianka. To właśnie tam odbywa się scena z księdzem jeżdżącym na klaczy.

Prapremiera filmu w Oficerskiej Szkoły Łączności w Zegrzu 12 września1959 r. W środku reżyser Andrzej Wajda, po jego prawej stronie autor scenariusza Wojciech Żukrowski.

polska na filmowo358