3/2012TechnologiaiAutomatyzacjaMontażu

28

NARZĘDZIA PROGRAMOWE W ERGONOMICZNEJ OCENIE STANOWISKA MONTAŻOWEGO

JAKO MODUŁ SYSTEMU DORADCZEGOBogusław REIFUR, Paweł KRÓL

Zwiększająca się konkurencja, koszty zatrudnienia,krótkieseriewyrobów,zmieniającysięrynekkonsumen-ta to elementy, które powodują, że wymagania wobecpracownikówwwarunkachgospodarkirynkowejstająsięcorazwiększe,przysparzając równieżwieluproblemówpracodawcom.Terosnącewymaganiazwiązanezesta-wianymi zadaniami, szczególnepracamimontażowymi,coraz częściej przekraczają możliwości statystycznegopracownika. Zbyt wysokie wymagania i dodatkowo niezawsze profesjonalna ocena i sposób konfiguracji sta-nowiskamontażowegosprawiają,żewdokonywaniuichoceny niezbędne są narzędzia programowe. Projekto-waniestanowiskamontażowegozwykorzystaniemmo-dułówprogramowych, umożliwiających jegoocenępodwzględemwymagańergonomicznychoraznormatywówczasowych,oznaczawdzisiejszychwarunkachfunkcjo-nowania przemysłu oraz przestrzegania dyrektyw UEmożliwość zwiększenia efektywności i korzyści ekono-micznych.

OpracowanywITMiAPolitechnikiWrocławskiejmodułprogramowy [1, 2] jako uzupełnienie Systemu Dorad-czegoKonfigurowania iOcenyStrefyRoboczejMonta-żuobejmującystosowane wprzemyśleUEmetodydookreślania normatywów czasowych i oceny ergonomii,pozwalanauwzględnianiewszelkichuwarunkowańzwią-zanychztworzeniemstrefystanowiskamontażuręczne-gonaetapietworzeniaprojektu.Systemekspertowydowyznaczania normatywów czasowych i oceny ergonomii powstałnabazieszkieletowegosystemuekspertowegoPC-Schell z grupyAitechSPHINX. Umożliwia użytkow-nikowi korzystanie do wyboru z następujących metod:MTM – dla określenia normatywów czasowych orazOWAS,EAWS,RULA,RENAULT–dlaocenyergonomii.

Normatywy czasowei metody do oceny ergonomii

Określenie normatywówczasowych jest istotną czę-ściąprocesuprzygotowaniaprodukcji.Zpunktuwidzeniaosoby określającej normatywy czasowe ważne jest to,abyużywanaprzezniąmetodabyłaszybkawzastoso-waniuidawałaprecyzyjnewyniki.Posiadaniewiedzynatemat ilości czasu potrzebnego do wykonania zadaniapozwalamenedżerowi osiągnąć i utrzymać wysoki po-ziomwykorzystania personelu,materiałów iwyposaże-nia[3,4].Dlazarządufirmydanedotyczącenormatywów

czasowychsączęstonieprzejrzyste.Korzystniejjesttak-żedlamistrzówprodukcjiibrygadzistów,gdymogąana-lizowaćiocenićwłatwysposóbswojestanowiskapracy.

Klasyczne metody określania normatywów czaso-wych nie uwzględniają aspektu ergonomii. W obliczuwzrostu liczbyurazówukładumięśniowo-szkieletowegokoniecznestałosięopracowaniemetodologii, którabę-dzieuwzględniałaergonomięwokreślaniunormatywówczasowychpodczasprojektowaniaprocesuprodukcyjne-go.

Wymienionewtab.1metodyinormywykorzystywa-ne doocenyergonomii weryfikująprocesmontażowytakżepodwzględemokreślanianormatywówczasowych.

Tabela 1. Typy obciążeń ciała oraz odpowiadające im normy imetodyoceny[5]

Typyobciążeń Normy MetodyCEN ISO

Postawaciała 1005-4 11226 OWAS

AAW

S

IAD-BkB,E

AWS

Siła 1005-3 11228-2 RULAManipulowa-nieciężarami

1005-2 11228-1 LMM

Powtarzalne czynności zudziałemkończyngór-nych

1005-5 11228-3 OCRA

Metoda Ovako Working Posture Analyzing System (OWAS).Metodaklasyfikujepostawyciałapodczaspra-cy,przypisująckażdejznichczterocyfrowykod.Metodaanalizy obciążenia statycznegoOWAS służy do ocenywielkościobciążeniastatycznegonastanowiskachpra-cy (tab. 2, 3, 4).Metodabierzepoduwagęobciążeniepochodząceodczterechczynników:pozycjapleców,po-łożenieprzedramion,pracanóg,wielkośćobciążeniaze-wnętrznego.Sposób postępowania przy jej stosowaniuwiążesięz:1. Wybraniemczynności (pozycji przy pracy) przewa-

żającejwciągudniapracy.2. Określeniem kodu wybranej pozycji przy pracy,

apotemodczytaniutypukategoriiobciążenia.3. Zapoznaniemsięzopisemdlawyznaczonejkatego-

riiobciążenia.4. Zapoznaniemsięz interpretacjąkategorii (obciąże-

niemałe,średnielubduże).

TechnologiaiAutomatyzacjaMontażu3/2012

29

Tabela2.FragmentMacierzy84pozycjipracyOWAS[6]

Tabela3.OpiskategoriidlametodyOWAS[6]

Kategoria Opis1 Postawyróżnychczęściciałasąnormalne

inaturalne.Obciążenieukładumięśniowo--szkieletowego jest normalne i akceptowal-ne.Postawaciałaniemusibyćzmieniana.

2 Obciążenie poprzez postawy ciała lubprzez kombinacje postaw mogą zagra-żać układowi mięśniowo-szkieletowemu.Środki poprawy powinny zostać podjęte wbliskiejprzyszłości.

3 Obciążenie poprzez postawy ciała lubprzezkombinacjepostawmogązagrażaćukładowimięśniowo-szkieletowemu.Środ-ki poprawy powinny zostać podjęte takszybkojaktomożliwe.

4 Obciążenie poprzez postawy ciała lubprzez ich kombinacje bardzo zagrażająukładowimięśniowo-szkieletowemu.Środ-kipoprawypowinnyzostaćpodjętenatych-miast.

Tabela4.Wartościkodówdlamasyobiektu[6]

Kod Masa/ciężar1 Mniejniż10kg(około100N)2 Pomiędzy10i20kg(około100–200N)3 Więcejniż20kg(około200N)

EAWS – Metoda European Assembly Worksheet to produktpowstaływkooperacjipomiędzyIMD(Interna-tionalesMTMDirektorat)iInstitutfürArbeitswissenschaftTU Darmstadt dla przemysłu motoryzacyjnego, gdzieczynnościmontażowesątypowymprzypadkiempowta-rzalnejpracy.Metodauwzględniaszczególnieprzypadki,któremogązagrażaćzdrowiupracownikazwiązanezpo-stawąciałaiobciążeniem.Około31%czynnościmonta-żowych wsamochodzieosobowymprzeprowadzanychjest w przestrzeni pasażerskiej. Pozycje pracy są tamograniczone, co oznacza zwiększone ryzyko urazów.Metoda EAWS sygnalizuje przypadki charakteryzują-cesiędużączęstotliwością czynności,wktórychpalcewykonująszybkieruchy,podczasgdymięśniebarkuwy-konująwwiększościwysiłekstatyczny.Wpracachmon-tażowychopróczobciążeniafizycznegowystępujetakże

obciążeniepsychicznewgDINuzależnionegłównieodpowtarzalności i złożoności operacji. Wysoki stopieńpowtarzalności może skutkować monotonią, natomiastdużazłożonośćoperacjiwymagającaciągłejkoncentracjiprowadzi szybkodo zmęczenia. Wmetodzie tej (frag-mentyformularzytab.5,6)punktyzostająprzyznawanedla:•• ergonomicznieniekorzystnychsytuacji,•• postawyiruchuciałazmałymizewnętrznymicięża-

rami/małymwydatkiemsiły,•• siłidodatkowychobciążeńwpostawachciała,•• operowaniaciężarami,•• postawyciała,•• innychobciążeńciała,•• krótkichczęstopowtarzalnychobciążeńgórnejpartii

ciałapowodującychRSI(RepetitiveStrainInjury).

Tabela5.FormularzEAWSstrona2[7]

Tabela6.FormularzEAWSstrona3[7]

Wzależnościodsumypunktówprzyznajesięnastę-

pująceocenywedługskaliświateł:Do25punktów–światłozieloneOd26punktówdo50punktów–światłożółteOd50punktów–światłoczerwone•• Światłozielone(niskieryzyko,zalecane)Ryzykochorobyluburazujestnieistotnebądźnaak-

ceptowalnymniskimpoziomiedlacałejgrupypracowni-kówbranychpoduwagę.Niejestpotrzebnepodejmowa-niedziałańkorygujących.

3/2012TechnologiaiAutomatyzacjaMontażu

30

•• Światłożółte(możliweryzyko,niezalecane)Powstaje ryzyko choroby lub urazu, które niemoże

byćlekceważone,dlacałejgrupylubczęścipracownikówbranychpoduwagę.Ryzykopowinnobyćoszacowane,analizowane razem z czynnikami je zwiększającymi.Działania korygujące powinny zostać przeprowadzonetakszybkojaktomożliwe.•• Światłoczerwone(wysokieryzyko,unikać)Ryzykochorobyluburazujestdużeiekspozycjanie

możebyćakceptowanadlażadnejczęścipracownikówbranychpoduwagę.

Metoda EAWS jest uniwersalnym narzędziem prze-znaczonymdoocenyergonomii.Uwzględniaonagłów-nie postawę, siłę oraz rytmpracy.Aby uzyskać ocenę,należy przeprowadzić obserwacje, wypełnić formularz izsumowaćpunktyprzyznawanewposzczególnychka-tegoriach.Mimoprzejrzystości i prostoty, zastosowanietejmetodyjestczasochłonne,dlategonajlepiejkorzystaćzEAWSprzyużyciuoprogramowania.

RULA – Rapid Upper Limb Assessment jestmetodąrozwiniętąnaużytekergonomicznej inspekcjistanowiskpracy,wktórychzgłaszanesąurazyzwiązanezgórnymipartiamiciała.RULAjestnarzędziem,któreoceniaobcią-żeniabiomechanicznecałegociałazeszczególnąuwagąskupionąnaszyi,tułowiuikończynachgórnych.MetodaRULAwymagamałoczasu,abywykonaćkompletnąoce-nę[8,9].Wynikiemjestocenapoziomuzagrożeniazdro-wiaizaleceniadotycząceichredukcji.MetodaRULAjestprzeznaczonadowszechstronnegoużytkuwdziedzinieoceny ergonomii.

PrzebiegocenyergonomiimetodąRULA:1. Obserwacjaiwybraniepostawydooceny.

MetodaocenyRULAodnosisiędowybranychokre-sówpracyiważnejest,abyobserwowaćprzyjmowa-nepodczaspracypostawy,którezostanąpoddaneocenie. Zależnie od typu studiumwybórmoże byćwykonanynapodstawienajdłużejprzyjmowanejpo-stawy albo tego, co wydaje się najgroźniejsze dla

zdrowiapracownika.Wniektórychprzypadkach,naprzykładkiedycyklpracyjestdługialbopostawajestzróżnicowana, poprawne jest wykonywanie oceny wregularnychinterwałach.

2. Ocena postawy.Każdemupołożeniuczęściciałaprzypisanajestliczbapunktów.Należyzaznaczyćprzypadkipołożeńczę-ściciała,którezaobserwowanopodczaspracy.Jeślijesttokonieczne,nakoniecnależydokonaćprzeglą-du przyznanych punktów iwprowadzić ewentualnekorekty.Punktyzposzczególnychsekcjisumujesię iwystawianesąocenycząstkowe,napodstawiektó-rych wystawiana jest ocena ogólna.

3. Podjęciezalecanychczynności.Użytkownikpoznajeocenęogólnąiczas,wktórympowinienwprowadzićśrodkizapobiegająceurazom:1do2:akceptowalne,3do4:wprowadzićśrodkizapobiegawczewbliskiejprzyszłości,5do6:wprowadzićśrodkizapobiegawczewkrótce,7:wprowadzićśrodkizapobiegawczenatychmiast.

Oprogramowanie do określenianormatywów czasowych i oceny ergonomii

WykorzystywanywanalizachstanowiskmontażowychMTMergonomics(rys.1)jakoczęśćprogramuMTM-So-ftware-TiConjestwynikiemwspółpracyDeutscheMTM--Vereinigung oraz Institut für Arbeitswissenschaft TUDarmstadt.BazaTiCondlawszystkichswoichmodułówoferuje:•• aplikacjeMTM-1,MTM-2,MTM-UAS,MTM-MEK,•• aplikacje danych rozwijanych przez użytkownika

opartychnaMTM,•• aplikacjedotworzeniaformularzyimakr,•• ocenęikształtowanieprocesu,•• obserwacjecałkowitejsytuacjifizycznegoobciążenia

[44].

Rys.1.StrukturaMTMergonomics[5]

TechnologiaiAutomatyzacjaMontażu3/2012

31

Program MTMergonomics umożliwia skorzystanie z kilku metod oceny ergonomii na stanowisku pracy.Wśród dostępnychmetod jestmetodaEAWS (Europe-anAssemblyWorksheet),którejstosowaniewprzemyślejestzalecaneprzezeuropejskąnormęEN614.Wprzy-szłościdozaimplementowaniawprogramieMTMergono-micssątakiemetody,jakRULA,OWAS,LMMorazNPW.

MTMergonomics (MTM-Ergo) oferuje możliwośćprzeprowadzenia analizy ryzyka ergonomicznego wewczesnej fazie kształtowania procesu na podstawieMTM-UAS (uniwersalny system analityczny MTM) lubMTM-MEK(MTMdlaprodukcjijednostkowejimałoseryj-nej).Tutaj zostająprzedstawione kody, którychbrakujewMTM,aktóresąniezbędnedootrzymania informacjinatematanalizyryzykaergonomicznego.Tametodapo-stępowaniamożebyćstosowanazarównojako„metodapapieru i ołówka”, jak równieżw formie oprogramowa-niakomputerowego.CelemMTM-Ergo jestwykorzysta-nie zalet ergonomii w obszarze zarówno ludzkim, jak igospodarczymorazwystarczającespełnieniewymagaństawianychprzezprawo.Kolejnymcelemjestzasymulo-wanie obciążeń ciała pracownika, jakiemogąwystąpićprzyczynnościachzaplanowanychwkoncepcyjnejfazieprzygotowania produkcji. Jeżeli obciążenia okażą sięzbytduże,jesttosygnałdowprowadzeniaulepszeń.Towszystkodziejesięwpostacianalizyryzykainależybraćpoduwagęfakt,żewfazieprzygotowaniaprodukcjiniewszystkiewarunkipracysąznane.Zklasyfikacjiobcią-żeń i czasów ich trwania zostajewygenerowanywynikprzedstawionywpostacipunktówikoloruświatła(zielo-ny,żółty,czerwony),zatemstajesięmożliwewykonanieocenydlawiększejliczbyoperacjimontażowych.

Korzyścidlaprzedsiębiorstwawynikającezestosowa-nia oprogramowania:•• wielokrotne wykorzystanie danych obniża wysiłek

związanyzanalizą,•• efektywnyiergonomicznyprocespracy,•• mniejszaliczbachoróbikosztówznimizwiązanych,•• wzrostproduktywnościijakości,•• unikanieiredukcjakosztówzmian,•• atmosferapracyuwalniapotencjałpracownika.Korzyścidlapracownika:•• redukcjaobciążeniafizycznego,•• podwyższonykomfortpracy,•• motywacjaizadowolenie,•• optymalny system pracy.ProgramMTMergonomicsopróczwyznaczeniaczasu

montażu daje możliwość oceny ergonomii dla opraco-wanegowcześniejprocesumontażu.Odbywasię tozapomocąmetodtakichjakAAWS,EAWS,EAB,któresąpowszechnie używane w przemyśle. Ocena ergonomiipolega na przeprowadzeniu obserwacji i wypełnieniuformularza. Wypełnienie papierowego formularza jestbardzoczasochłonne,ponieważużytkownikopróczwpi-sywaniadanychmusitakżejeprzetwarzać.Dodatkowymproblemem jestw takiejsytuacjimożliwośćpopełnieniabłędu. Wady tradycyjnego zastosowania metod oce-ny ergonomii eliminuje oprogramowanie komputerowe.

Zadaniemużytkownikajestjedyniewprowadzenieinfor-macjiuzyskanychnapodstawieobserwacji.Przetwarza-nie informacjiwykonuje tutaj program.WadąprogramuMTMergonomics jest to, że nie są jeszcze dostępne wnimtakiemetodyocenyergonomiijakOWASiRULA,któresąuznawaneistosowanewprzemyśle.Moduł„er-gonomia”,będącyskładnikiemsystemudoradczego re-alizowanegowITMiAPolitechnikiWrocławskiej,aopisy-wanyponiżej,zawierajużmetodyOWASiRULA.

Moduł „ergonomia” systemu doradczegostrefy roboczej montażu

OpracowanySystemDoradczyKonfigurowaniaiOce-ny Strefy Roboczej Montażu przedstawiany w publika-cjachautora[1,2]wswoichmodułachzawierarównieżten,którydotyczykształtowaniaiocenystanowiskamon-tażuręcznegopodwielomawzględami,wtymergonomii.Opisywanyponiżejmodułsystemudoradczegosłużydowyznaczania normatywów czasowych i oceny ergonomii. Najbardziej popularną metodą do określania normaty-wów czasowych jestmetodaMTM. Jest to obok wieluinnychuznanychmetodnajczęściej stosowanawprze-myślenacałymświecie.ChodzitumiędzyinnymiotakiejakMOSTorazREFA.Wszczególnychprzypadkachsąone nawet lepsze niżMTM, ale nie są aż tak szerokoznane istosowane.MTMzostałwybranydowdrożeniawsystemieekspertowym,ponieważ jestmetodąprostąipopularną.

Jeżeli chodzi o wybór metod do oceny ergonomii,ważnejest,abyuwzględniałyonewyznaczonewcześniejnormatywyczasowe,wysiłekfizycznyorazwysiłekpsy-chiczny. Do takich metod zaliczają się OWAS, EAWS,RENAULTorazRULA.Wymienionemetodysąużywanewprzemyśledoocenyergonomiiisązalecaneprzeznor-myCENorazISO.

Opracowanysystemekspertowydowyznaczanianor-matywówczasowychiocenyergonomiipowstałprzyuży-ciuprogramówzgrupyAitechSPHINX.AitechSPHINXjesttopolskizintegrowanypakietsztucznejinteligencji,zawie-rającyszkieletowysystemekspertowyPC-Schell.Znającskładnięjęzykaprogramowania,możnatworzyćdowolnesystemyekspertowewykorzystującebazywiedzy.Systemekspertowypozwoliłnausprawnienieprocesuokreślanianormatywówczasowychiocenęergonomii.

Po skopiowaniu folderu SYSTEM EKSPERTOWYJPGdoC:\ProgramFilesiuruchomieniusystemueks-pertowegowPC-Schellużytkownikmadowyborunastę-pująceopcje:•• MTM–określenienormatywówczasowych•• RULA–ocenaergonomii•• OWAS–ocenaergonomii•• RENAULT–ocenaergonomii•• EAWS–ocenaergonomiiPo kliknięciu na ekranie systemuw pole MTMwy-

świetlasięoknodialogowe,wktórymznajdujesiępolezrozwijanąlistą.Naliścieznajdujesięokoło800kodówMTM, któreużytkownikmożewybrać z listy przez klik-

3/2012TechnologiaiAutomatyzacjaMontażu

32

nięcie.Możliwejestodfiltrowaniekodówzodpowiedniejgrupyprzezwpisaniepierwszychznakówkoducharak-terystycznych dla danej grupy. Użytkownik wybiera in-teresujące go kody, które składają się np. na operacjęmontażu.Powybraniuwszystkichkodówużytkownikkli-kapole„koniec”.WynikiemjestsumaczasówczynnościwjednostkachTMU.

KolejnopokliknięciuwjednązopcjidotyczącąocenyergonomiiOWAS,EAWS,RENAULT,RULApojawiasięoknoinformacyjneznazwąmetodyorazwyświetlanesąokna dialogowe. Zadaniemużytkownika jest udzielanieodpowiedzi napytania zawartewoknachdialogowych.Użytkownikklikaobokwybranejodpowiedzilubwybieraodpowiedźzlistyrozwijanejwformiekolejnychtabel,np.7,8lubinnychzwiązanychzużywanąmetodą.Poudzie-leniu ostatniej odpowiedzi wyświetlony zostaje wynik wpostaci ocenyergonomicznej, charakterystycznej dladanejmetody.

Podsumowanie

Opracowanyw ITMiAPolitechnikiWrocławskiej sys-temekspertowysłużydowyznaczanianormatywówcza-sowych oraz do oceny ergonomii uwzględniającej nor-matywyczasowe.Narynkuinformatycznymdostępnesątego typuprogramy, jednakkosztująkilka tysięcyeuro.Programyteupraszczająkorzystaniezpowszechniedo-stępnychmetoddookreślania normatywówczasowychorazdoocenyergonomii. Wsystemieużytesąspraw-dzonemetodystosowanewprzemyślenacałymświecie.Sąonetakżezaimplementowanewinnychkomercyjnychprogramachtegotypu,którepowstałyjużmiędzyinnymiw USA i w Niemczech.Wykonany system ekspertowymożebyćpomocnymnarzędziemprzy:•• wyznaczaniunormatywówczasowychoperacjimon-

tażu,•• ocenianiuergonomii,•• przeprowadzaniuaudytówergonomicznych,•• usprawnianiuprojektowanychprocesówprodukcyjnych,•• usprawnianiuistniejącychprocesówprodukcyjnych.Dziękiopracowanemusystemowiekspertowemu:•• użytkownikwyznaczanormatywyczasoweiprzepro-

wadzaocenęergonomiiok.pięciurazyszybciej,•• użytkownikniemusiznaćszczegółówmetody,•• wyeliminowanajestmożliwośćpopełnieniabłędura-

chunkowegoprzywykonywaniuoceny,•• użytkownikmożewybraćnajodpowiedniejsząmeto-

dędlakonkretnejsytuacji.Zadaniem systemu ekspertowego jest sygnalizowa-

nie problemów związanych z ergonomią.Dziękimodu-łowiMTMmożliwe jestopracowanie iporównaniekilkuwariantówmontażu,anastępniezweryfikowanieichpodkątemergonomii.Rolą inżyniera produkcji pracującegowfirmiemającejkilkadziesiątróżnychstanowiskmonta-żowychjestocenaergonomii.Dziękisystemowieksper-towemumożliwajestszybkaanaliza,którawskażesta-nowiska,dlaktórychnależywprowadzićzmiany.Systemekspertowypomagawznajdowaniuproblemówzwiąza-

nychzergonomią.Zaletąsystemuekspertowegojestto,żezawieraonmodułdowyznaczaniaczasuimodułdoocenyergonomii.Moduły temogąbyćwykorzystywanerazem lub osobno. Według założeń, po wyznaczeniuczasumontażupowinnazostaćprzeprowadzonaocenaergonomii.Jeżeliużytkowniknieprzewidujeprzeprowa-dzania oceny ergonomii, to może on używać systemuekspertowego jedyniedowyznaczania czasumontażu.Wprzypadkugdyużytkownikwyznaczył jużczasmon-tażumetodąinnąniżMTM,możliwejestużyciesystemuekspertowego jedyniedoprzeprowadzeniaocenyergo-nomii.

Modułowabudowapozwalanadowolnezastosowaniesystemuekspertowego.Wwynikuprzeprowadzonejana-lizywybrano takiemetodydowyznaczaniaczasumon-tażuiocenyergonomii(MTMiEAWS),któresąuznanei stosowanew przemyśle. Ponadto zaimplementowanometody takie jakRULA iOWAS, którew komercyjnymprogramieMTMergonomics są dopierow planach.Do-datkowomożliwejestużyciemetodyRENAULT.Wyróż-nia się ona spośród wszystkich innych tym, że opróczoceny obciążenia fizycznego uwzględnia także obcią-żeniepsychicznewynikającezezłożoności ipowtarzal-nościoperacji.Systemekspertowymazastosowaniedoweryfikacji i optymalizacji zarówno projektowanych, jak iistniejącychprocesów.

LITERATURA

1. ReifurB.EngelB.:Kreator ergonomicznego kształ-towania stanowiska montażowego jako moduł syste-mu doradczego.PrzeglądMechanicznynr11/2009.

2. ReifurB.:Doradczy system projektowania procesu technologicznego i doboru urządzeń strefy robo-czej montażu. Systemy projektowania procesów i wyposażenia technologicznego SOP '2004. IVkonferencjanaukowo-techniczna,Wyd.Polit.Krak.,Kraków2004.

3. Luczak H.: Arbeitswissenschaft. Springer Verlag,Berlin1998.

4. KjellB.,ZandinK.B.:MOST work measurement sys-tems. CRCPress,NewYork2003.

5. MTM – DEUTSCHE MTM-VEREINIGUNG e.V.,www.dmtm.com/produkte/software/ticon_modul_ergo.php,13.11.2009.

6. Rückenkompass, www.rueckenkompass.de/cd/pdf/fb850.pdf,14.01.2010.

7. Progetto Ergonomia www.ergonomia.corep.it/al-legati/Presentation_bruder_02.pptwww.ergono-mia.corep.it/allegati/Presentation_bruder_02.ppt,13.05.2010 BKK Bundesverband, www.bkk.de/fileadmin/user_upload/PDF/Arbeitgeber/gesundheit-sreport/Gesundheitsreport2008_kompletter_Report.pdf,17.02.2010.

8. BruderR.:Kooperationsprogramm zum normativen Management von Belastungen und Risiken bei kör-perlicher Arbeit,DarmstadtInstitutfürArbeitswissen-schaftTU,Darmstadt2007.

9. Arbeitsschutzverwaltung des Freistaates Sachsen,www.arbeitsschutz-sachsen.de/allgemein/4.as--tag-2009/beck.pdf,17.11.2009.

________________________Dr inż. Bogusław Reifur jest docentem w PolitechniceWrocławskiej, InstytutTechnologiiMaszyn iAutomaty-zacji,Wrocław,aPawełKról jestpracownikiemtegoIn-stytutu.