Historia my li politycznej i prawnej Hubert Izdebski Prof. dr hab. nauk prawnych Uniwersytetu Warszawskiego

2 wydanie WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 1996 Spis tre ci Wykaz podrcznikw Rozdzia I : Staroytne podstawy my li o pastwie i prawie 1. Uwagi wstpne 2. Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i prawa 3. Ideologia demokracji ateskiej I. Brak doktryny demokracji II. Zasady ideologii demokratycznej 1. Rwno 2. Wolno partycypacyjna III. Antyteza demokracji - "despocja wschodnia" 4. Idealistyczna nauka Platona o pastwie I. Sylwetka Platona II. Idealizm obiektywny III. Podzia ustrojw i ich ewolucja IV. Pastwo idealne V. Pastwo "drugiego rzdu" 5. Utopijne wizje spoeczne cynikw 6. Realizm Arystotelesowskiej nauki o pastwie I. Sylwetka my liciela II. Podstawy my li o pastwie i prawie 1. Podstawy filozoficzne 2. Empiryzm 3. Czowiek "zwierzciem spoecznym" III. Typologia ustrojw pastwowych 3 IV. P niejsze nawizania do my li Arystotelesa o pastwie 7. Greckie pocztki teorii umowy spoecznej 8. Grecka filozofia stosunkw midzynarodowych I. Punkt widzenia pastwa - miasta II. Walka o hegemoni 9. Podej cie do prawa w my li staroytnej Grecji I. Dominacja prawa stanowionego II. Pocztki idei prawa naturalnego 10. Nauka Arystotelesa o sprawiedliwo ci I. Sprawiedliwo i jej kategorie II. Prawo , suszno , prawo naturalne 11. Hellenistyczny stoicyzm a my l o pastwie i prawie

I. Szkoy filozoficzne w okresie hellenistycznym II. Podstawy filozofii stoickiej 1. ycie zgodne z natur 2. Kosmopolityzm i udzia w yciu politycznym III. P niejsze oddziaywanie stoicyzmu 12. Hellenistyczna koncepcja stosunkw midzynarodowych 13. Rozwj terytorialny Rzymu a rzymska my l o pastwie i prawie I. Ekspansja terytorialna-od pastwa-miasta do imperium II. Otwarcie na kultur hellenistyczn 14. Pocztki teorii ustroju mieszanego 15. Stoicyzm adaptowany do potrzeb pastwa-Cyceron I. Sylwetka my liciela II. Pastwo i prawo III. Humanistyczny program wychowania 16. Ideologia Imperii Romani 17. Rzymska my l prawna i prawnicza -zagadnienia oglne I. Szczeglna rola prawa i prawnikw II. Cechy rzymskiej klasycznej my li prawniczej 1. Unikanie definicji 2. Zasady prawa 3. Wraliwo na problemy aksjologiczne III. Kategoria suszno ci IV. Nauka o rdach prawa 18. Prawo naturalne w jurysprudencji rzymskiej Rozdzia II: Midzy staroytno ci a 19. Uwagi wstpne 20. Ksztatowanie si chrze cijaskiej my li o pastwie I. Pierwsi chrze cijanie a pastwo II. Pogldy w Ko ciele uznanym przez pastwo 21. w. Augustyna nauka o pastwie I. Sylwetka witego II. Pastwo "z powodu grzechu" III. P niejsze losy idei augustiaskich redniowieczem - My l polityczna Ojcw Ko cioa

Rozdzia III: Dorobek my li politycznej i prawnej wiekw rednich 22. Uwagi wstpne 23. Immanentny konserwatyzm my li redniowiecza I. Stabilizacja i hierarchia II. Bezosobowo , zakony, uniwersytety III. Scholastyka IV. Stopniowa indywidualizacja my li 24. Religia w my li redniowiecza I. Nauka suebnic teologii

II. Religia jako wyraz kontestacji III. Dominacja religii 25. Pastwo a Ko ci w my li redniowiecza I. "Bogu co Boskie, cesarzowi co cesarskie" II. Monarcha najwyszym strem religii III. Ko ci jako zwierzchnik wadzy wieckiej 1. Pogldy pocztkowe 2. Papalizm Grzegorza VII 3. Hierokratyzm Innocentego III 4. Skrajna doktryna Bonifacego VIII 26. redniowieczne koncepcje organizacji Ko cioa I. Papalizm 7 II. Schizma i koncyliaryzm 27. redniowieczne koncepcje stosunkw midzynarodowych I. Uniwersalizm cesarski II. "Krl cesarzem w swoim krlestwie" III. Republiki miejskie 28. "Wojna sprawiedliwa" i pocztki my li o "wiecznym pokoju" I. Teorie "wojny sprawiedliwej" 1. w. Augustyn1 2. w. Rajmund z Penaforte 3. w. Tomasz z Akwinu 4 4. Pierwsi prawnicy - Stanisaw ze Skarbimierza i Pawe Wodkowic 5. Uycie siy w celu nawrcenia II. Pocztki my li o "wiecznym pokoju" 29. Solidaryzm redniowiecza I. Organiczna teoria pastwa 1. Podstawy 2. Jan z Salisbury II. Nauka o pastwie w.Tomasza z Akwinu 30. redniowieczna teoria reprezentacji 31. redniowieczna koncepcja rzdw prawa 32. Nauka i nauczanie prawa w redniowieczu - zagadnienia oglne I. Glosatorzy II. Postglosatorzy III. Doktrynalna recepcja prawa rzymskiego IV Szczeglne cechy prawa angielskiego V. Nauka prawa a teologia i filozofia 33. Prawo naturalne w redniowieczu I. Ujcia prawa naturalnego w redniowieczu II. Prawo naturalne wedug w.Tomasza z Akwinu 1. Terminologia 2. Hierarchia prawa 3. Prawo naturalne 34. Ku my li nowoytnej - Pogldy Marsyliusza z Padwy I. Podstawy my li Marsyliusza II. Suwerenno ludu III. Empiryzm IV Pozytywistyczna koncepcja prawa naturalnego

Rozdzia IV: Ksztatowanie si nowoytnej my li politycznej i prawnej - My l Renesansu 35. Uwagi wstpne I. Oglne cechy okresu II. Renesans w dziejach my li politycznej i prawnej 36. Ideologia humanizmu I. "Czowiek uniwersalny" II. Odkrycie druku i upadek Bizancjum jako szczeglne czynniki ksztatowa nia si my li Renesansu III. Stoicyzm i pesymizm 37. Renesansowa koncepcja pastwa I. Pastwo narodowe II. Suwerenno i racja stanu III. Suweren a prawo - "rzdy Prawa" 38. Realizm psychologiczny - My li o pastwie Niccolo Machiavelliego I. Sylwetka my liciela II. Makiawelizm III. Historiografia nowego typu IV Ksi w okresie przej ciowym V. Docelowa wizja republiki o ustroju mieszanym 39. Komparatystyczny realizm Jeana Bodina I. Sylwetka my liciela II. Czynniki wpywajce na ustrj III. Rzeczpospolita 1. Pojcie 2. Metoda 3. Suwerenno 4. Forma IV Charakter pogldw Bodina 40. Realizm doktrynalny-Teoria ustroju mieszanego I. Realizm doktrynalny II. Podstawy ustroju Anglii i Polski III. Warianty ustroju mieszanego IV My l Wawrzyca Go lickiego 1. Sylwetka 2. Dobry senator 3. Ustrj mieszany 4. Wpyw na my l anglosaska 41. My l polityczno-teologiczna Reformacji I. Podstawy i postulaty II. Marcin Luter 1. Za natura czowieka 2. Pastwo "sug Boego gniewu" 3. Ko ci sug Pastwa III. Jan Kalwin 1. Doktryna predystynacji 2. Pastwo sug Boga 3. Ustrj kalwiskiej Genewy IV. Hugonoci V. Bracia Polscy

42. Renesansowa my l utopijna 43. Europa poza chrze cijastwem zachodnim - My l polityczna w pastwie moskiew skim w XVI wieku 44. Renesansowe idee stosunkw midzynarodowych I. Realizm i pesymizm Machiavelliego II. Stosunek do wojny - pocztki pacyfizmu III. Ksztatowanie podstaw prawa midzynarodowego 1. Prawo wojny 2. Prawo narodw 45. Podej cie do prawa w epoce Odrodzenia I. Prawo naturalne II. Postulaty i praktyka kodyfikacji III. Postulat prostoty prawa IV. Prawo rzymskie - prawo ywe i przedmiot bada historycznych

Rozdzia V. Systemy my li nowoytnej - My l polityczna i prawna od XVII do pocztkw XIX wi eku 46. Uwagi wstpne I. Cechy my li nowoytnej 1. Epoka systemw 2. Racjonalizm 3. Empiria a dedukcja 4. Praktycyzm 5. Wiara w postp 6. Prawo natury 7. Konstytucjonalizm II. Periodyzacja z punktu widzenia historii instytucji III. Periodyzacja dziejw my li 1. Podstawa podziau 2. Rewolucja naukowa XVII wieku 21 3. Rewolucja przemysowa 4. Dwa pojcia O wiecenia IV. Absolutyzm o wiecony 47. Pierwszy nowoytny system prawa natury - Filozofia prawa Hugona Grocju sza I. Definicja prawa natury II. Zasady prawa natury III. Suwerenno ludu i umowa spoeczna IV. Konstrukcja praw podmiotowych 48. Szkoa prawa natury w XVII i XVIII wieku a kodyfikacja prawa i rozwj konstytucjonalizmu I. Prawo natury przedmiotem nauczania II. Prawo natury podstaw kodyfikacji III. Narodziny teorii kodyfikacji IV Prawo natury podstaw konstytucjonalizmu V. Kodyfikacja prawa a konstytucjonalizm 49. Pierwszy nowoytny system umowy spoecznej - Nieograniczona suwerenno wadzy u Tomasza Hobbesa

1. Sylwetka my liciela II. Za natura czowieka III. Stan natury IV. Umowa spoeczna ucieczk ze stanu natury V. Skutki prawne umowy spoecznej VI. Znaczenie konstrukcji Hobbesa 50. Umowa spoeczna i liberalizm Johna Locke'a I. Sylwetka my liciela II. Liberalizm III. Stan natury IV. Umowa spoeczna i realizacja prawa natury 1. Prymat jednostki 2. Odwoywalno umowy V. Losy liberalnej koncepcji umowy spoecznej 51. Umowa spoeczna i demokratyzm Jana Jakuba Rousseau I. Sylwetka my liciela II. Dobry czowiek natury III. Rozwj od stanu natury do stanu spoecznego 1. Powody wyj cia ze stanu natury 2. Etapy rozwoju IV. Umowa spoeczna jako model urzdzenia wiata 1. Umowa realna i idealna 2. Rzdy woli powszechnej 3. Niezbywalna suwerenno ludu 4. Wolno partycypacyjna V. Oddziaywanie i oceny my li Rousseau 52. Liberalizm bez umowy spoecznej - Liberalizm arystokratyczny Monteskiu sza I. Sylwetka my liciela II. "Duch praw" i "duch umiarkowania" III. Wolno i jej gwarancje IV. Socjologizm V. Liberalizm arystokratyczny a mieszczaski 53. Liberalizm bez umowy spoecznej - Liberalizm integralny Beniamina Cons tanta I. Sylwetka II. Klasyczna teoria wolno ci III. Antydemokratyzm IV Gwarancje wolno ci 54. Zasada podziau wadz jako gwarancja liberalizmu politycznego I. Skadnik nowoytnego konstytucjonalizmu II. Podzia wadz wedug Johna Locke'a III. Wkad Davida Hume'a IV. Teoria Monteskiusza 1. Trzy wadze 2. System hamulcw i rwnowagi V. Recepcja teorii Monteskiusza VI. Teoria Beniamina Constanta 1. Pi wadz 2. Wadza municypalna 3. Wadza krlewska 55. Narodziny liberalizmu gospodarczego I. Fizjokratyzm II. Vincent de Gournay

III. Klasyczna szkoa ekonomii politycznej 56. Ideologia absolutyzmu o wieconego i napoleoskiego autokratyzmu I. Oblicza my li O wiecenia II. Absolutyzm o wiecony 1. Charakter 2. Teoria "o wieconych" monarchw 3. Kameralistyka i policystyka 4. Wsparcie filozofw- Wolter 5. "Absolutyzm praworzdny" III. Napoleoska my l polityczna 57. Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu - My l polityczna Edmunda Burke'a I. Sylwetka my liciela II. Konserwatyzm organiczny i ewolucyjny 1. Przeciw "rewolucji doktryny i teoretycznego dogmatu" 2. Potrzeba partii politycznych 3. Przeciw postpowi III. Kontynuatorzy my li Burke'a 1. Joseph de Maistre 2. Konserwatyzm i nacjonalizm niemiecki 3. Konserwatyzm angielski 58. Pastwo a religia w my li XVII i XVIII wieku 59. Nowoytna nauka prawa rzymskiego - usus modernus Pandectarum 60. Szkota historyczna w prawoznawstwie I. Historyzujce ujcia prawa II. Przedstawiciele szkoy III. Konserwatyzm i romantyzm IV. Rnice pogldw przedstawicieli szkoy 1. Romani ci i germani ci 2. Stosunek do heglizmu 3. "Prawo prawnicze" V. Stosunek do kodyfikacji VI. Oddziaywanie szkoy 61. UtylitaryzmJeremy'ego Benthama i pocztki nowoczesnego pozytywizmu Pra wniczego I. Sylwetka Benthama 4 II. Podstawy filozoficzne - utylitaryzm III. Utylitaryzm a ustawodawstwo IV. Jurysprudencja analityczna Johna Austina V. Wpyw Benthama i Austina na kodyfikacje anglosaskie VI. Wpyw na pozytywizm kontynentalny 62. Filozofia prawa Immanuela Kanta I. Sylwetka filozofa II. Idealizm transcendentalny III. Imperatyw kategoryczny i praktyczny IV. Prawo moralne i zewntrzne V. Oddziaywanie my li Kanta 63. Pastwo i prawo w filozofii Hegla I. Sylwetka filozofa II. Podstawy filozoficzne III. Pastwo wcieleniem ducha wiatowego IV. Prawo

V. Interpretacje i oceny my li Hegla 64. Nowoytne koncepcje stosunkw midzynarodowych I. Teoria rwnowagi si II. Wpyw my li Hobbesa III. My l Monteskiusza IV. Projekt wiecznego pokoju Kanta V. Rozwj prawa midzynarodowego 1. Hugo Grocjusz 2. Nastpcy Grocjusza

Rozdzia VI: Kierunki rozwoju my li politycznej w XIX i XX wieku 65. Uwagi wstpne 66. Etapy rozwoju nowoczesnej my li politycznej 67. Powstanie i rozwj my li socjalistycznej I. Prehistoria my li socjalistycznej 1. Utopie spoeczne 2. Gracchus Babeuf II. Socjalizm utopijny 1. Kierunek industrialny - Saint-Simon 2. Kierunek kolektywistyczny-Owen i Fourier 3. Socjalizm utopijny a pocztki spdzielczo ci III. Pocztki anarchizmu 1. Charakterystyka 2. Pierre Joseph Proudhon IV. Ksztatowanie si marksizmu 1. Sylwetki twrcw 2. "Manifest komunistyczny" 3. Charakterystyka kierunku V. My l socjalistyczna w opozycji do marksizmu 1. Anarchizm Michaa Bakunina 2. "Socjalizm pastwowy" i "socjalizm z katedry" 3. Rewizjonizm 4. Socjaldemokracja w znaczeniu dzisiejszym 5. Syndykalizm 6.Kooperatywizm VI. My l polityczna W. I. Lenina 1. Sylwetka 2. Nowe elementy teorii 3. Teoria i pragmatyzm VII. Marksizm-leninizm 1. Sylwetka J. W. Stalina 2. Podstawy teorii stalinizmu 3. Stalinizm a doktryna "demokracji ludowej" VIII. Podstawowe kierunki przemian marksizmu postalinowskiego 1. Prby destalinizacji oficjalnego marksizmu 2. Jugosowiaski "socjalizm samorzdowy" 3. Eurokomunizm 4. Prby reform lat osiemdziesitych - "pieriestrojka" 5. Przejcie programw socjaldemokracji 68. Rozwj nowoczesnej my li liberalnej I. Przemiany demokratyczne a liberalizm II. Liberalizm sceptyczny Alexisa de Tocqueville 1. Sylwetka my liciela

2. Nieuchronno demokracji i spoeczestwa masowego 3.Decentralizacja III. Liberalizm demokratyczny J. S. Milla 1. Sylwetka my liciela 2. Liberalizm J. S. Milla 3. Demokratyzm IV. Liberalizm drugiej poowy XIX i pocztkw XX wieku V. Darwinizm spoeczny Herberta Spencera i liberalizm konserwatywny 1. Sylwetka my liciela 2. Zasadnicza opozycja wobec interwencjonizmu pastwowego 3. Oddziaywanie my li Spencera VI. Liberalizm a doktryna "pastwa dobrobytu" 1. "Pastwo dobrobytu" a reformizm 2. Podstawy teoretyczne - my l J. M. Keynesa 3. Losy doktryny VII. Liberalizm socjalny 69. Spoeczne nauczanie Ko cioa rzymsko-katolickiego I. Szczeglne cechy kierunku II. Punkt wyj cia-encykliki Leona XIII 1. Rerum novarum 2. Graves de communi i demokracja chrze cijaska III. Rozwj - Quadragesimo anno Piusa XI IV. Aggiornamento-encykliki Jana XXIII V. Encykliki Pawa VI i Jana Pawa II 70. "Pastwo prawne" - "pastwo prawne i spoeczne" I. Pocztki konstrukcji "pastwa prawnego" II. Elementy konstrukcji "pastwa prawnego 1. Konstytucjonalizm i samorzd terytorialny 2. Sdowa kontrola decyzji adminstracji III. "Pastwo prawne i spoeczne" Lorenza von Steina IV. Dalsze dzieje konstrukcji "pastwa prawnego" V. "Socjalne pastwo prawne" i "spoeczna gospodarka rynkowa" 71. Rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm, faszyzm I. Prdy antyliberalne i antydemokratyczne II. Rasizm 1. Rasizm kulturowy 2. Rasizm biologiczny III. Nacjonalizm 1. Rne pojcia narodu 2. Narodowa demokracja i nacjonalizm antydemokratyczny 3. Nacjonalizm a inne kierunki my li politycznej IV. Faszyzm V. Autorytaryzm

Rozdzia VII: Kierunki rozwoju my li prawnej w XIX i XX wieku 72. Uwagi wstpne 73. Kierunki historycystyczne I. Kodyfikacje pod wpywem szkoy historycznej II. Historyzm Ottona von Gierkego III. Historyzm H. J. S. Maine'a IV. Antropologia spoeczna-Bronisaw Malinowski V. Historyzm faszyzmu i marksizmu

74. Pozytywizm prawniczy w XIX i XX wieku I. Pozytywizm filozoficzny II. Cechy pozytywizmu prawniczego 1. rda 2. Praktycyzm 3. Metoda formalno-dogmatyczna III. Od pozytywizmu do , jurysprudencji interesw"-Rudolf von Ihering IV. Pozytywizm z wtkami psychologizmu-Georg Jellinek V. Pozytywizm z wtkami historyzmu-Adhemar Esmein VI. Znaczenie pozytywizmu prawniczego 75. Normatywizm I. SyIwetka Hansa Kesena II. "Czysta nauka prawa 1. Ograniczenie do sfery powinno ci 2. Stosunek do pozytywizmu 3. Prawo jako dynamiczny system norm 4. Pastwo jako porzdek prawny 76. Kierunki socjologiczne I. Rne pojcia socjologizmu II. "Socjologizm" Emila Durkheima III. Solidaryzm Leona Duguita IV. Socjologizm w innych kierunkach my li V. Nurt socjologiczny w nauce prawa karnego VI. Funkcjonalizm amerykaski 1. Podstawy 2. Pogldy O. W. Holmesa 3. Idealizm prawniczy-inynieria spoeczna 4. Realizm prawniczy 5. Znaczenie 77. Psychologizm I. Sylwetka Leona Petrayckiego II. Emocje moralne i prawne III. Podziay prawa IV. Psychologiczna teoria pastwa V. Psychologizm a liberalizm 78. Marksistowska koncepcja prawa I. Stan marksistowskiej teorii prawa przed rewolucj Rosji II. Ksztatowanie si teorii prawa w Rosji radzieckiej i ZSRR 1. Selektywne stosowanie dawnego prawa 2. "Zamanie" dawnego prawa -"socjalistyczna wiadomo prawna" 3. Pogldy M. A. Reisnera 4. Stosunek dziaaczy bolszewickich do prawa 5. Znaczenie kodyfikacji prawa radzieckiego 6. Prawo jako forma stosunkw wymiany towarowej a dogmat obumieran ia prawa III. Stalinowska teoria prawa IV. Teoria postalinowska 79. Wspczesne teorie prawa natury I. Odrodzenie prawa natury - prawo natury o zmiennej tre ci II. Drugie odrodzenie prawa natury 1. Dynamiczne teorie prawa natury 2. Teoria "ustawowego bezprawia" Gustawa Radbrucha 3. Prawo natury formalne i materialne-teoria L. L. Fullera III. Trzecie odrodzenie teorii prawa natury? IV. Odrodzenie prawa natury a jego "pozytywizacja" poprzez prawo midzynar

odowe

Rozdzia VIII: Podstawowe kierunki rozwoju koncepcji stosunkw w XIX i XX wieku 80. Uwagi wstpne

midzynarodowych

81. Podstawowe kwestie i koncepcje stosunkw midzynarodowych w dobie wspczesn ej 82. Rozwj prawa midzynarodowego a prawo natury Wykaz podrcznikw 1. J. Baszkiewicz -F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wyd. V, Warszawa 1984 2. L. Dubel, Historia doktryn polityczno-prawnych i redniowiecze, Lublin 1994 3. K. Grzybowski, Historia doktryn politycznych i prawnych od pastwa niewolniczeg o do rewolucyj buruazyjnych, Wyd. II, Warszawa 1968 4. E. Jarra, Historia polskiej filozofii politycznej 966-1795, Londyn 1968 5. J Justyski, Historia doktryn politycznych czasw nowoytnych, Toru 1991 6. J. Kodrbski, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wyd. III, d 1984 7. M. Maneli, Historia doktryn polityczno-prawnych XIX w., T. I-II, Warszawa 196 4-1966 8. J Lande, Historia filozofii prawa, Krakw 1947 9. J Lande, Zarys historii doktryn politycznych, Lublin 1957 10. A. Mycielski, Historia filozofii prawa, Warszawa 1980 11. H. Olszewski - M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Pozna 1993 12. G. L. Seidler, Przedmarksowska my l polityczna, Wyd. III, Krakw 1974 13. A. Sylwestrzak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wyd. II, Warszawa 1996 14. M. Szyszkowska, Zarys dziejw filozofii prawa, Biaystok 1994 15. R. Tokarczyk, Wspczesne doktryny polityczne, Wyd. IV, Lublin 1987 Rozdzia I. Staroytne podstawy my li o pastwie i prawie 1. Uwagi wstpne Grecja staroytna, a po niej Rzym, stworzyy podstawy cywilizacji euratlanty ckiej nie tylko w sferze oglnej kultury czy cywilizacji, ale take w materii sposobu my lenia o spoeczest wie, pastwie, polityce i prawie. Terminy i konstrukcje staroytnych maj do dzi znaczenie p odstawowe w sferze i polityki, i prawa. Jako przykad wystarczy przytoczy termin "demokracja" (czyli ludowadztwo: od demos - lud oraz kratos - wadza) czy te, w sferze prawa, wskaza podz ia praw na rzeczowe i zobowizaniowe, a z kolei rde powstania zobowiza na umowy i czyny niedozwolo ne, bd zasad superficies solo cedit. Jeste my intelektualnymi spadkobiercami staroytno ci w

duym stopniu, gdy idzie o podstawowe dylematy: czy o pastwie i prawie my le w kategoriach idealnych poszukiwania wzorca dla konkretnych rozwiza, czy te analizowa konkrety i na tej pods tawie tworzy sdy oglne, jaki typ ustroju jest - w kategoriach idealnych bd realnych - najle pszy, czy prawo to zesp norm tworzonych przez ustawodawc lub, ewentualnie, doktryn i praktyk da nego miejsca, czy te jest ono eksterytorialne i ponadczasowe, pozostajc w cisym zwizku z moralno ci, itd. Wkad obu wielkich euratlantyckich kultur w rozwj my li politycznej i prawnej okaza si przy tym bardzo nierwnomierny. Grecy - twrcy wielkich systemw filozoficznych, o ktrych Wad ysaw Tatarkiewicz napisa, e "aden inny nard w tym okresie nie wytworzy filozofii" - stworz yli podstawy euratlantyckiej my li o pastwie. Mao natomiast wnie li w dziedzinie my li prawniczej. Od wrotnie, Rzymianie w niewielkim stopniu rozwinli grecki dorobek my li politycznej. Natomiast , wykorzystujc dorobek greckiej filozofii, stworzyli fundamenty euratlantyckiego my lenia o prawi e, majce ogromne znaczenie nawet tam, gdzie, jak w krajach Common Law, nie przyjto p niej podstawowyc h konstrukcji i podziaw prawa rzymskiego. Dlatego te przedmiotem niniejszego rozdziau bdzie gwnie grecka filozofia poli tyki i pastwa oraz rzymska my l prawnicza. Grecy wypracowali dwa gwne podej cia do kwestii pastwa i jego ustroju. Pierws ze z nich nazwa mona idealistycznym lub utopijnym, a reprezentowali je przede wszystkim Plat on i cynicy. Drugie, realistyczne, znalazo gwnego przedstawiciela w Arystotelesie. Tego rodzaju zrnicowanie podej wystpuje w wielu epokach p niejszych, a take wspcze nie-jedni my liciele, niezadowoleni z istniejcego stanu rzeczy, maj skonno do poszukiwania rozwiza idealnych nie baczc na moliwo ci i ewentualne skutki ich wcielania w ycie, inni, w pewnym przynajmn iej stopniu akceptujcy rzeczywisto , staraj si j pozna, opisa i dopiero na tej podstawie poszukiwa optymalnych rozwiza. Przykadem pierwszego podej cia mog by zwaszcza przedstawiciele rnego rodzaju utopii spoecznych od czasw redniowiecznych do dzisiaj, w tym autor nazwy "utopia", angielski renesansowy my liciel Tomasz More ( 42). Drugi typ podej cia wykazywa, interesujc si gw rzeczywisto ci psychosocjologiczn, prawie rwie nik More'a, Niccolo Machiavelli ( 38), a nieco p niej francuski prawnik Jea n Bodin, uznawany za twrc komparatystyki polityczno-prawnej ( 39). Jego przedstawicielem by t ake Monteskiusz ( 52). 2. Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i pastwa Kada my l polityczna, nawet najbardziej utopijna - programowo odrywajca si od rzeczywisto ci, ksztatuje si w konkretnych warunkach, przede wszystkim spoecznych,

gospodarczych i ustrojowych, danego miejsca i czasu. Analizujc greck my l polityczn, trzeba pamita tak o szczeglnych jej uwarunkowaniach geograficznych (kraj grzysty, o ubogiej ziemi, oddzielony morzem od innych ludw, dugo nie przycigajcy cudzoziemcw, natomiast pobudza jcy do kolonizacji, ekspansji demograficznej i gospodarczej) oraz, zwizanych z nimi, uwarunkowaniach ustrojowych (wiele poleis, maych pastw - miast o zrnicowanym ustroju). Te ostatnie c zyniy ze staroytnej Grecji oraz z jej kolonii rodzaj laboratorium, w ktrym mona byo obserwowa jednoczesne funkcjonowanie rnych rozwiza ustrojowych - co dostarczao wyjtkowo bogatego materiau dla refleksji oglnej. Przy dostrzeeniu oglnego zrnicowania - w ramach ktrego szczeglnie wyrnia si ustrj Sparty, utrwalajcy fakt okupowania przez ni obcego terytorium - w wikszo ci grec kich poleis daa si zaobserwowa charakterystyczna ewolucja ustrojowa. Zaznaczy trzeba, e, starajc s i j opisa, uywamy terminw greckich (monarchia, arystokracja, oligarchia, tyrania, demok racja), ktre do dzi s zrozumiae - co wicej, znajduj si w obiegu politycznym. W tzw. okresie homerowym (VIII w. p.n.e.) na czele pastwa sta krl, zrazu el ekcyjny, potem dziedziczny, zaatwiajcy waniejsze sprawy w porozumieniu z oligarchiczn rad starszych,

skadajc si z przedstawicieli rodw arystokratycznych. W sprawach wielkiej wagi wymagan a bya zgoda zgromadzenia ludowego. Warto zauway, e ustrj Sparty w duym stopniu do koca jej istnienia zachowa ten pierwotny schemat. Gdzie indziej, ustrj krlewski ulega nastpnie zanikowi, ustpujc miejsca ustrojowi oligarchicznemu (od oligos - niewiele i archos - wadza). Ustrj ten nie okaza si trway ze wzgldu na walki wewntrzne, zwizane z chci uzyskania dostpu do wad przez wieo wzbogacone rodowiska spoza arystokracji. Walki te gdzieniegdzie doprowad ziy do nowej wersji ustroju oligarchicznego (timokracja - rzdy najbogatszych, od time, t .j. oszacowanie), lecz na og spowodoway' przej cie do tyranii (od tyrannos - despota, wadca nieograniczo ny. Tyranem nazywano kadego faktycznego monarch, ktry doszed do wadzy w sposb nielegalny. W praktyce, tyrani przechwytywali wadz jako przywdcy' zbuntowanego ludu. Tracili on i wadz wskutek nowego buntu ludowego bd te spisku oligarchw. W wielu pastwach doszo wreszcie do powstania ustroju demokratycznego - rzdw ludu, t.j. wszystkich wolnych obywateli, sprawowanych poprzez zgromadzenie ludowe, sd ludowy oraz urzdy obsadzane w drodze losowania lub wyboru. Najpeniejszym przykadem greckiej dem okracji by ustrj Aten w V i IV w. p.n.e. Demokracje znw czsto ulegay degeneracji; w Atenach w latach 411-403 przewaaa oligarchia, w wielu innych pastwach wystpoway na przemian ustroje demokratyczne i oligarchiczne oraz tyranie. Klska koalicji pastw greckich w bitwie z Filipem II Macedoskim pod Cherone ( 338 r. p.n.e.) oznaczaa praktyczny koniec samodzielno ci pastw greckich. Paradoksalnie, dop iero utrata niepodlego ci otworzya, wobec terytorialnej ekspansji zhellenizowanej Macedonii, naj szersz

moliwo greckiej ekspansji kulturalnej. Kultura grecka, a z ni jzyk grecki rozpowszech niy si w tym okresie, zwanym hellenizmem, na caym Bliskim Wschodzie, oddziaywujc te silnie na Rzym. Od poowy II w. p.n.e. Grecja znalaza si pod panowaniem rzymskim, najpierw w ramach Macedonii, od 27 r. p.n.e. jako prowincja Achaja. Rzym, mimo e sta si politycznym i duchowym o r odkiem wiata rdziemnomorskiego, nie wypar jednak wpywu kultury hellenistycznej na Bliskim Wschodzie. Poprzez Cesarstwo Rzymskie na Wschodzie (od 395 r.), coraz cz ciej nazyw ane Bizancjum, kultura ta, przechodzca dalsz ewolucj przy coraz silniejszym wpywie trady cji "wschodniego despotyzmu" ( 3), przetrwaa cae redniowiecze. Zwizana ze wschodnim chrze cijastwem, po upadku Bizancjum (1453 r.) szczeglne miejsce dla kontynuacji wielu je j wtkw znalaza na Rusi i w rezultacie w Rosji ( 43).

3. Ideologia demakracji ateskiej

I. Brak doktryny demokracji Ateny byy w VI i V w. p.n.e. - gdy ksztatowa si i nastpnie funkcjonowa tam ust rj demokratyczny, uznawany za wzorcowy przez wiele poleis najwikszym o rodkiem gospoda rczym, kulturalnym i politycznym Grecji. Jest rzecz godn uwagi, e instytucje demokracji at eskiej nie stay si w tym okresie ani te bezpo rednio p niej przedmiotem takiego systematycznego wyk du, ktry by uwypukla jej zalety. Ustrj Aten mia natomiast wielu tak wybitnych krytykw, ja k wywodzcy si z Aten - Platon czy Arystoteles, autor "Ustroju politycznego Aten". By moe, jest to skutkiem pewnej oglniejszej prawidowo ci-ustrj gboko zakorzeniony w wiadomo ci obywateli i dobrze przy tym funkcjonujcy sprawdza si w dziaaniu i nie potrz ebuje apologetw. To jego przeciwnicy zmuszeni s w sposb systematyczny - po rednio jak Plato n, czy bardziej wprost - stara si obnaa jego bdy i sabo ci. Ideologicznej obrony wymaga racze strj nie majcy spoecznej legitymizacji i dajcy ewidentne dowody swej dysfunkcjonalno ci. II. Zasady ideologii demokratycznej

1. Rwno Tym niemniej, w przekazanych wypowiedziach przywdcw demokracji ateskiej odn ale mona wiele elementw umoliwiajcych zrekonstruowanie ideologii tego ustroju. Szczeglne znaczenie posiada tu, przekazana przez wybitnego historyka Tukidydesa, mowa Pery klesa, najwybitniejszego polityka Aten w latach 462-429, a wic w apogeum demokracji. W jej oparciu, za podstawowe zaoenia demokracji ateskiej mona uzna rwno i wolno . Wszyscy penoletni mczy ni, obywatele Aten (a wic nie niewolnicy oraz metojkowie, tzn. mieszkacy nie posiadajcy obywatelstwa) mieli by rwni wobec prawa, prawo miao by rwne d a wszystkich i wszyscy mieli w rwny sposb partycypowa w sprawowaniu wadzy, czego wyraz

em bya zasada wszechwadzy zgromadzenia ludowego, a wic zasada demokracji bezpo redniej, jak i sposb obsadzania wszelkich urzdw, z reguy przez losowanie. Uwaano, e losowanie zapewni ao rwny dostp do urzdw, eliminujc niebezpieczestwo ulegania przez lud nazbyt silnemu wpyw wi poszczeglnych wybitnych jednostek. My l o stworzeniu takiego systemu obsadzania urzdw , ktry by otwiera je dla kadego bez wzgldu na jego cechy szczeglne, nie bya, warto zauway, ob a niektrym p niejszym zwolennikom demokracji (jak Andrew Jacksonowi, prezydentowi USA w latach 1829-1836, twrcy "systemu upw", t.j. obsadzania urzdw w administracji federaln ej przez politycznych zwolennikw zwycizcy wyborw prezydenckich - por. 68), jednake losowanie jako rozstrzygnicie tej kwestii okazao si szczegln cech demokracji ateskiej.

2. Wolno partycypacyjna Rwno czya si nierozerwalnie z wolno ci. Przez wolno rozumiano bowiem udzia obywatela w sprawowaniu wadzy pastwowej. Im udzia ten by wikszy, tym obywatel by bardz iej wolny. Obywatel podlega bowiem prawu, stanowionemu przez zgromadzenie, w ktrym bra udzia. Podlegajc prawu, podlega w ten sposb sobie - i nikt go w tym nie ogranicza. Ogranicz eniem wolno ci mogo by tylko prawo tworzone w sposb niedemokratyczny. Wolno t mona zatem nazwa partycypacyjn. Przy takim rozumieniu wolno ci, pojcie to w ogle nie odnosio si do 10 problemu tre ci demokratycznie stanowionego prawa. Demokratyczny ustawodawca mg bowiem stanowi praw o dowolnie ingerujce w osobiste i majtkowe sprawy jednostek i grup mniejszo ci. Szczegl nie dobitnie podkre li to klasyk liberalizmu Beniamin Constant w dziele "O wolno ci staroy tnych w porwnaniu z wolno ci wspczesnych", poddajc, inna sprawa, ostrej krytyce nie tyle pogldy Peryklesa czy innych ideologw demokracji ateskiej, ile pogldy, nawizujcego do nich, J ana Jakuba Rousseau ( 53 i 51). Fakt, e, polemizujc z Rousseau, Constant pisa o koncepcji wolno ci staroytnych, jest jednym z niezliczonych dowodw na stale aktualne znaczenie greckich terminw i konstrukcji z zakresu filozofii pastwa.

III. Antyteza demokracji - "despocja wschodnia" Demokracja ateska miaa sw antytez - realn i ideologiczn. Bya ni monarchia per , z ktr Ateczycy toczyli krwawe boje. Stanowia ona przykad "wschodniej despocji". Panujc y w wielkich monarchiach staroytnego Wschodu, poczynajc od Egiptu, wschodni despotyzm zasadza si na wywyszeniu monarchy, ktremu przypisywano atrybuty bosko ci, ponad wszystkich poddanych oraz na podporzdkowaniu monarsze i jego urzdnikom cao ci ycia w pastwie, poczynajc od gospodarki. Ustrj taki, co oczywiste, nie mg by akceptowany przez zwolen nikw demokracji. Byk on w ogle obcy helleskiej koncepcji pastwa-miasta.

4, Idealistyczna nauka Platona o pastwie

I. Sylwetka Platona Platon (427 - 347 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych my licieli staroytno ci, y w czasach rozkwitu demokratycznych Aten. By wiernym uczniem Sokratesa (469-399 p.n.e.), fil ozofa nader krytycznie nastawionego wobec demokracji ateskiej, a w szczeglno ci sposobu obsadzan ia w niej urzdw, a stawiajcego za wzr ustroju Spart i dawne arystokratyczne Ateny. mier Sokrates ktrego sd ludowy skaza na kar mierci za nieuznawanie bogw, ktrych uznawao pastwo, or za znieprawianie modziey i ktry, odrzucajc moliwo ucieczki, podda si wyrokowi, by ok posuszestwo prawu - wywara ogromny wpyw na Platona. Opu ci on Ateny, przebywajc poza ni i dwana cie lat. M.in. by wychowawc i nauczycielem tyrana Syrakuz na Sycylii Dionizjus za Modszego, ktrego jednak szybko zniechci, kac mu studiowa geometri jako przedmiot niezbdny dla idealnego wadcy. Po powrocie do Aten po wici si cakowicie pracy naukowej i nauczycielskiej w zaoonej prz z siebie Akademii. Nie bra udziau w yciu politycznym, cho pragn, by jego idee polityczne znalazy zastosowanie w praktyce.

II. Idealizm obiektywny Filozofia pastwa Platona bya pochodn jego oglnej filozofii - idealizmu obiek tywnego. Idealizm ten opiera si na rozrnieniu dwu wiatw: wiata idei jako realnego i godnego poz ania oraz wiata rzeczy, postrzegalnego przez czowieka i stanowicego jedynie odbicie wiata idealnego. Powszechnie znana jest parabola "jaskini platoskiej": ludzie podobni s do jecw, sied zcych w jaskini, skutych acuchami i zwrconych twarzami do jej wntrza; jecy ci, z tego, co dzi eje si na zewntrz jaskini, mog widzie tylko cienie, nie mogc pozna prawdy. Bezpo rednio pozna mo jedynie rzeczy, te za s tylko cieniami idei. Jedynie "mdrzec", filozof, jest zdolny "wznosi dusz do wiata i my li" i wyj z zaciemnionej jaskini ku dobru, ktre symbolizuje soce. Mdrzec zobowizany jest o wieca lu zi, rzdzi nimi jako wybraniec znajcy absolut i w tym celu wrci musi do jaskini ze wiata ja sno ci. Podstawowym deniem Platona byo "filozofw uczyni krlami" w idealnym pastwie. Ch poznania absolutu powodowaa te nostalgi za niezmienno ci przedmiotu poznania. Z takiej postawy wywodzi si, wyraona w dzieach "Pastwo" i "Prawa", niech filoz ofa do przemian ustrojowych, powodujcych jedynie degradacj i degeneracj pastw. Przemianom o prze mogyby si jedynie pastwa rzdzone przez filozofw, majcych dostp do wiata idei. Te bowi oparte na rozumie oraz na sprawiedliwo ci rozumianej jako harmonijne wspdziaanie cz ci skadowych, z natury rzeczy musz by stabilne. III. Podzia ustrojw i ich ewolucja

Platon dokona podziau ustrojw, ktrego podstaw stao si wyodrbnienie z gruntu nietrwaych i ulegajcych degradacji pastw rzeczywistych oraz idealnej polis. Ustroje realne sklasyfikowa wedle kolejnych stopni ich degradacji, wyrniajc arystokracj, timokracj, o ligarchi, demokracj i tyrani. Tym samym Platon stworzy rwnie pierwsz teori ewolucji ustrojw pa stwowych. Przez timokracj Platon rozumia rzdy wojownikw, a nie, jak to czsto czynili in ni, rzdy ludzi bogatych (time ma bowiem dwa znaczenia: oznacza i "honor", i "oszacowanie" , timokracja w tym drugim znaczeniu jest wic rwnoznaczna plutokracji). Za jej wzr uznawa Spart, a za jej cech charakterystyczn- przewag takich cnt jak odwaga, wysokie aspiracje, czy skromno . Timokracja nie kieruje si jednak rozumem i, wraz z narastajc dz bogacenia si warstwy rzdzcej, ulega nieuchronnie degeneracji. Skutkiem jej jest powstawanie o ligarchii rzdw nielicznej grupy bogaczy (Platon rozumia oligarchi w sposb wszy ni to si na og przyjo). Wskutek bogacenia si wojownikw zrodzi si podzia na grup bogatych oligarchw mas biedoty. Stanowi to o nietrwao ci ustroju, albowiem: "sedno wyrabia zbytek, leni stwo i dno ci wywrotne, a drugie upadla i rodzi zbrodni, oprcz dno ci wywrotnych". Z tych "wywrotnych dno ci" ludu rodzi si demokracja. Rzdz w niej ludzie niekompetentni, wytwar za si oglny niead i w rezultacie anarchia (an - bez), co wykorzysta mog sprytniejsze jedno stki w celu stworzenia tyranii. Tyrania (od tyrannos - despota, wadca nieograniczony) stanowi kocowy produkt degeneracji ustrojowej w ktrym nastpuje cakowity zanik warto ci, lud yje w zastraszeni u, za rzdzcy nie podlega adnej kontroli.

IV Pastwo idealne "Ponad wszystkimi ustrojami, niczym Bg nad lud mi" stoi, opisana przez Plat ona, polis idealna. Odpowiada ona ideom powszechno ci i stao ci - z istoty idei, jednakowym zaws ze i wszdzie, bez wzgldu na wszelkie zrnicowania warunkw, w ktrych yj ludy, i temperament poszczeglnych ludw. Std ma ona charakter uniwersalny. Idealne pastwo ma jeden cel obowizujcy wszystkich - jest to organizm, w ktrym kady ma czyni tylko to, czego wymag a wsplny cel wszystkich. Jego ad wynika std, e cz ci skadowe zale od cao ci, a nie odw Ludzie z natury rzeczy nie s rwni, przede wszystkim nie s rwni pod wzgldem intelektua lnym i moralnym. Jest wobec tego oczywiste, e rzdzi powinna elita intelektualna, przedstawic iele najwyszej wiedzy - filozofowie. Reszta spoeczestwa, podzielona na stranikw, t.j, wojs ko, oraz pracownikw - rzemie lnikw i chopw, powinna by podporzdkowana celowi wsplnemu. Istnie wic musz trzy stany: wadcw - filozofw,. stranikw i pracownikw, kady o odrbnych zada w ramach ustalonej hierarchii, a zarazem odpowiadajce trzem cz ciom, z ktrych skada si dusza: wadcy uosabiaj mdro , stranicy - mstwo a pracownicy - panowanie nad sob. Platon stworz ten sposb swoist organiczn teori pastwa - rozwinit i powszechnie przyjt w wiekach rednich ( 29). Idealne pastwo ma by ascetyczne. Dy ono do idealnego celu, ktrego 20 osignicie nie zapewnia obywatelom bezpo rednich korzy ci materialnych i zmysowych - ktry, co wicej, w

ymaga wyrzeczenia si dbr doczesnych. Dwa pierwsze stany nie mog zna wasno ci indywidualnej. y w swoistym komunizmie, w ktrym wsplne jest nie posiadanie, lecz wyrzeczenie si, take ycia rodzinnego. Pracownicy nie podlegaj takim rygorom, bo nie bior udziau w arystokraty cznym deniu do doskonao ci, ale te nie maj adnego udziau we wadzy i s poddani cisej kont pastwa. Platon nie ograniczy si tylko do oglnego opisu idealnego pastwa. Przedstawi w iele szczegw jego organizacji i funkcjonowania, poczynajc od podstawowej kwestii rekrutac ji czonkw dwch pierwszych stanw. Ot wszyscy obywatele w siedemnastym roku ycia podlegaj selekcji pod ktem zdolno ci intelektualnych. Mniej zdolni staj si czonkami stanu praco wnikw i nie zdobywaj wiedzy, ktra moe si okaza dla nich szkodliwa. Zdolniejsi przez trzy lata zajmuj si wiczeniami fizycznymi i muzyk, rozwijajc tym samym, odpowiednio, odwag i si. Potem nastpuje kolejna selekcja-mniej zdolni zostaj stranikami, nieliczni zdolni przechod z przez kolejne pitna cie lat naleyt edukacj, tak fizyczn, jak i ogln, w tym od trzydziestego roku yc z si filozofii. W trzydziestym pitym roku ycia mog obj stanowiska publiczne, a po pitnas u latach ich piastowania po wicaj si refleksji intelektualnej i ksztaceniu nastpcw, obejm jc rzeczywist wadz. Rzdzcy mdrcy mieli wadz niczym nieograniczon, dysponujc wszystkimi siami pastwa i decydujc o stratyfikacji spoeczestwa. Pastwo idealne Platona opierao si na zasadach trudnych do zakwestionowania: e kady powinien w miar si i moliwo ci suy spoeczestwu, wykonujc tak prac, do ktrej jest najbardziej powoany ze wzgldu na zdolno ci i wyksztacenie, oraz e pastwo suy powinno celom moralnym, powszechnym i staym. Proponowany sposb realizacji tych zasad blisk o nawizujcy do geometrii, ktrej Platon, jak o tym bya mowa, by wielkim mio nikiem, by je k gboko niehumanistyczny, nie liczcy si z ludzk indywidualno ci ani uczuciami, z deniem czowieka do wolno ci i szcz cia. Utopi Platona ocenia si nierzadko jako totalitarn co ni jest jednak jej szczegln cech, jako e utopie, jak zobaczymy, na og zakaday cakowite podporzdkowanie jednostki spoeczestwu i uosabiajcej je wadzy. Poniewa odczuwamy wci skutki prby wprowadzania w ycie pewnej utopii, szersze przedstawienie my li autora p ierwszego wielkiego projektu pastwa idealnego wydao si szczeglnie wskazane - tak dla dostarcze nia materiau dla porwna z jego kontynuatorami, jak i dla pobudzenia do oglniejszej refle ksji nad idealistycznym podej ciem do polityki i pastwa. Platoska my l o tym, e pastwem powinna rzdzi elita intelektualna, znalaza konty uacj nie tylko w wielu p niejszych utopiach (jak u More'a czy Saint-Simona - 42 i 66), a le take w niektrych innych prdach, przede wszystkim za w my li absolutyzmu o wieconego ( 56).

V. Pastwo "drugiego rzdu" Sam Platon, u schyku dugiego ycia - co wyra nie widoczne jest w niedokoczonym dialogu "Prawa" - zdawa si zrezygnowa z wiary w moliwo realizacji swej idealnej wizji. wiadczy o

moe o jego pewnym pragmatyzmie. Stworzy zatem konstrukcj pastwa "drugiego rzdu". Nie znao ono wcze niej prezentowanego komunizmu, lecz opierao si na rwnym prawie do posiad ania majtku. Konserwatywne, odizolowane od zagranicy, silnie rzdzone, miao ono ci le kontro lowa wszystkich obywateli, czuwajc nad ich duchem i ciaami poprzez organizacj obrzdw relig ijnych i zawodw sportowych. Pozycja jednostki w takim pastwie nie rnia si wic zasadniczo od teg , co miao by jej udziaem w idealnej Platoskiej polis. Platon nie tylko nie by w stanie poj ego co Constant nazwa wolno ci nowoytnych, wolno ci w znaczeniu klasycznego liberalizmu-bo pojcie to byo Grekom, znajcym tylko wolno partycypacyjn, obce - ale, przede wszystkim, odrzucajc demokracj, odrzuca on jakiekolwiek pojcie wolno ci.

5. Utopijne wizje spoeczne cynikw Cynizm - ktrego nazwa pochodzi od gimnazjum Kynosarges, gdzie naucza zaoycie l tego kierunku, Antystenes z Aten (ok.436-ok.365 p.n.e.), drugi, obok Platona, wybitny ucze Sokratesa stworzy inn od Platoskiej wizj doskonaego spoeczestwa. Antystenes - daleki od wszelkie o arystokratyzmu, bo, jako syn Ateczyka i niewolnicy, osobi cie odczu skutki nierwno ci spoec znej odrzuca wszelkie konstrukcje idealizmu; synne jest jego powiedzenie: "Platonie, wi dz zawsze konia, a nigdy nie widz kosko ci". Naucza, e najwysz cnot jest ycie zgodne z natur, skromne, w obojtno ci do dbr doczesnych, i niezalene. Stosunki spoeczne, ustalone prze z prawo, moralno , obyczaje s sztuczne i narzucone spoeczestwu. Ludzie z natury s rwni - a natura nie zna podziau na bogatych i biednych czy wolnyc h i niewolnikw, tak jak nie zna ona wzw rodzinnych czy pastwowych. Najbardziej znanym cynikiem, cho nie najwybitniejszym filozofem tego kier unku, by Diogenes z Synopy (ok.413-323 p.n.e.). Goszc nauk o wyrzeczeniu si wszelkich dbr materialnych i ideale ycia zgodnego z natur, a nie prawem pastwowym, jako pierwszy zasady te realizowa w yciu; wedug legendy mieszka w beczce. Cynizm pociesza ludzi biednych, e nie bogactwo jest najwaniejsze, za bogatym

wskazywa drog cnoty jako wiodc nad uciechami cielesnymi. Tworzy pewien idea spoeczest ludzi prawdziwie wolnych, ktrym niepotrzebne byy pienidze, wojsko, sdy, aparat przym usu i ktrzy yliby zgodnie z natur i wasnymi przekonaniami. Bya to utopia zupenie odmienna od Platoskiej. Wpyna ona na my l 25 wczesnochrze cijask a jej kontynuacji mona upatrywa take w wielu p niejszych utopiach konstruowanych nie, jak Platoska, "odgrnie", lecz "oddolnie", na skutek wraliwo ci na

niesprawiedliwo spoeczn. Poczynajc od Tomasza More'a ( 42), granica midzy utopiami "odgrnymi" i "oddolnymi" zacza si jednak zaciera, a wraz z tym nastpowao coraz silniej ze, na og, nasycenie utopii cechami wa ciwymi my li Platona a nie my li cynikw.

6. Realizm Arystotelesowskiej nauki o pastwie

I. Sylwetka my liciela Tak jak w odniesieniu do wielu innych my licieli, yciorys Arystotelesa ze S tagiry, std zwanego Stagiryt(384-322 p.n.e.), najwybitniejszego filozofa staroytno ci, tumaczy wi ele cech jego twrczo ci. Syn nadwornego lekarza krla Macedonii, z domu wynis zainteresowanie empiryczn wiedz przyrodnicz i medyczn. Przez dwadzie cia lat, cho coraz bardziej odrzuc a idealizm Platona, uczy si a nastpnie naucza w Akademii Platoskiej, pozostajc w niej do mierci jej twrcy. P niej by nauczycielem Aleksandra Macedoskiego, a do jego wstpienia na tron. W 335 r. wrci do Aten, gdzie zaoy wasn szko naukow i filozoficzn (Likeion, skd poch nazwa "liceum"), w ktrej pierwszy raz prowadzono, pod jego kierunkiem, zespoowe ba dania naukowe nad wszystkimi dziedzinami wiedzy. Sam zajmowa si przede wszystkim biologii wa ciwe jej metody przenosi do innych dziedzin wiedzy; Platon, jak bya o tym mowa, fa scynowa si geometri

II. Podstawy my li o pastwie i prawie

1. Podstawy filozoficzne W filozofii Arystoteles poszukiwa "zotego rodka": wbrew Platonowi twierdzi, e nie ma innych substancji ni materialne, ale wbrew greckim materialistom poszukiwa, poprze z badania jednostkowych rzeczy, oglnej ich istoty, stara si godzi racjonalizm, dotd aprioryczny , i podej cie empiryczne, itd. czc podej cie empiryczne z gbok refleksj filozoficzn i panowaniem nad cao ci wczesnej wiedzy, unikajc skrajno ci, Arystoteles mg stworzy syntez dorobku filozofii i auki greckiej. W jej ramach znalazo si te miejsce, wcale nie najwaniejsze, dla, jak j nazy wa, polityki. Dla Arystotelesa bya to w kadym razie dziedzina nauki, a nie, jak u Platona, ideol ogizujcej filozofii i tym samym Arystoteles sta si twrc naukowego podej cia do zagadnie spoeczestwa i pastwa.

2. Empiryzm W tej dziedzinie przygotowa, najprawdopodobniej z udziaem uczniw, dwa obsze rne dziea o charakterze encyklopedycznym. Jedno zawierao opis ustrojw 158 pastw greckich, dru gie - opis ustrojw pastw barbarzyskich. Z dzie tych zachowa si tylko fragment, dotyczcy ustroju A en. W tej sytuacji za fundamentalne dzieo z tej dziedziny uzna trzeba "Polityk", ktr niektrz y uwaaj za notatki z jego wykadw. Kluczow my l Arystotelesa byo: "trzeba si zastanowi nie tylko nad tym, jaki ust rj jest najlepszy, ale i nad tym, jaki jest moliwy". Rozwizaniu tej kwestii miay suy jak najsz ersze badania nad konkretnymi ustrojami, te tylko bowiem mogy posuy do ustalenia "istoty r

zeczy".

3. Czowiek "zwierzciem spoecznym" Podstaw nauki Arystotelesa o pastwie stay si twierdzenia: "czowiek jest z nat ury stworzony do ycia w pastwie", "pastwo jest pierwej anieli rodzina i kady z nas, cao b em musi by pierwej od cz ci". Naturalny rozwj spoeczny zmierza do ustanowienia pastwa, a etapami tego rozwoju s kolejno rodzina i osada. Pastwo byo rozumiane przez Arystote lesa w sposb tradycyjny dla my li greckiej - jako niewielka polis - mimo e w jego czasach, czego nie chcia chyba zauway, polis ustpowaa ju wielkim organizmom pastwowym. Czowiek, zdaniem Arystotelesa, jest istot z natury spoeczn (zoon politikon), co oznacza te - istot pastwow. Dla swej samorealizacji musi on wspistnie w ramach pastwa. Pastw jest doskonalszym tworem ni wsplnoty niszego rzdu, bowiem jest ono samowystarczalne i zaspokoi moe wszystkie, zarwno materialne, jak i duchowe, potrzeby swych obywateli. -Celem pastwa jest wychowanie wolnych obywateli i realizacja ich dobra - umoliwienie ludz iom dobrego, godnego ycia, penego rado ci z dbr doczesnych i poszanowania warto ci etycznych. Std te pastwo powinno ogranicza nadmierne bogacenie si jednostek, m.in. przez wprowadzenie zakazu pobierania odsetek, dc i w tym zakresie do zachowania "zotego rodka". Std te najwaniejszy dla pastwa by stan redni, po redni midzy bogami i mas lud zoony z rzemie lnikw i drobnych rolnikw: "skoro wic panuje ugoda co do tego, e umiarkow nie i rodek s najlepsze, to oczywi cie i w zakresie posiadania bdzie rednia wasno bezwzgl ze wszystkich najlepsza". Poniewa Arystoteles w aden sposb nie odrzuca niewolnictw a, starajc si znale dla naturalne wytumaczenie, zadaniem pastwa musiao te by utrzymywanie podziau na wolnych i niewolnikw.

III. Typologia ustrojw pastwowych Odrzucajc Platoski pesymizm co do oglnego kierunku ewolucji realnych ustrojw , Arystoteles stworzy te nieco odmienn typologi form ustrojowych. Wyrni, biorc za kryte m ilo osb rzdzcych (rzdy sprawuje jednostka, grupa, og), trzy ustroje regularne (rzdz kieruj si dobrem oglnym): monarchi, arystokracj i - wprowadzony przez niego termin po lite oraz, odpowiednio, trzy ustroje zdegenerowane, gdzie rzdzcy kieruj si tylko inte resem osobistym: tyrani, oligarchi i demokracj. Tyrania jest zdegenerowan form monarchii, o ligarchia - arystokracji, demokracja - politei. Arystoteles dokona porwnania ze sob tych form. Za najbardziej wzgldem siebie

opozycyjne uzna monarchi i tyrani; przeciwstawienie to wynika z istnienia albo dobr ych, albo zych rzdw jednostki. "Celem tyrana jest uycie, a celem krla pikno moralne. Dlatego te tyran a cechuje pogo za pienidzem, a krla raczej dbao o cze ". Tyrania jest ustrojem najgorszy niezgodnym z natur i godno ci ludzk, prowadzcym bezpo rednio do degradacji pastwowo ci. Arystokracja wystpuje wwczas, gdy rzdy le w rkach grupy wybitnych obywateli, wyrniaj si zaletami ducha i umysu. Jednake gdy przewag uzyskuj najbogatsi, rodzi si oligarchia

- ustrj zdegenerowany gwnie przez sw niestabilno , egoizm, brak zasad moralnych i dbao ci o dobr

obywateli. Demokracja bya dla Arystotelesa ustrojem wadliwym, gdy masa ludu nie je st zdolna zabezpieczy interesw polis, atwo ulega demagogii, woli czerpa korzy ci z pastwa ni dy jego umocnienia a przewaajca prywata prowadzi moe atwo do tyranii. W tej sytuacji form najdoskonalsz jest politea, w ktrej dominuje liczny sta n redni a liczebno bogatych i biednych rwnoway si. Przy takiej rwnowadze gwarantowane jest zachowanie umiaru i cnt obywatelskich, co prowadzi w konsekwencji do stabilno ci us trojowej. "Gdzie bowiem stan redni jest liczny, tam najmniej powstaj bunty i rozamy midzy obyw atelami. (...) Tote najlepszy ustrj ma z konieczno ci to pastwo, ktre taki wa nie skad wykazuje, kiego wedug naszych wywodw wymaga natura pastwa".

IV. P niejsze nawizania do my li Arystotelesa o pastwie Do my li Arystotelesa nawizywano wielokrotnie i w rnych kontekstach. Powszech nie przyjto - aczkolwiek z uproszczeniami, w rd ktrych coraz cz ciej wystpowaa eliminacja p tei i stosowano a do XVIII w. Arystotelesowsk typologi ustrojw. Recepcja filozofii Aryst otelesa w redniowiecznej scholastyce nie moga nie wywrze wpywu na my l polityczn szczytowego i p nego redniowiecza, a zwaszcza pogldy w. Tomasza z Akwinu i, bardzo rne od w. Tomasza, pogldy Marsyliusza z Padwy ( 29 i 34). Arystotelesowskie poszukiwanie kompromisu i "zotego rodka" wywaro wpyw na konstrukcj ustroju mieszanego ( 14 i 40) a poprzez ni na zasad podziau wadz. Wiele z Arystotelesowskiego socjologizmu - poszukiwania spoecznych podstaw funkcjonowania rnych form ustrojowych - odnajdziemy u Monteskiusza. O tym, e Arystoteles by twrc naukoweg o podejcia do zagadnie spoeczestwa i prawa bya ju mowa.

7. Greckie pocztki teorii umowy spoecznej

W rd staroytnych kierunkw filozoficznych, ktre wniosy istotne warto ci do my li spoeczestwie i pastwie, naley wymieni take sofistw, kierunek. powstay w Atenach w V w p.n.e. (nazwa pochodzia od sowa sophistikos - mdrzec). Nie bya to szkoa filozoficzna a jej przedstawiciele nie byli zawodowymi filozofami. Z zawodu byli nauczycielami, prz ygotowujcymi do ycia publicznego - inaczej ni filozofowie, sprzedawali sw wiedz za pienidze, co szybk o uznano za ponianie pracy intelektualnej a sama sofistyka nabraa, do dzi wystpujcego, znaczen ia pejoratywnego. Podstaw sofistyki by relatywizm-przekonanie o cigej zmienno ci wiata spoecznego w przeciwiestwie do przyrody, i o wynikajcej std niemoliwo ci poznania caej prawdy. Wedle twrcy zaoe kierunku, Protagorasa (ok. 481-411 p.n.e.), "czowiek jest miar wszystkich rzeczy ", co oznaczao negacj wszelkiej prawdy obiektywnej, niezmiennych zasad i dogmatw. Ludzie stworzyli

pastwo dla swojej korzy ci-i ludzie mog zmieni instytucje pastwowe, gdy bd w tym mieli interes. Pastwo powstao w ten sposb, e ludzie zrezygnowali z naturalnej wolno ci i pod dali si rygorom pastwa. Ten wtek my li Protagorasa - stanowicy zalek teorii umowy spoecznej, doktrynaln ego standardu XVII i XVIII w. ( 49) - sofi ci rozwijali w rny sposb, zastanawiajc si gwni u, sabym czy silnym, su konwencjonalne reguy spoeczne. W rd nich wyrni si, czynic da krok w kierun i ku umowy spoecznej, Likofron, ktry uwaa pastwo za wynik umowy zawartej dla zagwarantowania wzajemnego bezpieczestwa, na rzecz ktrego jednostki zrezygnoway z c z ci swych osobistych praw. Przyjmowanie zasady umowy spoecznej pociga te za sob mogo kwestionowanie zasadno ci niewolnictwa. Tym bardziej konwencjonalny charakter inst ytucji i norm spoecznych by dla wielu sofistw, poczynajc od Protagorasa, podstaw do postulowania, rn e pojmowanej, racjonalizacji ustroju politycznego i spoecznego. Do nadania sofistom znaczenia pejoratywnego i do ponienia ich w opinii po tomno ci szczeglnie przyczyni si Platon, ktry wyznawa z gruntu odmienne zasady. Prace sofistw s znane tylko dziki krytykom Platona i Arystotelesa. Ich wpyw na potomnych musia wic b y, w przeciwiestwie do innych omawianych my licieli i kierunkw, nader ograniczony.

8. Grecka filozofia stosunkw midzynarodowych I. Punkt widzenia pastwa - miasta Jeszcze dla Arystotelesa byo oczywiste, e pastwo nie powinno by zbyt 36 due. Powinno ono mie tyle mieszkacw , aby by samowystarczalne gospodarczo, ale te by skutecznie partycypowa w rzdzeniu, obywatele mogli zna si wzajemnie. "Co do rozlego ci i wielko ci obszar tak si winien przedstawia, aby mg zapewni mieszkacom ycie wygodne, swobodne a zarazem umiarkowane". My l grecka nie potrafia wyj poza rozmiar pastwa-miasta. Grecka koncepcja obywatelstwa wykluczaa moliwo przyznawania go mieszkacom innych obszarw-Ateczycy w kolonii przestawali by obywatelami Aten i stawali si czonkami nowe j spoeczno ci politycznej.

II. Walka o hegemoni Greckie poleis nie pozostaway jednak ze sob nieprzerwanie w pokojowych i rw noprawnych stosunkach. Przeciwnie, historia Grecji - to walka o hegemoni jednych pastw nad in nymi, zakoczona utworzeniem takich instytucji jak Zwizek Ateski. Dla klasycznych Grekw nie pokj, lecz wojna byy stanem naturalnym, obywatel by w pierwszej kolejno ci onierzem. Z natur y czowieka wynika zasada siy w stosunkach midzy pastwami. Hegemonia - podporzdkowanie przy pomocy rnych instrumentw prawnych jednych pastw innym - ani nie byo uwaane za trwae (i nie byo te trwae w praktyce), ani te nie przekre lao odrbnego bytu pastw podporzdkowanych; wkraczanie w ich sprawy wewntrzne traktowano jako tyrani naruszenie wolno ci. Grecka filozofia stosunkw midzynarodowych poszukiwaa uzasadnienia de hegemonicznych i wynikajcych std nierwnoprawnych stosunkw midzy pastwami. Nie bya jednak, zdajc sobie spraw z niestabilno ci poszczeglnych struktur

hegemonistycznych, filozofi aneksji-ekspansji zinstytucjonalizowanej. Filozofia a neksji miaa si jednak pojawi, pod wpywem faktw politycznych, ju w epoce hellenistycznej ( 12).

9. Podej cie do prawa w my li staroytnej Grecji

I. Dominacja prawa stanowionego Mimo zamiowania Grekw do refleksji nad zjawiskami ycia przyrodniczego i spoe cznego oraz bogactwa szk filozoficznych zjawisko prawa-istotnego zjawiska spoecznego, ci le zwizanego z pastwem, ktremu po wicano tyle uwagi -nie byo przedmiotem szczeglnego zainteresowania greckich my licieli. Po wicali oni, w ramach rozwaa etycznych, wiele uw agi sprawiedliwo ci (epieikeia) jako kategorii filozoficznej. Z reguy jednak czynili to bez adnego zwizku z prawem pozytywnym, obowizujcym w danym miejscu i w danym czasie. Prawo pozytywne za , w ujciu Grekw, sprowadzao si do prawa stanowionego - praw em byo ustawodawstwo danego pastwa-miasta. Wybitnych ustawodawcw podziwiano - a ich im iona przekazano potomno ci, jak Likurga w Sparcie czy Solona w Atenach. O niektrych p niej zapomniano, jak o Charondasie, ktry w poowie VI w. p.n.e. ogosi prawa dla kolonii Ka tania w Wielkiej Grecji czyli na Sycylii; Arystoteles napisa o Charondasie, e "w ciso ci praw ujcia gruje nawet nad obecnymi ustawodawcami". Zwizek prawa z prawem pozytywnym by szczeglnie s ilny w pastwach demokratycznych - odpowiednikiem wolno ci partycypacyjnej jako prawa do ud ziau w stanowieniu prawa ( 3) by obowizek przestrzegania przez kadego - prawa stanowionego przez wszystkich. Mona powiedzie, e staroytnych Grekw cechowao pozytywistyczne 40 podej cie do prawa - w tym znaczeniu, e cechowa ich swoisty, i to do skrajny, pozytywizm prawnicz y, w sposb wiadomy wyraony dopiero w XIX w ( 50), lecz, bez tej nazwy i osobnej ideologii , wyraony ju w pierwszej poowie XIV w. przez Marsyliusza z Padwy ( 34). Trzeba jednak zauway, e, z jednej strony, relatywizm (czy konwencjonalizm) sofistw ( 7) by ju pewn zapowiedzi u wiadomionego pozytywizmu, z drugiej jednak strony Grecy nie byli bezkrytycznymi zwolennikami dowolno ci interwencji ustawodawcy. Sprowadzajc prawo do ustawodawstwa, starali si o ni utrudnia wprowadzanie w nim zmian. Dyli, co tylko dzi moe wyda si niemoliwe, do trwa prawa stanowionego. Prawo pozytywne byo dugo traktowane jako umiejtno podobna do rzemiosa, nie dostarczajca materiau filozoficznego i uprawiana cakiem obok filozofii. Uprawiali j praktycy zawodowi mwcy czyli retorowie, ktrzy wykonywali te czsto zawd logografw, piszcych za wynagrodzeniem przemwienia sdowe osobom nie posiadajcym wystarczajcej znajomo ci prawa bd biego ci w wymowie. W rd nich, do pamici potomnych przeszed szczeglnie Demostenes (384-322 p.n.e .). Poza praktyk prawnicz, w ramach ktrej starannie przygotowa, bardz o niechtnie improwizujc, wiele mw sdowych (z ktrych zachowao si a 42), Demostenes by politykiem, przywdc antymacedoskiego stronnictwa w Atenach. Nie bez znaczenia dla pozytywistycznego podej cia Grekw do prawa bya 42 pewn a cecha

ich jzyka. Mianowicie, to samo sowo - nomos - oznaczao i prawo w ogle, i ustaw. W ten sposb prawo zlewao si pojciowo z ustawodawstwem. Rzymianie od pocztku dysponowali dwoma sowami: ius i lex, co zmuszao ich do zastanawiania si nad tym czy i na ile ius da s i sprowadzi do zbioru legum.

II. Pocztki idei prawa naturalnego Nie oznacza to, e Grekom byo cakowicie obce inne ni pozytywistyczne ujcie pra wa, mianowicie wyobraenie prawa stojcego ponad ustawodawc, opierajcego si na warto ciach absolutnych i niezmiennych - co, ju od epoki staroytnej , okre la si jako prawo natur alne lub prawo natury. Prawo natury wystpio zrazu jako prawo o charakterze religijnym, bdce odbicie m boskiego porzdku. Konflikt wewntrzny, ktry przeywaa Antygona, bohaterka tragedii Sofoklesa (49 6-406 p.n.e.), midzy wierno ci wyszemu prawu i nakazom sumienia a obowizkiem posuszestwa ustawom, w duym stopniu nawizywa jeszcze do tego dawniejszego ujmowania prawa natur y. Antygona zdecydowaa si nie posucha prawa pozytywnego. Sokrates, jak bya o tym mowa, przyj, wraz z wyrokiem mierci, bezwarunkowe posuszestwo prawu pozytywnemu. Tym niemni ej, jego nauka etyki, zgodnie z ktr prawa dotyczce cnoty moralnej s trwalsze od praw pis anych, bowiem wywodz si z samej natury rzeczy a nie z ustanowienia ludzkiego, jest uwaana za pocztek ksztatowania si nowego ujcia prawa naturalnego, rozwijanego przez Platona i Arystotelesa. Ujcie to, inaczej ni u p niejszych autorw rzymskich, miao jednak podstawow cech charakterystyczn. Dyskusja o prawie naturalnym nie naleaa do sfery refleksji nad pr awem w ogle czy nad prawem prywatnym, lecz bya cz ci skadow dyskusji o ustroju idealnym czy przynaj mniej najlepszym. Tylko w takim ustroju mogo bowiem zapanowa prawo naturalne, niezalene o d dyskrecjonalnej - w ustrojach zdegenerowanych - woli ustawodawcy.

10. Nauka Arystotelesa o sprawiedliwo ci

I. Sprawiedliwo i jej kategorie Arystoteles powanie rozwin ksztatujce si nowe ujcie prawa naturalnego, traktuj je jednak wci jako cz prawa politycznego. Etyka bya dla przede wszystkim etyk obywatela pastwa. Podstawowym dzieem Arystotelesa z tej dziedziny bya "Etyka nikomachejska", ktra stanowi jednocze nie rdo dla poznania prawa greckiego, jako e autor wymienia w niej, przykadowo, znane wwczas rodzaje umw (kupno, sprzeda, poyczk, porczenie, uyczenie, przechowanie i najem). Naczeln rol przyzna Arystoteles, pozostajc przy tym w zgodzie z 44 greck trad ycj filozoficzn, kategorii sprawiedliwo ci. Rozumia j jako zasad podstawow dla relacji midz rzdzcymi i rzdzonymi: "sprawiedliwo jest znamieniem pastwa, wymiar jej jest bowiem podstaw porzdku istniejcego we wsplnocie pastwowej, polega za na ustaleniu tego, co je st

sprawiedliwe". Sprawiedliwo moe by oglna (formalna), polegajca na przestrzeganiu obowizujcego prawa, bd szczeglna (materialna). Ta pierwsza czya si z pojciem sprawiedliwo ci politycznej - obowizkiem przestrz gania prawa zarwno przez rzdzonych, jak i przez rzdzcych. W ten sposb Arystoteles wyra nie wprowadzi do filozofii pastwa i prawa problematyk praworzdno ci. Ta druga przejawia si z jednej strony w rozdziale zaszczytw lub pienidzy cz y w ogle tego co moe by rozdzielone midzy ludzi na podstawie warto ci osobistej (sprawiedliwo rozdzie lcza), z drugiej strony w zrwnaniu tego, co stanowi przedmiot wymiany. Zrwnanie to -- zap ewnienie rwnomierno ci czy proporcjonalno ci - stanowi konieczny warunek wspycia ludzi, wyraajce si w wymianie, stanowi sprawiedliwo wyrwnawcz. Rozrnienie sprawiedliwo ci rozdzielczej wyrwnawczej odpowiada oglnej zasadzie Arystotelesa - poszukiwania "zotego rodka".

II. Prawo , suszno , prawo naturalne Arystotelesowskie pojcie sprawiedliwo ci czy si z zasad prawo ci, oznaczajc umiejtno interpretacji oglnych postanowie prawa, "orzekajc tak, jakby ustawodawca sam orzeka, gdyby zna dany wypadek (...) to wa nie jest istot prawo ci, e jest korektur pra gdzie niedomaga ono na skutek zego sformuowania". W ten sposb Arystoteles wczy do rozwaa ju nie filozoficznych a prawniczych problematyk suszno ci jako podstawy do korekty praw a obowizujcego, lecz w danym kontek cie niesusznego. Problematyk t mieli podj i zasadnic rozbudowa Rzymianie ( 17 i 18). W kategoriach tego co suszne Arystoteles podj problematyk prawa naturalnego . Kwestii tej jednak, rzecz godna uwagi, nie rozwin. Po wici jej zaledwie jedn stron "Etyki nikomachejskiej", nie powoujc si na adne przykady tego, co z natury jest suszne. Gosi wszelkie prawo naturalne jest zmienne - bowiem cho istnieje staa hierarchia celw, n ie ma powszechnie wanych zasad dziaania. Zauwaa zreszt, gdy idzie o prawo pozytywne, e nie m a jednego wzorca prawa, dostosowanego do wszystkich pastw. "Prawa winny si dostosowa do ustrojw i wszystkie s istotnie do nich dostosowane, a nie ustroje do praw". Take i t kwesti mieli rozwin, w szczeglny dla siebie sposb, Rzymianie ( 18), pocztek regularnym rozwaaniom ju nie tylko filozoficznym, ale i prawniczym, nad sto sunkiem prawa naturalnego do prawa pozytywnego.

11. Hellenistyczny stoicyzm a my l o pastwie i prawie

I. Szkoy filozoficzne w okresie hellenistycznym Ekspansja kultury greckiej, jaka nastpia w wyniku podbojw Aleksandra Wielki ego, pocigna za sob nie tylko zetknicie kultury greckiej z rnymi kulturami Wschodu, ale i wchonicie wielu elementw obcych. Na miejsce kultury helleskiej uksztatowaa si kultura hellenistyczna, ktr tworzyli, obok Grekw, take twrcy innego pochodzenia. Dotyczyo to rwnie filozofii Na filozofi hellenistyczn skadao si pi szk. D

Platoska Akademia i Arystotelesowski Likejon byy kontynuacj szk wcze niejszych. Szkoy n we to stoicyzm, epikureizm i sceptycyzm. Wszystkie trzy nowe szkoy hellenistyczne, zajmujce si przede wszystkim etyk,

wniosy nowe elementy do pojmowania pastwa i prawa. U Epikura (341-270 p.n.e.) odnajdziem y silniejszy ni u sofistw wtek umowy spoecznej: czowiek boi si nie tylko bogw i mierci, ale take h ludzi, i aby pozby si tej ostatniej obawy, ludzie zawieraj midzy sob umow o nieszkodze niu sobie nawzajem - naturalnym prawem jest porozumienie dotyczce korzy ci: nie zadawa i nie ponosi szkody". Przypomina to siedemnastowieczne pogldy Tomasza Hobbesa ( 49) i, zwaszcza,, Johna Locke'a ( 50). Sceptycy, okre lani jako "teoretyczne sumienie" swojej epoki, podnie li pozi om wymaga stawianych sdom naukowym. Najwicej jednak do my li prawnej, a take politycznej, wnie li stoicy. II. Podstawy filozofii stoickiej 1. ycie zgodne z natur Szkoa stoikw, zaoona przez Zenona z Kition (ok.336-264 p.n.e.) i uksztatowana

ostatecznie przez Chryzypa (ok.280-205 p.n.e.), gosia haso ycia zgodnie z natur. Poni ewa natura jest tosama z rozumem, ycie zgodne z natur-to ycie w harmonii z rozumem indywidualnym i rozumem powszechnym. Rozum stanowi cznik midzy czowiekiem a natur, je st miar postpowania. Ten kto potrafi y zgodnie z rozumem, stojc ponad rzeczami i namitno ciami, kierujc si yczliwo ci w stosunku do innych oraz czynic dobrze, jest mdrce posiada w wiadomo ci najwysz wolno . Czyny ludzkie s dobre, jeeli wynikaj z dobrej intencji, nawet jeeli powszech nie uchodz za haniebne. Jeeli cechy moralno ci s tylko zewntrzne, bez wewntrznej intencji czynien ia dobrze, czyny s suszne (czy wrcz legalne), ale nie dobre.

2. Kosmopolityzm i udzia w yciu politycznym Z tych zaoe i postulatw moralnych wynikay okre lone wnioski praktyczne. Po pier wsze, mdro , cnota i rozum nie znaj ogranicze terytorialnych. Wszyscy ludzie o wieceni-czy to Grecy, czy te barbarzycy, wolni czy niewolnicy, tworz jedn wsplnot, ktrej ojczyzn nie jest p s, lecz caa ziemia, kosmos czy kosmopolis. W tym sensie stoicyzm by filozofi kosmopolityczn. Po wtre, mdrzec nie powinien podporzdkowywa si adnym zewntrznym interesom, take interesom pastwa. Po trzecie, mdrzec powinien bra udzia w polityce; jak stwierdzi jeden z p niejs zych autorw, Diogenes Laertios (III w. n.e.), "czowiek cnotliwy nie bdzie y w samotno ci, gd y jest on istot spoeczn z natury i dziaaczem praktycznym". Wizje udziau w yciu publicznym mogy b zreszt rne. Mg to by rozumny udzia w realnym pastwie a mogy to by marzenia utopijne w peni komunistyczne: Zenon marzy o, innym ni Platon, oglnoludzkim pastwie mdrcw, w ktrym nie byoby maestwa, rodziny, wity, sdw, ani pienidzy. III. P niejsze oddziaywanie stoicyzmu Przede wszystkim jednak praktyczny wniosek z nauk stoikw wywiedli Rzymian ie, ktrzy

szeroko przyjli t filozofi: rozum i dobro powinny rzdzi prawem, a zadaniem mdrca jest takie tumaczenie, tworzenie i stosowanie prawa, aby byo ono rozumne i dobre ( 17). Rygoryzm moralny stoikw i odrnienie od siebie czynw susznych i dobrych znajdz ie odpowiednik w filozofii prawa Immanuela Kanta i jego rozrnieniu legalno ci i wa ciwej m oralno ci ( 62).

12. Hellenistyczna koncepcja stosunkw midzynarodowych

Podboje Aleksandra Macedoskiego prowadziy do utworzenia, prawda e krtkotrwaej , monarchii uniwersalnej, obejmujcej cay wczesny cywilizowany wiat - cywilizowany w od rnieniu od wiata barbarzyskiego. Zmieniy one zasadniczo sposb my lenia o stosunkach midzynarodowych. Monarchia Aleksandra wykroczya nie tylko poza granice pastw-miast, ale i p oza granice etniczne i kulturowe Grecji. Bya bliska uniwersalizmu czy uywajc wczesnych poj ekumenizmu, objcia caego cywilizowanego wiata (oikoumene). Nie oznaczao to, e Aleksan der stworzy - czy nawet mia zamiar stworzy - pastwo cakowicie jednolite. Jego pastwo byo rodzajem mozaikowej unii personalnej, skupionej wok jego osoby. Poszczeglne cz ci skado we zachowyway swj ustrj, prawo i zwyczaje. Dla Macedoczykw Aleksander pozostawa monarch ograniczonym, dla Grekw sta si hegemonem i bogiem, dla Persw by monarch absolutnym z mocy prawa podboju, dla Egipcjan by w pierwszej kolejno ci bogiem a dopiero p niej wadc. W znacznej cz ci obszarw poddanych jego panowaniu zachowaa si typowa despocja wschodnia, ale gdzie indziej wadza monarchy bya formalnie ograniczona. Brakowao rzeczywistej insty tucjonalizacji imperium, ktre byo tylko terenem podboju. Na instytucjonalizacj i na wytworzenie po czucia jedno ci politycznej trzeba byo czeka do czasw rzymskich. Model "despocji wschodniej" , z ktrym wiat grecki zacz si zywa w okresie hellenistycznym, wywar tu niemay wpyw. Szczeglnie istotne dla dalszego rozwoju, ju w Rzymie, idei uniwersalizmu i idei imperialnej byo jednak pojawienie si w tym samym czasie co podboje macedoskie kosmopolitycznie, a wic i uniwersalistycznie, nastawionej filozofii stoickiej. Stoicyzm dostarczy ideologic znych argumentw na rzecz nowej koncepcji stosunkw midzynarodowych - tendencji do objcia jedn pastwowo ci wszystkich ludw wiata cywilizowanego, a po rednio do jednakowego zorganizowania tej pastwowo ci. W tym sensie, stoicyzm przeczy rwnie potrzebie urzdzenia na nowych zasadac h systemu stosunkw midzynarodowych. Pastwo uniwersalne, w ktrym, choby symbolicznie, za . przestano dzieli ludzi na Grekw i barbarzycw, przestao te by obszarem, w ktrym mogyb wystpi stosunki midzynarodowe.

13. Rozwj terytorialny Rzymu a rzymska my l o pastwie i prawie I. Ekspansja terytorialna - od pastwa-miasta do imperium

Pastwo rzymskie zaczo swoj histori od do peryferyjnego pastwa-miasta, ktre zdawao si podlega ewolucji zblionej do pastewek greckich. Zagroone z dwch stron:

poudnia przez kolonie greckie, od pnocy przez lud Etruskw, musiao si broni i atakowa, przejmujc wiele od ssiadw (system monetarny i bogw od Grekw, insygnia wadzy od Etruskw i stopniowo opanowujc coraz wiksze obszary. Topografia Pwyspu Apeniskiego bya odmienna o d topografii Grecji i nie stanowia przeszkody w pocztkowo ldowej i rolniczej, ekspan sji Rzymu. Szybko przesta on by pastwem-miastem, w III w. p.n.e. wykroczy poza Pwysep, by w II w. p.n.e. zjednoczy ju pod swoim panowaniem prawie cay basen Morza rdziemnego. Ta ogromna ekspansja terytorialna dokonywaa si w ramach spoeczestwa dugo przywizanego do tradycyjnych ideaw peryferyjnego i zagroonego pastwa-miasta: uszanowa nia tradycji, patriotyzmu, przedkadania interesu publicznego nad partykularny, mstwa, surowo ci obyczajw. Tradycjonalizm rzymski czy si z zamiowaniem do uprawiania dziedzin praktyczn ych a z niechci do filozofii. Jeszcze w latach 173, 161 i 155 p.n.e. na wniosek znanego obrocy starorzymskich cnt Katona Starszego (ok. 234-149 p.n.e.) Senat postanowi wydali z R zymu wszystkich filozofw. Ekspansja terytorialna oraz ostre konflikty spoeczne rozsadziy republikask f orm pastwa. Od 27 r. p.n.e., tj. od przyznania Oktawianowi tytuu: Imperator Caesar Aug ustus, Rzym by, najpierw bardzo swoist, monarchi, a wraz z umocnieniem wadzy cesarskiej przybra, ost atecznie od Dioklecjana (284-305), form monarchii o wadzy formalnie nieograniczonej przez ad en inny organ pastwowy. Nowa forma pastwa sprzyjaa pocztkowo dalszej ekspansji terytorialnej , dopki przemiany gospodarcze i napr obcych ludw, przede wszystkim germaskich nie spowodoway stopniowego rozkadu Imperium Rzymskiego, zakoczonego upadkiem Cesarstwa Zachodnieg o w 476 r. Ju zreszt w 330 r. stolica pastwa zostaa przeniesiona do Konstantynopola.

II. Otwarcie na kultur hellenistyczn Wszystkie te przemiany - oznaczajce coraz szersze otwarcie Rzymian na obc e ludy zamieszkujce Imperium, zakoczone przyznaniem obywatelstwa rzymskiego wszystkim wol nym mieszkacom pastwa w 212 r. - czyy si te z otwarciem na kultur hellenistyczn. We wschodniej cz ci Imperium kultura ta nie tylko utrzymaa si, ale i umocnia. Na zachodzi e za , przy zachowaniu jzyka aciskiego, przejto wiele z dorobku kultury hellenistycznej. Przede wszystkim, przyswojono sobie filozofi stoick. Jej rygoryzm najlepie j odpowiada ideaom starorzymskim, co oznaczao jednak, e zmienio si w niej rozoenie akcentw. Pierw miejsce zajmowaa nic indywidualistyczna harmonia duchowa i skromno , lecz powinno wobe c ogu i suba krajowi. W okresie cesarstwa wielu zwolennikw zacz rwnie znajdowa sceptycyzm. Obydwa te kierunki filozoficzne, traktowane zreszt w sposb inny ni w Gr ecji, bowiem

bardzo utylitarny, w istotny sposb wpyny na rzymskie my lenie o pastwie i o prawie.

14. Pocztki teorii ustroju mieszanego

Dorobek Rzymu w dziedzinie my li o polityce i pastwie, jak ju podkre lano, by n ieznaczny, zwaszcza w porwnaniu z dorobkiem staroytnej Grecji, poza materiami ci le zwizanymi z my prawn i prawnicz. Tym niemniej, wa nie w Rzymie powstaa nowa koncepcja optymalnego ust roju, ktra wywara znaczcy wpyw na p niejszy rozwj my li politycznej - teoria ustroju mieszane Jej autorem nie by jednak, co wymaga podkre lenia, Rzymianin, lecz, piszcy po grecku, g recki historyk Polibiusz (Polybios - ok.200-ok.l l8 p.n.e.), ktry w Rzymie znalaz si jako zakadnik, lecz potem przebywa i wykonywa pewne zadania publiczne ju z wasnej woli. Najznamienitszym dzieem Polibiusza, noszcym silne znamiona kultury helleni stycznej, stay si "Dzieje", pierwszy, skadajcy si z 40 ksig, wykad historii powszechnej lat 26444 p.n.e. i gwne rdo do wojny punickiej, ktrej koca by obserwatorem (by wiadkiem zburzenia Kart w 146 r. p.n.e.). W zachowanych fragmentach ksigi czwartej Polibiusz nakre li ideali styczny obraz ustroju republiki rzymskiej, okre lajc go jako "mieszany'. Twierdzi, i "za najlepszy ustrj naley taki uwaa, ktry zoony jest ze wszystkich wymienionych form": monarchii, ktr w Rzymie reprezentowali konsulowie, arystokracji reprezentowanej przez Senat oraz demokra cji, znajdujcej wyraz w zgromadzeniach ludowych. "Czysty" ustrj, w jakiejkolwiek' z jego form, zm ierza niezmiennie do degeneracji, mieszany za gwarantuje stabilno . Ustrj mieszany powoduje wzajemne hamowanie si si od rodkowych i zmusza do wspdziaania w ramach spoeczestwa: "chocia wic kady z tych czynnikw (monarchia. arystokracja, demokracja) tak ma mono bd szkodzenia innym, bd pomagania, to przecie wzajemne ich poczenie dziaa tak korzystnie we wszystkich trudnych sytuacjach, e niem oliw jest rzecz znale lepszy ustrj pastwa". Celem Polibiusza byo uzasadnienie podboju wiata przez Rzymian konieczno ci dz iejow, wynikajc z doskonao ci ustroju Rzymu. Rycho okazao si, e instytucje republikaskie nie zdolne do dziaania w nowych warunkach - i trzeba byo poszukiwa nowych uzasadnie rzym skiej polityki imperialnej. Teoria, zgodnie z ktr w optymalnym ustroju musiay czy si ze sob "czyste" ustroje Arystotelesa, znakomicie przeya upadek republiki rzymskiej. Z Pol ibiusza zaczerpnli w XVI w. swoje, do rne, tezy o mieszanej formie rzdw Niccolo Machiavelli or z Wawrzyniec Go licki ( 38 i 40). Przez tego ostatniego, wywierajcego wpyw na Johna Lock e'a i ojcw konstytucji amerykaskiej, teoria ta wpyna na uksztatowanie si teorii podziau wa 4).

15. Stoicyzm adaptowany do potrzeb pastwa - Cyceron I. Sylwetka my liciela

Pierwszym (i jedynym) wielkim my licielem politycznym - Rzymianinem by Mar ek Tuliusz Cycero (106-43 p.n.e. ). Pochodzi ze stosunkowo skromnej rodziny, jednak dziki pra cowito ci, wiedzy i wyjtkowemu talentowi krasomwczemu doszed do najwyszych godno ci w pastwie (zosta konsulem z niespotykanym tytuem "ojca ojczyzny"). Konserwatysta z usposobie nia, jak Katon Starszy, sta si wyrazicielem interesw i ideaw arystokracji, pragncej powrotu do tradyc ji, zatrzymania degeneracji instytucji republiki i wyeliminowania tendencji do jedyn owadztwa. W obronie republiki ponis mier. Inaczej jednak ni Katon Starszy, wyraa gbokie zaintere ia filozofi. Cho by w sferze filozofii eklektykiem, przewaay u niego wtki stoicyzmu, adap towane do potrzeb pastwowo ci rzymskiej. Dorobek Cycerona z zakresu my li politycznej i prawnej obejmuje trzy traktaty: "O powinno ciach", "O prawach" i "O pastwie".

II. Pastwo i prawo Cyceron uznawa pastwo za wytwr spoeczny instynktu ludzi a spoeczestwo za wspln t zczon wizi praw i interesw. Pastwa stworzone zostay "gwnie po to, aby kady zachowa wasno ". Obywatele s zwizani z pastwem okre lonymi prawami i obowizkami wzgldem niego, co byo innym ni greckie rozumieniem podstawowej wizi jednostki z pastwem - dla Grekw wi podstawow stanowio nie prawo a partycypacja w yciu wsplnoty. Rwnowag wewntrz pastwa moe zapewni, co stanowio adaptacj stoickiego ideau harmonii, tylko zgoda klas (concor dia ordinum), a ta moliwa jest, jego zdaniem, w ustroju mieszanym, co stanowio oczywis te nawizanie do Polibiusza.

III. Humanistyczny program wychowania Cyceron by te twrc programu wychowania i wyksztacenia obywateli, przyjtego i stosowanego przez kilka wiekw. Jego punktem wyj cia bya nauka dwch jzykw: greki i aciny

jako podstawa studiw nad literatur i filozofi, w szczeglno ci estetyk i etyk. Program t n, cakowicie pomijajcy - tak wane, jak pamitamy, dla Platona - matematyk i fizyk, ale te histori, znakomicie przygotowywa do dziaania publicznego, zarzdzania i administrowan ia przy uyciu prawa. Jego sabo polegajca na braku wiedzy przyrodniczej i technicznej miaa ujaw ni si dopiero w okresie kryzysu gospodarczego na przeomie II i III w., gdy Rzymianie ok azali si bezradni wobec wymogw przej cia od gospodarki ekstensywnej do intensywnej .

16. Ideologia Imperii Romani Rzymianie, ksztatujc Imperium Romanum przez stopniowe powikszanie pastwa rzymskiego i rozszerzanie krgu jego obywateli (zakoczone nadaniem w r. 212 obywate lstwa rzymskiego wszystkim wolnym), nadali efemerycznej idei monarchii uniwersalnej Al eksandra

Macedoskiego cechy, jak im si wydawao, trwao ci. Imperium, odcite wojskow granic (lime od barbarzycw, objo wszystko co byo wane w wiecie - i mogo, w miar potrzeby, rozszer si na inne ludy. Zarazem jednak dla Rzymian, inaczej ni dla Grekw, naturalnym stanem by pokj a nie wojna. Imperium rozwijao si po to, by zapewni pokj jego mieszkacom (pax Romana). Wojn y, ktre toczyo, mogy by tylko "sprawiedliwe" -w obronie wasnej lub w obronie sojusznikw. Jak pisa Cycero, "pastwo najlepsze podejmuje wojny jedynie gwoli dochowania wierno ci albo g woli swego ratunku". Toczy wojny mona byo te tylko w okre lony sposb. W ten sposb Rzymianie wprowadzili do my li politycznej i prawnej problematyk "sprawiedliwego" prawa wojen nego problematyk, ktra stanie si p niej jedn z kluczowych kwestii prawa midzynarodowego publicznego ( 28, 44 i 64). Cyceron, ktry przej od Polibiusza tez o doskonao ci ustroju Rzymu, by pierwszy

autorem, ktry tez t, w powizaniu ze stoickim kosmopolityzmem, wykorzysta dla uzasadni enia panowania Rzymu nad wiatem. Twierdzi, e ekspansja terytorialna Rzymu dokonuje si nie tyle w interesie Rzymian, ile w interesie coraz to nowych ludw poddanych panowaniu rzyms kiemu, ktrym Rzym zapewnia opiek - pokj wewntrzny i ochron przed niebezpieczestwem zewntrznym. Rzym przynosi podporzdkowanym sobie ludom pokj oraz rzdy sprawne i sprawiedliwe. Ni ektre jego argumenty zastanawiajco wrcz przypominay przy tym argumentacj piewcw dziewitnastowiecznego kolonializmu europejskiego. Najwybitniejszy rzymski poeta Publius Wergiliusz (7019 p.n.e.) dodawa, e to bogowie przeznaczyli Rzymian do sprawiedliwego i wiecznego rzdzenia wiatem. Postpujce przeksztacanie Imperium w spjne pastwo o jednakowej organizacji zn alazo ideologiczn podstaw w stoicyzmie. Marek Aureliusz (121-180 n.e.), filozof na troni e cesarskim, twierdzi np.: "jeeli jest nam wsplna zdolno my lenia, to i wsplny jest rozum (...) A w akim razie i prawo mamy wsplne. A w takim razie jeste my wspobywatelami. A w takim razie jeste my czonkami jakiego organizmu pastwowego. A w takim razie wiat jest poniekd pastwem (...) ". Tak rozumiane Imperium jest tworem bardziej duchowym ni materialnym, ale stanowi ono cz rzeczywisto ci. Nowych argumentw na rzecz rzymskiej idei uniwersalizmu i idei imperialnej dostarczyo chrze cijastwo, jako od 313 r. religia tolerowana a od 380 r. religia pastwowa. Kwes tia ta zostanie poruszona przy okazji omawiania my li wczesnochrze cijaskiej. Chrze cijastwo miao te prze tradycj uniwersalizmu po upadku Cesarstwa Zachodniego ( 20).

17. Rzymska my l prawna i prawnicza - zagadnienia oglne I. Szczeglna rola prawa i prawnikw System prawa, jaki wytworzyli Rzymianie, ostatecznie w okresie cesarstwa , sta si, dziki oparciu na rozumie i pragmatycznemu podej ciu, wzorem, do ktrego wielokrotnie p niej

nawizywano i ktry rozwijano. Z tego powodu prawo rzymskie i dzi stanowi - jako wpro wadzenie do pozytywnego prawa prywatnego - przedmiot nauczania na wydziaach prawa uniwersytetw nawet tam, gdzie, jak w krajach Common Law, nie doszo do jego recepcji. Stanowi rwnie prz edmiot nauczania w Polsce. My l prawnicza bya w Rzymie czynnikiem rozwoju prawa w stopniu tak ogromnym jak nigdy i nigdzie indziej. Tylko bowiem w Rzymie w okresie klasycznej jurysprudencji (IIII w. n.e.) pogldy prawnikw - ktrzy uzyskali od cesarza prawo wydawania wicych opinii (ius respondendi e x auctoritate principis) - miay charakter formalnego rda prawa. Podstawowa cz kodyfikacj justyniaskiej - "Digesta" czyli "Pandekta" (533 r.) - stanowi usystematyzowany zb ir, czasem powanie przeredagowanych, fragmentw pism tych wybitnych prawnikw. Prawo rzymskie -t akie, jakie stao si wzorem dla p niejszych pokole - byo w duej mierze dzieem jurysprudencji ie ustawodawcy czy te zwyczaju. II. Cechy rzymskiej klasycznej my li prawniczej

1. Unikanie definicji Ta szczeglna rola prawnikw rzymskich epoki klasycznej wynikaa w znacznej mi erze z ich szczeglnego podej cia do prawa, czcego ze sob wielki praktycyzm z wraliwo ci na kwesti filozoficzne - ale tam gdzie byo to konieczne dla skonstruowania norm prawnych. Po pierwsze zatem - i w tym przejawia si zmys praktyczny - prawnicy rzymscy starali si unika definiowania uywanych przez siebie poj. Dobitnie wyraa to teza Jawolenusa (ur.o k.60 r. n.e.): "wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, poniewa rzadko si zdarza, by nie mona jej byo obali". Jeeli prawnicy zmuszeni byli definiowa pojcia, ktrych uywali, cz li to per divisionem, wskazujc, na co dzieli si analizowane pojcie lub instytucja. Przykad owo, ju na pocztku "Instytucji" Gajusa- prawnika z II w., ktry nie mia ius respondendi, a rozgo s uzyska po mierci wa nie dziki temu podrcznikowi - znajduje si nastpujcy fragment: "Wszelkie za , ktrym si posugujemy, dotyczy albo osb, albo rzeczy, albo postpowa (i) powdztw (...) A najoglniejszy podzia co do prawa osb jest ten, e wszyscy ludzie s albo wolni, albo ni ewolni. Z kolei spo rd ludzi wolnych jedni s wolno urodzonymi, inni wyzwolecami". Prawnicy klasyczni, unikajc definicji, rozwinli metod kazuistyczn analizujc k onkretne sytuacje i problemy, a nie abstrakcyjne reguy postpowania. 2. Zasady prawa Po wtre jednak, jurysprudencja rzymska stworzya i rozwina technik uoglniania tre ci prawnych w formie krtkich zasad (regulae iuris) - inna sprawa, e najbardziej popul arnych ju w czasach poklasycznych, gdy narastaa tendencja do systematyzacji prawa, ktrej wyraz

em staa si kodyfikacja justyniaska. Iulius Paulus (II/III w.), jeden z najbardziej podnych au torw prawniczych (fragmenty z jego dzie zajmuj szst cz justyniaskich "Digestw"), zdefiniowa zasad p jako "krtkie przedstawienie istoty rzeczy. Prawo powstaje nie z reguy, lecz z praw a wywodz si reguy", z czego wynika, e zasady wynikay z indukcji a nie byy rezultatem rozumowania dedukcyjnego. Regulae iuris zebrane zostay w ostatnim tytule "Digestw" justyniaskich, zap ocztkowanym zreszt cytowan definicj Paulusa. Wiele z nich do dzi zachowao swoje znaczenie, jak impossibillium nulla obligatio est czy te quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere. 3. Wraliwo na problemy aksjologiczne Po trzecie, praktycyzm prawnikw rzymskich w aden sposb nie sta na przeszkodzie wrali wo ci na kwestie filozoficzne, a w szczeglno ci stoick aksjologi. Warto pamita, e jedna z justyniaskich regule iuris - akurat mao pamitana - brzmiaa: non omne quod licet hone stum est (nie wszystko co dozwolone, jest uczciwe). Zdaniem Domitiusa Ulpiana (zm. 228 n .e.), autora jeszcze podniejszego co Paulus, podstawowymi nakazami prawa byy: "y szlachetnie, inn ym nie szkodzi, da kademu, co mu si naley" (honeste vivere, alterum non laedere, suum quique tribuere). Ostatnie sformuowanie nawizywao do Ulpianowskiej definicji sprawiedliwo ci jako staej woli rozdzielania kademu tego, co mu si naley - od ktrej to definicji zaczynaj si just yniaskie "Instytucje". Zdaniem Ulpiana, termin "prawo" (ius) pocho dzi od terminu "sprawie dliwo " (iustitia). Prawo, oglnie, utosamiano ze sprawiedliwo ci, a przez sprawiedliwo rozumiano prawidowe wykonywanie prawa. Z tego powodu jurysprudencja rzymska - w justyniaskich "Instytucjach" def iniowana jako "wiedza o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe" - szeroko operowaa pojciami taki mi jak sprawiedliwo i suszno (aequitas), a take odpowiednia postawa etyczno-estetyczna (human itas) czy dobro (bonitas).

III. Kategoria suszno ci Suszno bya ideologiczn podstaw agodzenia surowo ci dawnego ius civile opartego ustawodawstwie i ksztatowania najpierw prawa pretorskiego i prawa powszechnego (i us gentium), a nastpnie nowego, jednolitego ju prawa rzymskiego. Zdaniem Paulusa, we wszystkim, a

szczeglnie w prawie, kierowa si naleao wa nie suszno ci. W tej sytuacji samo prawo ni ko okre lano, jak to czyni Ulpian w lad za Publiusem Iuventiusem Celsusem (II w.), j ako "sztuk stosowania tego, co dobre i suszne" (ars boni et aequi). Prawnicy okresu cesarstwa byli zatem odlegli od, pochodzcej z czasw republ iki i odpowiadajcej greckiemu podej ciu do prawa, maksymy "dura lex, sed lex". W maksymie

tej, trzeba podkre li, wystpowa termin "ustawa", a nie "prawo". IV Nauka o rdach prawa Prawo, w ujciu prawnikw rzymskich, nie mogo sprowadza si do zbioru ustaw: jak

stwierdza si w "Instytucjach" justyniaskich, "skada si za nasze prawo albo z prawa pi sanego, albo z prawa niepisanego (...) Prawem pisanym s: ustawa, uchway zgromadzenia plebs u, uchway senatu, postanowienia cesarzy, edykty urzdnikw, odpowiedzi znawcw prawa (...) Prawe m niepisanym jest to, co zostao zatwierdzone przez stosowanie. Albowiem dugotrwae zwy czaje, zatwierdzone przez zgod stosujcych je, przybieraj posta prawa". Rzymska teoria rde prawa - jak wida, mao usystematyzowana i przyjmujca formaln rwno wszystkich wymienionych rde - dalece wykraczaa poza prawo stanowione, zajmujc si w szczeglno ci, zwyczajem. Rola zwyczaju bya zreszt rozumiana rnie: Gajus w ogle o nim ie wspomnia, zdaniem Salviusa Iulianusa (II w.) zwyczaj mia znaczenie posikowe wobec p rawa stanowionego, wedug Callistratusa (II/III w.) "zwyczaj stanowi najlepsz wykadni praw a", mogc te mie moc ustawy. W okresie cesarstwa znaczenie, jakie przypisywano zwyczajowi, sto pniowo roso, co znalazo ukoronowanie w powoanym fragmencie justyniaskich "Instytucji". Tym samym stwarzano te doktrynalne warunki do uznania przewagi prawa zwyczajowego, typowej dla prawa i dla my li prawniczej wiekw rednich.

18. Prawo naturalne w jurysprudencji rzymskiej "Instytucje" justyniaskie podzieliy prawo prywatne na prawo naturalne, iu s gentium i ius civile. Prawo naturalne -nie wymieniane, rzecz godna uwagi, przez Gajusa - okre lo no w nich jako "to, ktrego nauczya natura wszystkie stworzenia. Albowiem to prawo jest wa ciwe nie t ylko rodzajowi ludzkiemu, lecz wszystkim stworzeniom (...) Naturalne prawa, ktre u wsz ystkich narodw jednako s zachowywane, a ustanowione przez jak bosk opatrzno , pozostaj zawsze stae i niezmienne. Te za , ktre ustanowia sobie sama spoeczno obywatelska, zwyky czsto si zmienia". Kwestia stosunku tak rozumianego prawa naturalnego do prawa powszechneg o i cywilnego nie zostaa jednak w "Instytucjach" rozwinita (cho zauwaono, e "wedug prawa n aturalnego pocztkowo wszyscy ludzie rodzili si wolni"), co wskazywa by mogo na jej wci ni ewielki zwizek z praktyk. Pojcie prawa naturalnego - nawizujce do Arystotelesowskiego ( 10), aczkolwie k wyra nie ju stanowice element rozwaa nad prawem w ogle, a nad prawem pozytywnym ("ludzkim") w szczeglno ci - do jurysprudencji rzymskiej wprowadzi Cyceron. Z natura lnego rozsdku (naturalis ratio), wa ciwego wszystkim stworzeniom, wynikao, jego zdaniem, wystpowanie wsplnej wszystkim ludziom sprawiedliwo ci i wsplnego prawa naturalnego; ad

na sia nie jest w stanie prawa tego, tkwicego w wiadomo ci wszystkich ludzi, zmieni. Praw o naturalne - to "zdrowy rozsdek, z natur zgodny, w kadym z ludzi si mieszczcy, trway, odwieczny, nakazujcy spenia obowizek, zakazem odstrczajcy od zego", wskazujcy, co jes dobre a co ze. Prawo pozytywne (ludzkie), ktre nie jest zgodne z prawem naturalnym, bow iem nie uwzgldnia naturalnych kryteriw dobra i za, nie moe by uznane za wane i obowizujce. Si tych wywodw - zapowiadajcych o wiele p niejsze konstrukcje stosunku midzy prawem pozytywnym i prawem natury - ogromnie osabiao przekonanie Cycerona, typowe dla jeg o konserwatyzmu, e najdoskonalszym wyrazem prawa natury bya Ustawa XII Tablic - ju w jego czasach uchodzca za pomnik dziejw prawa a nie jego zwyczajne rdo. Jednym z istotnych powodw, dla ktrych p niejsza jurysprudencja rzymska moga ni e rozwija szerzej tez Cycerona o prawie naturalnym - nie pozostajc wobec nich cakiem obojtna byo to, e rol prawa naturalnego w rozumieniu Cyceroskim odgrywao ius gentium. Oparte na zasadach suszno ci, odrzucajce formalizm i surowo ius civile, nieprzypadkowo zostao ono okre lone przez Gajusa jako prawo, "ktre przyrodzony rozsdek ustanowi pomidzy wszystki mi lud mi" i ktre, co byo jeszcze wiksz przesad, "jest jednakowo przestrzegane u wszystkic h ludw". Rozdzia II Midzy staroytno ci a Ko cioa redniowieczem - My l polityczna Ojcw

19. Uwagi wstpne Chrze cijastwo pojawio si prawie dokadnie w tym samym czasie, gdy Rzym przesz ed od ustroju republikaskiego i ksztatowa, w ramach cesarstwa, swoje Imperium. Chronologi czna zbieno narodzin chrze cijastwa i utrwalenia, w nowym ksztacie ustrojowym, Imperium Rzymskiego bya podkre lana przez wielu Ojcw Ko cioa - my licieli, ktrzy midzy wiekami II V sformuowali podstawy doktryny chrze cijaskiej. Przykadowo, Euzebiusz (ok. 263-ok. 3 40), biskup Cezarei w Palestynie, twrca historiografii Ko cioa, gosi: "Bya poliarchia (wielo dcw) przed przyj ciem Chrystusa (...) Ale potem pojawi si nasz Pan i Zbawca, a potem rwnol egle z Jego objawieniem si ludziom, w tym samym czasie kiedy August, pierwszy rzymski ce sarz, otrzyma wadz nad narodami - znikna poliarchia i pokj ogarn ca ziemi". Istnienie uniwersalis o Imperium znakomicie uatwio szerzenie si nowej wiary w rnych zaktkach wczesnego wiata nawet pomimo represji, ktrym rycho miano podda jej wyznawcw. Wiara ta, co wicej, w 38 0 r. staa si oficjaln religi pastwow, co nie mogo pozosta bez wpywu na tre jej nauczani sprawach pastwa i prawa. Pierwotne chrze cijastwo - nauka Chrystusa i jego uczniw - nie byo systemem filozoficznym, ani tym bardziej nauk spoeczno-polityczn. Bya to, zrywajca z judaisty czn ortodoksj i etnicznym zamkniciem si, nauka moralna, ktra da si sprowadzi do trzech postulatw: poznania Boga, przestrzegania prawa moralnego i przygotowywania si do y

cia po miertnego. Stopniowo jednak chrze cijastwo tworzyo na swoich pierwotnych fundamenta ch gmach systemu filozoficznego. Nastpowao to przede wszystkim poprzez adaptowanie rnyc h elementw filozofii greckiej. Z platonizmu przejto idealistyczny pogld na wiat i prze konanie o wyszo ci wiata idealnego nad materialnym, od Arystotelesa - koncepcj Boga jako pierws zej przyczyny i celu wiata, ze stoicyzmu-pogld, e wiat materialny jest przepojony duchem , od cynikw - obojtno dla rzeczy doczesnych. Wszystko to byo dzieem Ojcw Ko cioa (Patres). Ich nauka nosi nazw patrystyki. Ojcw Ko cioa dzieli si na greckich, piszcych po grecku i bardziej zwizanych z t radycj spekulatywnej filozofii greckiej oraz hellenistyczn tradycj "despocji wschodniej" , oraz aciskich, piszcych po acinie, nastawionych bardziej praktycystyczni, ale te i bardziej orygin alnych. Wan cezur w dziejach patrystyki stanowi Sobr Nicejski w 325 r., na ktrym ustalono podsta wowe dogmaty, poza ktre nie mona byo od tego czasu wyj , nie naraajc si na zarzut herezji.

20. Ksztatowanie si chrze cijaskiej my li o pastwie

I. Pierwsi chrze cijanie a pastwo Dla pierwszych chrze cijan pastwo, z ktrym si stykali, "pastwo ziemskie" byo dz ieem za. W "Apokalipsie" w. Jana Ewangelisty, najmodszego apostoa, "wielkie miasto, majce wadz krlewsk nad krlami ziemi", czyli Rzym, nazywa si "wielk nierzdnic". Pierwsi chrze cija

wierzyli, e "pastwo ziemskie" nie bdzie ono trwa dugo - duchowo przygotowywali si, por zucajc trosk o popraw bytu materialnego, na nadej cie wiecznego "krlestwa niebieskiego". "Krl estwo niebieskie" miao by otwarte dla kadego sprawiedliwego, bez wzgldu na jego etniczn przynaleno ; miao to by krlestwo sprawiedliwych i ubogich. Wobec wiary w ryche nadej cie "krlestwa niebieskiego", uznawanie "pastwa ziem skiego" za dzieo za nie pocigao za sob postulowania zmiany czy tym bardziej obalenia instytuc ji ziemskich. "Pastwo ziemskie" byo tworem obcym,