d 2016

Maria Antonina ukowska Uniwersytet dzki Wydzia Studiw Midzynarodowych i Politologicznych

Katedra Studiw Brytyjskich i Krajw Wsplnoty Brytyjskiej 90-133 d, ul. Narutowicza 59 a; e-mail: maluk@uni.lodz.pl

RECENZENTWojciech Jasiakiewicz

REDAKTOR INICJUJCYEwa Bluszcz

REDAKTOR WYDAWNICTWA UBoena Tkacz

SKAD I AMANIEMunda Maciej Torz

PROJEKT OKADKIKatarzyna Turkowska

Zdjcie wykorzystane na okadce: Depositphotos.com/createfirst

Copyright by Uniwersytet dzki, d 2016

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiegoWydanie I. W.06313.13.0.H

Ark. wyd. 28,0; ark. druk. 28,375

ISBN 978-83-7969-636-9e-ISBN 978-83-7969-637-6

Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego90-131 d, ul. Lindleya 8

www.wydawnictwo.uni.lodz.ple-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl

tel. (42) 665 58 63

Matce,ktra odesza

SPIS TRECI

Wprowadzenie 9

Rozdzia 1rda wiedzy oWielkiej Brytanii wokresie rozbiorw 29

1. Wstp 31

2. Tradycja kontaktw polsko-brytyjskich 32

3. Jzyk angielski jako narzdzie poznania kraju, ludzi ikultury 38

4. Bezporednie rda wiedzy (wyjazdy Polakw

do Wielkiej Brytanii ipobyty Brytyjczykw wPolsce) 44

5. Porednie rda wiedzy (pamitniki, ksika brytyjska wPolsce,

gazety rkopimienne, kalendarze, prasa) 60

6. Czasopisma wybrane do bada 74

7. Podsumowanie 81

Rozdzia 2Paradygmat brytyjskoci wwietle prasy polskiej okresu rozbiorw 85

1. Wstp 87

2. Kraj ipastwo 89

3. Imperium 158

4. Nard ispoeczestwo 177

5. Cywilizacja isztuka 211

6. Podsumowanie 249

8

Spis treci

Rozdzia 3Brytyjsko wkulturze polskiej 255

1. Wstp 257

2. Wielka Brytania, jej kultura imieszkacy wpolskiej literaturze

piknej 257

3. Brytyjsko wpolskiej kulturze materialnej 283

4. Brytyjsko wpolskiej kulturze spoecznej 303

5. Brytyjsko polskiej kultury duchowej 345

6. Podsumowanie 354

Zakoczenie iwnioski 357

Bibliografia 371

Summary 403

Streszczenie 407

Ilustracje 411

Indeks nazwisk 435

Od Redakcji 453

9

Wprowadzenie

Celem pracy Mit Wielkiej Brytanii wkulturze polskiej okresu rozbiorw jest prba odtworzenia mitu Wielkiej Brytanii obecnego wkulturze polskiej od koca XVIII w. do chwili odzyskania przez Polsk niepodlegoci. Ramy historyczne projektu umownie otwiera rok 1772, a zamyka rok 1918, cho-cia wpracy s rwnie uwzgldnione wrazie potrzeby okresy wczeniejsze ipniejsze. Mit jest rozumiany metaforycznie jako spoeczne wyobraenie kraju i jego mieszkacw oraz jego kultury wszerokim antropologicznym rozumieniu, oparte na porednich rdach wiedzy (relacje prasowe, relacje pamitnikarskie osb, ktre Wielk Brytani odwiedzay, literatura pikna ipopularna). rda te s traktowane jako teksty kultury reprezentatywne dla poszczeglnych okresw kulturowych i literackich, ktre mona wyod-rbni wwyznaczonej ramie czasowej. Zrby mitu Wielkiej Brytanii powstay wokresie poprzedzajcym trzeci rozbir Polski, wformie fascynacji krajem ijego kultur (np. J. U. Niemcewicz), rozpowszechnianej wrodowisku Fa-milii iwspieranej przez krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Do jego rozpowszechnienia przyczyniy si prby dwignicia cywilizacyjnego ipo-litycznego kraju podejmowane przez Czartoryskich oraz powstanie pierwszej staej placwki dyplomatycznej wLondynie. Moda na Angli staa si powo-dem wyjazdw polskiej arystokracji ijej protegowanych do Wielkiej Brytanii, ktre przebiegay wedug ustalonego edukacyjnego programu. Charakter tej

10

Wprowadzenie

fascynacji by jednak elitarny idotyczy wskiego rodowiska arystokratycz-no-intelektualnego, ktry odzwierciedli si wwczesnej prasie. Obok tenden-cji anglofilskich tego rodowiska obecny by rwnie inny obraz tego kraju, opozycyjny wobec jakichkolwiek wpyww obcych, reprezentowany przez rodowisko konserwatywno-szlacheckie, negatywny ianglofobiczny. Jednak-e dopiero okres rozbiorw sta si najbardziej dynamicznym pod wzgldem tworzenia, rozpowszechniania iprzemian mitu Wielkiej Brytanii wPolsce. Rozpoczyna go sentymentalna fascynacja literacka, ktra powstaa wkrgu Puaw, romantyczny historyzm, odkrycie Szkocji ipojawienie si nurtw li-terackich wPolsce zwizanych zliteratur angielsk (osjanizm), atake pierw-sze bezporednie tumaczenia z jzyka angielskiego. Na pocztku XIX w. pojawia si gotycyzm, awraz zrecepcj WalteraScotta iGeorgeaGordona Byrona, walterskotyzm ibyronizm. Na ten okres przypada rwnie waciwa recepcja, Szekspira, ktra trwa nieprzerwanie do chwili obecnej. Nurty te in-spiroway polskich romantykw, ktrzy wkrtce podzielili si na wielkich emigracyjnych i maych krajowych. Powstanie listopadowe stao si tym momentem, wktrym obraz Wielkiej Brytanii rozwija si dwutorowo, wspo-sb poredni ibezporedni, gdy znaczna cz jego uczestnikw emigrowaa wanie do Wielkiej Brytanii. Zjednej strony byo to wyobraenie wywodzce si zowieceniowej fascynacji irozwijane wkraju, ktrego rda byy zwykle porednie inosiy znamiona mitu, oraz wyobraenie oparte na bezporedniej obserwacji kraju i ludzi, konstruowane wrd emigrantw przebywajcych w tym kraju. Wielka Brytania staa si w latach 18311864 miejscem poli-tycznych zabiegw na rzecz odbudowania niepodlegoci Polski, anastpnie obszarem dziaania ugrupowa emigracyjnych ornych orientacjach poli-tycznych, ktre zwaszcza po Wionie Ludw utrzymyway kontakt zarwno zbrytyjskimi, jak iemigracyjnymi ugrupowaniami politycznymi wywodzcy-mi si zinnych krajw europejskich. Na ten drugi obraz miaa wpyw rwnie dziaalno polonofilska Brytyjczykw (np. lorda D.C.Stuarta). Znalaza ona swoje odzwierciedlenie wprasie emigracyjnej iliteraturze pamitnikarskiej emigrantw. Rok 1864 rozpocz nowy okres wpolskim stosunku do Wiel-kiej Brytanii, czego symptomem bya nieliczna ju emigracja postyczniowa do tego kraju. Brytania przestaa by krajem, zktrego politycznym wstawienni-ctwem si liczono, astaa si miejscem emigracji zarobkowej iprzystankiem wdrodze za ocean, gwnie do Stanw Zjednoczonych. Ta tendencja staa si widoczna szczeglnie w kraju, gdzie pozytywici warszawscy, inspirowani

11

Wprowadzenie

m.in. myl pozytywistw brytyjskich iteori ewolucji upatrywali wWielkiej Brytanii kraj, ktry reprezentowa najwyszy stopie cywilizacji. Wprasie II poowy XIXw. pojawia si ogrom informacji ikomentarzy powiconych Wielkiej Brytanii, od tych powiconych znanym ihistorycznym miejscom, gospodarce, kulturze, spoeczestwu, brytyjskim instytucjom spoecznym, a po osignicia naukowe. Wielka Brytania staa si celem wyjazdw Polakw, ktrzy wzorujc si na brytyjskim rolnictwie iprzemyle chcieli zaszczepi nowoczesne rozwizania wtej dziedzinie wswoim kraju. Wraz zrozwijaj-cym si przemysem do Polski przybywali brytyjscy specjalici wzakresie grnictwa iprodukcji przemysowej. Literatura okresu pozytywizmu ukazy-waa cywilizacj Wielkiej Brytanii jako niedocigy wzr itworzya jej obraz jako najpotniejszego kraju na wiecie. Pojawiy si pierwsze czasopisma anglistyczne iwzroso zainteresowanie jzykiem angielskim, atake swoi-st mod na obyczajowo angielsk wPolsce. Obraz tego kraju uleg popu-laryzacji, straci swj elitarny charakter iwpyn na ksztatowanie si postaw iobyczajw wPolsce (anglomania, anglofilia itp.). Stan wiedzy oWielkiej Bry-tanii wPolsce zdecydowanie wzrs ito na podstawie rde bezporednich (bezporedni kontakt zBrytyjczykami wPolsce, wyjazdy ipobyty wWielkiej Brytanii), atake porednich, takich jak coraz bardziej specjalistyczna prasa, literackie obrazy zawarte wliteraturze pozytywistycznej, atake dziki recep-cji literatury angielskiej, zwaszcza powieci. Mit Wielkiej Brytanii utworzony wPolsce okresu pozytywizmu by niezwykle trway ikontynuowany a do wybuchu Iwojny wiatowej, kiedy to staa si ona znw miejscem zabiegw politycznych na rzecz odzyskania niepodlegoci, atake dziaa polonofil-skich (np. Lawrence Almy Tademy). Okres Modej Polski rozwija ten wize-runek, propaguje wPolsce poezj brytyjsk, uzupeniajc recepcj angielskiej poezji romantycznej, poetw wiktoriaskich oraz reprezentujcych now estetyk. Sigano rwnie do twrcw elbietaskich, dotd w Polsce nie-znanych, atake do angielskiej powieci modernistycznej. Odzyskanie przez Polsk niepodlegoci postawio j wroli partnera politycznego Wielkiej Bry-tanii, aczkolwiek traktowanego przez ni jak partner saby i sezonowy. Fakt ten jednak zasadniczo zmieni polskie odniesienia do tego kraju iwpyn na zmian jej percepcji, niewolnej jednak od elementw mitycznych. Wiel-ka Brytania staa si wwczas wielk niespenion mioci Polakw. Prba odtworzenia mitu Wielkiej Brytanii rozumianego jako zbiorowe wyobrae-nie spoeczne konstruowane wczasie przewanie na podstawie porednich

12

Wprowadzenie

rde wiedzy, zmusio do signicia do takich materiaw, wktrych mani-festowano stan mentalnoci spoecznej okresu, stanowicego ram czasow bada. Wybr ramy czasowej (rozbiory) zosta zakrelony rozmylnie, gdy zjednej strony otwiera go data pocztku utraty przez Polsk niepodlegoci, przy jednoczesnym przekonaniu polskich elit opodobiestwie ustrojw obu krajw, azdrugiej data jej odzyskania, ktrej towarzyszyo przekonanie opartnerskim stosunku Wielkiej Brytanii do Polski. Fakt niewoli rozbiorowej wpywa na postrzeganie Wielkiej Brytanii przez spoeczestwo Polskie jako znajdujcej si wskrajnie odmiennej sytuacji politycznej, ktra zkolei warun-kowaa sytuacj kulturow czy cywilizacyjn. Analiza tekstw powiconych Wielkiej Brytanii wpolskim czasopimiennictwie krajowym (wtym rwnie gazet pisanych ikalendarzy) iemigracyjnym oraz wliteraturze piknej ipa-mitnikarskiej, traktowanych jako teksty kultury1 iwiadectwa mentalnoci spoecznej posuya do skonstruowania mitu Wielkiej Brytanii, jego dynami-ki izmiennoci wzalenoci od okresu historycznego.

Celem pracy jest zatem konfrontacja wyobrae spoecznych Wielkiej Brytanii w Polsce uksztatowanych poprzez rda drukowane w P