Modernizm w literaturze polskiej XX w. (rekonesans). · Bolecki Modernizm w literaturze polskiej X...

Teksty Drugie 2002, 4, s. 11-34

Modernizm w literaturze polskiej XX w. (rekonesans)

Włodzimierz Bolecki

http://rcin.org.pl

Szkice

Włodzimierz BOLECKI

Modernizm w literaturze polskiej X X w. (rekonesans)1

Po p rz esz io s tu l a ta ch od p o ja w ie n ia s ię w p i ś m ie n n ic tw ie p o l s k im t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” t e r m i n te n n ie ty lk o n a d a l n ie m a u s ta b i l i z o w a n e g o z a s to so w an ia , a le n ie m a też u s ta b i l i z o w a n e g o z n a c z e n ia - a k c e p to w a n e g o p rz e z h i s to ry k ó w l i t e r a tu r y po lsk ie j . M ó w ią c w n a jw ię k sz y m sk ró c ie , w p o lsk ie j h i s to r i i l i t e r a t u r y X X w ie k u t e r m i n „ m o d e r n i z m ” p o w o d u je ró w n o c z e śn ie d w a k ło p o ty : 1) k ło p o t z t e r m in e m o raz 2) k ło p o t z p r z e d m io te m .

Modernizm i tradycje nowoczesnościK w es t ie te b y ły już w ie lo k r o tn i e p o d e jm o w a n e w p i ś m ie n n ic tw ie z a c h o d n io e u

r o p e j s k im 2. G e n e r a l n ie rzecz u jm u ją c , „ m o d e r n i z m ” ro z p a t r y w a n y jest jak o k o n se k w e n c ja p ro c esó w c y w i l iz ac y jn y c h i h i s to ry c z n y c h , o k r e ś l a n y c h t e r m i n e m „ n o w o c z e sn o ś ć ” (m o d e m ity ). S a m t e r m i n jest j e d n a k w ie lo z n ac z n y . U ż y w a n y bywa 1) j ak o o k re ś le n ie ide i ( f i lo zo f iczn y ch , sp o łe c z n y c h , a r ty s ty c z n y c h ) o raz p ro cesó w c y w i l iz ac y jn y c h t rw a ją c y c h p rz e z w ie le w ieków , 2) w y d a r z e ń h i s to r y c z n y c h w k o n k r e tn y m s tu le c iu , 3) jako n a zw a u n iw e r s a ln e j p o s ta w y cz ło w iek a w o b e c św ia ta . N a jo g ó ln ie j rzecz b io rąc , t e r m i n „ m o d e r n i z m ” u ż y w a n y jes t w se n s ie sz e ro k im

1 Jest to zm ien iona wersja a rtyku łu , który ukaże się pt. Modernism in Poland -A Troublesome Subject, U ppsala 2002 (w d ruku). O becna wersja - k tórą trak tu ję nadal jako ■work in progress - została przygotow ana w ram ach subsydium F N P pt. Badania nad modernizmem w Polsce.

2/ Zob. M. C alinescu The Idea o f Modernity, w: Faces o f M odemity: Avant-Garde, Decadence, Kitsch, B loom ing ton -L ondon 1977, s. 11-92; D . Fokkem a, E. Ib ish , Modernist Conjectures. A Mainstream in European Literature 1910-1940, L ondon 1987; S. M oraw ski N a tropach modernizmu jako formacji kulturowej, „Teksty D rug ie” 1994, n r 5-6; E. M oże j ko Modernizm literacki: niejasność terminu i dychotomia kierunku, tam że.

11

http://rcin.org.pl

Szkice

i w ą sk im . W sen s ie sz e ro k im „ m o d e r n i z m ” o z n a c z a zesp ó l z jaw isk , k tó ry c h d y n a m ik ę tw o rzy ło p r z e c iw s ta w ie n ie tego , co jest w k u l tu r z e „ s t a r e ” i tego, co „ n o w e ” lu b - in ac ze j m ó w iąc - tego , co „ t r a d y c y jn e ” i tego, co „ n o w o c z e sn e ” . W E u r o p ie to p r z e c iw s ta w ie n ie jest s ta ły m e l e m e n t e m h i s to r i i k u l tu r y . H is to ry c y w y m ie n ia ją ró ż n e fak ty , k tó re - m n ie j więce j od X V w ie k u - d e c y d o w a ły o ty m , co by ło „ n o w e ” w k u l tu r z e e u r o p e j s k i e j , a więc: 1) R e f o r m a c ja , k tó r a w E u r o p ie p o s t ś r e d n io w ie c z - nej by ła p ie rw szą w ie lk ą z m ia n ą c y w i l iz ac y jn ą - E u r o p a po R e f o r m a c j i s ta ła się „ n o w a ” . 2) R e w o lu c ja n a u k o w a w w ie k u X V II (G a l i leu sz , N e w to n , L e ib n iz , K a r te - z jusz) . 3) S p ó r tzw. „ n o w o ż y tn ik ó w ” ze „ s t a r o ż y tn i k a m i ” {querelle), k tó r y do tyczy! w s p ó ł i s tn i e n i a a n ty k u i k u l tu r y w s p ó łc z esn e j (X V II w.) i k tó ry m ia l z a s a d n ic z y w p ły w n a rozwój l i t e r a tu r y f r a n c u sk ie j . 4) Id e o lo g ia O św ie c e n ia , r o z u m i a n a jako p o w ią z a n ie i n s ty tu c j i i n o r m życia sp o łe c z n e g o z m y ś le n i e m o p a r ty m n a r a c jo n a l i z m ie (na id e a c h u m o w y s p o łe cz n e j , p r a w c z ło w iek a i o b y w a te la , p a ń s tw a o p a r te g o n a p ra w ie etc .) o raz na z a k w e s t io n o w a n iu m o d e l u św ia ta o p a r te g o na re l ig i i . Z p r o b l e m e m n o w o c ze sn o śc i O św ie c e n ia łączy ł się ta k ż e k ryzys św ia to p o g lą d o w y t rw a ją c y od k o ń c a w ie k u X V I I 3 o ra z p ó ź n ie j s z y o w ie k k o n f l ik t p o m ię d z y cy w i l izac ją a n a tu r ą , k r y ty k a ide i p o s t ę p u , in s ty tu c j i sp o łe cz n y ch , np . w p i s m a c h J.J. R o u s s e a u . W sz e ro k im sen s ie p o c z ą tk i e m f o rm a c j i m o d e r n i s ty c z n e j jes t w ięc p o s t ś r e d n io w ie c z n a , r e n e sa n so w a a n t r o p o lo g ia , a d z ie j a m i m o d e r n i z m u są z m i e n ne w c ią g u w ie k ó w k o n se k w e n c je tej a n t r o p o lo g i i w h i s to r i i sp o łe cz n e j , p o l i ty c z nej i w h i s to r i i k u l tu r y (w fi lozofi i , e s te ty ce , sz tuce ) .

W se n s ie w ęższy m „ m o d e r n i z m ” o z n a c z a n a to m i a s t id ee l i t e r a c k ie i a r ty s ty c z ne , k tó re d e f in iu j ą „ i s to tę n o w o c z e sn o ś c i” , tzn . w sp ó łc z esn o śc i , t e r a ź n ie js zo śc i , e p o k i b ieżące j . P o d s ta w o w y m f a k te m c y w i l i z a c y jn y m d la p o w s ta n i a ty ch id e i był rozwój w X I X w. s y s te m u k a p i t a l i s ty c z n e g o , r e w o lu c ja p r z e m y s ło w a (tzw. i n d u s t r ia l iz a c ja ) , d ą ż e n ie d o p o s t ę p u e k o n o m ic z n e g o , k sz ta ł to w a n ie się sy s te m u d e m o k ra c j i p a r l a m e n t a r n e j , rew o lu c ja n a u k o w a na p r z e ło m ie X I X i X X w. ( m a t e m a ty ka , f izyka , c h e m ia , n a u k i spo łeczne : m .in . e tn o lo g ia , l in g w is ty k a , p sy ch o lo g ia ) e tc .4 O d po ło w y w ie k u X I X d o n a jw a ż n ie j s z y c h t r a d y c j i , k tó re s k ła d a ją się n a w s p ó łc z e sn e r o z u m i e n i e t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” , z a l ic z a n e są m .in . n a s t ę p u jące z jaw iska : 1) O ś w i e c e n io w o - r o m a n ty c z n a k o n c e p c ja „ rew o lu c j i e s te ty c z n e j”

V P. H azard Kryzys świadomości europejskiej 1680-1715, (1935), przel. J. Lalew icz, A. Siem ek, wstęp. A. Żurow ski, W arszawa 1974.

4/ R. Schleifer The Second Industrial Revolution: History, Knowledge, and Subjectivity, w:Modernism and Time. The Logic o f Abundance in Literature, Science, and Culture, 1880-1930, C am bridge, 2000 s. 108-148; P. C hilds, M odem , modernism, modernity, w: Modernism, L ondon-N ew York 2000, s. 12-17; M. C alinescu The Idea of...-, R. Squillace From Modernity to Modernism, w: Modernism, Modernity, and Arnold Bennett, London 1997, s. 15-35; P. L u thersson , Modernism och individualitet (English sum m ary, przel. A. B ladh), S tockholm 1993; S. M oraw ski N a tropach...', S. Bocola The Art o f Modernism. Art, Culture, and Society from Goya to the Present Day, M u n ic h -L o n d o n -N e w York 1999. Nb. m odern izm em nazyw any jest także ruch reform istyczny w kościele kato lick im na przełom ie wieków, k tóry został po tępiony przez papieży Leona X II i P iusa V.

12

http://rcin.org.pl

Bolecki Modernizm w literaturze polskiej X X w.

(Sc h leg e l , Sc h i l le r , L isty o estetycznym w ych o w a n iu człow ieka ), p ro w a d z ą c a d o idei a u to n o m i i w a r to śc i e s te ty c z n y c h i e m a n c y p a c j i c z ło w iek a p rz e z s z tu k ę ; 2) K o n c ep c ja m odern ité (G a u t ie r , B a u d e la i r e ) , tj. s z tu k i p r z e d s ta w ia ją c e j w s p ó łc z esn o ść i t e m a ty życia c o d z ie n n e g o w ich n a tu r a ln y m , m ie jsc o w y m k o lo ry c ie , p r z e c iw s ta w ia n e s z tu c e h is to ry cz n e j , p o s łu g u ją c e j się k o s t i u m e m i „ p o n a d c z a s o w y m i ” r e k w iz y ta m i . W tej k o n c e p c j i e s te ty k a „ n o w o c z e sn o śc i” p o leg a na o d n a jd y w a n i u p i ę k n a w ty m , co u lo tn e , p r z e m i j a ln e , o k r e ś lo n e p rz e z czas i m ie jsce . I d e a ł e m s z t u ki n o w o c ze sn e j s ta ło się u t r w a la n ie tego , co z m i e n n e i l o k a ln e w te ra ź n ie js zo śc i . W m a la r s tw ie idea! m odern ité z r ea l iz o w a l i im p r e s j o n i ś c i 5; 3) F r a n c u s k i s y m b o l iz m w d w ó c h w a r i a n t a c h , tj. w w a r i a n c ie s tw o rz o n y m p rz e z p o ez ję R i m b a u d a o ra z p rz e z p o e z ję M a l l a r m ć g o 6; 4) T zw . p r z e ło m a n ty p o z y ty w is ty c z n y , k tó ry byl n a jw a ż n ie j s z y m f i lo z o f icz n y m z a p le c z e m m o d e r n i z m u w sz tu ce p r z e ł o m u w ie k ó w X I X i X X (n p . Lebensphilosphie-, f e n o m e n o lo g ia ) ; 5) R u c h y a w a n g a r d o w e w E u r o p ie , k tó re ro z p o c z y n a ją się ok o ło 1909 r. ( k u b iz m , f u tu r y z m , e k s p r e s j o n iz m , d a - d a iz m ) , a le k tó ry c h rozwój i p o p u l a r n o ś ć m a t a k ż e m ie jsc e po r o k u 1918 ( s u r r e a l i z m ) 7. T a k o n c e p c ja jest d z iś c h a r a k te r y s ty c z n a d la k ry ty k i a n g lo sa sk ie j .

T a k r o z u m i a n y m o d e r n i z m p o jaw ia s ię j ak o r u c h a r ty s ty c z n y w E u r o p i e i U S A w d r u g ie j p o ło w ie X I X w., i ro zw i ja się w p ie rw sze j po ło w ie X X w ie k u . Z d a n i e m j e d n y c h b a d ac zy , o s iąg a on a p o g e u m w l a t a c h t r z y d z ie s ty c h , z a n i k a w p o ło w ie lat s z e ść d z ie s ią ty c h (w U S A ju ż w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h ) i je s t z a s tę p o w a n y p rzez p o s tm o d e r n i z m /p o s tn o w o c z e s n o ś ć . W e d łu g b adaczy , m o d e r n i z m ro z w i ja s ię o d m ie n n i e w p o sz c z e g ó ln y c h k r a ja c h i t rw a p rz e z ca ły w ie k X X - d o ty c z y to n p . E u r o p y W sc h o d n ie j . W b a d a n i a c h n a d m o d e r n i z m e m is tn ie ją jeszcze d w ie k o n t r o wers je : 1) N ie k tó r z y b a d a c z e tw ie rd z ą , że t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” u ż y w a się p r ó b u ją c n azy w a ć ró ż n e z ja w isk a a r ty s ty c z n e X X w., k tó re f a k ty c z n ie n ie m a ją ze sobą w ie le w s p ó ln e g o . D la te g o „ m o d e r n i z m ” n a le ż y ro z u m ie ć w ą sk o - j e d y n ie ja k o re a l iz ac ję śc iś le o k re ś lo n y c h id e i „ m o d e r n i s t y c z n y c h / m o d e r n i z m u ” , a n i e sz e ro k o - jak o e p o k ę , w k tó re j w s zy s tk o ex defin itione jes t m o d e r n i s ty c z n e . I n n i o d w ro tn ie : „ im w ięce j o g ra n ic z e ń , ty m - p a r a d o k s a l n ie - m n ie j se n su , w k tó ry z a s o b n y jest m o d e r n i z m ” 8; 2) U w aż a się, że m o d e r n i z m byl racze j z ja w is k ie m u n i w e r s a l n y m n iż r e g io n a ln y m , n a ro d z i ! s ię i ro z w in ą! p r z e d e w s z y s tk im w k r a ja c h z a c h o d n io e u ro p e js k ic h . J e d n a k w o s t a tn i c h l a ta ch p o d k r e ś l a się c o ra z częśc ie j , że p o m im o w s p ó ln y c h d la w ie lu k ra jó w ide i m o d e r n i z m by! w e w n ę t r z n i e b a r d z o z ró ż n ic o w a

J. B audrilla rd Modernile, w: Encyclopedia Universalis, Paris 1985, s. 424-426;Les oublies de la modemile, ed. by C. D ebon et H . C udak , W arszawa 1997.

^ Zob. H. F ried ich Struktura nowoczesnej liryki. Od połowy X I X do połowy X X w ., przel. E. Feliksiak , 1978.

7/ Zob. m .in. M . Porębski Granica współczesności. Ze studiów nad kształtowaniem się poglądów artystycznych X X wieku, W roclaw 1965.

S. M oraw ski N a tropach..., s. 63. Zob. M. B radbury , J. M cFarlane, (ed. b y ) ,Modernism.A Guide to European Literature 1890-1930, London 1991; E. M ożejko Modernizmliteracki...; P. L u thersson Modernism och...; S. Bocola The A n o f M odernism ....

13

http://rcin.org.pl

Szkice

ny ( c h ro n o lo g ia , p ro b le m y , k o n te k s ty ) w z a leżn o śc i o d t r a d y c j i n a ro d o w y c h o raz w y d a rz e ń h is to ry c z n y c h w p o sz c ze g ó ln y c h k ra ja c h . Z tego w z g lę d u ró ż n ic e p o m ię d zy n a ro d o w y m i o d m ia n a m i m o d e r n i z m u są, z d a n i e m w ie lu b a d a c z y , częs to w y ra źn ie jsz e n iż p o d o b ie ń s tw a . D o ty c z y to ró ż n ic p o m ię d z y m o d e r n i z m e m z a c h o d n io - i w s c h o d n io e u ro p e j s k im , ale tak ż e p o m ię d z y m o d e r n i z m e m w o b u A m e r y ka ch i w E u r o p ie Z a c h o d n ie j czy n a w e t w k ra ja c h a n g lo s a s k ic h i w S k a n d y n a w i i9.

Koncepcje modernizmu w PolsceP re c y z y jn y m i o p i s a m i m o d e r n i z m u jako z ja w isk a w h i s to r i i l i t e r a tu r y po lsk ie j

by ły d o ty ch c za s jed y n ie k o n c e p c je K. W yki, H . M a r k i e w ic z a o ra z J.J. L ip sk ie g o . W sz y s tk ie o n e by ły j e d n a k o g r a n ic z o n e do l i t e r a tu r y o k r e s u M ło d e j Po lsk i . M i m o że w ie lu b a d a c z y p o s łu g iw a ło się p ó ź n ie j sze rszy m z n a c z e n ie m tego t e r m i n u (np. B. D a n e k -W o jn o w sk a , M . D e la p e r ie r r e , S. E ile , M . L e g ie r s k i , E. M o ż e jk o , A. N ie - u k e r k e n , R. N y cz , R. P rz y b y lsk i , G. R i tz ) , to j e d n a k w p o l s k im l i t e r a t u r o z n a w stw ie n a d a l o d c z u w a n y jest b r a k u s ta b i l i z o w a n e g o z n a c z e n ia t e r m i n u i z ja w isk a m o d e r n i z m u * 0. Z a n i m p r z e d s ta w ię tu ta j w ła sn ą p ro p o z y c ję - k tó ra d u ż o z a w d z ię

9// Z różnicow anie m odern izm u pow oduje, że n iektórzy badacze używają tego term inu w liczbie m nogiej, lub w skazują na inność poszczególnych m o d e r n i z m ó w . Zob.P. N icho llsA i a Tangent: Other Modernisms, w. Modernisms. A literary Guide, London 1995, s. 193-222; S. E ile Modernist Trends in Twentieth-Century Polish Fiction, London 1996, s. 1-18; W.R. Everdell W hat Modernism Is and What It Probably Isn’t, w: The First Modems. Profiles in The Origins o f Twentieth-Centuiy Though, C h icago-L ondon 1997, s. 7; B.G.C a rte r Modernism, w: Encyclopedia o f World Literature, Farm ing ton H ills 1999, s. 278-279;A. Eysteinsson The Concept o f Modernism, London 1990; P.M. M itchell The Concept o f Modernism in Scandinavia, w: Facets o f European Modernism, N orw ich 1985, s. 243-256;J. Sym ons American Modernism Is Distinct from European Modernism, w: B. Scott (ed. by) American Modernism, San D iego 2000, s. 36-43; C.A. Salgado From Modernism to Neobaroque. Joyce and Lezam a Lim a, London 2001; W. K rysiński, Modernist Fallacies and Ambiguities o f the M odem , w: P. D. M orris (ed.) A World o f Slavic Literatures: Essays in Comparative Slavic Studies in Honour o f E dw ard Mozejko, B loom ington: Slavica 2002,s. 211-227; J. G ierus Russia’s Road to Modernity, W arszawa 1998. Jakkolw iek i tu nie ma zgody, np. zdaniem jednych badaczy, m odern izm w Skandynaw ii zaczął się niem al rów nocześnie z aw angardą europejską X X w. (P. L u tersson Modernism och ...), w edług innych, dopiero w połowie w ieku XX. (P.M. M itchell The Concept of... s. 246).

10// K. W yka Modernizm polski, W arszawa 1959. N ie chcąc zaw łaszczać ty tu łu tej książki, posługuję się sform ułow aniem „m odern izm w Polsce”; H. M arkiew icz Młoda Polska i izmy, w: K. Wyka Modernizm polski, J.J. L ipski Twórczość J . Kasprowicza, W arszawa 1975;B. D anek-W ojnow ska S.I. W itkiewicz a modernizm. Kształtowanie się idei katastroficznych, W roclaw 1976; M. D elap erie rre Arkana modernizmu, „Teksty D ru g ie” 1994 nr 5-6; S. Eile Modernist Trends in Twentieth-Centuiy Polish Fiction, London 1996; A. K orniejenko Próba periodyzacjiprocesu histoiycznoliterackiego, K raków 1998; M. Legierski Modernizm Witolda Gombrowicza, S tockholm 1996 (W arszawa 1999); E. M ożejko Modernizm literacki. ..;A. van N ieukerken Ironiczny konceptyzm. Nowoczesna polska poezja metafizyczna, Kraków 1998; R. Nycz Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, W roclaw 1997;R. Przybylski J . Iwaszkiewicz i modernizm, w: Eros i Thanatos, W arszawa 1970; G. R itz J . Iwaszkiewicz. Pogranicza nowoczesności, K raków 1999.

14

http://rcin.org.pl


cza w s z y s tk im ty m a u to r o m - k i lk a u w ag p o św ięcę k ło p o to m , p r z e d k tó r y m i stoi h i s to r y k l i t e r a t u r y p o lsk ie j X X w., p r a g n ą c y o p i s a ć o b e c n o ś ć w nie j m o d e r n i z m u w z n a c z e n iu s z e rszy m n iż d o ty c h c z a s p rzy ję te .

I. Kłopot z terminem

1. W y k a n azw a! m o d e r n i z m e m z jaw isk a d o m in u j ą c e we w cze sn e j fazie M ło d e j P o lsk i , o d p o w ia d a j ą c e m n ie j w ięce j t e r m in o w i „ d e k a d e n t y z m ” i o d ró ż n ia ! m o d e r n i z m jak o n u r t a r ty s ty c z n y z p r z e ło m u X I X i X X w. od o k r e s u M ło d e j Po lsk i . Bez w ą tp ie n i a m o ż n a d z iś z a c h o w a ć to z n a c z e n ie t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” . T a k z re sz tą p o s t ę p u je w ie lu b a d a c z y (np . H . M a rk ie w ic z , M . P o d r a z a - K w ia tk o w s k a , A. M a k o w ieck i ) , k tó rz y r o z ró ż n ia j ą z n a c z e n ia ty ch d w ó c h te rm in ó w . W tej k o n c e p c j i n ie m a j e d n a k m o ż l iw o śc i p o s łu g iw a n ia się t e r m i n e m „ m o d e r n i z m ” w sz e rs z y m z n a c z e n i u 11.

2. M o ż n a by ro z sze rz y ć z n a c z e n ie t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” na ca tą M ło d ą P o lsk ę - ta k ja k to r o b io n o ju ż w k ry ty ce m ię d z y w o je n n e j (1 9 1 8 -1 9 3 9 ) . S t a n o w isk o tak ie p o z w ala z b u d o w a ć m o c n ą o p o zy c ję p o m ię d z y m o d e r n i z m e m (jak o ca tą l i t e r a t u r ą M ło d e j Po lsk i) a a w a n g a r d ą l i t e r a c k ą w P o lsce po r o k u 1918, t r a k t o w a n ą j ak o z b ó r w sz y s tk ic h n o w a to r s k i c h k o n c e p c j i a r ty s ty c z n y c h . P rz e c iw s ta w ie n ie m o d e r n i z m u i a w a n g a r d y jes t z r e sz tą częs te w p i ś m ie n n ic tw ie z a c h o d n i m 12. K o n c e p c ja ta u n i e m o ż l iw ia j e d n a k s to so w a n ie t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” d o o p i s u l i t e r a t u r y p o lsk ie j po 1918 r., g dyż m o d e r n i z m (w z n a c z e n iu „ l i t e r a tu r a M ło d e j P o l s k i ”) w p i ś m i e n n i c tw ie p o 1918 r. f u n k c jo n u j e jako o k re ś le n ie p e jo r a ty w n e (tzw. „ t r a d y c ja n e g a ty w n a ” 13). M o ż n a , co p r a w d a , ro z sze rz y ć t e r m i n „ a w a n g a r d a ” na ca ły o k re s m ię d z y w o je n n y , j e d n a k f a k ty c z n ie o z n a c z a ło b y to u t r z y m a n i e d o ty c h c z a so w e g o p o d z ia łu na o k re sy (o k res m o d e r n i z m u , o k re s a w a n g a rd y ) . W re z u l t a c ie k ło p o ty z w y z n a c z e n ie m p r z e d m io t u m o d e r n i z m u z o s ta ją p r z e n ie s io n e na p r o b le m a ty k ę a w a n g a r

1 H. M arkiew icz M łoda Polska...; M. Podraza-K w iatkow ska Literatura M łodej Polski, W arszawa 1992; A.Z. M akow iecki Modernizm, w: Literatura polska X X wieku, vol. I, W arszawa 2000. W yka przeform ulow al swą koncepcję w haśle Modernizm (Literatura Polska. Przewodnik Encyklopedyczny, t. A -M , W arszawa 1984). Rozszerzył w n im , co p raw da, czas trw ania m odern izm u (1880-1910) i zakres zjaw isk (elem enty m odern izm u dostrzegł w d ekaden tyzm ie , sym bolizm ie, p arnasizm ie i w cyganerii artystycznej), ale ostatecznie u trzym ał w ąskie znaczenie m odern izm u jako jednego z nurtów M łodej Polski. W histo rii sztuki polskiej analogiczne znaczenie ustabilizow ały prace W. Juszczaka, m .in. Wojtkiewicz i nowa sztuka 1965; Malarstwo polskie: modernizm, W arszawa 1977; Por. S. M oraw ski N a tropach m odernizm u..., s. 63.

'2 / Zwłaszcza w h isto rii sz tuk i, jakkolw iek ma ono w niej zupełn ie inne sensy niż tu referow ane, np. w klasycznej rozpraw ie C. Gveenberga Avant-G arde A n d Kitsch (1939) przedr. w: Mass Culture. The Popular Art. In America, N ew York 1968. Zob. wybór jego esejów, w: „K resy” 2001 n r 3, s. 198-213.

*3,/T erm in w prow adzony przez J. S ław ińskiego (Koncepcja języka poetyckiego Awangardy Krakowskiej, 1967), K raków 1998, s. 263 i n .);zob . też Z. Ł ap ińsk i D w aj nowocześni: Leśmian i Przyboś, „Teksty D ru g ie” 1994 n r 5-6.

15

http://rcin.org.pl

Szkice

dy w P o l s c e 14. P rz y t a k im ro z s z c z e p ie n iu n ie sp o só b też s e n so w n ie z as to so w ać t e r m i n u „ p o s t m o d e r n i z m ” do h i s to r i i l i t e r a tu r y po lsk ie j .

3. M o ż n a by je d n a k od rzu c ić p rzy ję te w polskiej h is to r i i l i t e ra tu ry znaczen ie t e r m in u „ m o d e r n iz m ” i - ana log iczn ie do w ie lu z ac h o d n io e u ro p e js k ic h k oncepc ji b a dawczych - uznać , że m o d e r n iz m oznacza jedynie a w a n g a rd ę 1-. S tanow isko to m a k i lka zalet . Po p ierwsze, koncep c ja ta u t rw a la - zgo d n ie z po lską t radyc ją l i te racką i n a u k o w ą - w yraźne p rzec iw staw ien ie p o m ię d z y l i t e ra tu rą M łode j Polski (1890-1918) a l i te ra tu rą II R zeczpospoli te j (1919-1939/1945) . Po d ru g ie , w koncepc ji tej t e rm in „ m o d e r n iz m ” jest t r a k to w a n y jako sy n o n im „now oczesnośc i” zgodn ie z t re śc iam i p ro g ram o w y m i ru ch ó w aw angardow ych . Po t rzecie , koncep c ja ta pozwala opisywać „ m o d e r n iz m ” (jako ogól z jaw isk aw angardow ych) w jego d łu g im t rw a n iu przez ko le jne dziesięc io lec ia l i t e ra tu ry polskiej X X w. S tanow isko to pozwala też w prow adz ić do h is to r i i l i t e ra tu ry polskiej ka tegorię p o s tm o d e r n i z m u w zn ac ze n iu p o s ta w a n g a rd y 16. J e d n a k taka koncep c ja by łaby ź ró d łem is to tnego k łopo tu . T e rm in „ m o d e r n iz m ” sta łby się bow iem h o m o n im e m - o znacza łby rów nocześn ie i M ło d ą Polskę (w z n ac ze n iu h is to rycznym ), i a w an g a rd ę (w z n ac ze n iu p ro jek tu jąc y m ) , czyli w szędzie tam , gdz ie t e r m in ten b y się pojaw ia ł , t rzeba by redef in iow ać jego z n acze nie. Po d ru g ie - i to jest a r g u m e n t na jw ażn ie jszy - s tanow isko to oznacza łoby fak tycz nie u z n a n ie p a ra d y g m a tu a w an g a rd y za k ry te r iu m d e f in io w an ia po jęc ia „now oczesnośc i” , czyli tak , jak ro zu m ie l i ją polscy aw angardz iśc i w okresie m ię d z y w o jen n y m (np. fu turyśc i, Peiper, P rzyboś czy później S a n d a u e r 17). O zn acza ło b y to u p rzy w ile jo w an ie jednej h is to rycznej pe rsp ek ty w y ( l i te ra tu ra II R zeczypospoli te j p rzec iw l i te ra

*4/ Zob. prace G. Gazdy: hasło Awangarda, w: Słownik Literatury Polskiej X X w.; oraz w: Słownik europejskich kierunków i grup literackich X X w ., W arszawa 2001. Por. E. B ojtar Awangarda wschodnioeuropejska jako kierunek literacki, „M iesięcznik L ite rack i” 1973, n r 11-12; R. M urphy Theorizing the Avant-Garde, Modernism, Expressionism, and the Problem o f Postmodernity, C am bridge 1998.

I5/ W takim znaczeniu m odernizm funkcjonow ał w polskiej krytyce artystycznejpo 1918 r. (np. w „kw artaln iku m odern istów ” Praesens). Ten kontekst term inologiczny m uszę jednak na razie pom inąć.

' 6 Zob. E. B ehler Modernism and Postmodernism in Contemporary Thought, in Irony and the Discourse o f Modernity, S eattle -L ondon 1990, s. 3-36; M. A lexander From Modernmn to Postmodernism, in Flights from Realism. Themes and Strategies in Postmodernist British and American Fiction, London 1990; P. B rooker (ed. by), Modernism/Postmodernism, L ondon-N ew York 1992; S. M oraw ski, N a tropach modernizmu... , s. 74-78; M. Porębski Modernosc, moderna, postmodernism,„Teksty D rug ie” 1994 n r 5-6; R. M urphy Theorizing the A vant-G arde...; S. Eile Postmodernizm: przedłużenie czy opozycja wobec modernizmu, w: Kryzys czy przełom.Studia z teorii i historii literatury, red. M . Lubelska, A. Łebkow ska, K raków 1994;S. M oraw ski Awangardy X X wieku - stara i nowa, „M iesięcznik L ite rack i” 1975 n r 3; M. Giżycki Koniec i co dalej? Szkice o postmodernizmie, sztuce współczesnej i końcu wieku, G dańsk 2001.

11,10 pow ojennych losach ich koncepcji zob. G. W ołowiec Nowocześni w P R L . Przyboś i Sandauer, W arszawa 1999.

16

http://rcin.org.pl


tu rze M łodej Polski) . W ten sposób poza k la ro w n ą opozycją m o d e r n i z m u i a w an g a r d y pozosta łaby twórczość p isarzy , k tó rzy n ie m ieśc i l iby się an i w jed n y m , an i w d r u g im p a rad y g m ac ie , np . twórczość L e ś m ia n a , k tóry od rzu ca ł n ow oczesność w z n acze n iu aw angardy . A lbo twórczość G o m b ro w icza i M iłosza, k tó rzy o d rz u ca ją i m o d e r n iz m (w zn ac ze n iu M łode j Po lsk i) , i aw an g a rd ę (w a n g lo sask im z n ac ze n iu m o d e r n i zm u). Poza ty m p rzec iw staw ien iem pozosta łyby także p o jedyncze u tw ory , o k tó rych m o żn a powiedzieć , że by ły m o d e rn is ty c zn e p o d w zg lęd em „ tre śc i” (w zn ac ze n iu M łode j Po lsk i) , ale były a w an g a rd o w e p o d w zg lęd em „ fo rm y ” , np . powieść Niecierpliw i N a łkow sk ie j czy c hoćby proza Schulza .

4. J e d n a k już w ie le lat t e m u w p i ś m ie n n ic tw ie n a u k o w y m p o ja w ia ły się k o n c e p cje ro z sz e rz e n ia z n a c z e n ia t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” w l i t e r a tu r z e p o lsk ie j na z ja w i ska p r z e k r a c z a j ą c e g r a n ic e p r ą d ó w i okresów . I c h p o c z ą tk i s ięg a ją s tu d ió w L i p sk ieg o o K a s p ro w ic z u i S ła w iń sk ie g o o L e ś m i a n i e 18. W la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h S ła w iń sk i - jak n ie g d y ś W y k a - w fo rm ie h a s ła e n c y k lo p e d y c z n e g o s fo rm u ło w a ł w ła sn ą k o n c e p c ję m o d e r n i z m u w l i t e r a tu r z e p o lsk ie j . S ła w iń sk i pisa ł:

W polskiej literaturze jakkolwiek pomyślany kanon modernistyczny musiałby objąć twórczość takich pisarzy, jak W. Berent, S. Brzozowski, K. Irzykowski, B. Leśmian, S.I. Witkiewicz, B. Schulz, W. Gombrowicz, T. Peiper, J. Przyboś, J. Czechowicz, Cz. Miłosz, T. Różewicz, M. Białoszewski, Z. Herbert.

R e fe ru ją c k o n c e p c je z a c h o d n io e u r o p e j s k ie , S ła w iń sk i zes taw i ł je ze z ja w is k a m i l i t e r a tu r y p o lsk ie j i w y m ie n i ł „ c h a r a k te ry s ty c z n e rysy m o d e r n i z m u ” : 1) a u t o n o m ic z n e i n i e i n s t r u m e n t a l n e cele e s te ty cz n e ; 2) o d d z ie l a n i e s z tu k i „ p r a w d z iw e j” ( e l i ta rn e j) od s z tu k i m aso w e j ( lu d y cz n e j , d y d a k ty c z n e j ) ; 3) k u l t o ry g in a ln o śc i i o d r z u c e n ie t r a d y c j i ; 4) k u l t e k s p e r y m e n tu ; 5) t e o re ty c z n e u z a s a d n i a n i e d z ia ł a ń tw ó rc zy c h ( a u to n o m i c z n a ro la m a n i fe s tó w l i t e r a c k ic h ) ; 6) p o s z u k iw a n ie sw o is to ści s z t u k - e s e n c j i m a la rs k o ś c i , m u z y c z n o ś c i czy p o e ty ck o śc i ; 7) o d r z u c e n ie m im e - t y z m u (X IX -w iec zn y c h f o rm re a l i z m u i n a tu r a l i z m u ) ; 8) t r a k to w a n ie d z ie ła jako w y tw o ru celow o z o rg a n iz o w a n e g o , k o m p le tn e g o i a u to n o m ic z n e g o ; 9) o p o z y c ja k o n s t r u k c j i ( fo rm y) i e k sp re s j i (w yrazu) w k a ż d y m u tw o rz e , 10) z w iąz ek s z tu k i z p r z e m ia n a m i n o w o c ze sn e j cyw il izac j i ( a n ty n o m ia p o c h w a ły i s p r z e c i w u ) 19.

5. W o s t a tn i c h l a ta c h w po lsk ie j k ry ty ce l i te rac k ie j t e r m i n „ m o d e r n i z m ” ro z s z e rz a n y by ł , co p r a w d a , p a r o k r o t n i e na z ja w isk a l i t e r a c k ie d r u g ie j p o ło w y X X w., j e d n a k p ró b y t a k ie t r u d n o u z n a ć za w a r to śc io w e p ro p o z y c je b a d aw c z e . N ie z a w ie ra ły o n e b o w ie m o d p o w ie d z i n a z a s a d n ic z e p y ta n i a h i s t o r y c z n o l i t e r a c k ie 20, czy

1!i J. Stawiński Przypadki poezji, Kraków 2001.

19 Hasto M odernizm , w: M. Głowiński, A. Okopień-Stawińska, J. Stawiński Słownik Terminów Literackich, Wrocław 1998, s. 319.

- ' Por. E. Możejko Modernizm literacki.. P. Childs Periods, Genres, Models, w: Modernism, London-New York 2000, s. 18-25; zob. też. M. Dąbrowski, Dekadentyzm współczesny, Główne idee, motywy i postawy modernistyczne w polskiej i niemieckojęzycznej literaturze X X wieku, Warszawa 1996.

17

http://rcin.org.pl

Szkice

np . „ m o d e r n i z m ” jest n azw ą p r ą d u , s ty lu , po s taw y , o k re su , czy ca łego w ie k u X X ; jak ie są w y z n a c z n ik i tego „ m o d e r n i z m u ” o raz re la c je p o m ię d z y n im a p o z o s ta ły m i p r ą d a m i w l i t e r a tu r z e p o lsk ie j X X w. etc.

6. M i m o p r ó b e k s te n s y w n y c h z a s to so w ań t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” sp ó jn y o p is r ó ż n y ch z ja w isk w l i t e r a tu r z e p o lsk ie j w c a ły m X X w., t a k ic h jak np . tw órczość B e r e n ta i P rz y b o s ia , P rz y b y sz ew sk ieg o i B ia ło sz e w sk ieg o , B rzo zo w sk ieg o i H e r b e r t a , M a c k ie w icz a i G o m b ro w ic z a , M i ło sz a , B u c z k o w sk ie g o czy R ó ż ew ic za p o z o s ta je n a d a l p o s t u l a t e m 21. I n n y m i słowy, b r a k jest w p o lsk ie j h i s to r i i l i t e r a tu r y u s t a b i l i z o w an e g o języka, w k tó r y m np . s y m b o l is ty c z n o - e k s p re s jo n i s ty c z n e idee M ło d e j Po lsk i tw o rzy ły b y je d n ą całość p ro b le m o w ą z p r o g r a m a m i a w a n g a rd o w y m i , z l i t e r a tu r ą e m ig r a c y jn ą czy z l i t e r a tu r ą po 1956 r. do o s t a tn i c h d e k a d . N ie w ą tp l iw y m r d z e n ie m tej ca łośc i jest t r a d y c ja a w a n g a rd y , j e d n a k c h o ć t r a d y c ja a w a n g a r d y z m u n a le ży do n a jw a ż n ie j s z y c h s k ł a d n ik ó w l i t e r a t u r y p o lsk ie j po r o k u 1918, to d la całośc iow ej r e k o n s t r u k c j i m o d e r n i z m u w Polsce k o n ie c z n e jest s tw o rz e n ie tak ie g o m o d e lu tego z jaw isk a , k tó ry b ę d z ie u w z g lę d n ia ć t a k ż e n ie a w a n g a rd o w e i an ty - a w a n g a rd o w e , a tak ż e p o z a a r ty s ty c z n e id ee m o d e r n i z m u 22.

W y b ó r ty lk o jed n e g o z h i s to ry c z n y c h z jaw isk l i t e r a t u r y p o lsk ie j za w ła śc iw y p a ra d y g m a t m o d e r n i z m u i m p l ik u je n a ty c h m ia s t sp rz ec z n o śc i z a ró w n o h i s to r y c z n o l i t e rac k ie , jak i m e to d o lo g ic z n e . D la te g o za w y z n a c z n ik m o d e r n i z m u p r z y jm u ję n ie jed e n z h i s to ry c z n ie r o z u m ia n y c h „ m o d e r n i z m ó w ” , np . m o d e r n i z m M ło d e j Po lsk i lu b m o d e r n i z m aw an g a rd y , lecz o g ó ln e p o jęc ie n o w o czesn o śc i - bez w z g lę d u na jej ró ż n e k o n c e p c je 23. W l i t e r a tu r z e X X w. b y ło w ie le ró ż n y c h k o n c e p c j i n o w oczesn o śc i ; p o d ty m w z g lęd e m l i t e r a t u r a p o lsk a n ic z y m n ie r ó ż n i ła się od in n y c h l i t e r a t u r e u ro p e j s k ic h . W sz y s tk ie k o n c e p c je „ n o w o c z e sn o śc i” w l i t e r a tu r z e p o l skie j łączy ło to, że by ty p o s z u k iw a n ie m n ow ego , X X -w iec zn e g o r o z u m i e n i a tego po jęc ia . A ró w n o c ze śn ie w y n ik i tych p o s z u k iw a ń p o w o d o w a ły r a d y k a ln e s p r z e c z nośc i p o m ię d z y ty m i k o n c e p c ja m i (np . P rz y b y sz ew sk i - H e r b e r t ; P rz y b o ś - L e ś m i a n 24), p o n ie w a ż w z a leżn o śc i od p r o g r a m u czy p o g lą d ó w p o sz c ze g ó ln y c h p i s a rzy p o jęc iu „ n o w o cz e sn o śc i” p rz y p is y w a n o s k r a jn ie o d m ie n n e z n a c z e n ia i z ak re sy

Do wyjątków należą np. prace R. Nycza (Literatura jako trop rzeczyioislości. Poetyka epifanii w nowoczesnej literaturze polskiej, K raków 2001; oraz S. E ilego (Modernist Trends...).

22/’ Zob. E. B alcerzan Poezja polska w latach 1939-1965, t. 1-2, W arszawa 1982; J. Stawiński Przypadki poezji...', E. M ożejko Modernizm literacki...', S. M oraw ski Na tropach modernizmu..., s. 74, 77.

- Por. A.J. C ascardi The Subject of Modernity, C am bridge 1992; R.B. K reshner Modernism and Modernity (Modernism), w: Encyclopedia o f the Novel, vol. II, ed. by P. Schellinger, C h icago-L ondon 1998, s. 854-861; R.B. P ipp in The Modernity Problem; oraz tenże: Modernity and Modernism, w: Modernism as a Philosophical Problem. On the Dissatisfactions o f European High Culture, L ondon 1999, s. 1-77.

2 4 Zob. Z. Ł ap ińsk i Dwaj nowocześni.. . .

18

http://rcin.org.pl


p rz e d m io to w e . Z a m i a s t w ięc te ró ż n e k o n c e p c je sp ro w a d z a ć do w s p ó ln e g o m ia n o w n ik a , lep ie j p o t r a k to w a ć je jako z b ió r ró ż n y c h o d p o w ie d z i na z a d a w a n e p rz e z p isa rz y i d e n ty c z n e p y tan ie : c zy m jest n o w o c ze sn o ść w l i t e r a tu rz e ?

N a z w a n ie ty ch s k r a jn ie o d m ie n n y c h k o n c e p c j i „ n o w o c z e sn o śc i” w s p ó ln y m t e r m in e m „ m o d e r n i z m ” i m p l i k u je j e d n a k d a le k o id ąc e z m ia n y w s p o so b ie o p i s u l i t e r a tu r y p o lsk ie j X X w. M o d e r n i z m w tym z n a c z e n iu n ig d y b o w ie m n ie i s tn ia ł jako f a k t e m p i r y c z n y (sic!). T a k r o z u m ia n y „ m o d e r n i z m ” jest n a to m i a s t k o n s t r u k c j ą teo re ty c z n ą , m o d e l e m u tw o r z o n y m z a ró w n o z e le m e n tó w r e k o n s t r u k c j i h i s to r y c z n o l i t e r a c k ie j , jak i e f e k t e m ich t r a n s la c j i n a in n y p o r z ą d e k t e r m in o lo g ic z n y . W ty m z n a c z e n iu „ m o d e r n i z m ” jest tu z a ry se m p rzysz łe j m ap y , a n ie z d ję c ie m o ca la ły ch zaby tków .

W p r z e d s t a w i a n e j tu p r o p o z y c j i t a k i e t e r m in y , ja k „ n o w o ś ć ” , „ n o w o c z e s n o ś ć ” , „ m o d e r n i z m ” i „ m o d e r n i z a c j a ” n ie są s y n o n i m a m i . C o p r a w d a - ja k p r z y p o m i n a H a m o n - n o w o ś ć b y ia k a m i e n i e m w ę g ie ln y m w s z y s tk i c h a w a n g a r d od R i m b a u d a i M a l l a r m ć g o , p rz e z A p o l l i n a i r e ’a, po L e C o r b u s i e r a i jego n a s t ę p có w 25, to j e d n a k „ n o w o ś ć ” n ie o z n a c z a a u to m a ty c z n i e „ n o w o c z e s n o ś c i ” i n a o d w r ó t - p r o g r a m „ n o w o c z e s n o ś c i ” n ie m u s i b y ć o p a r ty n a p o ję c iu „ n o w o ś c i ” . Z k o lei r e la c je p o m ię d z y m o d e r n i z a c j ą j ak o p r o c e s e m c y w i l i z a c y jn y m a n o w o c z e s n o śc ią w s z tu c e n ig d y n ie b y iy t a k b e z p o ś r e d n i e , ja k s u g e r u j e to e ty m o l o g ia tych te rm in ó w . N p . A r t N o u vea u ( seces ja ) , z a r ó w n o ja k o sty l i r u c h a r ty s ty c z n y , b y ła p r ó b ą s tw o r z e n ia s z t u k i now ej i n o w o c z e sn e j , a le t r a k to w a n e j j ak o n e g a c ja i w y z w a n ie r z u c o n e b e zs ty lo w e j e s te ty c e m o d e r n i z a c j i p r z e m y s ło w e j w X I X w. K r ó t ko m ó w ią c , a r ty s ty c z n e k o n c e p c je n o w o c z e sn o ś c i n ie b y iy p r o s t y m i - w s e n s i e h i s to r y c z n y m i p r o g r a m o w y m - i m p l i k a c j a m i p r o c e s ó w m o d e r n i z a c j i . P o s z u k i w a n ia a r ty s ty c z n e p i s a r z y m o d e r n i z m u , z w y j ą tk i e m a w a n g a r d y s tó w , r z a d k o z r e s z tą p r o g r a m o w o n a w ią z y w a ły do h a se i m o d e r n i z a c j i . P i s a r z e p o s z u k i w a l i b o w ie m n o w o c z e s n o ś c i l i t e r a t u r y tak ż e w z ja w i s k a c h i n n e g o t y p u - n p . w t r a d y c j i , w m ic ie i m i to lo g i i , w h i s to r i i , w w ie d z y o p s y c h ic e c z ło w ie k a czy w p r o b l e m a c h to ż s a m o śc i j e d n o s t e k i s p o łe c z e ń s tw e tc . N a j w a ż n i e j s z e w ty m r o z r ó ż n i e n i u jes t j e d n a k to , że „ n o w o c z e s n o ś ć ” b y ia ta k ż e r o z u m i a n a ja k o r a d y k a l n a p o l e m i k a z m o d e r n i z a c j ą , a n a w e t - p a r a d o k s a l n i e - z n o w o c z e sn o ś c ią . K o n f l i k t p o m ię d z y „ n o w o c z e s n o ś c i ą ” (i „ n o w o ś c i ą ” ) a m o d e r n i z a c j ą jes t p rz e c ie ż p o d s t a w o w y m e l e m e n t e m tw ó rc z o śc i w ie lu w y b i tn y c h p i s a r z y p o l s k i c h X X w., n p . S.I. W i t k i e w i cza , W. G o m b r o w i c z a , B. S c h u lz a , Cz. M i ło s z a , T. B o ro w s k ie g o , Z. H e r b e r t a , J .M . R y m k ie w ic z a i w ie lu i n n y c h . P rz e z w ie lu a r ty s tó w i m y ś l ic i e l i X X - w ie c z n a m o d e r n i z a c j a b y ia b o w ie m t r a k t o w a n a j ak o w y z w a n ie , a n a w e t z a g r o ż e n ie d l a k u l tu r y ( s z tu k i ) , w ra ż l iw o śc i i o so b o w o śc i j e d n o s tk i . M o d e r n i z m od sw ych p o c z ą tk ó w b y i n ie ty lk o b u n t e m p r z e c iw e s te ty c e e p o k i i n d u s t r i a l i z a c j i , lecz p r z e d e w s z y s tk im o b r o n ą k o n c e p c j i c z ło w ie k a p r z e d z a g r o ż e n i e m , k t ó r e m ia i a p r z y n ie ś ć w ła ś n i e i n d u s t r i a l i z a c j a i jej k o n s e k w e n c je , n p . p ro c e sy d e m o k r a ty z a -

2-v Ph. H am o, The Lilerary Héritage, w: A rt Nouveau 1890-1914, ed. by P. G reenhalagh , W ashington 2000, s. 94. Por. NI. P revsner Modernizm przed rokiem 1914, w: tenże Pionierzy współczesności. Od W Morrisa do W Gropiusa (1943), przel. J. W iercińska, W arszawa 1978.

19

http://rcin.org.pl

Szkice

c j i - ° . T o te ż cy w i l iz ac ja n o w o c z e sn o ś c i b y ia z ie m ią o b ie c a n ą j e d y n ie d la „ f u t u r y s tó w ” (w sz e ro k im se n s ie ) , d la p o z o s t a ły c h tw ó rc ó w o z n a c z a ł a n a jc zę śc ie j „ z m i e r z c h ” , „ k o n ie c ” , „ d e g e n e r a c j e ” , „ r e g r e s ” , „ j ą d r o c i e m n o ś c i ” czy „ z ie m ię ja ło w ą ” . M i ło s z nazw a! w s z a k „ l e g e n d a m i ” id e a ły n o w o c z e s n y c h , a s a m ą n o w o c ze sn o ść - „ c i e m n y m i c z a s a m i ” . T e n k o n f l ik t , k t ó r y s ta l s ię m . in . ź r ó d łe m p o p u la r n o ś c i tzw. a n ty u t o p i i w l i t e r a t u r z e X X w., u w a ż a m za je d e n z n a jc i e k a w s z y c h w y z n a c z n ik ó w l i t e r a c k ie g o m o d e r n i z m u w P o l s c e 27.

II. Modernizm w Polsce: historia i historyczność

P a ra d y g m a ty m o d e r n i z m u w Polsce (w E u ro p ie W sch o d n ie j ) - z n a c z n ie silniej n iż w w iększości k ra jó w z a c h o d n io e u ro p e js k ic h - u za leż n io n e by iy od czasu i m ie j sca fo rm u ło w an ia k oncepc ji l i te rack ich . W y zn a cz n ik i m o d e r n i z m u w Polsce n ie za leżały b o w ie m ty lko od e n d o g en n e j d y n a m ik i tego r u c h u , lecz w o g ro m n e j m ie rze od c zy n n ik ó w zew n ę t rzn y c h (h is to ry czn y ch ) , k tó re ok reś l i ły także specyfikę p rocesów m o d e rn iza c y jn y c h w Polsce. Ich p o czą tk o w y m ź ró d łe m byia - inacze j n iż na Z a c h o dz ie - n ie rewolucja n a u k o w a X V II w., lecz: 1) idee O św iecen ia i p o d ję ta pod koniec X V III w. r e fo rm a I R zeczypospo li te j ; 2) N ie i s tn i e n ie p ań s tw a w la tach 1795-1918, a w rezu l tac ie p o d p o rz ą d k o w a n ie p ro b le m ó w m o d ern iza c j i (i now oczesnośc i w s z tu ce) d z ia ła n io m n iep o d leg ło śc io w y m i w alce o z ac h o w a n ie tożsam ośc i na ro d o w ej , co pow odow ało często o s t ry k o n f l ik t p o m ię d z y tym i d ą że n ia m i; 3) Specyfika p rocesów m o d e rn iza c y jn y c h w la tach 1919-1939 , z w iązan a z p o ro z b io ro w y m jed n o c ze n iem p ań s tw a i p o ło żen iem Polsk i p o m ię d z y to ta l i t a ry z m a m i Z S R R i I I I R zeszy w la tach trzydz ies tych ; 4) P rzeb ieg i k o n se k w e n c je o k u p a c j i n iem ieck ie j i sowieckiej p odczas II w o jn y światowej; 5) Sys tem k o m u n is ty c z n y w Polsce (1944-1989) i specyficzne dla n iego m e c h a n iz m y m o d e rn iza c y jn e à la soviétique (od to ta l i ta ry z m u s ta l inow sk iego d o k o m u n iz m u w ojskow ego w la tach o s iem d z ies ią ty ch ) .

Z k o le i p y t a n i e „czym jest n o w o c ze sn o ść? ” w m in i o n y m s tu le c iu n ie n a leża ło jed y n ie d o h i s to r i i ide i , p u b l ic y s ty k i czy p r a k ty k i p o l i ty c z n e j , a le b y io też fa k te m h i s to r y c z n o l i t e r a c k im . M o ż e m y je o d n a le ź ć z a ró w n o w p i ś m ie n n ic tw ie M ło d e j P o lsk i , II R z e c z y p o sp o l i te j , P R L , a tak ż e o s ta tn ie j dek ad y . O d p o w ie d z i na to p y t a n ie by iy fo rm u ło w a n e w za leż n o śc i od d o św ia d c z e ń k o le jn y c h g e n e ra c j i p isarzy , to też o b o k ide i stricte a r ty s ty c z n y c h (n o w o czesn o ść w sz tu ce ) o d p o w ie d z i te by iy tak ż e k o n se k w e n c ją t a k ic h faktów , jak np . re w o lu c ja 1905 r., o d z y s k a n ie n ie p o d -

-6 / G reenhalagh posługuje się naw et określeniem culiural modernisation, przeciw staw iając je m odernizacji w znaczeniu in d ustria lizac ji, A rt Nouveau 1890-1914...; por. D . Bell Kulturowe sprzeczności kapitalizmu (1960), przel. W. Zujew icz, w stęp M . Tarkow ski, W arszawa 1978; R. L egutko Dylematy kapitalizmu, Paris 1986.

- 7/ Cz. M iłosz Legendy nowoczesności. Eseje okupacyjne, K raków 1996; W. BoleckiPos¡modernizowanie modernizmu, w: Polowanie na poslmodemistów (w Polsce), K raków 1999; por. K. K um ar Utopia and Anti-utopia in M odem Times, London 1987; S. M oraw ski Na tropach modernizmu..., s. 75; W. B ernacki Od modernizmu do postmodernizmu. Obraz społeczeństwa modernistycznego w literaturze ktylycznej, Kraków 1999.

20

http://rcin.org.pl


leg iośc i w 1918 r., z jaw isk o e m i g r a c j i 28 czy n a r z u c e n ie s y s te m u k o m u n is ty c z n e g o w 1945 r. i w e w n ę t r z n e d z ie je P R L .

C h a r a k t e r y s ty k a m o d e r n i z m u w l i t e r a tu r z e po lsk ie j w y m a g a u w z g lę d n ie n i a t a k i c h k o n tek s tó w , g dyż k o n c e p c je „ n o w o c z e sn o śc i” w p i ś m ie n n i c t w i e p o l s k im by ły m n ie j lu b b a rd z ie j b e z p o ś r e d n i o o d p o w ie d z i a m i n a ich k o n s e k w e n c je d la k u l tu ry . N ie z a le ż n ie od szczeg ó ło w y ch ró ż n ic p o m ię d z y p r o g r a m a m i a r ty s ty c z n y m i, z e w n ę t r z n y m ź r ó d łe m sp e c y f ic z n y c h k o n c e p c j i n o w o c ze sn o ś c i w P o lsce była h i s to r ia . Ż a d n a ca łośc iow a k o n c e p c ja m o d e r n i z m u n ie m o ż e p o m in ą ć tego fak tu .

III. Kłopot z przedmiotem

N ie b e z p ie c z e ń s tw e m d la sz k ic o w a n e g o tu m o d e lu m o d e r n i z m u w P o lsce są oczy w iśc ie sp rz ec z n o śc i w y n ik a ją c e z ró ż n y c h z n a c z e ń tego t e r m i n u . O p i s ten w y m ag a w ięc o k r e ś l e n i a p r z e d m io t u „ n o w o c z e sn o śc i” , g d y ż w ję z y k ac h p o sz c z e g ó l n y c h a r ty s tó w t e r m i n „ n o w o c z e sn o ść ” jeżel i w ogóle by i u żyw any , to o d sy ła ł do z u p e ł n i e in n y c h z ag a d n ie ń . N p . w p a r a d y g m a c ie m o d e r n i z m u a w a n g a rd o w e g o „ n o w o c z e sn o ść ” by ła d e f in io w a n a jako n o w o c ze sn o ść e s te ty k i i p o e ty k i now ej l i t e ra tu ry . Z ko lei w p a r a d y g m a c ie s y m b o l iz m u „ n o w o c z e sn o ść ” by ła d e f in io w a n a jako o b e cn o ść w a r to śc i t r a n s c e n d e n t n y c h 29. N p . d la t a k i c h a r ty s tó w , ja k Van G o g h , G a u d i , K a n d in s k y czy M a n d e l s z t a m n o w o c ze sn o ść o z n a c z a ła p o s z u k iw a n ie m . in . now ej fo rm u ły d u c h o w o śc i , a n a w e t re l ig i jn o śc i . T a k ż e w l i t e r a t u r z e p o lsk ie j X X w. i s tn ia ły p a ra d y g m a ty , w k tó ry c h n o w o c ze sn o ść b y ła o p a r t a n a in n y c h n iż a w a n g a rd o w e k o n c e p c ja c h l i t e r a t u r y - np . w p a r a d y g m a c ie k la s y c y z m u w y z n a c z n i k i e m n o w o czesn o śc i by ło k o n t y n u o w a n ie t r a d y c j i30. D la te g o z n a c z e n ie t e r m i n u „ m o d e r n i z m ” w l i t e r a tu r z e p o lsk ie j m u s i być na tyle p o j e m n e , b y p o z w a la ło o p isa ć p r o b l e m a ty k ę n o w o c ze sn o śc i w tw ó rczo śc i np . p o e tó w t a k ró ż n y c h , jak M ic iń s k i i S taff , Iw asz k ie w ic z i P e ip e r , P rz y b o ś i M i ło sz , L e ś m ia n i H e r b e r t , G r o c h o w ia k i B ia ło sz e w sk i , k lasy cy s tó w i l in g w is tó w (w ty m N o w ej F a l i ) , j a k ró w n ie ż o d m i e n ne r o z u m i e n i e n o w o czesn o śc i np . w p ro z ie I r z y k o w sk ieg o i P rz y b y sz ew sk ieg o , B e re n ta i B rzo zo w sk ieg o , Iw a sz k ie w ic za i P a rn ic k ie g o , M a c k ie w ic z a i O d o je w sk ie g o , M a le w sk ie j i T e r lec k ieg o , G o m b r o w ic z a i H e r l i n g a - G r u d z iń s k i e g o , i w ie lu , w ie lu in n y c h aż po o s t a tn i e dekady .

P o d o b n ie jak to ro b ią b a d a c z e m o d e r n i z m u w l i t e r a t u r a c h z a c h o d n ic h , p r o p o n u ję u z n a ć , że l i t e rac k i m o d e r n i z m w P o lsce by l z ło żo n y z k i lk u g łó w n y c h n u r tó w

2S Zob. K. Pom ian O nowoczesność świadomą tradycji, w: W kręgu Giedroycia, W arszaw a 2000;Lillrature et migration. Europe centrale et ońentale, sous la d irection de M. D elaperriere ,C u ltu res et Societes de L’E st no 27, Paris 1996.

H. F ried rich Struktura nowoczesnej liiyk i.. .; A. Gogrof-Voorhees Defining Modernism.Baudelaire and Nietzsche on Romanticism, Modernity, Decadence, and Wagner, P eter L ang1997. ’

30/ Por. E. M ożejko, Modernizm literacki....

21

http://rcin.org.pl

Szkice

a r ty s ty c z n y c h o raz z i n d y w id u a ln y c h tw ó rczo śc i m ie sz cz ą cy c h się na ich p o g r a n i czu. D o n a jw a ż n ie j s z y c h n u r tó w m o d e r n i z m u w P o lsce t rw a ją cy c h z ró ż n ą i n t e n sy w n o śc ią p rz e z ca ły w ie k X X z a l i c z a m więc: 1) d e k a d e n ty z m , 2) p a r n a s i z m , 3) e k s p r e s jo n iz m , 4) sy m b o l iz m , 5) f u tu r y z m , 6) a w a n g a rd ę , 7) k la sy cy z m , 8) k a t a s t ro f izm . N ie k tó r e z n ic h p o w s ta ły w k o ń c u X I X w., in n e w n a s t ę p n y c h d z ie s ię c io lec iach , ale ich k o n ty n u a c j e o d n a le ź ć m o ż n a jeszcze w o s ta tn ie j d e k a d z ie X X w. C o n a jm n ie j c z te ry z n i c h ( d e k a d e n ty z m , p a r n a s i z m , k la sy cy z m , k a ta s t ro f iz m ) w ogóle n ie n a le ża ły do a w a n g a rd o w e g o p a r a d y g m a t u m o d e r n i z m u (n ie z a w ie ra ły p o d s ta w „ n o w o cz e sn o śc i” - idei now ości i p o s t ę p u ) , a tu o d g ry w a ją ro lę k luczow ą . W k o n c e p c j i tej ż a d e n z w y m ie n io n y c h n u r tó w n ie s ta n o w i b o w ie m k r y t e r i u m n o w oczesnośc i . D o p ie r o w szy s tk ie ra z e m , w sw oich p rz e c iw s ta w ie n ia c h , w e w z a j e m n y m w y k lu c z a n iu się, w p o l e m ik a c h i w k o n f l ik t a c h a r ty s ty c z n y c h tw o rzą z ja w i sko , k tó re n a zy w a m m o d e r n i z m e m w P o l s c e 31.

J a k w s p o m n ia łe m , w l i t e r a tu r z e po lsk ie j X X w. i s tn ia ły ró ż n e k o n c e p c je „ n o w o c ze sn o śc i” , k tó re by ły re a l iz o w a n e poza p a r a d y g m a t e m a w an g a rd y . K o n c e p c je te o p ie ra ły się na o d r z u c e n iu a w a n g a rd o w e g o r o z u m i e n i a now ości języka l i t e r a tu r y jako k r y t e r i u m o c en y jej „ n o w o c z e sn o śc i” . N p . d la M i ło sza j e d n y m z w y z n a c z n i ków n o w o czesn o śc i jest o d r z u c e n ie u to p i i n a u k i i sp o łe c z n e g o „ d a r w i n i z m u ” . D la G o m b ro w ic z a w y z n a c z n ik i e m n o w o c ze sn o śc i by l i n d y w id u a l i z m p rz e c iw s ta w io n y w s z e lk im fo rm o m k o le k ty w iz m u w k u l tu r z e ( tak ż e k o le k ty w iz m u n o w o czesn o śc i , k tó reg o p e r so n i f ik a c ja są M lo d z ia k o w ie w F erdydurke). D la Józefa M a c k ie w icz a w y z n a c z n ik i e m n o w o czesn o śc i by ły m . in . w ie lo k u l tu r o w o ś ć p rz e c iw s ta w io n a n a c jo n a l iz m o w i o ra z o d r z u c e n ie k o m u n i z m u jako z b ro d n ic z e j u to p i i .

I n n y m i słowy, g d y z jed n e j s t r o n y do k lu c z o w y c h w y z n a c z n ik ó w m o d e r n i z m u n a leża ły : e k s p e r y m e n ty ze ś r o d k a m i w y r a z u l i t e r a tu r y , z jej ję z y k ie m , g a t u n k a m i , r o d z a j a m i i t e m a t a m i , z k o n s t r u o w a n i e m c z a su , p r z e s t r z e n i , k o m p o z y c j i , p e r s p e k ty w y n a r ra c y jn e j , t e c h n i k o p o w i a d a n i a (z u p r z y w i l e jo w a n i e m s t r u m i e n ia św ia d o m o ś c i ) , o d r z u c e n ie m i m e t y z m u i ró ż n e f o rm y d e z i lu z j i w s z tu c e , w z b o g a c e n ie języka p o e z j i p o to c z n o ś c ią i p o e ty c k o ś c ią , to r ó w n o c z e ś n i e m o d e r n i z m t e n k o n s t y t u u ją ta k ż e id ee , k tó r e n ie w y w o d z ą się z z a g a d n ie ń p o e ty k i l i t e r a tu ry . N p . 1) P r z e ła m y w a n i e w s z e lk ie g o r o d z a j u t a b u - d o ty c z ą c y c h z a r ó w n o życ ia j e d n o s tk i , j a k i z b io ro w o śc i , a p r z e d e w s z y s tk im d o ty c z ą c y c h życ ia s e k s u a l n ego , r o d z in n e g o , n a ro d o w e g o , p o l i t y c z n e g o 32; 2) S tu d ia n a d z n a c z e n i a m i i for-

- 1 Tam że; S. M oraw ski N a tropach modernizmu...; P. N icho lls Modernism.A literaiy Guide, London 1995, s. 24-164; M.B. B radbury, J. M cFarlane Literaty Movements, w: M.B. B radbury and J. M cFarlane (ed. by), Modernism. A G uide..., s. 191-310. N b. m odernizm y w poszczególnych krajach różniły się konfiguracjam i takich nurtów.

P. F au lkner The Era o f Modernism, w: Modernism, L o n don-N ew York 1977,s. 13-29; P. C hilds Modernism, L ondon-N ew York 2000, s. 1-12; E. Poulat Modernism, w: Encyclopedia Univenalis, Paris 1985, s. 421-422; E. M o że jk o Modernizm literacki...',I. Flowe The Characteristics o f Modernism, w: B. Scott (ed. by), American Modernism. The Greenhaven Press Companion to Literaty Movements and Genres, San D iego 2000,

22

http://rcin.org.pl


m a m i s u b ie k ty w n o ś c i o ra z p o d m io to w o ś c i , t r a k t o w a n y m i ja k o w y z n a c z n ik n o w o ż y tn e j a n t r o p o l o g i i f i lo z o f i c z n e j33 o ra z ja k o o b i e k t z a g r o ż o n y w X X w. p rz e z s p o łe c z n e s y s te m y r e p re s j i ( jak w l i t e r a c k i m p r o g r a m i e G o m b r o w ic z a : „ O b r o n a o s o b o w o ś c i ” . „ B r o n ić s i e b ie s a m e g o ”); 3) O d k r y c i e c ie le s n o ś c i ja k o e l e m e n t a r n e j t o ż s a m o ś c i c z ło w ie k a ( o d r z u c e n ie d u a l i z m u : psyche - som a); 4) P r o w o k a c j e w y m ie r z o n e w p u b l i c z n o ś ć l i t e r a c k ą o s i ą g a n e za p o m o c ą r o z m a i t y c h s k a n d a l i a r ty s ty c z n y c h , o b y c z a jo w y c h o ra z r ó w n o c z e s n e o d r z u c e n ie g u s tó w tzw. p r z e c ię t n e g o o d b io rc y ; 5) P o l i ty c z n e z a a n g a ż o w a n ie a r ty s tó w w d z ia ł a ln o ś ć p a r t i i , r u c h ó w s p o łe c z n y c h i i n n y c h o r g a n iz a c j i . P o c z ą t e k tej now ej ro l i p i s a r z a w y z n a c z a już J ’accuse Z o l i . A r ty s t a n o w o c z e s n y (tu: a n t y d e k a d e n c k i ) s t a je s ię i n t e l e k t u a l i s t ą , d l a k tó r e g o w a r to ś c i ą i w y z n a c z n ik i e m n o w o c z e s n o ś c i jes t n i e ty lk o n o w o ść i e k s p e r y m e n t , lecz p r z e d e w s z y s tk im p r a w d a ; 6) P r o g r a m o w y z w ią z e k l i t e r a t u r y i s z t u k p l a s ty c z n y c h - n a w e t w tw ó rc z o śc i t eg o s a m e g o a r ty s ty (w P o lsc e np . W y s p i a ń s k i , W i t k a c y , S c h u lz , P a w l i k o w s k a - J a s n o r z e w s k a , C i o m p a , B u c z k o w sk i , T . B r z o z o w s k i ) 34. T a o s t a tn i a k w e s t i a - o d cza só w sec es j i - n a le ż y d o c e n t r a l n y c h z a g a d n ie ń n o w o c z e sn o ś c i w s z tu c e X X w. J u ż u sw y ch p o c z ą tk ó w m o d e r n i z m byl b o w ie m p r ó b ą p o w i ą z a n ia n o w o c z e s n o ś c i z jej w iz u a l i z a c j ą , co m ia ło m ie j s c e n ie ty lk o w s a m y c h d z ie ł a c h s z tu k i (i t e k s t a c h l i t e r a c k ic h ) , a le t a k ż e w tzw . s z tu c e u ż y tk o w e j i w p r z e s t r z e n i m ie j s k i e j . P r o c e s t e n t rw a do d z is ia j .

Dominanty modernizmu w literaturze polskiejL i t e r a c k ie n u r t y m o d e r n i z m u w P o lsc e m ia ły c h a r a k te r e m p i ry c z n y , i s tn ia ły

w p o s tac i p r o g r a m ó w lu b w tw ó rczo śc i p o sz c z e g ó ln y c h p isa rzy . A le c h o c ia ż z a ło ż e n ia p r o g r a m o w e ty ch n u r t ó w c zęs to się w y k lu c za ły , to j e d n a k m o ż n a z n i c h w y d o być p o d o b n e n a d r z ę d n e idee . N a z y w a m je d o m i n a n t a m i m o d e r n i z m u p o lsk iego . T r a k tu j ą c tu t e r m i n „ m o d e r n i z m ” n ie j ak o z ja w isk o e m p i r y c z n e , lecz j ak o jego m o d e l i m a p ę , w y o d r ę b n i a m k i lk a d o m i n a n t l i t e r a c k ie g o „ m o d e r n i z m u ” w Polsce . D o m i n a n t y te t r a k t u j ę j ak o k o n s t r u k t y teo re ty c z n e , a n ie j ak o rzeczy w is te p r o g r a m y is tn ie ją c e w l i t e r a tu r z e po lsk ie j m in io n e g o s tu lec ia .

s. 28-35; M odem and Modernism, w: H. W endell Dictionary o f Concepts in Literaiy Criticism and Theoiy, s. 237-247; W .R . Everdell What Modernism is..., s. 1-12;M. D rabble (ed. by), Modernism, w: 77te Oxford Companion to English Literature, O xford 2000; D . Fokkem a, E. Ib ish What is Modernism, w: Modernist Conjectures.A Mainstream in European Literature 1910-1940, London 1987, s. 1-47; M . B radbury , J. M cF arlane The Name and Nature o f Modernism, w: Modernism. A Guide to ..., s. 19-56.

E. G oodheart 77te Cull o f Ego. The S e lf in Modern Literature, L ondon 1968.

34/ R .D . Schw arz Explorations in Relationship between Modern A rt and M odem Literature, N ew York 1997.

23

http://rcin.org.pl

Szkice

D o n a jw a ż n ie j s z y c h d o m i n a n t p o l sk ie g o m o d e r n i z m u z a l icz am : s y m b o l iz m , w i ta l i z m , e s e n c ja l i z m , r e la c jo n iz m , k o n w e n c jo n a l i z m , p o e ty c k o ść , k o n s t r u k t y w izm . O to ich n a jk r ó t s z a c h a r a k te r y s t y k a 35.

S y m b o l iz m . T ak o k r e ś l a m k o n c e p c je , z g o d n ie z k tó r y m i sens jest t r a n s c e n d e n t n y w obec z n a k u . In a cz e j m ó w iąc , se n s i s tn ie je p o z a jęz y k iem , jak b y o b ie k ty w n ie - np . tak , jak id ee P l a to n a - a z n a k i (tj. l i t e r a tu r a ) są ty lk o jego p o ś r e d n i k a m i , czyli sy m b o la m i .

W i t a l i z m (od łac iń sk ie g o s io w a p t ta ) . J e s t to n a zw a w sz y s tk ic h k o n c e p c j i , w k t ó rych d o m i n a n t ą jest k a te g o r ia „ży c ia” ( i s tn ie n ia ) w e w sz y s tk ic h jego w y m ia ra c h : t e ra źn ie js zo ść , p rzesz ło ść , czas, p a m ię ć , m iło ść , ś m ie rć , c h o ro b a , t rw a n ie , c h a r a k ter, o sobow ość cz ło w iek a , jego to ż sam o ść , i n d y w id u a ln o ś ć etc . W p r o w a d z a m je d la u n ik n ię c ia s k o ja r z e n ia z w ęższy m h i s to ry c z n ie i z a k re so w o „ e g z y s t e n c j a l i z m e m ” .

E se n c ja l i z m . P rz e z e se n c ja l i z m r o z u m i e m p o s z u k iw a n ie i s to ty (e sen c j i) z ja wisk. W sz tu c e m o d e r n i z m u idea e s e n c j a l i z m u p o leg a ła na r o z p a t r y w a n iu z a g a d n i e ń a r ty s ty c z n y c h z p e r sp e k ty w y ich i s to ty ( a u to n o m i i ) , np . i s to ty po ez j i , prozy, te a t ru , języka , m a la rs tw a , rzeźby, m u z y k i etc.

R e la c jo n iz m . P rz e z r e la c jo n iz m r o z u m i e m p r z e d s t a w ia n i e rz eczy w is to śc i w z a leżnośc i od p rz y ję te g o p u n k t u w id z e n ia . W po ez j i c h a r a k te r y s ty c z n e jest p o s łu g i w a n ie się w ie lo g lo so w o śc ią , c y ta ta m i , s ty l izac ją e tc .36 W p ro z ie n a jb a r d z i e j c h a r a k te ry s ty c z n e byio o g r a n ic z e n ie p rz e d s ta w ia n e j rz eczy w is to śc i np . d o ś w ia d o m o ści p o s tac i , d o jej m ie jsc a w p r z e s t r z e n i o ra z w czas ie , a t a k ż e d o jej p a m ię c i , w z r o ku , a n a w e t s łu c h u - d o o g ra n ic z o n e j p e r s p e k ty w y k o n k r e tn e g o p o d m io tu . N a re- la c jo n iz m ie o p a r ta jest a n g lo s a s k a k o n c e p c ja p o w ieśc i m o d e r n i s ty c z n e j , u k tó re j p o c zą tk ó w z n a jd u je się tw órczość H . J a m e s a czy W. W oolf.

K o n w e n c jo n a l iz m . T e r m in ten o z n ac za k o n c e p c je , z g o d n ie z k tó r y m i i s to tą n o w oczesn o śc i w sz tu ce jest d e z i lu z ja . S z tu k a to j e d y n ie g ra u m o w n y m i e le m e n t a m i , z n a c z e n ia m i , t e m a ta m i , s łow em - k o n w e n c ja m i , k tó re n ie m a ją w a r to śc i b e z w z g lęd n e j , a jed y n ie lu d y cz n ą .

P oe tyckość . T e r m in te n o z n ac za w sze lk ą n a d o r g a n iz a c ję w y p o w ie d z i w s t o s u n k u d o jej z a d a ń in fo rm a c y jn y c h , p o w o d u ją c ą s e m a n ty c z n ą a u to n o m i ę zn ak ó w , w ie lo z n ac z n o ść na p o z io m ie o rg a n iz a c j i językowej (m .in . m e ta fo ry c z n o ść ) , u p r z y w ile jo w a n ie s e n s u p o c h o d zą ce g o z g ry p o m ię d z y z n a k a m i , a n ie z ich f u n k c j i w eh i- k u la rn e j ( re fe re n cy jn e j ) . W h i s to r i i l i t e r a t u r y po lsk ie j z ja w isk o to m ia ło m ie jsce z a ró w n o w poez j i , jak i p r o z ie 37.

35/ Wstępny charakter tego szkicu niech usprawiedliwi niejasność kryteriów wyodrębnienia dominant i ich niekompletność. Jak wszędzie w tych rozważaniach skupiam się na prezentacji założeń generalnych, sprawy szczegółowe odkładam natomiast na inną okazję.

” Zob. S. Balbus M iędzy stylami, Kraków 1996.

37/ J. Sławiński Koncepcja języka poetyckiego Awangardy. . .; tenże, hzslo Język poetycki, w: Słownik Terminów Literackich... ; W. Bolecki Poetycki model prozy w Dwudziestoleciu Międzywojennym: Witkacy - Gombrowicz - Schulz, Kraków 1996; R. Emig Modernism in Poetry: Motivations, Structures and Limits, London-New York 1995.

24

http://rcin.org.pl


K o n s t ru k ty w iz m . P rzez k o n s t r u k ty w iz m r o z u m i e m ideę, z g o d n ie z k tó rą nowy sens w sz tu ce i s tn ie je n ie w jej now ych id e a c h i e l e m e n ta c h , lecz w nowej o rg a n iz ac j i d o w o ln y c h e lem en tó w . W tym z n a c z e n iu k o n s t r u k ty w is tą byl np . W itk acy , c hoć o d rzuca! on z a ło że n ia k o n s t r u k ty w iz m u jako k o n k r e tn e g o k i e r u n k u w sz tuce .

W sz y s tk ie te d o m i n a n t y i s tn ia ły w m o d e r n i z m i e już od p r z e ł o m u X I X i X X w., a le w p o sz c z e g ó ln y c h fazach m o d e r n i z m u ich w y z n a c z n ik i o d g ry w a ły ró ż n e role. K a ż d ą z tych d o m i n a n t m o ż n a t r a k to w a ć j ak o jed e n z p r o b le m ó w m o d e r n i z m u , k s z t a ł t o w a n y c h p rz e z n a p ię c ie p o m ię d z y ty m , co jest w k u l tu r z e „ s t a r e ” ( „ t r a d y c y jn e ”) a ty m , co „ n o w e ” („ n o w o c z e sn e ”); p o m ię d z y ty m , co „ n a t u r a l n e ” a ty m , co „ s z tu c z n e ” ; p o m ię d z y mimesis a „ k o n s t r u k c j ą ” ; p o m ię d z y t e c h n ik ą a c ie le sn o śc ią , p o m ię d z y c ia łe m a p sy c h ic z n o śc ią ; ty m , co i n d y w i d u a l n e a ty m , co s p o łe c z n e ; r a c jo n a ln e i i r r a c jo n a ln e ; m o r a ln e i a m o r a ln e etc.-’"

PeriodyzacjaW tej k o n c e p c j i m o d e r n i z m w Po lsce s k ł a d a się z k i lk u faz, k tó re ró ż n ią się

ro z ło ż e n ie m t a k ic h d o m in a n t . F a z y te, co p r a w d a , n ie p o k ry w a ją się z k o le jn y m i o k r e s a m i w l i t e r a t u r z e po lsk ie j , j e d n a k ich n ie w y k lu c z a ją , a lb o w ie m t r a d y c y jn a p e r io d y z a c ja p o z o s ta je n i e z m ie n n ie w a ż n y m s k ł a d n ik i e m sw ois tośc i X X -w iec zn e j l i t e r a t u r y p o l s k i e j39.

W l i t e r a tu r o z n a w s tw ie z a c h o d n im p rz y ją ł się p o d z ia ł - per analogiam do faz ży c ia o r g a n iz m ó w żyw ych - na m o d e r n i z m w czesny , d o j r z a ły (high) i późny . P o d z ia ł ten w p o to c z n y m u ż y c iu jest w ygo d n y , n i e m n ie j w a r u n k i e m jego p re c y z y jn e g o s to so w a n ia jes t z a k o ń c z e n ie fazy o s ta tn ie j . H i s t o r y k l i t e r a t u r y po lsk ie j m u s i a ł b y j e d n a k u z n a ć , że m o d e r n i z m rozw ija ł s ię w P o lsce w ty m s a m y m r y tm ie , co w E u r o p ie Z a c h o d n ie j , czyli że skończy! s ię m n ie j w ięce j w la ta ch sz e śćd z ie s ią ty c h . N i e z n a j d u j ę ż a d n y c h a r g u m e n tó w n a rzecz tak ie j p e r io d y z a c j i . D la te g o p r o p o n u j ę in n e ro z w iąz an ie .

M ó w ią c w sk ró c ie , l i t e r a c k i m o d e r n i z m w P o lsce m ia l d w a p o c zą tk i . W p i e r w szej fazie b y ło to o d r z u c e n ie t r a d y c j i X IX -w ie c z n e g o m im e ty z m u (M ło d a P o lsk a ) , w d r u g ie j - t r a d y c j i r o m a n ty c z n e j (po 1918). O b ie , rzecz j a sn a , d łu g o jeszcze ze sobą w sp ó ł i s tn ia ły , a u m o w n y m p r z y k ła d e m ich ró w n o c z e sn e g o u n ie w a ż n ie n i a w p ro z ie by ia już w la ta ch t r z y d z ie s ty c h tw ó rczo ść G o m b ro w ic z a . N i e m n i e j p y t a n ie o h i s to r y c z n o l i t e r a c k ie p o c z ą tk i m o d e r n i z m u w P o lsce z m u s z a d o r e k o n s t r u k c ji f a k ty c z n e g o k o ń c a t r a d y c j i ro m a n ty c z n e j ( p o d o b n ie jak ro z w a ż a n ia n t . p o s t m o d e r n i z m u z a in ic jo w a ły w o s ta tn ie j d e k a d z ie p y ta n i a o m o d e r n i z m w P o lsce

M odern izm y w różnych kra jach i k u ltu ra ch m iały różne dom in an ty (np. w E urop ie i w obu A m erykach), co bywa źródłem n iepo rozum ień w defin iow aniu narodow ych odm ian m o dern izm u i postm odern izm u (sic!) - ze w zględu na przeciw staw ianie go różnym d o m in an to m m odern izm u.

39 W p iśm ienn ic tw ie zachodnim periodyzacji tej odpow iada m echaniczny podział całego w ieku na poszczególne dekady, co pow oduje, że podokresów literack ich jest faktycznie więcej n iż w h isto rii lite ra tu ry polskiej.

25

http://rcin.org.pl

Szkice

i jego g r a n ic e ) 40. M o ż e się w ó w czas o k azać , że p a r a d o k s a l n i e n a jb a r d z i e j e k s p a n syw ne w X X w. k o n c e p c je r o m a n t y z m u p o lsk ieg o jak o tzw. s y s te m u r o m a n t y c z n e go (M. J a n io n , M . Ż m ig r o d z k a , M . P iw ń s k a , R. P rz y b y lsk i , J .M . R y m k ie w ic z ,S. C h w i n i in .) by iy de fa c to jego . . . m o d e r n i s ty c z n y m i in t e r p r e t a c j a m i .

Ze w z g lęd ó w w y m ie n io n y c h w c ze śn ie j - i d la ja sn o śc i tego w y k ła d u - w y o d r ę b n i a m m o d e r n i z m M ło d e j P o lsk i , m o d e r n i z m II R z e c z y p o s p o l i t e j i m o d e r n i z m po 1945 r. J e d n a k t r u d n o ś ć p e r io d y z a c j i m o d e r n i z m u d o ty cz y p r z e d e w s z y s tk im tego o s ta tn ie g o o k re su , tzn . m ie j s c a l i t e r a t u r y e m ig r a c y jn e j w h i s to r i i m o d e r n i z m u p o lsk ieg o , so c re a l iz m u jako p r z e r w a n ia c iąg ło śc i m o d e r n i z m u II R z e c z y p o s p o l i tej , f u n k c j i t r ad y c j i a w a n g a rd o w e j i sy m b o l is ty c z n e j w m o d e r n i z m i e po 1956 r. o ra z w z a j e m n y c h re lac j i p o m ię d z y m o d e r n i z m e m a p o s t m o d e r n i z m e m w l i t e r a t u rze la t d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h 41. A ta k ż e - last but not least - w p ły w u re ce p c j i l i t e r a t u ry i s z tu k i z in n y c h o b sz a ró w k u l tu r o w y c h na rozw ój p o lsk ie g o m o d e r n i z m u w ty m okre s ie . W sz y s tk ie te k w e s t ie w y m a g a ją szczeg ó ło w y ch an a l iz .

W r a c a m do k o n c e p c j i d o m i n a n t m o d e r n i z m u w Polsce . U j m u ją c rzecz sz k ic o wo (i h ip o te ty c z n ie ) , w m o d e r n i z m i e M ło d e j Po lsk i d o m i n a n t a m i byiy: s y m b o l izm , e se n c ja l i z m i w i ta l i z m . W m o d e r n i z m i e po r o k u 1918 d o m i n a n t a m i byiy: w i t a l i z m , e se n c ja l i z m , k o n s t r u k ty w iz m , sy m b o l iz m , r e la c jo n iz m i p o e tyckość . W m o d e r n i z m i e d ru g ie j po łow y X X w ie k u (po 1956 r.) d o m i n u j e w i ta l i z m (np. jako f i lozo f iczny e g z y s te n c ja l i z m ) , k o n w e n c jo n a l i z m o ra z p o e ty c k o ść . D o m i n a n t y z m ie n ia ły swój c h a r a k t e r i f u n k c je w p o sz c ze g ó ln y c h o k r e s a c h , np . z u p e łn i e i n n e e l e m e n ty by iy w y z n a c z n ik a m i w i t a l i z m u czy e s e n c j a l i z m u w o k re s ie M ło d e j P o l sk i n iż w la ta c h t rz y d z ie s ty c h , jeszcze i n n e po r o k u 1956 czy w la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h , ale n a d r z ę d n e d o m in a n t y by iy p rz ez ca iy w ie k X X ta k i e sam e .

J e d n ą z c e n t r a ln y c h d o m i n a n t m o d e r n i z m u by i e s e n c j a l i z m , k t ó r e m u w ró ż n ych o k re sa c h o d p o w ia d a ły o d m ie n n e k o n c e p c je a u to n o m i i s z tu k i . W m o d e r n i zm ie m ło d o p o l s k im e se n c ja l i z m by i a n ty m im e ty c z n y , n eg o w ał u t y l i t a r n ą k o n c e p cję l i t e r a tu r y i śc iś le iączyi się z sy m b o l iz m e m . Po 1918 r. e s e n c j a l i z m rozszczep i! się na w y k lu c za ją c e się w z a j e m n ie k o n c ep c je ; sta l się z a ró w n o n e g ac ją s y m b o l i z m u . ( a w a n g a r d a ) , jak i - w w ęższy m z ak re s ie - jego k o n ty n u a c j ą . O d r z u c o n y w la tach t rzy d z ie s ty c h z p o w o d u a n ty u t y l i t a r y z m u , z a n ik i w czas ie w ojny , ale po jaw i! się po 1945 r. jako a n ty u t y l i t a r n a k o n c e p c ja o b ro n y s z tu k i p r z e d i n s t r u m e n t a l i z a cją i sow ie tyzac ją k u l tu r y w Polsce . Z l ik w id o w a n y o f ic ja ln ie w c za sa ch s t a l i n o w sk ich , e s e n c ja l i z m odżył po 1956 r. w k o n c e p c j i a u to n o m i i k u l tu r y ( s z tu k i , n a u k i ) , p e łn ią c f u n k c je o b r o n n e p rz e d n a r z u c a n i e m jej ro l i p r o p a g a n d y i p o d p o r z ą d k o w a

40/ Por. H.R. Garvin Romanticisim, Modernism, Postmodernism, London 1980.

41/ Ujmując rzecz w skrócie: relacje pomiędzy modernizmem a postmodernizmem w literaturze można opisywać bądź w kategoriach następstwa w czasie, bądź w kategoriach różnicy. Pomieszanie tych perspektyw jest jednym z kilku głównych źródeł nieporozumień w polskich dyskusjach nt. postmodernizmu w literaturze współczesnej.W obu wypadkach konieczne jest bowiem wcześniejsze zdefiniowanie modernizmu. Por.K. Bartoszyński Przymiarki „prądologiczne”: modernizm vs Postmodernizm, „Teksty Drugie” 1994 nr 5-6.

26

http://rcin.org.pl


n i e m d o m in a c j i p a ń s tw a (p o l i ty k i i jej języka) . G d y p r z e d 1939 r. e s e n c j a l i z m byl u to ż s a m i a n y z a w a n g a r d ą , to po 1956 r. sta l się tak ż e p a r t n e r e m . . . k la sy cy z m u . M o d e r n i s t y c z n y e s e n c j a l i z m p rz e m ie sz c z a ! się w X X w. ta k ż e p o m ię d z y k o n c e p c ja m i u n iw e r s a ln o ś c i s z tu k i i jej lo k a ln o śc i , a w z a leż n o śc i o d k o n t e k s tu h i s to r y c z n e g o p e ln i l ró ż n e fu n k c je .

E s e n c j a l i z m w c z e sn e g o m o d e r n i z m u k o n s ty tu o w a ło n a p ię c i e p o m ię d z y u n i w e r s a l i z m e m i lo k a ln o śc ią (np . w tw órczośc i M a lc z e w s k ie g o czy B e r e n t a ) , n a to m ia s t po 1918 r. e s e n c j a l i z m s ta l się s k ł a d n ik i e m u n iw e r s a l i s ty c z n y c h i a n ty t r a d y - c jo n a l i s ty c z n y c h id e i a w a n g a rd o w y c h . N a p ię c ie p o m ię d z y u n i w e r s a l i z m e m i lo k a ln o ś c ią by ło n i e r o z w ią z y w a ln y m d r a m a t e m w tw ó rc zo śc i W itk a c e g o , n ie- sp rz e c z n e f o r m u ły z n a le ź l i d la n ieg o n a to m ia s t i n n i p i s a rz e , n p . B e r e n t , I w a sz k ie w icz , N a łk o w s k a , G o m b ro w ic z , L e ś m i a n czy S ch u lz . P o 1945 r. e s e n c j a l i z m sta l się sp rz e c iw e m w o b e c t o t a l i t a r y z m u z a ró w n o jako k o n c e p c ja u n iw e r s a ln o ś c i k u l tu r y („W ieczne T e r a z ” k l a s y c y z m u ) o raz jako o b r o n a to ż s a m o śc i lo k a ln e g o c h a r a k t e r u k u l t u r y n a ro d o w e j ( r e n e s a n s r o m a n ty c z n e j id e i s a m o s ta n o w ie n ia n a r o d u , lo k a l nośc i m a ły c h w s p ó ln o t e tc . )42. C h a r a k t e r y s ty c z n a by ia też e w o lu c ja sa m e g o u n i w e r s a l i z m u - od w c z e s n o m o d e r n is ty c z n e j i a w a n g a rd o w e j a p o lo g i i w o ln o śc i j e d n o s tk i i l o k a ln y c h d e t e r m i n a n t k u l tu r o w y c h po o d k ry c ie k o n s ty tu ty w n e j d la toż sa m o śc i cz ło w iek a k a te g o r i i ró ż n ic y ( już d la G o m b r o w ic z a u n iw e r s a l i z m jest „ s t r a s z n y ” , c h o ć w ła śn ie a m b iw a le n c ja u n i w e r s a l i z m u i l o k a ln o śc i jest je d n y m z g łó w n y c h „ n a p ię ć k i e r u n k o w y c h ” w jego tw órczośc i) .

W s p ó ł i s tn i e n ie u n iw e r s a ln o ś c i i lo k a ln o śc i (od c h w il i , g d y u n i w e r s a l i z m secesj i byl b u d o w a n y p rz e z a b s o rp c ję r o z m a i ty c h t r a d y c j i n a r o d o w y c h i r e g io n a ln y c h 43) jes t j e d n y m z p o d s ta w o w y c h d y le m a tó w m o d e r n i z m u , k tó r y p r z e m ie s z c z a się p o m ię d z y b i e g u n e m p e łn e j h a r m o n i i a ich c a łk o w i tą s p r z e c z n o śc ią . N otabene p o n u r ą k a r y k a t u r ą tego d y l e m a tu byl so c rea l is ty c z n y s lo g an o s z tu c e n a ro d o w e j w fo rm ie , a le so c ja l i s ty czn e j w t r e ś c i . . . .

Modernizm w literaturze polskiej (prolegomena do wstępnego zarysu szkicu)K lu c z o w ą k w e s t ią o p i s u m o d e r n i z m u w P o lsce jest r e k o n s t r u k c j a w y z n a c z n i

k ó w n o w o c ze sn o śc i j ak o p a r a d y g m a t u o b e jm u ją c e g o z ja w isk a n ie ty lk o r ó ż n o r o d n e i o d m ie n n e , a le też p rz e c iw s ta w n e . D o p a r a d y g m a t u „ n o w o c z e s n o ś c i” n a le ża ły b o w ie m od p o c z ą tk u X X w ie k u z a ró w n o z a g a d n ie n i a i d e n ty c z n e w l i t e r a tu r z e

4- O analogicznych zagadnien iach w histo rii sz tuki zob. m .in. A. Turow ski Wielka utopia awangardy. Artystyczne i społeczne utopie w sztuce rosyjskiej 1910-1930 , W arszaw a 1989;P. P iotrow ski Znaczenia modernizmu. W stronę historii sztuki polskiej po 1945 r., Poznań 1999; tenże Post-War Central Europę: A rt, H istoty and Geography, „K rasnogruda” 1998 n r 8, s. 27-34. O idei sz tuki czystej jako „rezerw atu” zob. J. S ław iński, R zu t oka na ewolucję poezji polskiej w latach 1956-1980, w: Przypadki poezji....

43 N p. elem entów sz tuki ch ińsk ie j, japońskiej, afrykańskiej, is lam skiej, wikingów, Celtów, an tyku , gotyku, rokoko etc.

27

http://rcin.org.pl

Szkice

całej E u r o p y , jak i te, k tó re by ły z u p e ł n i e ró ż n e w p o sz c ze g ó ln y c h k r a ja c h . H i s t o r ia w X X w. byia p rz e c ie ż i n n a w A n g l i i , S k a n d y n a w i i , F r a n c j i , w Sz w a jca r i i , w N ie m c z e c h , w P o lsce , w R os j i , na B a łk a n a c h , a tak ż e w U S A czy A m e ry c e P o łu d n io w e j . T a k w ięc d o p r o b le m ó w „ n o w o c z e sn o śc i” n a le ż a ły - w ró ż n y c h k r a jach z ró ż n ą i n te n sy w n o śc ią - z a g a d n ie n ia a r ty s ty c z n e i p o z a a r ty s ty c z n e , l i t e r a c k ie o raz n ie m a ją c e n ic w s p ó ln e g o z l i t e r a tu r ą . R z ec z w ty m , że m o d e r n i z m n ie byl de fa c to r u c h e m ty lko l i t e r a c k im ( a r ty s ty c z n y m ) , c h o ć l i t e r a tu r a (i s z tu k a ) by iy w n im n a jw a ż n ie j s z y m i w a r to ś c i a m i o ra z s p o s o b a m i ich e k sp re s j i . U jm u ją c rzecz n a jzw ięź le j : m o d e r n i z m byl w ie lk ą re w iz ją X IX -w ie c z n e g o m o d e lu św ia ta - z a r ó w n o p ró b ą jego ra d y k a ln e j z m ia n y , jak i o c a le n ia jego d o r o b k u . J a k o re w iz ja m o d e r n i z m byl n a jd o s ło w n ie j - u ży w a ją c f o r m u ły S. B rz o zo w sk ieg o - „ b u n te m k w ia tu p rz ec iw sw ym k o r z e n i o m ” . J a k o o b r o n a k u l tu r y p rz e d n o w y m i z a g r o ż e n ia m i m o d e r n i z m byl ró w n ie ż w ie lk ą h e r m e n e u t y k ą jej d o ty ch c z a so w e g o d o r o b k u . T o też w c e n t r u m m o d e r n i z m u n ie z n a jd o w a ły się w y łą c z n ie z a g a d n ie n ia a r ty s ty c z n e (tu: l i t e rac k ie ) , lecz p rz e d e w s z y s tk im sp o łe cz n e , f i lo zo f iczn e , a n t r o p o lo g ic z n e , r e l ig i jn e , e ty czn e , o b y cza jo w e (np. e ro ty c z n e ) e tc ., k tó re l i t e r a t u r a m o d e r n i z m u na swój sp o só b f i l t ro w a ła , w y ra ż a ła , d i a g n o z o w a ła lu b po p ro s tu o d k ry w a ła , z a n im t ra f i ły do jak ie jś sp e c ja l i s ty c zn e j d z ie d z in y w iedzy . N a jw y b i tn i e j s i p o lscy p isa rz e X X w. są p rz ec ie ż r ó w n o c z e śn ie m o d e r n i s ty c z n y m i m y ś l ic ie la m i ( I rzy k o w sk i , G o m b ro w ic z , W itk a c y , M i lo sz , J. M a c k ie w ic z , S te m p o w sk i , W a t , H e r l in g - G r u - d z iń s k i , L e m , H e r b e r t , O d o je w sk i , G r y n b e r g , J.J. S z c z e p a ń s k i i in .) . W ich tw ó r czości i s tn ie je o czyw iśc ie p r o b le m p o e ty k i l i t e r a t u r y n o w o c ze sn e j , a le k w e s t ia , jaka p o w in n a być ta l i t e r a tu r a , p o d p o r z ą d k o w a n a jest n ie ty le a n a l i z ie języka a r ty s tycznego , co p y ta n io m o f i lozofię cz ło w iek a , k o n c e p c ję sp o łe c z e ń s tw a , o m ie jsc e w n im k u l tu r y i o se n s h i s to ry c z n y c h d o św ia d c z e ń X X w. d la w ie d z y o ty m , k im jest człowiek.

G d y b y w ięc w sp o só b sk o n d e n s o w a n y n a zw a ć z a g a d n ie n ia , k tó re - o b o k a r ty s ty c zn y c h - by iy w l i t e r a tu r z e m in io n e g o w ie k u w y z n a c z n ik a m i n o w o c ze sn o śc i , to w y m ie n ić by t rze b a np . takie : r e w o lu c ja n a u k o w a i jej k o n s e k w e n c je p o leg a ją c e na p o d w a ż e n iu jed n o w y m ia ro w e g o , c iąg łego , o b ie k ty w n e g o , s u b s ta n c ja l n ie s t a b i l n e go o b ra z u św ia ta ( D e d e k in d , B o l tz m a n n , E in s te in , G ö d e l , H e i s e n b e r g , B ohr , P l a n c k , C a n to r ) 44; p sy c h o a n a l iz a i now a p sy ch o lo g ia ; m ie jsc e e ro ty k i i s e k s u a l n o ści w życiu c z ło w iek a 45; p leć w k u l tu r z e 46; sp o łe c z n y s t a tu s k o b ie t ( e m a n c y p a c ja ) i r o z m a i te z a g a d n ie n i a f e m i n i z m u 47; w ie lo k u l tu ro w o ść ; o d k r y w a n ie w s ze lk ic h o d m ia n In n o śc i jako n o w y c h o b sz a ró w d o ś w ia d c z e n ia ( tak ż e i n n y c h k u l tu r ) ; f o r m y i t reści t o ta l i t a ry z m u (k o m u n is ty c z n e g o i n a z is to w sk ie g o ) ; k o n f r o n t a c ja l ib e

447 Everdell The First Moderns. ...

4:7 H.C. Stevens (ed. by) Modernist Sexualities, Manchester-New York 2000.

46/Np. G.N. Izerberg Modernism and Masculinity, Chicago-London; B. Kim Skott The Gendero f Modernism, 1990.

'■ B. Kime Scott Re figuring Modernism, vol. I: The Women o f 1928, vol. II: Postmodern FeministReadings o f Woolf, West, and Barnes, Bloomington 1995.

28

http://rcin.org.pl


r a l i z m u i t o ta l i t a r y z m u ; n a c j o n a l i z m u i u n i w e r s a l i z m u ( k o s m o p o l i t y z m u ) ; p a m ię ć w św ia d o m o śc i sp o łe cz n e j ; ro z m a i t e fo rm y lu d o b ó js tw a (w ty m H o lo c a u s t ) ; p r o b le m y e tn o lo g i i , h i s to r i i , re l ig i i , id eo lo g i i , a n t ro p o lo g i i f i lo zo f iczn e j ; n o w e r o z u m i e n ie języka i m ie j s c a sy s te m ó w w e r b a ln y c h w k u l tu r z e ; z a g a d n ie n i a k o m e r c ja l iz ac j i k u l t u r y 48; w zo rce i s t e r e o ty p y k u l tu r y m a so w e j ; w z a j e m n e re la c je w a r t o ści „ n i s k i c h ” i „ w y s o k ic h ” ; m ie jsc e o d b io r c y w sz tu ce ; s t e r e o ty p y w m o d e lo w a n iu o b r a z u św ia ta p r z e z m e d ia a lb o p rz e z p r o p a g a n d ę ; sw o is to ść i n ie sw o is to ść s z tu k jak o o d m ie n n y c h sy s te m ó w s e m io ty c z n y c h ; e p i s te m o lo g ic z n e , o n to lo g ic z n e i e s t e ty czn e p r o b l e m y r e p r e z e n ta c j i św ia ta , w y r a ż a n ia i k o m u n ik o w a n i a ; c e n z u r a jako ź ró d ło t a b u w d y s k u r s a c h n a t e m a ty p u b l ic z n e etc . M o d e r n i z m był , co p r a w d a , w b a r d z o d łu g ie j p e r s p e k ty w ie k o n se k w e n c ją p ro c esó w i n d u s t r i a l i z a c j i , j e d n a k w sa m e j sz tu ce by ł w ie lo a s p e k to w ą teo r ią k u l t u r y i jej w y tw o ró w , b a d a n i e m k u l t u r o w y ch a s p e k tó w i k o n se k w e n c j i n o w o c ze sn o śc i - zw ła szc za d la r o z u m i e n i a c z ło w ie k a 49.

W t a k i m m o d e l u m o d e r n i z m u w l i t e r a t u r z e p o l sk ie j i s t n i e j e w ię c r ó w n o r z ę d n e m ie j s c e d la s k r a j n i e o d m ie n n y c h id e i „ n o w o c z e s n o ś c i ” j a k n p . w tw ó rc z o śc i P r z y b o s i a i M i ło s z a czy H e r b e r t a i B ia ło sz e w sk ie g o , R ó ż e w ic z a i S z y m b o r s k i e j , r ó w n ie ż P r z y b y s z e w s k ie g o , B e r e n t a , J. M a c k ie w ic z a , W i t t l i n a , K u ś n ie w ic z a , O d o je w s k ie g o , H e r l i n g a - G r u d z i ń s k i e g o o ra z w ie lu i n n y c h p isa rzy . N i e o n a z w i sk a j e d n a k tu c h o d z i , lecz o t a k ie u s t a b i l i z o w a n i e r o z u m i e n i a „ m o d e r n i z m u ” w h i s t o r i i l i t e r a t u r y p o l sk ie j X X w ie k u , k tó r e n ie b ę d z i e u w i k ł a n e ty lk o w j e d n o , a r b i t r a l n i e p r z y j ę t e r o z u m i e n i e „ n o w o c z e s n o ś c i ” . O n o s a m o jes t p r z e c i e ż d z iś ta k ż e n a sz ą t e o r e ty c z n ą k o n s t r u k c j ą , w s p ó łc z e s n ą i n t e r p r e t a c j ą i d e i , p r o b l e m ó w czy w y b r a n y c h e l e m e n t ó w p o e ty k i . R e k o n s t r u k c j a n o w o c z e s n o ś c i w l i t e r a t u r z e n i e m o ż e w ie c p o le g a ć ty lk o n a o p i s ie tej czy in n e j s t r a te g i i w y s ło w ie n ia , k tó r a , notabene, b ę d z i e w y o d r ę b n i a n a z aw sze na p o d s t a w ie a r b i t r a l n y c h k r y t e r i ó w p r z y ję ty c h p r z e z i n t e r p r e t a t o r a . L i t e r a t u r a m o d e r n i z m u n ie z n a ł a p r z e c ie ż i d e n t y c z ne g o d la w s z y s tk i c h w y z n a c z n ik a n o w o c z e s n o ś c i , a h i s t o r i a l i t e r a t u r y p o t r a f i ł a ju ż n i e j e d e n r a z z a d r w ić so b ie z ty ch jej „ N a p o l e o n ó w ” , k t ó r z y u w ie r z y l i , że n o sz ą go w p l e c a k u . . .

H is to r y k l i t e r a t u r y p is z ą c y o m o d e r n i z m ie w P o ls c e m u s i w ię c p r z e d s t a w ić r ó ż

n e k o n c e p c je n o w o c z e s n o ś c i w l i t e r a tu r z e , p o n ie w a ż d o p ie r o w s z y s tk ie r a z e m -

4 8 /w p iśm iennic tw ie polskim klasycznym tekstem jest tu J. Stem pow skiego Chimera jako zwierzę pociągowe, W arszaw a 1933. Por. J. W illison , W. G ould , W. C h e rn a ik (ed. by) Modernist Writers and the Marketplace, London 1996.

49/ T. Tate Modernism, History and the First World War, M a n ch este r-N ew York 1988; T. M iller Theorizing Late Modernism, w: Late Modernism. Politics, Fiction, and the Arts between the World Wars, Berkley, s. 3-25; M. Jay Modernism and the Specter o f Psychologism, „M odern ism /M o d ern ity ” 3.2 (1966), s. 93-111; M. N orth The Public Unconscious, w: Reading 1922. A Return to the Scene o f the M odern, O xford 1999; W.R. E verdell The First M oderns...; C. K ronfeld On the Margins o f Modernism. Decentering Literaiy Dynamics, B e rkeley-L ondon 1993; L. Kołakowski Cywilizacja na lawie oskarżonych, wybór P. Kloczowski, W arszaw a 1990, s. 195-214.

29

http://rcin.org.pl

Szkice

jako swoje r a d y k a ln e z a p rz e c z e n ia i d o p e łn i e n i a - tw o rzą z jaw isk o , k tó re m o ż n a nazyw ać „ m o d e r n i z m e m ” . D z iś p r z e c ie ż n ik t z n a s n ie m o że w ie d z ieć , k tó re z X X -w ie c z n y c h r o z u m i e ń m od en n ty b ę d z ie in sp i ro w a ć p rzy sz łe p o k o le n ia p i s a rzy. W a r t o p a m ię ta ć , że h i s to r ia l i t e r a t u r y X X w ie k u , tak ż e l i t e r a t u r y p o l sk ie j , to h i s to r ia s z y b k ich d e w a lu a c j i k o le jn y c h k o n c e p c j i „ n o w o c z e sn o śc i” w sz tu ce , a n a wet ich o d r z u c a n ia p rz e z k o le jn e p o k o l e n i a 30.

N a jw ię k s z ą w a d ą p o d z ia łó w l i t e r a t u r y p o lsk ie j X X w. na o k re sy n ie jest, jak się częs to p o d k re ś la , „ p la s t e r k o w a n ie ” h i s to r i i l i t e r a tu ry , lecz ich n ie p r z y d a tn o ś ć do o p i su l i t e r a tu r y p o lsk ie j X X w ie k u jako całośc i. N a jw y g o d n ie j s z y m t e r m i n e m , k tó ry z m n ie j w ięce j sp ó jn e j p e r s p e k ty w y u m o ż l iw ia o p i s a n ie rozwoj u z ja w isk l i t e ra c k ic h w ich r ó ż n o ro d n o ś c i , jest - s p o ś r ó d w ie lu m o ż l iw o śc i - w ła śn ie „ m o d e r n i z m ” 31. J a k z a te m m ó g łb y w y g lą d ać h i s to r y c z n o l i t e r a c k i s c h e m a t ca łośc i zw ane j tu m o d e r n i z m e m ?

L i t e r a t u r a p o lsk a X X w ie k u w y ra s ta z tzw. p r z e ło m u a n ty p o z y ty w is ty c z n e g o k o ń c a w ie k u X IX . P ie rw sz e p o k o le n ie p o l sk ic h p is a rz y i a r ty s tó w m o d e r n i s t y c z nych p rz y sw o i ło sz tu ce po lsk ie j g łó w n e idee a r ty s ty c z n e i f i lo zo f iczn e Z a c h o d u i W s c h o d u , id ee a u to n o m i i s z tu k i , z w ią z k u jej ró ż n y c h d z ie d z in , p o w ią z a n ia l i t e r a tu r y z w ie d z ą o cz ło w iek u (f i lozofią , p sy c h o lo g ią , e tn o lo g ią ) , ideę p o n a d n a r o d o w ego i t r a n s k u l tu r o w e g o c h a r a k te r u m o ty w ó w i ś ro d k ó w a r ty s ty c z n y c h (secesja) , a p rz e d e w s z y s tk im ideę w ie lo z n a c z e n io w o ś c i u tw o ru n i e s p r o w a d z a ln e g o do se n su jako j e d n o z n a c z e n io w e j te n d e n c j i i u ty l i t a r n e g o z as to so w an ia . Z a s łu g ą p ie rw sze j fo rm ac j i m o d e r n i s tó w było m .in . z w ró c e n ie uw ag i na k o n w e n c jo n a ln y c h a r a k t e r k re a c j i a r ty s ty c z n e j , na spo łeczny , a n ie in d y w id u a ln y , c h a r a k te r jej fo rm ; d i a g n o za k ry zy su p r z e d s t a w ia n ia rzeczy w is to śc i i w p ły w u języka na jego r e z u l t a t y 52 o raz na o d k ry c ie l u d y c z n y c h ź ró d e ł s z tu k i ( k a b a r e t , p a ro d ia ) . J u ż w o k re s ie M ło d e j P o l sk i sk ry s ta l iz o w a ła się idea , że s z tu k a n o w o c ze sn a jest a n a l izą , d e m a s k a c j ą , r e z y g n a c ją z go to w y ch fo rm p r z e d s t a w ia n i a rzeczyw is tośc i ( I rzy k o w sk i , B e r e n t , J a w o r ski, W itk a cy , L e m a ń s k i ) ; że z a d a n ie m „now ej s z t u k i ” jest d ą ż e n ie d o sy n te z y e le m e n tó w , ich u p ra s z c z a n ie , w y d o b y w a n ie z n ich e sen c j i ( ro zm a ic ie r o z u m ia n e j ) lu b o d r z u c a n ie ich jako c a łk o w ic ie s z tu c z n y c h i u m o w n y c h . M o d e r n i ś c i p r z e ło m u w ie k ó w p o rz u c i l i w ięc n a tu r a l i s ty c z n ą ideę s z tu k i jako „ k aw a łk a ż y c ia ” i „ d o k u m e n t u e tn o g r a f ic z n e g o ” . „N o w a s z t u k a ” n ie m ia ła się z a c zy n a ć - jak d o ty c h c z a s -

' u Por. E. G om brich The Triumph o f Modernism , w: tenże The Siory o f A n , O xford 1989, s. 476; H. W item eyer (ed. by), The Future o f Modernism, M ichigan 1997; R.B. P ippin Unending Modernity, w: Modernism as a Philosophical Problem. On the Dissatisfactions o f European High Culture, London 1999, s. 160-179; M. Perloff 21sl-Cenluiy Modernism. The N ew Poetics, O xford 2002; T. Gryglewicz Czy powrót modernizmu? „Teksty D ru g ie” 1994 nr 5-6.

5l/ Por. S. M oraw ski N a tropach m odernizm u..., s. 78; S. Bocola Die A n . O f M odernism....

Zob. R. Nycz Język modernizmu....

30

http://rcin.org.pl


o d d o d a w a n i a fo rm y do p r z e d m i o t u , lecz o d w ro tn ie . Jej i n ic j a l n y m e l e m e n t e m s ta w a ła się fo rm a , p o d c z a s k s z t a ł t o w a n ia k tó re j p r z e d m io t d o p i e r o się w y ła n ia ł . P o c z ąw s zy od v a n G o g h a d la w s z y s tk ic h m o d e r n i s tó w jes t o czy w is te , że s z tu k a n ie jes t k o p io w a n ie m rz ec zy w is to śc i , lecz jej k o n s t r u o w a n ie m . R e g u ły t eg o k o n s t r u o w a n ia m o g ły być r a d y k a ln ie o d m i e n n e ( z a ró w n o n a tu r a l i s ty c z n o - s y m b o l i s ty c z n a id e a „ t e m p e r a m e n t u a r ty s ty ” , k a p e l u s z d a d a i s tó w , h y b r y d y c z n e u tw o ry - „ w o r k i ” , m o n ta ż e ró ż n y c h z ap isó w , „ je d n o r a z o w e ” g a tu n k i w y p o w ie d z i , g ry s t e r e o ty p a m i , l i t e r a c k ie ready m ades e tc .) , j e d n a k id ea ta t rw a n i e z m ie n n ie p rz e z ca ły w ie k X X we w s z y s tk ic h d o m i n a n t a c h m o d e r n i z m u , w c ie la ją c się w r o z m a i t e ś r o d k i , e s te ty k i czy w a r to śc i . Jej e f e k t e m b y ło u s a n k c jo n o w a n i e p l u r a l i z m u l i t e r a c k ic h „ m e d i ó w ” ( ro d za jó w , g a tu n k ó w , s ty lów , k o n w e n c j i , t e m a tó w ) , czyli i m p u l s p e r m a n e n t n e g o p r z e k r a c z a n ia g r a n ic l i t e r a tu r y . Po r o k u 1918 id e a ta n ie s t a n o w i ju ż d l a n ik o g o a n i o d k ry c ia , a n i w y z w a n ia , jes t p o p r o s tu a b e c a d łe m s z tu k i n o w o c z e sn e j , d z ię k i k t ó r e m u tw o rzy się l i t e r a tu r ę .

P ie rw sz y o k re s tw ó rczo śc i p i s a r z y - m o d e r n i s tó w p r z y p a d ł j e d n a k n a czas n i e i s t n i e n i a p a ń s tw a p o lsk ieg o , to te ż d o p i e r o p o w s ta n ie II R z e c z y p o s p o l i t e j r a d y k a ln ie z m ie n i ło c h a r a k te r m o d e r n i z m u w P o lsce , n a d a j ą c m u f o r m y b a r d z i e j i n s t y tu c j o n a l n e 53. M i m o ra d y k a ln e j o p o z y c j i w o b ec p ie rw sze j fo rm a c j i m o d e r n i s tó w , w la t ach d w u d z ie s ty c h k o n ty n u o w a n o z a in t e r e s o w a n ie g łó w n y m i i d e a m i e u r o p e j s k ie j „ s z tu k i n o w o c z e sn e j” (now ej) . W p o to c z n y m o d c z u c iu z a n ik ło r o z u m i e n i e s z tu k i jak o m e ta f i z y c z n e g o a b s o l u tu ( ty p o w e d la M ło d e j P o lsk i) , a g łó w n y m i h a s ła m i s ta ły s ię w l i t e r a tu r z e w y z n a c z n ik i m odern ité ( c o d z ien n o ść , p o to c z n o ść , m ia s to ) i n o w o c ze sn o śc i ( e k s p e r y m e n t , z a b a w a , d e f o rm a c ja , p a ro d ia , t e c h n ik a , f o rm a ) . J e d n a k id ee te w y w o d z i ły s ię f a k ty c z n ie z w c z e s n o m o d e r n i s ty c z n y c h in s p i r a c j i p r z e ł o m u X I X i X X w. ( k u b i z m , f u t u r y z m , d a d a i z m ) , c h o c ia ż po 1918 r. u w a ż a n e b y ły p o w s z e c h n ie za w y z n a c z n ik i r a d y k a ln e g o z e rw a n ia z l i t e r a t u r ą p o p r z e d n ie j d e k ad y . A p rz e c ie ż tak ż e m o d e r n i ś c i d r u g ie j i t rzec ie j d e k a d y X X w., i d e n ty c z n ie jak a r ty śc i w c z e sn e g o m o d e r n i z m u (siei), n ie by li z a d o w o le n i z tego , co w id z ą i j a k ie są e fek ty tego w id z e n ia w l i t e r a t u r z e (sz tuce ) . D la te g o , z a r ó w n o d la a w a n g a r dz is tó w , fu tu ry s tó w , k u b i s tó w czy su r r e a l i s tó w , p o d o b n ie jak w c ze śn ie j d la sy m b o - l is tów, e k s p r e s jo n i s tó w czy k lasy cy s tó w , id ea p r z e d s t a w ia n i a św ia ta o z n a c z a ła k o n s t r u o w a n i e d z ie ła j ak o b y tu a u to n o m i c z n e g o - n ie z a le ż n ie od tego , czy by l n im w c z e s n o m o d e r n i s ty c z n y p e jz a ż duszy , a w a n g a r d o w y tek s t j ak o m o n ta ż czy j e d n o razowy, s y tu a c y jn y g a tu n e k w y p o w ie d z i (casus B ia ło sz e w sk ieg o ) . A u t o n o m ic z n y w o b e c rz eczy w is to śc i (w sen s ie m i m e t y z m u X I X w.) t ek s t m o d e r n i s t y c z n y s taw a ł się j e d n a k ró w n o c z e śn ie u z a l e ż n io n y o d f ig u ry a u to r a i m o d a ln o ś c i jego m ow y jak o ź ró d ła k re ac j i r z e c z y w is to ś c i34. M o d e r n i ś c i a w a n g a r d y s i ę g n ę l i też po k l u c z o w y w y n a la z e k k u l t u r y w c z e sn e g o m o d e r n i z m u - po w iz u a l i z a c ję t e k s tu ( r a d y k a l

" P. B urger Literacy Institution and Modernization, w: Die Decline o f Modernism, C am bridge 1992, s. 3-18.

->4/ Zob. W. Bolecki Modalność - literaturoznawstwo i kognitywizm, w: Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, red. W. Bolecki, R. Nycz (w d ru k u ).

31

http://rcin.org.pl

Szkice

n ie , rzecz jasna , z m ie n ia ją c jej sens) . S e cesy jn y o r n a m e n t z a m ie n i l i w „ tek - s ty -o b ra z y ” w y m a g a ją c e c z y ta n ia z k i lk u p e r sp e k ty w , a r y s u n k i i z ap i sy n u to w e d o łączy l i do z a p i su w e rb a ln e g o .

Z w ią z e k p o m ię d z y ty m i d w o m a o k r e s a m i p o lsk ieg o m o d e r n i z m u m ia l tak ż e c h a r a k t e r p e rso n a ln y . Po r o k u 1918 n a d a l tw o rzy li b o w ie m w y b i tn i p i s a rze u k s z ta ł to w a n i w p ierw sze j fazie m o d e r n i z m u : np . I r zy k o w sk i , B e r e n t , W itk ie w ic z , N a łk o w sk a , B o y -Z e leń sk i , S taff , L e ś m ia n , K a sp ro w ic z , Ż e r o m s k i , K a d e n - B a n d ro w s k i , S t ru g . In n i , d o p ie r o d e b iu t u j ą c y - jak s k a m a n d r y c i , a n a w e t W a t - p o z o s taw ali p o d b e z p o ś r e d n i m w p ły w e m w c ze sn e g o m o d e r n i z m u . Z n a c z e n ie ro d o w o d u ich tw órczośc i s ta ło się w y ra ź n ie js z e w l a ta ch t rz y d z ie s ty c h , g d y z a n ik ło z a i n t e r e so w a n ie n o w o c ze sn o śc ią aw an g a rd y , a o d ro d z i ło się w l i t e r a tu r z e z a in t e r e s o w a n ie w a r to śc ia m i t r a n s c e n d e n t n y m i i w y n ik a m i n a u k o c z ło w iek u - p sy ch o a n a l iz y , p sy ch o lo g i i sp o łeczn e j i in te ra k c y jn e j , s e k su o lo g i i , teo r i i w y o b ra ź n i , p e rc e p c j i , n o w y ch k o n c e p c j i h i s to r i i (B e ren t , P a rn ic k i , M a le w sk a ) e tc . G d y w la ta c h d w u d z ie s ty c h d o m in o w a ł m o d e r n i s ty c z n y k u l t u r b a n iz a c j i o ra z n i e o g r a n ic z o n y c h m o ż l iw o śc i a r ty s ty c z n y c h i cy w i l iz ac y jn y c h (w y ra ża n e p o p r z e z o d n o w ę języka i t e m a tó w l i t e r a c k ic h ) , to w la ta c h t r z y d z ie s ty c h n a r a s t a z a in t e r e s o w a n ie p ro w in c ją , p sy c h o lo g ic z n y m i , id e o w y m i i sp o łe c z n y m i u w ik ła n i a m i j e d n o s tk i i s p o ł e c z e ń s twa o raz p o c zu c ie zb liż a jąc e j się ka tas tro fy .

W w y n ik u II w o jn y św ia tow ej (d w ó ch o k u p a c j i - n ie m ie c k ie j i so w ieck ie j) , z n is z c z o n y zo s ta ł d o r o b e k m o d e r n i z a c j i p o p r z e d n i c h p o k o le ń - i n s ty tu c je i s t r u k t u r a s p o łe c z n a II R z ec zy p o s p o l i t e j . W czas ie w o jn y z g in ę ła l u b u m a r ł a w ięk szo ść p ie rw sze g o p o k o le n ia p o l sk ic h m o d e r n i s tó w (m .in . I rzy k o w sk i , B e re n t , Boy, K o m o r n ic k a , W itk ie w ic z ) , u m a r l i lu b zo s ta l i z a m o r d o w a n i p i s a rz e m ło d s i : m .in . Sch u lz , P a w l ik o w sk a - Ja sn o rz e w sk a , C z e c h o w icz , S eby la , P iw ow ar , B aczy ń sk i , Gajcy, T rz e b iń s k i , S t r o iń s k i , G i n c z a n k a ) , in n i zo s ta l i z m u s z e n i d o p o z o s ta n ia na e m ig ra c j i (m .in . G o m b ro w ic z , W ie r z y ń s k i , L e c h o ń , S tra sz ew ic z , V in cen z , J. M a c k iew icz , T o p o rsk a , N a g le ro w a , H e m a r , W i t t l i n , H e r l i n g - G r u d z i ń s k i , B o b k o w sk i , T. T er leck i , C h m ie lo w ie c , H a u p t , L. L ip s k i) . L i t e r a t u r a - k tó r ą w s p ó ł tw o rz y l i z a ró w n o p o d c za s w o jn y w Polsce , jak i p o z a jej n o w y m i g r a n i c a m i - b y ia n a tu r a ln ą k o n ty n u a c j ą m o d e r n i z m u II R z e c z y p o sp o l i te j . N a t o m i a s t w P R L po 1945, po t r z y l e tn im p rz e jśc io w y m o k re s ie n a w ią z a ń do p i ś m ie n n i c t w a p o p r z e d n i c h d e k a d , c iąg łość l i t e r a tu r y (jej z w iąz ek z i d e a m i , t e m a ta m i i t e c h n i k a m i m o d e r n i z m u ) zo s ta ła s z tu c z n ie p r z e r w a n a w r a m a c h e k s p e r y m e n tu so c r e a l i z m u , czyli sow ie tyzac j i p o lsk ie j k u l tu r y (czego p o c z ą tk i e m by ia s t a l in iz a c ja k u l t u r y p o lsk ie j we L w o w ie 1939 i w W iln i e 1940 r.). W tej sy tu a c j i c iąg łość m o d e r n i z m u w l i t e r a tu r z e p o lsk ie j X X w ie k u o ca l i ła l i t e r a tu r a e m ig ra c y jn a . Z k o le i p i s a rz e w Polsce , w y z w a la jąc się s to p n io w o z k o m u n is ty c z n y c h o g r a n ic z e ń c e n z u r a l n y c h i i n te l e k t u a l n y c h , o d k ry l i n o w e o b sz a ry d o św ia d c z e ń s p o łe c z n y c h , i n d y w id u a ln y c h i a r ty s ty c zn y c h (np. językow ych) . Te ró ż n ic e p o m ię d z y l i t e r a t u r ą e m ig r a c y jn ą a k r a jową n a le ż ą do c h a r a k te r y s ty c z n y c h s k ł a d n ik ó w m o d e r n i z m u p o lsk ieg o po 1945 r. T rad y c ją k lu cz o w ą d la m o d e r n i z m u w l i t e r a tu r z e e m ig ra c y jn e j by iy la ta t r z y d z ie ste , d la l i t e r a tu r y P R L - a w a n g a rd a lat d w u d z ie s ty c h , a t r a d y c ją n e g a ty w n ą tej

32

http://rcin.org.pl


o s ta tn ie j - so c re a l iz m . Je ś l i w l i t e r a t u r z e e m ig ra c y jn e j d o m in o w a ła „ k la s y c z n a ” k o n c e p c ja języka , to w l i t e r a tu r z e k ra jo w ej z n a k o m i ty m o s i ą g n ię c i e m by iy r o z m a ite - p o s t a w a n g a r d o w e - w a r i a n t y l in g w iz m u . T o d z ię k i n i m sp e c y f ic z n ą cec h ą p o lsk ieg o m o d e r n i z m u s ta ła s ię p r o g r a m o w a n ie u fn o ś ć w o b ec języ k a j ak o sy s te m u i jego sp o łe c z n y c h użyć. P o r o k u 1956 ( b a rd z o s e le k ty w n ie ) , a f a k ty c z n ie po 1976 n a s t ę p u je w P o lsce p o w o ln a o sm o z a o b u l i t e r a tu r , k tó re j a p o g e u m p r z y p a d a na la ta d z ie w ię ć d z ie s ią te , g d y m o d e r n i s t y c z n e u tw o ry l i t e r a t u r y e m ig r a c y jn e j s p r z e d k i lk u d z ie s ię c iu la t (M i ło sz , G o m b r o w ic z , H e r l i n g - G r u d z i ń s k i , W i t t l i n , H a u p t , B o b k o w sk i , L. L ip s k i , J. M a c k ie w ic z , W a t ) s t a ją się p a r a d o k s a l n i e p a r t n e r a m i n a jn o w sz e j l i t e r a t u r y k ra jo w ej i g łó w n y m o b s z a re m z a in t e r e s o w a ń k ry ty k i . W la ta c h d z ie w ię ć d z ie s i ą ty c h p o d z ia ł na l i t e r a t u r ę e m ig r a c y jn ą i k ra jo w ą p r z e s t a je i s tn ieć , w w y n ik u czego łączą się ze so b ą d w a ró ż n e w a r i a n t y p o l sk ie g o m o d e r n i z m u . O p i s a n i e s p o t k a n ia ty ch d w ó c h m o d e r n i s ty c z n y c h t r a d y c j i c ze k a n a sw ego b a d ac za .

M i m o z m i a n u s t r o jo w y c h i g e n e r a c y j n y c h w o s t a tn i c h d e k a d a c h l i t e r a t u r y X X w. żywe są i n s p i r a c j e , j a k ie d o l i t e r a t u r y p o lsk ie j w p r o w a d z i ł y p o w o j e n n e fo r m a c je m o d e r n i s t y c z n e , tzn . p o k o l e n i a ’56 i ’68. W ty m o k r e s i e o d r o d z i ł y się d o m i n a n t y c h a r a k te r y s t y c z n e d la l i t e r a t u r y II R z e c z p o s p o l i t e j , j e d n a k ju ż w z u p e l n i e i n n y c h k o n f i g u r a c j a c h . M ie js c e s y m b o l i z m u z a ję ły : w i t a l i z m , p o e ty c kość , k o n w e n c j o n a l i z m i r e la c j o n i z m . F a k t y c z n y m k o ń c e m s y s te m u l i t e r a c k ie g o P R L by ło , co p r a w d a , z n i e s i e n i e c e n z u ry , ale n ie by l to p r z e c ie ż k o n ie c m o d e r n i z m u jak o n a d r z ę d n e j ca ło śc i w l i t e r a t u r z e p o lsk ie j X X w. W o s t a tn i c h d e k a d a c h t r a d y c je m o d e r n i s t y c z n e są n a d a l o b e c n e w tw ó rc zo śc i p isa rzy , k tó r z y d e b i u t o w a l i z a r ó w n o w c ią g u o s t a tn i c h d z ie s i ę c io le c i (n p . Iw a s z k ie w ic z , M i ło s z , M a l e w sk a , H e r b e r t , S z y m b o r s k a , R ó ż e w ic z , H e r l i n g - G r u d z i ń s k i , H a r t w i g , S z c z e p a ń sk i , B ia ło sz e w sk i , T e r l e c k i , O d o je w s k i , L ip s k a , S t a c h u r a , B a r a ń c z a k , Z a g a je w sk i ) , j a k i w o s t a tn i c h l a t a c h (n p . H u e l l e , C h w i n , T o k a r c z u k , S t a s iu k , B o le c k a , Szewc, L ib e r a , J. S z u b e r t ) . Te t r a d y c je o ż y w i ła ta k ż e p r z y p a d a ją c a n a o s t a tn i ą d e k a d ę X X w. p o l s k a r e c e p c j a n a jw a ż n ie j s z y c h o s i ą g n ię ć m o d e r n i z m u z a c h o d n ieg o , np . d z ie l J u n g a , N i e t z s c h e g o , M a l in o w s k ie g o , F r a z e r a , O r t e g i y G a s s e t a , F r o m m a , B r o c h a , E l io t a , B e c k e t t a , K a fk i i w ie lu , w ie lu i n n y c h . P a r a d o k s a l n i e re w i ta l i z a c j i id e i m o d e r n i z m u to w a rz y s z ą p r ó b y w y jśc ia p o z a t r a d y c ję m o d e r n i s ty c z n ą , c z e m u s łu ż y m . in . p o s t m o d e r n i z o w a n i e n a jo r y g i n a l n i e j s z y c h u tw o r ó w p o l sk ie g o m o d e r n i z m u 55, a p r z e d e w s z y s tk im a d a p t a c j a h a se ł p o s t m o d e r n i z m u w r o z m a i t y c h jego w e r s j a c h , n p . j ak o d e k o n s t r u k c j a k a n o n ó w e s t e t y c z n y c h i i d e o w y ch , n o b i l i t a c j a i k a n o n iz a c j a k u l t u r y m a s o w e j , id ea w y c z e r p a n ia jęz y k a , k o n ce p c je p r o g r a m o w e g o t w o r z e n i a t e k s tó w ze s t e r e o ty p ó w l i t e r a c k i c h , a n ty l i t e r a - tu ry , „ p s u c i a ” i „ b a n a l i z a c j i ” o r a z e s t e ty z a c ja i i n k o r p o r a c j a m e c h a n i z m ó w r y n k u d o p o e ty k i t e k s tó w (n p . G r e t k o w s k a , B ie ń c z y k , P i l c h , B u r z y ń s k a , M i r k o w ic z , p i s a r z e z k r ę g u „ F a - A r t u ” , „ L a m p y i I s k r y B o ż e j”). T r u d n o j e d n a k d z i ś o r z e k a ć ,

— Pisałem o tym w artyku le pi. Poslrnodemizowanie modernizmu, w: Polowanie na poslmodernislów (w Polsce), K raków 1999, s. 43-61.

33

http://rcin.org.pl

Szkice

czy te z ja w isk a są p r z e k r o c z e n ie m g r a n ic m o d e r n i z m u , czy j e d y n ie k o le jn y m w a r i a n t e m jego d o m i n a n t 36. A n a l iz a h i s t o r y c z n o l i t e r a c k a n ie jes t b o w ie m jeszcze m o ż l iw a ze w z g lę d u na zb y t m a ły d y s t a n s czasow y . „ T u p r z e r w a ł , lecz ró g t r z y m a ł . . . ”

36 Jest to stały motyw prac pośw ięconych przem ianom w myśli i sztuce osta tn ich dekad, relacjom m odern izm u i postm odern izm u , aw angardy i po /st/neo /aw angardy . Zob. m .in. M. H ussakow ska-Szyszko Spadkobiercy Duchampa? K raków 1984; P. K rakow ski O sztuce nowej i najnowszej, W arszawa 1984; S. M oraw ski N a zakręcie, K raków 1985; W.R. Everdell The Furst M oderns...; M. Poprzęcka O zlej sztuce, W arszawa 1998; D. H iggins Pięć mitów postmodernizmu, w: tenże Nowoczesność od czasów postmodernizmu oraz inne eseje, wybór, oprać, i posłowie P. Rypson, G dańsk 2000.

34

http://rcin.org.pl

Modernizm w literaturze polskiej XX w. (rekonesans). · Bolecki Modernizm w literaturze polskiej X...

Documents

Transcript of Modernizm w literaturze polskiej XX w. (rekonesans). · Bolecki Modernizm w literaturze polskiej X...