POLITYKA PAŃSTWA NA POLSKIMRYNKU PRACY

2.1. WPROWADZENIE

Rynek pracy stanowi istotną dziedzinę działania rządu każdego kraju. Po-nieważ problemy rynku pracy mają wymiar ekonomiczno-społeczny, państwomusi prowadzić tu działania z pogranicza polityki gospodarczej i polityki spo-łecznej. Zadaniem instytucji powoływanych w celu regulacji rynku pracy jestprowadzenie działań mających przyczynić się do poprawy sytuacji nierówno-wagi na tym rynku. Szczególnie powinny się one skupić na zmniejszaniu bez-robocia, które stanowi ogromny problem wielu krajów o gospodarce rynkowej,w tym również Polski.

W krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się dużą różnorodność modeliprzeciwdziałania bezrobociu, które przy pewnym uproszczeniu można sprowa-dzić do dwóch podstawowych nurtów1:

■ modele obejmujące aktywne środki i programy rynku pracy2, mającewpłynąć na poprawę kwalifikacji bezrobotnych i pracowników, stwarzaćzachęty dla przedsiębiorstw w celu zwiększania w nich zatrudnienia oraz

1 Por. M. Kabaj, Efektywność programów przeciwdziałania bezrobociu i skuteczność politykirynku pracy. Kryzys polityki rynku pracy? [w:] Rynek pracy w wybranych krajach. Metody prze-ciwdziałania bezrobociu, pod red. E. Kryńskiej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa1999, s. 56 i dalsze.

2 Aktywne formy działań na rynku pracy zostaną omówione w dalszej części rozdziału.

2

28

wskazywać wszelkie działania skierowane na redukcję przyczyn bezro-bocia (model substytucyjny);

■ modele oparte na zintegrowanej prozatrudnieniowej polityce społeczno--gospodarczej, w której aktywna polityka rynku pracy jest istotnym, alenie jedynym składnikiem. W modelach tych podkreśla się rolę politykigospodarczej w tworzeniu miejsc pracy, w szczególności zaś polityki bu-dżetowej, pieniężnej, cenowo-dochodowej i współpracy z zagranicą (mo-del komplementarny).

Wymienione nurty są konstrukcjami skrajnymi. W rzeczywistości w politycerynku pracy poszczególnych krajów obserwuje się współistnienie wielu elemen-tów jednego i drugiego nurtu oraz dostrzega się ich ewolucję w czasie uwarun-kowaną czynnikami gospodarczymi, społecznymi i politycznymi.

2.2. ROLA PAŃSTWA NA RYNKU PRACY W POLSCE– UWARUNKOWANIA INSTYTUCJONALNE

Zadania państwa w zakresie polityki rynku pracy w Polsce określa Ustawaz dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy3.Ustawa ta zreformowała zasady funkcjonowania instytucji rynku pracy, takichjak:

■ Ochotnicze Hufce Pracy,■ agencje zatrudnienia,■ instytucje szkoleniowe,■ publiczne służby zatrudnienia,■ instytucje dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego.Ochotnicze Hufce Pracy (OHP) działają w obrębie sfery edukacji, kształcenia

i wychowania młodzieży pochodzącej ze środowisk ubogich, często dotkniętychpatologiami, narażonej na wykluczenie społeczne, a także młodzieży wiejskieji bezrobotnej (poniżej 25 roku życia). OHP dysponują 10 centrami kształceniai wychowania – skupiającymi około 1300 młodych ludzi pochodzących z róż-nych regionów Polski, 26 ośrodkami szkolenia i wychowania – obejmującymiopieką około 3000 uczestników, 300 hufcami pracy, wraz ze środowiskowymihufcami pracy, które obejmują działalnością grupę prawie 25 000 uczestników4.Oprócz wymienionej działalności, w strukturach OHP działa 49 centrów eduka-

3 Dz.U. nr 99, poz. 1001, z późn. zm.4 Krajowa strategia zatrudnienia na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, War-

szawa 2005, s. 20 i dalsze.

29

cji i pracy młodzieży, zlokalizowanych na terenie dawnych województw, 49 mo-bilnych centrów informacji zawodowej i 49 młodzieżowych biur pracy orazdziałających w ich strukturach blisko 130 klubów pracy.

Agencje zatrudnienia są to niepubliczne organizacje, świadczące usługi z za-kresu pośrednictwa pracy, pośrednictwa pracy za granicą u pracodawców zagra-nicznych, doradztwa personalnego i pracy tymczasowej. Niepubliczne agencjezatrudnienia wykazują dużą sprawność w warunkach zwiększających się ocze-kiwań pracodawców wobec kandydatów do pracy, zwłaszcza w przypadkuświadczenia usług dla pracodawców zagranicznych.

Kolejna instytucja rynku pracy w Polsce to instytucje szkoleniowe, które sąniepublicznymi podmiotami prowadzącymi działalność na podstawie odrębnychprzepisów, szczególnie w zakresie edukacji pozaszkolnej. Do instytucji kontrak-towanych przez publiczne służby zatrudnienia należą:

■ szkoły publiczne,■ placówki lub ośrodki wyspecjalizowane w kształceniu ustawicznym osób

dorosłych,■ niepubliczne szkoły lub placówki wpisane do ewidencji prowadzonej

przez jednostki samorządu terytorialnego oraz podmioty prowadząceedukację pozaszkolną na podstawie przepisów o działalności gospodar-czej. Edukację pozaszkolną prowadzą również szkoły wyższe, placówkinaukowo-badawcze, stowarzyszenia zawodowe i branżowe oraz przed-siębiorstwa. W rejestrze instytucji szkoleniowych, prowadzonym przezurzędy pracy, realizujących usługi szkoleniowe dla bezrobotnych, znajdu-je się ponad 2700 podmiotów (stan na koniec 2005 r.).

Wśród instytucji rynku pracy należy wymienić także instytucje dialogu spo-łecznego, czyli organizacje i instytucje zajmujące się szeroko pojętą problema-tyką pracy, tj. organizacje związków zawodowych, pracodawców i bezrobotnychoraz organizacje pozarządowe współpracujące z publicznymi służbami zatrud-nienia i OHP w celu realizacji zadań określonych ustawą o promocji zatrudnie-nia i instytucjach rynku pracy, oraz instytucje partnerstwa lokalnego, które służąrealizacji inicjatyw partnerów rynku pracy, tworzonych na rzecz wykonania za-dań określonych ustawą i wspieranych przez organy samorządu terytorialnego5.

Płaszczyzną dialogu i partnerstwa społecznego są rady zatrudnienia, którychreprezentantem na szczeblu krajowym jest Naczelna Rada Zatrudnienia, będącaorganem opiniodawczo-doradczym ministra pracy. Podobną rolę odgrywają wo-jewódzkie i powiatowe rady zatrudnienia, działające, odpowiednio, na rzeczmarszałków i starostów. W konsultacjach dotyczących zagadnień polityki za-trudnienia istotna rola przypada także Trójstronnej Komisji ds. Społeczno-Gos-podarczych oraz Wojewódzkim Komisjom Dialogu Społecznego.

5 Ibidem, s. 20.

30

Dialog między organizacjami związkowymi i organizacjami pracodawcówmoże w najbliższej przyszłości przesądzać o kierunkach rozwoju stosunkówpracy, a w szczególności o kierunkach uelastyczniania tych stosunków. Dlategoteż istotne jest wzmocnienie dialogu społecznego, zarówno na poziomie central-nym, jak i zakładu pracy. Polityka państwa w tym zakresie określa proceduralneramy i poprzez odpowiednie ustawodawstwo stymuluje relacje społeczne w ra-mach dialogu pracodawca–pracownik. Rozwój zasad prowadzenia rzetelnegodialogu powinien przyczynić się do rozwoju wzajemnych stosunków w kierunkupożądanym przez najważniejsze strony dialogu.

Z kolei partnerstwo lokalne jest ideą relatywnie młodą, wypływającą z bar-dzo oczywistych przesłanek. Mianowicie, inicjatywa ta ma na celu budowanietrwałego partnerstwa pomiędzy instytucjami rządowymi, samorządowymi, lo-kalnymi przedsiębiorcami, organizacjami pozarządowymi oraz mieszkańcami narzecz ożywienia gospodarczego oraz poprawy sytuacji na rynku pracy. Najważ-niejszym zadaniem na poziomie lokalnym jest zachęcanie partnerów lokalnychdo wspólnego działania i pokazanie im korzyści, jakie z tego wynikają6.

Ta nowatorska formuła działań na rynku pracy, w rozumieniu działań opar-tych na partnerstwie lokalnym, wpływa na poszerzanie możliwości wykonywa-nych usług zatrudnieniowych poprzez sektor pozarządowy i organizacje partne-rów społecznych. System publicznych służb zatrudnienia zyskał w ten sposóbwsparcie, polegające na możliwości zlecania i kontraktowania usług zatrudnie-niowych realizowanych przez publiczne służby zatrudnienia – organizacjom po-żytku publicznego, związkom zawodowym i organizacjom pracodawców orazagencjom zatrudnienia. A zatem mamy tu do czynienia z rozwojem partnerstwapubliczno-prywatnego.

Ponadto ustawa narzuciła obowiązek opracowania i wdrożenia standardówusług rynku pracy, a także wprowadziła wymagania kwalifikacyjne w odniesie-niu do kluczowych stanowisk pracy w publicznych służbach zatrudnienia. Dużeznaczenie dla stosowania ww. ustawy w praktyce ma zdefiniowanie w niej pod-stawowych usług rynku pracy, takich jak pośrednictwo pracy, informacja i po-radnictwo zawodowe, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, organizacjaszkoleń, a także wspieranie tych usług przez wykorzystanie instrumentów rynkupracy, do których możemy zaliczyć: finansowanie kosztów przejazdu do miejsca

6 Od czerwca 2002 r. w Polsce realizowany jest polsko-amerykański „Program partnerstwalokalnego”, wdrażany przy współpracy z Kancelarią Prezydenta RP, Ministerstwem Gospodarkii Pracy, Komisją Krajową NSZZ „Solidarność”, Radą Krajową OPZZ, marszałkami województw,Związkiem Powiatów Polskich i innymi instytucjami rządowymi, samorządowymi i społecznymi.Podstawą programu jest budowa partnerstwa lokalnego, wspierającego społeczności lokalne, pra-cowników oraz przedsiębiorstwa w rozwiązywaniu problemów związanych z przemianami w go-spodarce. Program ten pozwala na tworzenie partnerstwa, integrację społeczności oraz inicjowanieaktywnych form przeciwdziałania bezrobociu.

31

pracy, finansowanie praktycznej nauki zawodu czy szkoleń, finansowanie kosz-tów zakwaterowania w przypadku podjęcia pracy czy szkolenia poza miejscemstałego zamieszkania, dofinansowanie kosztów wyposażenia miejsca pracyutworzonego w celu zatrudnienia bezrobotnego itp. Ustawa zawiera równieżrozwiązania wspierające lokalne i regionalne rynki pracy, a także wprowadziłaszereg instrumentów stymulujących rozwój zasobów ludzkich.

Ogromnym wyzwaniem na początku XXI w. stała się konieczność głębokichprzekształceń struktur zatrudnienia zarówno w skali makro, jak i mikro. Oznaczaona7:

■ wzrost popytu na pracowników wysoko kwalifikowanych oraz spadekpopytu na pracowników nisko kwalifikowanych,

■ spadek zatrudnienia w rolnictwie i przemyśle oraz jego wzrost w usługach,■ dwubiegunową koncentrację zatrudnienia ze względu na typ przedsię-

biorstwa: z jednej strony w wielkich korporacjach, z drugiej – w małychprzedsiębiorstwach, często rodzinnych; kurczy się bowiem przestrzeńpomiędzy tymi dwoma typami przedsiębiorstw,

■ spadek udziału zatrudnienia stałego i w pełnym wymiarze czasu w za-trudnieniu łącznym, a wzrost udziału zatrudnienia w częściowym wymia-rze czasu i innych formach elastycznych,

■ rozwój wielonarodowościowej struktury zatrudnienia,■ wzrost udziału kobiet w łącznym zatrudnieniu i obniżenie średniego wie-

ku pracowników w związku z tendencją do obniżania wieku uprawniają-cego do przejścia na emeryturę.

Przemiany te mają mniej lub bardziej bezpośredni wpływ na stan bezrobociaoraz na metody jego ograniczania.

2.3. DZIAŁALNOŚĆ INSTYTUCJI RYNKU PRACYW POLSCE

Prowadząc politykę rynku pracy kraje rozwinięte, w tym Polska, czynią tow sposób kompleksowy, czyli opracowują i realizują programy rynku pracy. Pro-gramy te pełnią dwie podstawowe funkcje:

7 Por. S. Borkowska, Główne wyzwania wobec problemów pracy na przełomie wieków [w:]Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku, Studia i Materiały, Instytut Pracy i SprawSocjalnych, Warszawa 1998, s. 42.

32

■ mają charakter osłonowy,■ aktywizują bezrobotnych – mają na celu pomoc bezrobotnym w powrocie

do aktywności zawodowej.Z punktu widzenia wypełniania powyższych funkcji programy rynku pracy

możemy podzielić na8:1) programy pasywne, do których zaliczamy wypłacanie określonych usta-

wowo zasiłków dla bezrobotnych, świadczenia przedemerytalne i wcześniejszeemerytury finansowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych,

2) programy aktywne, w których skład wchodzi wiele instrumentów, a mia-nowicie:

■ szkolenie i przekwalifikowanie bezrobotnych i zasiłki szkoleniowe,■ poradnictwo zawodowe,■ prace interwencyjne,■ roboty publiczne,■ aktywizacja zawodowa absolwentów,■ pożyczki na tworzenie małych przedsiębiorstw,■ przygotowanie zawodowe młodocianych.Doświadczenia krajów zachodnich pokazują, że głównym źródłem niepo-

wodzeń walki z bezrobociem jest koncepcja ograniczonej interwencji na rynkupracy i dominacja tzw. podejścia osłonowego, czyli łagodzenie skutków, a nieprzyczyn bezrobocia. Tymczasem działania z zakresu programów aktywnych,w połączeniu z uelastycznianiem rynku pracy oraz działaniami zachęcającymiprzedsiębiorców do zwiększania zatrudnienia, mogą przynieść poprawę w za-kresie lepszego przystosowania uczestników rynku pracy do zmieniających sięna nim warunków. Chodzi tu w szczególności o działania mające na celuzmniejszenie niedopasowania podaży i popytu w przypadku osób aktywnychzawodowo.

W zakresie promocji zatrudnienia aktywne instrumenty wyszczególnioneprzez polskie ustawodawstwo pracy obejmują szereg działań, mających polep-szyć sytuację bezrobotnego na rynku pracy. Najważniejsze z nich to9:

1. Szkolenie – osoba bezrobotna może zostać skierowana na szkolenie. Dajeono możliwość nabycia kwalifikacji zawodowych lub zmiany czy uzupełnieniakwalifikacji. Istnieje także możliwość ubiegania się o skierowanie na szkolenie,które wybrał sam bezrobotny. W tym przypadku należy uprawdopodobnić, żeszkolenie to umożliwi podjęcie pracy, a koszt szkolenia jest nie wyższy niż200% przeciętnego wynagrodzenia. Bezrobotnemu skierowanemu na szkolenieprzysługuje dodatek szkoleniowy w wysokości 20% podstawowej kwoty zasił-

8 Por. M. Kabaj, Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,Warszawa 2000, s. 155.

9 Promocja zatrudnienia – aktywne programy walki z bezrobociem, www.pomocspoleczna.ngo.pl.

33

ku10. Należy pamiętać, że osoba, która z własnej winy nie ukończyła szkolenia,jest zobowiązana do zwrotu jego kosztów. Nie dotyczy to sytuacji, gdy powo-dem nieukończenia szkolenia było podjęcie pracy.

2. Pożyczka na sfinansowanie kosztów szkolenia – osoba bezrobotna możeuzyskać nieoprocentowaną pożyczkę na sfinansowanie kosztów szkolenia, dzię-ki któremu będzie miała możliwość podjęcia zatrudnienia wymagającego szcze-gólnych kwalifikacji. Kwota pożyczki nie może przekroczyć 400% przeciętnegowynagrodzenia.

3. Dofinansowanie kosztów studiów podyplomowych – Powiatowy UrządPracy może sfinansować do 75% kosztów studiów podyplomowych osobie bez-robotnej, jeśli uprawdopodobni, że ukończenie studiów zapewni jej uzyskanieodpowiedniej pracy.

4. Poradnictwo zawodowe – jest świadczone w formie porad indywidualnychi grupowych. Z poradnictwa mogą korzystać zarówno bezrobotni, jak i osoby po-szukujące pracy, ale niezarejestrowane jako osoby bezrobotne. Polega ono na po-mocy w wyborze odpowiedniego zawodu lub odpowiedniej oferty. W ramachporadnictwa osoba korzystająca z pomocy może np. zostać skierowana na specja-listyczne badania umożliwiające wydanie opinii o przydatności do określonegozawodu czy stanowiska. Koszty badań pokrywa wówczas urząd pracy. Pracodaw-ca również może korzystać z poradnictwa, które polega na pomocy w doborze od-powiednich pracowników. Korzystanie z poradnictwa jest dobrowolne.

5. Pośrednictwo pracy – prowadzone jest nieodpłatnie przez urzędy pracy,agencje pośrednictwa pracy oraz OHP. Placówki prowadzące pośrednictwo zbie-rają oferty od pracodawców, inicjują również kontakty pracodawców z bezro-botnymi i poszukującymi pracy. Prowadzenie pośrednictwa obejmuje też infor-mowanie bezrobotnych o przysługujących im prawach i o ich obowiązkach.

6. Usługi EURES11 – polegają na pomocy osobom bezrobotnym w znalezie-niu odpowiedniego zatrudnienia na obszarze Unii Europejskiej i krajów, z któ-rymi Unia zawarła umowy o swobodnym przepływie osób.

7. Dodatek aktywizacyjny – przyznawany jest bezrobotnemu uprawnionemudo zasiłku w dwóch sytuacjach:

■ jeśli na podstawie skierowania urzędu pracy podejmuje zatrudnieniew niepełnym wymiarze czasu pracy, a jego wynagrodzenie jest niższe odminimalnego wynagrodzenia za pracę. W tym przypadku dodatek powi-nien uzupełnić wynagrodzenie do kwoty minimalnego wynagrodzenia.Dodatek nie może jednak przekroczyć 50% zasiłku dla bezrobotnych.

10 Według danych Głównego Urzędu Statystycznego na dzień 1 czerwca 2007 r. wysokośćzasiłku dla bezrobotnego wyniosła 538,30 zł, minimalne wynagrodzenie wynosiło 936 zł, a prze-ciętne wynagrodzenie w tym okresie kształtowało się na poziomie 2703,41 zł.

11 Sieć EURES – sieć europejskich służb zatrudnienia.

34

Przysługuje przez okres, w jakim wypłacany byłby zasiłek. Dodatek nieprzysługuje, jeśli pracodawca otrzymał z Powiatowego Urzędu Pracy do-finansowanie do stanowiska pracy;

■ podejmuje zatrudnienie lub inną pracę zarobkową z własnej inicjatywy.Wysokość dodatku wynosi w tej sytuacji 30% zasiłku. Przysługuje przezpołowę okresu, w jakim przysługiwałby zasiłek.

Dodatek nie przysługuje w przypadku podjęcia zatrudnienia poza granicamiPolski oraz jeśli zatrudnienie następuje u pracodawcy, dla którego osoba praco-wała bezpośrednio przed zarejestrowaniem się jako osoba bezrobotna.

8. Dotacja na rozpoczęcie działalności – może być przyznana bezrobotnemupodejmującemu działalność gospodarczą. Jej wysokość określa umowa zawartapomiędzy bezrobotnym a Powiatowym Urzędem Pracy. Nie może jednak prze-kroczyć kwoty 5-krotnego przeciętnego wynagrodzenia. Dotacja podlega zwro-towi, jeśli zostanie wykorzystana niezgodnie z umową bądź jeśli działalność go-spodarcza będzie prowadzona krócej niż 12 miesięcy.

9. Zwrot kosztów przejazdów lub kosztów zakwaterowania – może on na-stąpić, jeśli osoba bezrobotna podejmuje zatrudnienie, rozpoczyna staż bądźuczestniczy w szkoleniu poza miejscem zamieszkania na podstawie skierowaniaurzędu pracy. Zwrot nie zostanie przyznany, jeśli wynagrodzenie uzyskiwaneprzez zainteresowanego przekracza 200% minimalnego wynagrodzenia za pracę.W przypadku zwrotu kosztów zakwaterowania czas dojazdu i powrotu do miej-sca stałego zamieszkania musi wynosić ponad 3 godziny (i w związku z tymskierowany decyduje się na zakwaterowanie w miejscowości, w której podejmu-je pracę). Zwrot tych kosztów jest dokonywany maksymalnie przez okres 12miesięcy.

10. Pomoc skierowana do osób będących w szczególnej sytuacji12. Przykła-dami takiej pomocy są:

■ staże – urząd pracy może skierować bezrobotnego, który nie ma żadnegodoświadczenia zawodowego, na staż u danego pracodawcy. Celem stażujest nabycie umiejętności praktycznych. Z tej formy pomocy mogą sko-rzystać osoby z grupy 1 oraz absolwenci szkół wyższych, do ukończenia27 lat, w ciągu roku od ukończenia szkoły. Staż może trwać do 12 mie-sięcy. Podczas stażu nie zostaje nawiązany stosunek pracy, a formą wy-nagrodzenia jest stypendium w wysokości zasiłku dla bezrobotnych;

12 W Ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracywyróżnia się 6 grup, do których skierowane są specjalne formy wsparcia: 1) bezrobotni do 25 rokużycia, 2) długotrwale bezrobotni – czyli pozostający w rejestrze urzędu pracy łącznie przez okresostatnich 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygo-towania zawodowego w miejscu pracy, 3) bezrobotni powyżej 50 roku życia, 4) bezrobotni bezkwalifikacji zawodowych, 5) bezrobotni samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do7 roku życia, 6) bezrobotni niepełnosprawni.

35

■ przygotowanie zawodowe w miejscu pracy – to forma pomocy bardzopodobna do stażu, skierowana do osób z pozostałych grup, które nie mo-gą znaleźć pracy z powodu nieodpowiednich kwalifikacji. Przygotowaniezawodowe nie może trwać dłużej niż 6 miesięcy. W tym przypadku rów-nież nie zostaje nawiązany stosunek pracy, a formą wynagrodzenia jeststypendium w wysokości zasiłku dla bezrobotnych;

■ stypendia – przysługują nie tylko osobom odbywającym opisane wyżejstaże lub przygotowanie zawodowe; stypendium otrzymuje się równieżz tytułu: a) odbywania szkolenia, na które skierowanie wydał PowiatowyUrząd Pracy. Osobom z grupy 1 przysługuje stypendium w wysokości40% zasiłku. Pozostali bezrobotni z wymienionych sześciu grup, którzyzostaną skierowani na szkolenie, mogą otrzymać zasiłek szkoleniowyw wysokości 20% zasiłku; b) pobierania nauki w szkole ponadpodsta-wowej lub wyższej (w systemie wieczorowym lub zaocznym). Osobomz grupy 1, będącym jednocześnie osobami bez kwalifikacji zawodowych(czyli z grupy 4), które w okresie 6 miesięcy od dnia zarejestrowaniaw Powiatowym Urzędzie Pracy podejmą naukę, przysługuje stypendiumw wysokości 50% zasiłku. Warunkiem jest spełnienie kryterium docho-dowego określonego w ustawie o pomocy społecznej13; od 1 października2006 r. jest to 351 zł na osobę w rodzinie;

■ zatrudnienie subsydiowane – to zatrudnienie w ramach tzw. prac inter-wencyjnych lub robót publicznych. Organizator robót lub pracodawcazatrudniający osobę w ramach prac interwencyjnych otrzymuje przezokreślony okres zwrot części kosztów (wynagrodzenia, ubezpieczeniaspołeczne, wyposażenie nowego stanowiska pracy). Z pomocy w formiezatrudnienia subsydiowanego w różnym stopniu mogą korzystać wszyst-kie wymienione grupy;

■ refundacja kosztów opieki nad dzieckiem – jeśli bezrobotny należącydo grupy 5 podejmie pracę, zostanie skierowany na staż, przygotowaniezawodowe lub szkolenie, może otrzymać refundację kosztów opieki naddzieckiem (np. koszty zatrudnienia opiekunki). Koszty opieki należyudokumentować. Maksymalna kwota refundacji to wysokość połowypodstawowej kwoty zasiłku dla bezrobotnych. Refundacja przysługuje,jeśli dochód osoby uprawnionej nie przekracza wysokości kryteriumdochodowego, ustalanego zgodnie z przepisami ustawy o pomocy spo-łecznej.

Mimo że w ramach polityki rynku pracy wyodrębnia się jej część aktywnąi pasywną, to oczywiste jest, że dominujący wpływ na wielkość i strukturę popy-

13 Por. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2006 r. o pomocy społecznej, Dz.U. nr 64, poz. 593.

36

tu na pracę ma część aktywna. W literaturze przedmiotu wymienia się kilka pod-stawowych funkcji takich działań państwa na rynku pracy14:

■ aktywizację zawodową bezrobotnych,■ zmniejszanie niedopasowań strukturalnych na rynku pracy,■ podnoszenie produkcyjności siły roboczej,■ oddziaływanie na wielkość zatrudnienia i bezrobocia,■ weryfikację gotowości do pracy bezrobotnych.W ramach aktywnej polityki zwalczania bezrobocia począwszy od 1990 r.

formułowano wiele programów regionalnych i o zasięgu krajowym.Programy regionalne rynku pracy, zgodnie z regulacjami zawartymi w Ko-

deksie pracy, tworzone mogą być przez podmioty lokalne lub niezależne ini-cjatywy regionalnych samorządów. Projekty lokalne stanowią zespół działańz zakresu usług rynku pracy i przy zastosowaniu instrumentów rynku pracy.Realizacja i przygotowanie tych programów wymaga przestrzegania zasadypartnerstwa, polegającego przede wszystkim na stworzeniu warunków organiza-cyjnych do realizacji projektów z udziałem partnerów społecznych oraz na za-pewnieniu wsparcia finansowego. Pojęcie partnerstwa obejmuje współpracęz organami, organizacjami i podmiotami zajmującymi się problematyką rynkupracy. Inicjatywy mające na celu aktywizację zawodową osób bezrobotnych,podejmowane są także na szczeblu krajowym. Najważniejsze z nich to15:

■ „Program przeciwdziałania bezrobociu i łagodzenia jego negatywnychskutków”, przygotowany w 1995 r. – w programie tym przyjęto, że poli-tyka rynku pracy stanowi integralną część długookresowej polityki go-spodarczej państwa, mającej na celu tworzenie efektywnych miejsc pracyi zmniejszanie bezrobocia. Ponadto przyjęto tu, że decyzje rządu w za-kresie polityki gospodarczej muszą wynikać z analizy i oceny ich wpły-wu na polski rynek pracy. Program nakierowany został na tworzenie no-wych miejsc pracy, usprawnienie systemu osłonowego oraz integracjęwszystkich podmiotów działających na rynku pracy. Cechą charaktery-styczną tego programu była jego złożona budowa, gdyż zawierał on wieleprogramów składowych, które mogły być wdrażane niezależnie od siebie;

■ „Program promowania produktywnego zatrudnienia i zmniejszenia bez-robocia”, przygotowany w 1995 r. Podjęto w nim próbę zdefiniowaniapodstawowych problemów, z jakimi boryka się polityka rynku pracy. Za-liczono do nich: bezrobocie młodzieży i niedopasowanie poziomu kwali-fikacji zasobów pracy do potrzeb rynku pracy, bezrobocie długotrwałe

14 Por. E. Kwiatkowski, Aktywna polityka państwa na rynku pracy w Polsce [w:] E. Kryńska,E. Kwiatkowski, H. Zarychta, Polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach dziewięćdzie-siątych, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1998, s. 47.

15 Por. Dylematy polskiego rynku pracy, pod red. E. Kryńskiej, Instytut Pracy i Spraw Socjal-nych, Warszawa 2001, s. 51 i dalsze oraz Krajowa strategia zatrudnienia…, s. 17 i dalsze.

37

oraz zróżnicowanie sytuacji na lokalnych rynkach pracy przy jednocze-snej małej mobilności przestrzennej bezrobotnych. W programie przyjęto,że polityka prozatrudnieniowa powinna uwzględniać aktualną i progno-zowaną sytuację na rynku pracy oraz uwarunkowania zewnętrzne, którew przyszłości będą wpływać na stan i strukturę zatrudnienia w Polsce. Dogłównych czynników branych pod uwagę przy określaniu zadań politykiprozatrudnieniowej zaliczono: wzrost zasobów pracy (uwarunkowanie de-mograficzne), proces restrukturyzacji gospodarki (uwarunkowanie struk-turalne), reformę systemu edukacji (uwarunkowanie edukacyjne) orazproces integracji z Unią Europejską (uwarunkowanie integracyjne);

■ „Program promocji aktywności zawodowej młodzieży”, przygotowanyw 1995 r. W programie tym przewidziano różne rozwiązania, mająceograniczyć bezrobocie i jego skutki wśród młodzieży poprzez stworzeniesystemu pomocy absolwentom szkół w aktywizacji zawodowej. Przedewszystkim system ten obejmował zastąpienie zasiłków dla bezrobotnychabsolwentów premiami za aktywność w postaci stypendiów. Tworząc tenprogram kierowano się pięcioma zasadami: prymat pracy nad bezrobo-ciem, prymat dochodu z pracy nad zasiłkiem, prymat zatrudnienia stałegonad każdą sponsorowaną formą aktywności zawodowej, prymat działańaktywizujących nad działaniami osłonowymi, prymat dalszego kształce-nia i szkolenia nad bezrobociem;

■ „Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkichw latach 2000–2006”, przygotowana w 1999 r., będąca w dużej mierzekontynuacją działań realizowanych w ramach wcześniejszych programówrządowych poświęconych rynkowi pracy, ale zawierająca również nowepropozycje16. Program ten stanowi zbiór kierunków działań, których re-alizacja powinna przyczynić się do wzrostu produktywnego zatrudnienia,a przez to zmniejszyć bezrobocie i jego negatywne skutki. W strategiiopisano kierunki działań, które należało podjąć, aby poprawić sytuację narynku pracy. Za najważniejsze warunki osiągnięcia wysokiego poziomuzatrudnienia i niskiego poziomu bezrobocia uznano: poprawę jakości za-sobów ludzkich, stymulowanie rozwoju małych i średnich przedsię-biorstw, jako tych, które mogą stworzyć najwięcej nowych miejsc pracy,oraz uelastycznienie relacji między pracą i kapitałem. Kierunki działańzawarte w strategii były podstawą do przygotowania rocznych narodo-wych planów działania na rzecz zatrudnienia, zawierających konkretnezadania do wykonania. Przewidziano tu również monitoring tych planóworaz dokonywanie oceny w ramach corocznych sprawozdań. Strategia

16 Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich 2000–2006, Mini-sterstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2000, s. 34–68.

38

stanowi przykład nowego podejścia do tworzenia i realizacji polityki ryn-ku pracy w Polsce. Opierając się na doświadczeniach Unii Europejskiejw ograniczaniu bezrobocia, dokonuje się próby ich adaptacji do warun-ków polskich;

■ program „Pierwsza praca” zapoczątkowany w 2002 r. i kontynuowanyw następnych latach, którego celem była aktywizacja zawodowa bezro-botnej młodzieży, w tym zwłaszcza absolwentów szkół w wieku od 25 do27 lat. Program realizowany jest z wykorzystaniem dużej liczby usługi instrumentów rynku pracy oraz projektów adresowanych do określo-nych kategorii absolwentów, takich jak np. „Zielone miejsca pracy” czy„Eco-kariera”;

■ program „50 PLUS”, zainicjowany w 2005 r., nakierowany na zwiększe-nie zatrudnienia osób starszych;

■ program „Promocja i rozwój spółdzielczych form działalności wśródmłodzieży”, wprowadzony w 2005 r. Program ten składa się z trzechgłównych elementów: promocji spółdzielczych form działalności docho-dowej wśród młodzieży, szkolenia i usług doradczych oraz utworzeniafunduszu pożyczkowego dla ekonomii społecznej. Jednostkami uprawnio-nymi do uzyskania wsparcia w ramach programu są: organizacje pozarzą-dowe działające co najmniej od 2 lat w obszarze aktywizacji zawodowej,zwłaszcza takie, które mają doświadczenie w zakresie spółdzielczości,spółdzielnie studenckie, uniwersyteckie oraz szkoły średnie;

■ program „Pierwsza praca – pierwszy biznes”, zapoczątkowany w 2006 r.,stanowiący nowatorską ścieżkę aktywizacji ludzi młodych. Głównym ce-lem programu jest wzmocnienie możliwości zakładania małych firmprzez młodych ludzi, poprzez dotarcie do najaktywniejszych z nich, zare-jestrowanych w urzędach pracy lub kończących szkoły, a następnie wy-posażenie ich w niezbędną wiedzę i narzędzia, właściwe dla rodzaju pro-wadzonej działalności. Program dopiero jest wdrażany, jego realizacjama uwzględniać najszerzej rozumiane partnerstwo, tworzone przez de-partamenty ministerstwa właściwego do spraw pracy, służby zatrudnieniawszystkich szczebli, organizacje akademickie i pozarządowe oraz związ-ki pracodawców, wnoszące własne pomysły i środki. W ramach tegoprogramu będą podejmowane następujące działania: szkolenia teoretycz-ne oraz praktyczne z zakresu prowadzenia działalności gospodarczej, sta-że u pracodawców gwarantujące wykorzystanie zdobytej wiedzy teore-tycznej w praktyce. Przewidziano w nim również możliwość wsparciafinansowego powstającego przedsiębiorstwa z wykorzystaniem instru-mentów ustawowych (dotacje na rozpoczęcie działalności) lub kredytówz Banku Gospodarstwa Krajowego.

39

Działania podejmowane w ramach aktywnej polityki rynku pracy spełniająwiele funkcji, przede wszystkim17:

■ mają korzystny wpływ na aktywizację zawodową bezrobotnych,■ zmniejszają niedopasowania strukturalne na rynku pracy,■ podnoszą produktywność siły roboczej,■ wpływają na wielkość zatrudnienia i zmniejszenia bezrobocia,■ weryfikują gotowość bezrobotnych do pracy.Aktywna polityka państwa na rynku pracy aktywizuje bezrobotnych poprzez

czasowe zatrudnianie ich w miejscach pracy tworzonych w ramach programów,takich jak roboty publiczne czy prace interwencyjne, oraz poprzez pożyczki dlabezrobotnych i zakładów pracy. Uczestnictwo w tych programach spowalnia (lubwręcz hamuje) proces utraty kwalifikacji i umiejętności zawodowych bezrobot-nych. W rezultacie utrzymany zostaje poziom efektywnej podaży pracy, gotowejdo produkcyjnego wykorzystania w sytuacji pojawienia się wolnych miejsc pracy.

Istotną funkcją aktywnej polityki rynku pracy jest zmniejszanie niedopa-sowań strukturalnych na tym rynku. Niedopasowania te pojawiają się w efekciezmian zachodzących po popytowej i podażowej stronie rynku pracy. Selek-tywne wykorzystanie instrumentów i środków aktywnej polityki państwa narynku pracy, polegające na adresowaniu ich do określonych grup pracownikówi bezrobotnych, pozwala na szybką reakcję na te zmiany i może w dużymstopniu przyczynić się do łagodzenia niedopasowań strukturalnych na tym ryn-ku. Główną rolę odgrywają tu szkolenia, mające na celu naukę zawodu lubpodniesienie posiadanych kwalifikacji. Ważnym aspektem tej polityki w zakre-sie omawianej funkcji jest poprawa mobilności przestrzennej siły roboczej.Większość działań podejmowanych w ramach aktywnej polityki rynku pracyma również korzystny wpływ na wzrost kwalifikacji siły roboczej lub osłabiaproces ich utraty.

Wpływ aktywnej polityki państwa na rynku pracy na rozmiary zatrudnieniai zarazem bezrobocia należy do najbardziej kontrowersyjnych zagadnień poru-szanych w literaturze przedmiotu. Rozwój aktywnych działań na rynku pracyprzejściowo ogranicza bezrobocie, nie jest natomiast do końca wiadome, czyprowadzi do wzrostu standardowych form zatrudnienia i stałych miejsc pracyw gospodarce kraju.

Aktywne programy rynku pracy pełnią również funkcję weryfikatora goto-wości bezrobotnych do podjęcia zatrudnienia. Należy mieć tu jednak na uwadze,że w okresie recesji ofert pracy jest relatywnie mało, więc nie mogą one dobrzespełniać roli weryfikacji gotowości do podjęcia pracy (jest to możliwe jedyniew okresie wzrostu gospodarczego).

17 Por. P. Kubiak, Efekty uczestnictwa bezrobotnych w aktywnych programach rynku pracyw Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 35.

40

2.4. REZULTATY AKTYWNEJ POLITYKI RYNKU PRACYW POLSCE

Najbardziej widocznym efektem ekspansji programów aktywnej politykipaństwa na rynku pracy jest wzrost liczby ich uczestników. Jest to tzw. efektbrutto, zwany też efektem nominalnym18. Natomiast aby określić efekt netto(efekt realny), trzeba uwzględnić również inne, pośrednie rezultaty wynikającez realizacji aktywnych programów. Na efekt brutto składają się efekty pozornei efekty realne. Na efekty pozorne składają się z kolei następujące efekty19:

■ efekt wypychania,■ efekt substytucji,■ efekt jałowego biegu.Efekt wypychania polega na tym, że organizując np. roboty publiczne lub

prace interwencyjne, w jakimś stopniu ograniczamy możliwość działalności in-nych przedsiębiorstw prywatnych, zajmujących się działalnością o podobnymcharakterze. Firmy zatrudniające subsydiowanych pracowników zdobywają prze-wagę nad firmami, które takich pracowników nie zatrudniają. Dlatego wieluekonomistów uważa, że występowanie tego efektu stanowi główne zagrożeniedla rozwoju aktywnych programów rynku pracy.

Efekt substytucji występuje wtedy, gdy uczestnicy aktywnych programówzastępują w pracy pracowników regularnych. Dzieje się tak dlatego, że ekspan-sja aktywnych programów daje pracodawcy możliwość obniżenia kosztów pracyprzez zastępowanie tych pracowników uczestnikami programów. Koszty pracyuczestników programów są bowiem z reguły niższe od kosztów pracy innychpracowników. Efekt substytucji obserwujemy również wówczas, gdy absolwenciszkoleń zawodowych zastępują już przeszkolonych absolwentów szkół zawo-dowych.

Jeśli chodzi o efekt jałowego biegu, to obserwujemy go, gdy uczestnictwow programie nie przynosi żadnych rezultatów zatrudnieniowych, czyli przyjęciado pracy uczestników programów miałyby również miejsce w przypadku brakuuczestnictwa. Przykładem takich działań może być zatrudnianie do zbiorówowoców w ramach aktywnych programów. W okresie zbiorów plantatorzy i takmuszą zatrudniać dodatkowych pracowników, niezależnie od tego, czy otrzymu-ją wsparcie ze środków publicznych, czy nie otrzymują takiego wsparcia.

18 Ibidem, s. 37.19 Por. M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu. Studium porównawcze,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1997, s. 168.

41

Efekty substytucji, wypychania i jałowego biegu zawsze powodują ujemnelub co najwyżej neutralne rezultaty zatrudnieniowe wynikające z ekspansji ak-tywnych programów. Wpływ na to mają również efekty pośrednie, a mianowicieoddziaływanie na wielkość zasobu siły roboczej i zmniejszenie skali utraty sta-tusu materialnego przez bezrobotnych20. Ekspansja tych programów ma wpływna wielkość zasobu siły roboczej, ponieważ uczestnictwo w programach możepodtrzymywać aktywność zawodową bezrobotnych. Z jednej strony spadek ak-tywności zawodowej związany jest z tym, że część bezrobotnych, zniechęco-nych nieefektywnymi poszukiwaniami pracy, rezygnuje z tych poszukiwań i sta-je się bierna zawodowo. Z drugiej strony część osób biernych zawodoworezygnuje z powrotu lub wejścia na rynek pracy, wychodząc z założenia, żeszanse znalezienia przez nich pracy są niewielkie. Rozwój aktywnych progra-mów poprzez zwiększenie szans na uzyskanie zatrudnienia prowadzić może dozahamowania tych procesów i do wzrostu efektywnej podaży pracy.

Uczestnictwo w aktywnych programach rynku pracy wpływa także nazmniejszenie skali utraty statusu materialnego bezrobotnego. Dzieje się tak, po-nieważ wynagrodzenia i zasiłki szkoleniowe otrzymywane z tytułu uczestnictwaw takich programach przewyższają poziom zasiłków dla bezrobotnych.

Wśród czynników wpływających na zatrudnienie, wynikających z ekspansjiaktywnych programów rynku pracy, należy wymienić: poprawę dopasowaństrukturalnych na rynku pracy, wzrost konkurencji o miejsca pracy oraz wzrostprodukcyjności siły roboczej21. Pierwszy z wymienionych czynników oznacza,że wolne miejsca pracy zgłaszane przez pracodawców są szybciej zajmowaneprzez bezrobotnych, czego efektem jest redukcja obu tych kategorii. Krótszyczas zajmowania wolnych miejsc pracy obniża koszty ponoszone przez praco-dawców z tytułu utrzymywania tych miejsc. Jednocześnie bardziej efektywnedopasowania, oznaczające mniejszą liczbę wolnych miejsc pracy przy danymbezrobociu, wywołują tendencję do redukcji postulowanych płac realnych. Ob-niżenie presji płacowej wynika również z tego, że przy przyjmowaniu pracowni-ków do pracy występuje swego rodzaju substytucja między oferowaniem wol-nych miejsc pracy a proponowaniem wyższych stawek płac realnych. Poprawadopasowań osłabia motywację pracodawców do zgłaszania wysokich stawekpłac realnych w celu pozyskiwania odpowiednich pracowników. W rezultaciepowinien wzrosnąć popyt na pracę. Wzrost konkurencji o miejsca pracy w wy-niku ekspansji aktywnych programów rynku pracy prowadzi także do osłabieniapresji na wzrost płac. Włączenie długoterminowych bezrobotnych do efektywnejpodaży pracy zwiększa presję bezrobotnych na już zatrudnionych, w efekcie

20 Por. L. Calmors, Active LabourMarket Policy and Unemployed – A Framework for theAnalysis of Crucial Design Features, „OECD Economic Studies” 1994, nr 22.

21 Por. P. Kubiak, op. cit., s. 41.

42

czego presja na wzrost płac słabnie. Z kolei wzrost produkcyjności siły roboczejna skutek ekspansji aktywnych programów wywołany jest tym, że uczestnictwow tych programach daje możliwość uchronienia bezrobotnych przed zjawiskiemutraty ich wiedzy i posiadanych przez nich umiejętności. Efektem uczestnictwatych osób w aktywnych programach jest więc zwiększenie posiadanych przeznich kwalifikacji i umiejętności, co przekłada się na pewien wzrost produkcyj-ności siły roboczej. Przy danych stawkach płac wzrost produkcyjności siły robo-czej może prowadzić do wzrostu popytu na pracę.

2.5. REALIZACJA AKTYWNEJ POLITYKI RYNKU PRACYW POLSCE

W 2005 r. polski rząd opracował „Krajową strategię zatrudnienia na lata2007–2013”, której podstawowe cele można przedstawić następująco22:

■ wzrost zatrudnienia – osiągnięcie na koniec 2013 r. ogólnego wskaźnikazatrudnienia w wysokości 58–60% oraz 50–52% dla kobiet,

■ ograniczenie bezrobocia – zmniejszenie na koniec 2013 r. ogólnej stopybezrobocia do poziomu 10–12%,

■ uzyskanie znaczących postępów w zakresie jakości zatrudnienia.Kierunki działań, które w latach 2007–2013 określać będą politykę państwa

na rynku pracy zmierzającą do osiągnięcia powyższych celów, to:■ wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy poprzez rozwój przedsiębior-

czości i innowacyjności,■ rozwój kształcenia ustawicznego i poprawa jakości edukacji,■ poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw oraz

elastyczności rynku pracy,■ aktywizacja osób bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecz-

nym,■ doskonalenie instytucjonalnej obsługi rynku pracy,■ niwelowanie różnic regionalnych oraz przeciwdziałanie praktykom dys-

kryminacyjnym na rynku pracy,■ prowadzenie efektywnej polityki migracyjnej.Oprócz długoterminowej strategii rząd opracowuje programy jednoroczne.

Ostatnim zakończonym programem był „Krajowy plan działań na rzecz zatrud-nienia na 2006 r.”. Stanowił on podstawę realizacji zadań państwa w 2006 r.w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywi-

22 Por. Krajowa strategia zatrudnienia…, s. 64.

43

zacji zawodowej. Poniżej przedstawiono cele, osiągnięte rezultaty i wnioski pły-nące z realizacji tego planu. Podstawowe cele planu to wzrost zatrudnieniai ograniczenie poziomu i natężenia bezrobocia. Aby osiągnąć wymienione cele,przyjęto następujące priorytety23:

1. Aktywizacja młodzieży bezrobotnej, w szczególności poprzez:■ realizację programów rynku pracy łączących różne usługi i instrumenty

aktywizacji bezrobotnych (indywidualne plany działań, zajęcia aktywizu-jące, szkolenia z zakresu umiejętności poszukiwania pracy, staże, szkole-nia ogólne i zawodowe, zatrudnienie subsydiowane),

■ tworzenie zachęt dla pracodawców do zatrudniania osób młodych,■ współpracę publicznych służb zatrudnienia z innymi instytucjami rynku

pracy, w tym OHP, a także ze szkołami oraz organizacjami młodzieżo-wymi.

2. Aktywizacja zawodowa osób powyżej 50 roku życia poprzez:■ tworzenie zachęt dla pracodawców i pracowników do zatrudniania i po-

zostawania w zatrudnieniu,■ prowadzenie przez publiczne służby zatrudnienia aktywnej polityki pro-

zatrudnieniowej wobec osób powyżej 50 roku życia.3. Integracja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych na różnych

etapach życia, poprzez:■ likwidowanie wszelkich barier w dostępie do edukacji,■ dostosowanie usług urzędów pracy i instrumentów rynku pracy do po-

trzeb osób niepełnosprawnych,■ przełamywanie stereotypów związanych z zatrudnianiem osób niepełno-

sprawnych, m.in. za pomocą dofinansowania zakupu sprzętu i wyposaże-nia stanowiska pracy, szkolenia pracowników niepełnosprawnych.

4. Doskonalenie instytucjonalnej obsługi rynku pracy poprzez:■ podwyższenie jakości usług pośrednictwa pracy (doskonalenie kwalifika-

cji pośredników pracy, doskonalenie metod i narzędzi pośrednictwa pra-cy, rozwój współpracy publicznych służb zatrudnienia w zakresie po-średnictwa pracy z innymi instytucjami rynku pracy),

■ podwyższenie jakości pośrednictwa zawodowego i usług sieci EURES(doskonalenie kwalifikacji doradców zawodowych, doradców i asysten-tów EURES, rozwój współpracy publicznych służb zatrudnienia w zakre-sie poradnictwa zawodowego i usług EURES z innymi instytucjami kra-jowymi i zagranicznymi rynku pracy),

■ podwyższenie jakości organizacji usług szkoleniowych (doskonaleniestandardu usługi „organizacja szkoleń”),

23 Sprawozdanie roczne z realizacji Krajowego planu działań na rzecz zatrudnienia na rok2006, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2007, s. 4.

44

■ wspieranie mobilności zawodowej i przestrzennej,■ realizację monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych,■ zwiększenie efektywności realizowanych programów rynku pracy.5. Wzmocnienie powiązań edukacji, gospodarki i rynku pracy (rozwój kształ-

cenia ustawicznego, organizacja kształcenia ogólnego i zawodowego dla mło-dzieży, która znalazła się poza powszechnym systemem edukacji, rozwój pro-gramów mających na celu wyrównywanie szans uczniów).

6. Rozwój dialogu i partnerstwa społecznego w celu zapewnienia równowagina polskim rynku pracy (dążenie do zawarcia paktu społecznego na rzecz ogra-niczenia bezrobocia i tworzenia nowych miejsc pracy, poprawa egzekucji prawapracy, promocja elastycznych form zatrudnienia).

7. Zwiększenie wykorzystania środków Europejskiego Funduszu Społeczne-go na efektywne programy rynku pracy.

W celu realizacji powyższych priorytetów w „Krajowym planie działań narzecz zatrudnienia na 2006 r.” wyznaczono następujące kierunki działań:

■ rozwój przedsiębiorczości,■ optymalizowanie dostępu do świadczeń prowadzących do wcześniejszej

dezaktywacji pracownika,■ obniżenie obciążeń nakładanych na pracownika o najniższych dochodach,■ wdrożenie nowych rozwiązań organizacyjno-finansowych zapewniają-

cych zwiększenie dostępu do usług rynku pracy świadczonych na rzeczbezrobotnych, poszukujących pracy i pracodawców,

■ wzbogacenie oferty i podwyższenie jakości usług świadczonych przezpowiatowe i wojewódzkie urzędy pracy,

■ poprawa informacji o rynku pracy,■ aktywizacja osób z grup znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji

na rynku pracy,■ aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych,■ zwiększenie elastyczności i zróżnicowania form zatrudnienia i organiza-

cji pracy,■ inwestowanie w kapitał ludzki,■ wzmocnienie finansowe funduszy pożyczkowych, poręczeniowych i ka-

pitałowych,■ poprawa dostępności mieszkań dla obywateli oraz budowa i moderniza-

cja infrastruktury sanitarnej.Na realizację „Krajowego planu działań na rzecz zatrudnienia na 2006 r.” wy-

datkowano w 2006 r. ogółem 6 684 393 tys. zł (zob. tabela 2.1), z tego środki kra-jowe stanowiły 4 751 509 tys. zł (71,1% ogółu wydatkowanych środków) orazśrodki zagraniczne 1 932 884 tys. zł (28,9% ogółu wydatkowanych środków)24.

24 Ibidem, s. 5.

45

Tabela 2.1. Źródła finansowania zadań zrealizowanych w ramach „Krajowego planudziałań na rzecz zatrudnienia na 2006 r.”

Rodzaj środków tys. zł % ogółu środkówŚrodki krajowe:

– Fundusz Pracy– PFRON– budżet państwa– inne środki publiczne– środki prywatne– partnerstwo publiczno-prywatne

4 751 509 510 027

1 244 8991 231 574

89 4831 675 395

131

71,1 7,618,618,4 1,325,1

0,01Środki zagraniczne:

– Europejski Fundusz Społeczny– Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego– inne środki Unii Europejskiej

1 932 884 974 240 745 742 212 902

28,912,611,2 3,2

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie roczne…, s. 36.

Zakładane cele planu, mierzone wskaźnikiem zatrudnienia i stopą bezrobocia,zostały w pełni zrealizowane. W 2006 r. nastąpiła istotna poprawa sytuacji na ryn-ku pracy w Polsce w stosunku do 2005 r., o czym świadczą następujące fakty25:

■ nastąpił wzrost liczby pracujących o 521 tys. osób (o 3,6%);■ uległ zwiększeniu o 2 pkt proc. wskaźnik zatrudnienia ogółem dla ludno-

ści w wieku 15–64 lat (z 53,7% do 55,7%);■ uległ zwiększeniu o 1,3 pkt proc. wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku

15–64 lat (z 47,7% do 49,0%);■ nastąpiła korzystna zmiana w strukturze pracujących według sektorów

ekonomicznych. Spadł udział pracujących w sektorze rolniczym o 2 pktproc. (z 17,3% do 15,3%), wzrósł udział pracujących w sektorze usługw tym okresie o 0,9 pkt proc. (z 53,7% do 54,6%);

■ obniżył się poziom bezrobocia o 817 tys. osób (o 28,2%) – z 2893 tys. do2076 tys.;

■ zmniejszeniu uległa stopa bezrobocia ogółem o 4,5 pkt proc. (z 16,7% do12,2%). Obniżeniu uległa również stopa bezrobocia kobiet o 4,6 pkt proc.(z 18,3% do 13,7%);

■ uległo zmniejszeniu natężenie bezrobocia wśród młodzieży (15–24 lat)oraz osób starszych (powyżej 50 lat) odpowiednio o 7,6 pkt proc.(z 34,6% do 27,0%) i 3,1 pkt proc. (z 11,9% do 8,8%);

■ nastąpiło obniżenie stopy bezrobocia długookresowego (trwającego po-nad 12 miesięcy) o 2,7 pkt proc. (z 8,8% do 6,1%);

25 Ibidem, s. 6 i dalsze.

46

■ zmniejszyło się zróżnicowanie natężenia bezrobocia według województw.Różnica między najwyższą stopą bezrobocia dla województw a najniższąstopą kształtowała się następująco: 8,6 pkt proc. w IV kwartale 2005 r.oraz 5,3 pkt proc. w IV kwartale 2006 r.;

■ zwiększyła się liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON w 2006 r.o 35 795 w porównaniu z rokiem poprzednim.

Zaobserwowano również pewne niekorzystne zjawiska na rynku pracy w tymokresie, były to przede wszystkim:

■ wzrost ludności biernej zawodowo o 343 tys. osób (o 2,4%);■ wzrost o 1,6 pkt proc. udziału pracowników najemnych pracujących na

czas określony w ogólnej liczbie pracowników najemnych (z 25,7% do27,3%)26;

■ spadek o 0,5 pkt proc. odsetka osób w wieku 25–64 lat uczących się lubdokształcających (z 5,2% w 2005 r. do 4,7% w 2006 r.).

Tabela 2.2. Struktura podstawowych grup wydatków Funduszu Pracy w 2006 r.

Grupa wydatkówKwota

planowana(w mln zł)

Kwotawydatkowana

(w mln zł)

Wskaźnikwykonania

(w %)Ogółem 6264,5 7214,0 115,2Zasiłki dla bezrobotnych 3356,0 2757,0 82,2Dodatki aktywizacyjne i świadczeniaintegracyjne 68,8 42,4 61,6

Aktywne formy przeciwdziałaniabezrobociu, w tym:– szkolenia– prace interwencyjne– roboty publiczne– stypendia– wyposażenie i doposażenie sta-

nowisk pracy– podjęcie działalności gospodarczej– wynagrodzenia i składki na ubez-

pieczenia społeczne młodocianych– prace społecznie użyteczne

2100,0

183,0 180,0 220,0 780,0

200,0 250,0

180,0 57,0

2133,9

218,5 218,9 144,8 875,2

96,5 375,9

152,7 25,1

101,6

119,4 121,6 65,8

112,2

48,3 150,4

84,8 44,0

Inne wydatki 739,7 2280,7a 308,3a podana kwota uwzględnia 1,7 mld zł spłaconego w 2006 r. kredytu zaciągniętego przez FunduszPracy w ubiegłych latach

Źródło: Sprawozdanie roczne…, s. 9.

26 Przeciętna roczna na podstawie BAEL (badania aktywności ekonomicznej ludności).

47

Wykorzystanie krajowych środków finansowych pochodzących z budżetupaństwa, budżetów jednostek samorządów terytorialnych i funduszy celowychodbywało się zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finan-sach publicznych27. Wykorzystanie środków zagranicznych następowało zgodniez przyjętymi zasadami przy realizacji programów operacyjnych w ramach fun-duszy strukturalnych z uwzględnieniem ustawy o finansach publicznych. Ponad-to minister właściwy do spraw pracy, jako dysponent Funduszu Pracy, przekazałsamorządom województw i powiatów środki w wysokości ustalonej wedługalgorytmu na realizację programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzeniaskutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej oraz innych fakultatywnych zadańw województwie.

Z danych zawartych w tabeli 2.2 wynika, że stopień wykonania założonychcelów jest dość wysoki. Niektóre działania zrealizowano w stopniu mniejszymniż planowano (dodatki aktywizacyjne i świadczenia integracyjne, roboty pu-bliczne, wyposażenie i doposażenie stanowisk pracy, prace społecznie użyteczneoraz wynagrodzenia i składki na ubezpieczenia społeczne młodocianych), a nie-które nawet w stopniu większym (podjęcie działalności gospodarczej, prace inter-wencyjne, szkolenia oraz stypendia). Ogółem środki z Funduszu Pracy w 2006 r.zostały wykorzystane w ponad 115%.

2.6. EFEKTY „KRAJOWEGO PLANU DZIAŁAŃ NA RZECZZATRUDNIENIA NA 2006 R.”

Oceniając działania służb zatrudnienia podjęte w ramach strategii zawartejprzez polski rząd w „Krajowym planie działań na rzecz zatrudnienia na 2006 r.”można stwierdzić, że przyjęte cele, priorytety i kierunki działań okazały sięsłuszne i niezbędne dla poprawy sytuacji na rynku pracy w Polsce.

Realizacja planu przyczyniła się w dużym stopniu do poprawy sytuacji narynku pracy w Polsce. Na szczególnie pozytywną ocenę zasługują podjętew 2006 r. działania zmierzające do zmniejszenia obciążeń podatkowych nakła-danych na pracę. Koszty pracy w Polsce są częstym tematem dyskusji wśródekonomistów i samych uczestników rynku pracy. Stwierdzają oni, że rynek pra-cy w Polsce jest nieelastyczny, a winą za to w pierwszej kolejności obarczająwysokie pozapłacowe koszty pracy, czyli składki i opłaty bezpośrednio obciąża-jące pensje28. Dlatego postuluje się reformę tych kosztów, co zostało uwzględ-

27 Dz.U. nr 249, poz. 2104, z późn. zm.28 Por. S. Golinowska, Polska droga do zatrudnienia, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 2715.

48

nione w omawianym planie. Ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie usta-wy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz o zmianie niektórych in-nych ustaw wprowadzono m.in. zmiany wpływające na obniżenie podatkowychkosztów pracy, w szczególności w zakresie29:

■ skali podatkowej (zmiana na lata 2007–2008 wysokości progów podat-kowych oraz kwoty zmniejszającej podatek oraz wprowadzenie dwustop-niowej skali podatkowej ze stawkami 18% i 32% począwszy od 2009 r.),

■ wysokości kosztów uzyskania przychodów z wynagrodzenia ze stosunkupracy (podniesienie z 1227 zł w 2006 r. do 1302 zł w 2007 r. oraz do1335 zł w 2008 r. i w 2009 r.

W związku z masową emigracją zarobkową robotników budowlanych dopaństw Unii Europejskiej polskie budownictwo mieszkaniowe wymaga poszu-kiwania wykwalifikowanej siły roboczej poza granicami kraju. Oznacza to, żeprogramów mieszkaniowych opracowywanych w resorcie budownictwa w kon-tekście rynku pracy nie można obecnie rozpatrywać jako ważnego czynnikatworzenia miejsc pracy dla krajowej siły roboczej. Istotne są działania mające nacelu aktywizację bezrobotnych i przygotowanie ich do wykonywania zawodówbudowlanych. Warto również odnotować, że budownictwo czynszowe, jakomniej wiążące gospodarstwa domowe z miejscem zamieszkania niż budownic-two własnościowe, wpływa pozytywnie na mobilność siły roboczej.

Z prowadzonego monitoringu migracji polskich lekarzy i pielęgniarek dopracy za granicą wynikają następujące wnioski30:

■ zjawisko migracji stanowi dużą stratę wykwalifikowanego personelui jest przyczyną niedoboru kadr w sektorze ochrony zdrowia,

■ zmiany struktury demograficznej ludności w Polsce będą bezpośredniąprzyczyną zwiększonego zapotrzebowania na świadczenia zdrowotnei kadry medyczne, które tych świadczeń udzielą,

■ ocena migracji personelu ochrony zdrowia wymaga realizacji działań ba-dawczych, które powinny przynieść następujące efekty: zgromadzić wia-rygodne dane pozwalające ocenić rzeczywistą skalę i strukturę odpływukadry medycznej za granicę, dostarczyć wiedzy na temat mechanizmówtej migracji oraz określić założenia systemu monitoringu migracji perso-nelu medycznego.

W celu efektywnej realizacji projektów sektorowego programu operacyjnego„Rozwój zasobów ludzkich”, dotyczących promocji rozwiązań systemowychw zakresie potencjału adaptacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, należyuwzględnić następujące działania:

29 Sprawozdanie roczne…, s. 38.30 Ibidem, s. 40.

49

■ szkolenia w ramach poszczególnych projektów powinny być adresowanedo mniejszej grupy beneficjentów, należy realizować szkolenia dłuższe,bardziej kompleksowe,

■ szkolenia powinny być wsparte doradztwem, co umożliwi pomoc każde-mu przedsiębiorcy w rozwiązywaniu jego specyficznych problemów i za-stosowanie w praktyce wiedzy nabytej podczas szkolenia,

■ należałoby dofinansować więcej szkoleń kształcących na odległość (tzw.e-learning),

■ wskazane byłoby wprowadzenie systemu certyfikacji, co pozwoliłoby nauzyskanie przez beneficjentów ostatecznych powszechnie akceptowanychzaświadczeń o ukończeniu szkoleń charakteryzujących się wysoką jako-ścią merytoryczną.

Realizacja „Programu aktywizacji społecznej młodzieży OHP” przyniosłaoczekiwane rezultaty. Jednym z najważniejszych jest rozwój działalności samo-rządowej młodzieży OHP. Działalność samorządowa ma na celu stworzenie wa-runków do udziału młodzieży w decyzjach dotyczących ich własnego życia orazżycia społeczności, do której należą, a także oddawania w ich ręce odpowie-dzialności za te decyzje. Aktywizacja społeczna młodzieży zagrożonej niedosto-sowaniem społecznym przyczynia się do zwiększenia jej szans na zatrudnienie.Z kolei w zakresie pośrednictwa pracy w OHP ważne jest, aby młodzieżowe biu-ra pracy oferowały wolne miejsca pracy, które odpowiadają kwalifikacjom mło-dych osób poszukujących pracy, oraz stosowały różne strategie poszukiwaniawolnych miejsc pracy.

Należy doskonalić system wspierania samozatrudnienia przez publiczne służ-by zatrudnienia oraz organizacje pozarządowe współpracujące z tymi służbami.

Jeśli chodzi o wnioski płynące z realizacji projektu „Wsparcie aktywnościzawodowej osób powyżej pięćdziesiątego roku życia” w ramach „Krajowegoplanu działań na rzecz zatrudnienia na 2006 r.”, konieczne jest kontynuowanieinicjatyw mających na celu podniesienie świadomości społecznej dotyczącejproblematyki osób na rynku pracy po pięćdziesiątym roku życia. Podobne inicja-tywy realizowane w przyszłości powinny w jak największym stopniu uwypuklaćpraktyczne korzyści wynikające z zatrudniania doświadczonych pracowników.

W ramach ww. planu realizowano również projekt „Miejsca pracy w sekto-rze kultury” skierowany do młodych absolwentów szkół artystycznych oraz in-nych szkół, pragnących ukierunkować swoją karierę zawodową na sektor kultu-ry i sztuki. Osiągnięte rezultaty pokazują, że istnieje na rynku zapotrzebowaniena realizację kompleksowych projektów skierowanych do określonej grupy be-neficjentów.

W zakresie dostosowywania edukacji do potrzeb rynku pracy działania sąprowadzone w sposób ciągły. Głównym celem na dany rok jest opracowa-nie programów nauczania dla nowych zawodów pojawiających się na rynku pracy.

50

Kształcenie zawodowe i ogólne zostało w „Krajowym planie działań na rzeczzatrudnienia na 2006 r.” podniesione do rangi priorytetu. Dlatego też w ramachplanu opracowano i realizowano projekt „Kompetencje zawodowe i społeczne –pomoc dla młodzieży zagrożonej marginalizacją społeczną”. Stwierdzono, żeosoby lepiej i wszechstronnej wykształcone łatwiej radzą sobie z trudnymi sytu-acjami życiowymi, mają większą świadomość swoich praw i obowiązków, szyb-ciej adaptują się do zmieniających się sytuacji. Edukacja jest najlepszą formąprzeciwdziałania dysfunkcjom społecznym oraz sprzyja zwiększaniu szans mło-dego człowieka na rynku pracy. Sposób realizacji i działania zawarte w projek-cie mogą być powielane w innych organizacjach i instytucjach zajmujących sięmłodzieżą zagrożoną wykluczeniem społecznym. Zadanie integracji społeczneji zawodowej grup zagrożonych wykluczeniem społecznym wymaga kontynu-owania programów wsparcia i działań samorządów gminnych przez Minister-stwo Pracy i Polityki Społecznej. Wsparcie to pobudza bowiem inicjatywylokalne, sprzyja również upowszechnieniu dobrych praktyk. Konieczne jestkontynuowanie programu promowania rozwoju spółdzielczości socjalnej31.

Oczekuje się ponadto, że wdrażany obecnie powszechnie w urzędach pracymonitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych, wspomagany narzędziamiinformatycznymi, pozwoli w szczególności na:

■ określenie kierunków i natężenia zmian zachodzących w strukturze za-wodowo-kwalifikacyjnej na lokalnych i regionalnych rynkach pracy,

■ stworzenie bazy informacyjnej w celu opracowania przyszłych strukturzawodowo-kwalifikacyjnych w układzie lokalnym, regionalnym i kra-jowym,

■ usprawnienie poradnictwa zawodowego poprzez wskazanie zawodów de-ficytowych i nadwyżkowych,

■ określenie odpowiednich kierunków szkolenia bezrobotnych, zapewnia-jąc większą efektywność organizowanych szkoleń.

2.7. UWAGI KOŃCOWE

Liczne programy realizowane w ramach polityki rynku pracy w Polsce po-kazują, że działania państwa w tym zakresie mają charakter kompleksowy. Jakwyżej wykazano, programy te i strategie zawierają wiele działań mających nacelu poprawę sytuacji na rynku pracy. Wskazują źródła finansowania tych dzia-łań oraz określają rolę państwa i jego instytucji w ich realizacji.

31 Ibidem, s. 41.

51

Oprócz działań z zakresu polityki rynku pracy na stan zatrudnienia mająrównież wpływ, jak zaznaczono we wprowadzeniu do niniejszego rozdziału,działania z zakresu szeroko pojętej polityki gospodarczej kraju. Szczególne zna-czenie ma tu polityka makroekonomiczna, mająca na celu pobudzanie wzrostugospodarczego, który jest warunkiem koniecznym dla wzrostu zatrudnienia. Po-nadto bardzo ważna jest polityka zachęt instytucjonalnych do wzrostu zatrudnie-nia, co obecnie w Polsce łączy się przede wszystkim z uelastycznianiem rynkupracy.

Duże znaczenie w polityce gospodarczej ma polityka pobudzania popytu in-westycyjnego ze strony przedsiębiorstw prywatnych i publicznych. Szczególnieważne jest, aby popyt ten korzystał z zaopatrzenia krajowego, a nie z importu,co stwarza możliwości pobudzenia produkcji krajowej i zwiększenia liczbymiejsc pracy. Podobny skutek powinna odnieść także polityka proeksportowa,nastawiona na przyspieszenie wzrostu gospodarczego.

Wszystkie te działania w połączeniu z polityką rynku pracy państwa powin-ny wpłynąć na poprawę sytuacji na rynku pracy w Polsce. Jak pokazują do-świadczenia krajów rozwiniętych, sam mechanizm rynkowy nie jest wydolny narynku pracy i aktywna interwencja państwa jest niezbędna, by łagodzić nega-tywne skutki niczym nieskrępowanej konkurencji.

Nowe nadzieje, ale także niepokoje wzbudza postępujący proces globalizacjigospodarki światowej, a w szczególności rewolucja informatyczno-technolo-giczna. Zdają sobie z tego sprawę rządy we wszystkich krajach rozwiniętych,dlatego w swoich programach i strategiach przeciwdziałających bezrobociuuwzględniają dokonujące się w świecie przemiany cywilizacyjne.