Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem.www.ksiegarnia.bellona.pl

Nasz adres:Bellona SAul. Grzybowska 7700-844 WarszawaDział Wysyłki tel.: (22) 45 70 306, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@bellona.pl

Ilustracja na okładce: Bartłomiej Drejewicz Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor merytoryczny i korekta: Sylwia Piecewicz Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik

■ > Copyright by Dariusz Ostapowicz, Warszawa 2010 < inpyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2010

I MIN WH KU I I 170K-2

WSTĘP

Armaty pod Stoczkiem zdobywała wiara Rękami czarnymi od pługa.Panowie w stolicach kurzyli cygara, Radzili o braciach zza Buga\

Wiersz Gustawa Ehrenberga wprowadza nas w atmosferę wydarzeń wojny 1831 roku, przywodzi na myśl przebieg walki, postać dowódcy spod Stoczka — gen. dyw. Józefa Dwernickiego, dalsze losy jego korpusu, wysłanego na Wołyń w celu wsparcia miejscowych insurgentów oraz rolę ziem zabużańskich w dziejach politycznych i militarnych powstania, a nawet szerzej — w stosunkach polsko- -rosyjskich w epoce porozbiorowej, bez czego trudno byłoby zrozumieć sens chwycenia za broń.

W książce uwagę poświęcono dwóm bitwom. Pierwsza, pod Boremlem, stoczona na Wołyniu nad Styrem 19 kwietnia 1831 roku, została oceniona wysoko przez naj­lepszych polskich historyków wojskowości i znawców epoki. Polska kawaleria dokonała w niej najświetniejszej— w opinii prof. Wacława Tokarza — szarży w powstaniu

1 Marsz, marsz Polonia. Pieśni, z którymi szliśmy do niepodległości, wybór i oprać. W. Panek, Warszawa 1988, (tekst 3).

listopadowym. „Zwycięstwo pod Boremlem” — pisze Tokarz — było „jedyną wielką rozprawą kawalerii w tej wojnie”, w której dominowały działania piechoty i ar­tylerii2.

Autor biografii generała Dwernickiego — prof. Broni­sław Pawłowski — uważa, że „Dwernicki okazał się wodzem w całym znaczeniu tego słowa, a każdy z jego podwładnych był bohaterem”. I dodaje znamienny komen­tarz: „Bitwa pod Boremlem, uważana sama w sobie bez żadnego względu na okoliczności, które ją poprzedziły i po niej nastąpiły, pozostanie jak najświetniejszym pomnikiem dla wodza i jego żołnierzy”3. W książce tej są rozpatrywane zasygnalizowane w przytoczonym cytacie okoliczności, które złożyły się na to, że — wbrew zamierzeniom dowództwa — wyprawa zakończyła się klęską, a sama bitwa, mimo sporego sukcesu taktycznego, nie mogła wpłynąć na ostateczny los korpusu ponoszącego straty w ludziach i amunicji, przypartego w końcu do granicy austriackiej i zmuszonego do jej przekroczenia, gdzie został internowany przez zaborcę. Jednocześnie, rozpatrując przebieg całej wyprawy gen. Dwernickiego, należy podkreślić związek między decyzją dowódcyo marszu wzdłuż granicy a działaniami partyzantów wołyńskich i podolskich. Z jednej strony niepowodzenie wyprawy przyczyniło się walnie do szybkiego upadku powstania na Ukrainie, z drugiej — klęska ta wpłynęła na losy korpusu. „Dwernicki, wyborny organizator, praw­dziwy ojciec i wychowawca swoich żołnierzy, miał okazać się w tej wojnie dowódcą kawalerii bardzo dużej miary, pełnym inicjatywy, wiary w powodzenie oraz zaufania do siebie i swoich żołnierzy. Jego dużą wadą była natomiast skłonność do «chodzenia luzem», która już w czasie

W. T o k a r z , Wojna polsko rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1994,s. 294.

1 B. P a w ł o w s k i , Dwernicki, Poznań 1927, s. 79-80.

pierwszych działań miała pozbawić go donioślejszych wyników zwycięstwa”4. Sytuacja ułożyła się zatem w swo­iste błędne koło: Dwernicki oczekiwał pomocy od insur- gentów, oni zaś uzależniali swoje wystąpienie od sukcesu wyprawy generała. Jak słusznie pisze Eligiusz Kozłowski— „Co jednak rozumieli przez to «powodzenie», nie wiadomo, czy np. rozbicie rosyjskiego korpusu gen. Riidigera i opanowanie całego Wołynia, czy dostawy broni i wykształconych wojskowo ludzi, czy też wreszcie oczekiwali wyłącznie słownej zachęty”5. I jest może coś symbolicznego w tym, że gdy słomą [sic!] rozpalano browar na Solcu6, to słomiany zapał — dość charakterys­tyczna polska cecha narodowa — (nie negując bynajmniej gorącego patriotyzmu) udzielić się miał wielu uczestnikom insurekcji na Wołyniu, Podolu i Ukrainie. Widać to chociażby na przykładzie wołyńskich oddziałów Narcyza Olizara i Ludwika Steckiego, partyzantów podolskich Jakuba Nagórniczewskiego czy kijowskich Onufrego Ga­łeckiego. „Szlachta na koń wsiędzie, ja z synowcem na czele, i — jakoś to będzie”7! — w tak niefrasobliwy sposób, w ślad za Sędzią z Pana Tadeusza, mógłby powiedzieć o sobie niejeden partyzant spośród „braci zza Buga”, a zapewne i sam generał Dwernicki.

Bardzo wyraźnie taką postawą wykazali się powstańcy podolscy w drugiej — omawianej na kartach książki

— bitwie, stoczonej 14 maja 1831 roku pod Daszowem, rozsławionej dzięki wierszowi Juliusza Słowackiego pt. Duma o Wacławie Rzewuskim. Bitwa była odpowiedzią

4 W. T o k a r z , Wojna, s. 167-168.5 E. K o z ł o w s k i, Wstęp, w: A. G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego

powstania 1830-1831 roku, Warszawa 1979, s. 11.6 W. T o k a r z, Sprzysiężenie Wysockiego i Noc listopadowa, Warszawa

1980, s. 156.7 A. M i c k i e w i c z , Pan Tadeusz, oprać. K. Górski, Warszawa 1969,

s. 128 (ks. VI, w. 257-258).

lokalnych patriotów na warszawską Noc Listopadową, na apele gen. Dwernickiego, wyrazem dążeń do połączenia wszystkich ziem przedrozbiorowych w niepodległej Polsce. Wraz z Boremlem wpisywała się w wiosenną ofensywę polską, ale też stała się przykładem przestarzałych form walki, przypominających — nawet samym uczestnikom— konfederację barską. Patrząc na powstanie za Bugiem z perspektywy emigracji, pamiętnikarz celnie wytknie błędy insurekcji: „wszyscy byli winni, i Rząd Narodowy, i wódz naczelny, i Dwernicki, i naczelnicy nasi, co nie umieli korzystać ze swojej władzy, i ci co nie słuchali tej władzy,i ci mianowicie, co nie powstali”8. Honor prowincji uratował kpt. Karol Różycki, który na czele partyzanckiego Pułku Jazdy Wołyńskiej zwycięsko przemierzył szlak bojowy spod Żytomierza do Zamościa. A ponieważ klęska nie ma ojców, na paryskim bruku rozgorzały wkrótce zażarte polemiki, potępieńcze swary.

Praca ma charakter problemowo-chronologiczny. Bazę źródłową stanowią: pamiętniki, wspomnienia, relacje uczes­tników powstania, prasa i publicystyka z roku 1831 i okresu emigracyjnego. Najbardziej dostępne dla Czytelnika będą niewątpliwie współczesne wydania powstańczych wspo­mnień m.in. Aleksandra Gołyńskiego (Pamiętnik podols­kiego powstania 1830-1831 roku, Warszawa 1979) lub Aleksandra Jełowickiego (Moje wspomnienia, Warszawa 1970). Życie polskie na Ukrainie w XIX wieku relacjonuje Tadeusz Bobrowski w Pamiętniku mojego tycia (dwa tomy, Warszawa 1979). By poznać przebieg kampanii wołyńskiej Dwernickiego i bitwę pod Boremlem trzeba nadal sięgać po źródła wydane w XIX wieku: artykuły Anastazego Dunina zamieszczone w „Pamiętniku Emi­gracji” (Paryż 1832-1833) i Pamiętnik Józefa Dwernickiego (Lwów 1870).

' A. J e ł o w i c k i, Moje wspomnienia, Warszawa 1970, s. 222.

O bitwie pod Boremlem historycy napisali po raz ostatni dość dawno. Jerzy Grobicki przedstawił dzieje wyprawy wraz ze szczegółowymi planami i mapami na łamach „Przeglądu Kawaleryjskiego” w 1930 roku, Stefan Przewal- ski opracował przebieg bitwy najpierw w „Roczniku Wołyńskim” (t. II, 1931), a następnie treść artykułu powtórzył w „Studiach i Materiałach do Historii Wojs­kowości” w 1963 roku (t. IX, cz. 2). We współczesnej syntezie powstania listopadowego (.Powstanie Listopadowe 1830-1831: dzieje wewnętrzne, militaria, Europa wobec powstania, pod red. Władysława Zajewskiego, Warszawa2 wyd. 1990) prof. Tadeusz Łepkowski, napisał, ze wzglę­dów oczywistych, o samej bitwie kilka zdań, podobnie jak prof. Władysław Zajewski w autorskim Powstaniu Lis­topadowym 1830-1831 (Warszawa 1998). Nawet skrupulat­ne Powstanie Listopadowe na Wołyniu, Podolu i Ukrainie pióra Andrzeja Wrońskiego, ostatnie, jak dotąd słowo nauki poświęcone insurekcji (Warszawa 1993) w sprawie tej bitwy odsyła Czytelnika w przypisie do literatury (s. 45, przypis 144). Opus vitae, trylogia prof. Daniela Beauvois z Francji zebrana w tomie pt. Trójkąt Ukraiński (Lublin 2005, ss. 813!) będąca wielką panoramą dziejów Ziem Zabranych w latach 1793-1914, bez której nie sposób poznać historię Polaków na Ukrainie, powstaniu poświęca mało miejsca. Występuje ono bardziej w ujęciu socjologicz­nym, a o bitwie wspomina w jednym zdaniu (s. 307). Powstańcze i emigracyjne losy wielu bohaterów opisanych wydarzeń zamieszcza sukcesywnie Polski Słownik Bio­graficzny. O działalności gen. Dwernickiego w Paryżu i Londynie pisała Urszula Wencel-Kalembkowa (.Działal­ność gen. Józefa Dwernickiego na emigracji w latach 1832-1848, Warszawa 1978). Postać Karola Różyckiego, tak mocno związaną z towiańskim kręgiem Adama Mic­kiewicza, odnaleźć można w wielu książkach poświęconych poecie (np. Krzysztof Rutkowski, Braterstwo albo śmierć:

zabijanie Mickiewicza w Kole Sprawy Bolej, Gdańsk 1999; E.K. Kossak, Rodzina M, Warszawa 1991,. K. Górski, Mickiewicz — Towiański, Warszawa 1986).

Szczegółowe informacje Czytelnik znajdzie "w przypisach i opartym na nich wyborze bibliografii.

Daty podawane są według kalendarza gregoriańskiego. Tylko wyjątkowo, tam, gdzie źródła jednozmacznie dato­wane są wg kalendarza juliańskiego, zostało to odnotowane za pomocą skrótu: st. st. (starego stylu).

W tym miejscu kieruję słowa serdecznej podzięki pod adresem mojej Zony Bernadety, której cierpliwości, wyro­zumiałości i pomocy zawdzięczam efekt tej pracy i Jej dedykuję tę książkę.

SPOŁECZEŃSTWO WOŁYNIA, PODOLA I UKRAINY

PRZED POWSTANIEM LISTOPADOWYM

Boże! Kto Ciebie nie czuł w Ukrainy Błękitnych polach, gdzie tak smutno duszy1

Terytorium Wołynia, Podola i Kijowszczyzny było w prze­ważającej mierze ograniczone przeszkodami naturalnymi. Od północy granicę stanowił pas błot poleskich; od zachodu linię graniczną wyznaczał bieg rzeki Bug, dalej na południe ciągnęła się wzdłuż terytorium Galicji do rzeki Zbrucz. Od południa— wzdłuż Zbrucza i Dniestru, rzeką Kodymą do Bohu i dalej do Dniepru. Od wschodu granicę wyznaczał bieg Dniepru. Rosja, dokonując zbrodni rozbiorów, określiła zdobyte terytoria mianem „guberni odzyskanych od Polski” (Katarzyna II już po I rozbiorze kazała wybić medal z napisem: „Odzyskałam, co było utracone”). Najczęściej w dokumentach rosyjskich pojawiało się określenie „guberni południowo-zachodnich”. Polacy, co oczywiste, zwykli mówić o „Ziemiach Zabranych”. Nomenklaturę tą, dotyczącą wszystkich obszarów anektowa­nych przez Rosję w latach 1772-1795, stosować będziemy w pewnym skrócie, na zasadzie pars pro toto do ziem Wołynia, Podola i Kijowszczyzny.

... I1 J, S ł o w a c k i , Beniowski, oprać. A. Kowalczykowa, Wrocław 1999,

s. 147 (pieśń V, w. 437^-38).

Sytuacja społeczno-ekonomiczna w trzech guberniach południowo-zachodnich była bardziej skomplikowana niż na Litwie. Występowały tutaj jaskrawsze konflikty narodo­wościowe, społeczne, religijne. Zasadnicza linia podziału biegła między dworem a wsią. Szlachcic — katolik — dzie­dzic — Polak (choć należy pamiętać również o napływo­wym elemencie prawosławnego ziemiaństwa rosyjskiego) stał naprzeciwko chłopa pańszczyźnianego — unity/prawo­sławnego — Ukraińca (Rusina, jak wtedy mówiono). Animozje na tych płaszczyznach miały zasadniczy wpływ na przebieg powstania listopadowego. Miasta zamieszkiwali

e

przeważnie: Żydzi, Polacy, Ormianie, Karaimi i inni (w tym osadnicy niemieccy).

Szlachta reprezentująca polskość na tych terenach stano­wiła około 10% ludności Ukrainy prawobrzeżnej. A spośród rzeszy 400 tysięcy „herbowych” tylko 70 tysięcy posiadało majątki, zaś reszta stanowiła tłum drobnej, bezrolnej szlachty — to ona głównie stanie się zarówno przed 1831 rokiem, jak i po tym roku ofiarą represji carskich. Większość ziem skupiały olbrzymie latyfundia, znajdujące się w rękach nielicznej grupy magnatów, mierzone liczbą poddanych „dusz” chłopskich. Na przykład w 1831 roku na Wołyniu Ksawery Branicki posiadał 17 500 „dusz”, Adam Jerzy Czartoryski na Podolu 11 290 a Wacław — „Emir” Rzewu­ski 13 244, na Ukrainie Aleksander Potocki 18 3802. Wymienione osoby były zaangażowane w powstanie, zapłaciły za to konfiskatą dóbr. Z reguły jednak arystokracja pozostała obojętna na zryw powstańczy. Obawiała się destabilizacji, ruiny istniejącego ładu społecznego, w którym carat, za cenę lojalizmu, zapewniał im dominującą rolę. Z jednej strony w okresie porozbiorowym władza zlik­widowała „złotą wolność” szlachecką w dziedzinie polityki,

D. B e a u v o i s , Polacy na Ukrainie 1831-1863. Szlachta polska na Wołyniu, Podolu i Kijów szczytnie, przeł. E. i K. Rutkowscy, Paryż 1988, s. 30, 243-244.

z drugiej — zabezpieczono szereg przywilejów społecznych: prawo do posiadania ziemi, całkowitą władzę nad chłopami, uczestnictwo w samorządzie szlacheckim, zwolnienie ze służby wojskowej i kwaterunku armii, wolność od podatku osobistego, nietykalność cielesną, ulgi w handlu i szereg innych. W ten sposób, konserwując model z czasów „złotej wolności”, ukształtowano zarazem na wzór rosyjski— i w oczach ludu wiejskiego — postać człowieka zbędnego przez swoją przymusową bezczynność. A gdy w dodatku nie pełnił on służby państwowej, to nie miał przed sobą żadnej dziedziny pracy publicznej, gdyż państwo zagarnęło dla siebie wszystko3.

Wrogi kurs przyjęto natomiast wobec najliczniejszej grupy szlacheckiej (ok. 340 tys.), która prócz herbu i tradycji nic nie posiadała, ale była najbardziej zapalnym żywiołem ruchów niepodległościowych. Warstwa ta miała po prostu historycznego pecha. Już Konstytucja 3 Maja odsuwała nieposesjonatów od władzy, choć w ówczesnej sytuacji politycznej chodziło o przekreślenie wpływu sprzedajnej magnaterii wśród drobnoszlacheckiej klienteli. Gramota Katarzyny II z 1785 roku precyzowała uczestnictwo szlach­ty rosyjskiej w życiu politycznym, podkreślając konieczność uzyskania dochodu rocznego w wysokości minimum stu rubli, a więc de facto to stan posiadania decydowało przynależności stanowej. Ustrój rosyjski znał wyłącznie pomieszczyków — szlachtę posiadającą, urzędniczą, wspi­nającą się po szczeblach kariery czternastu rang stworzo­nych przez Piotra I i całkowicie zależną od carskiej łaski. „Carat pozbawiony był arystokracji sensu stricte, elit politycznych, które byłyby potencjalnym zagrożeniem dla jedynowładcy, ale stanowiłyby ciała pośredniczące, ograni­czające dowolność i szkodliwość carskich poczynań” — pi­sze Wojciech Karpiński i cytuje kapitalne wypowiedzi,

3 J. K u c h a r z e w s k i , Od białego caratu do czerwonego, pod red. A. Szwarca i P. Wieczorkiewicza, t. 2, Warszawa 1998, s. 79, 85.

zarówno markiza de Custine’a, zwiedzającego Rosję w latach 30. XIX wieku: „Piotr (...) przemienił naród w pułk niemych”, jak i Karola Marksa o carach jako niewolnikach, którzy stali się uzurpatorami i w niewolników przemienili własnych poddanych4. Wyeliminowanie drobnej szlachty z życia politycznego, pozbawienie jej przywilejów, zdegradowanie do roli ludności poddanej stało się celem polityki carskiej. Pod koniec panowania Katarzyny II po raz pierwszy z projektem deportacji wystąpił — w tonie fałszywie przyjaznym i współ­czującym, jakim zwykle biurokracja carska pokrywała swoje zbrodnie — Płaton Zubow w 1796 roku. Później podobne propozycje złoży Aleksandrowi I gen. Arakczejew. W 1809 roku wszystkim tym, którzy posiadali mniej niż 8 „dymów” i 25 „dusz” ograniczono dostęp do sejmików. Przede wszystkim rozpoczęto akcję legitymowania tzn. dowodzenia i uznawania szlachectwa. W 1817 roku dokonano rewizji spisów szlacheckich, zaś ukaz z 1818 roku nakazywał wykreślenie z ksiąg genealogicznych tych wszystkich ludzi, którzy dowodzili szlachectwa jedynie na podstawie metryk chrztu lub świadków. A przecież tylko w ten sposób zaściankowa szlachta mogła wykazać swoją przynależność do herbowego stanu. Przypisanie jej do ludności poddanej oznaczało, że musiała płacić podatki, można ją było skazać na kary cielesne, zahamowano jej dostęp do oświaty, zmuszono do marszu w „sołdaty” na wiele lat i w efekcie została poddana rusyfikacji5. W tej sytuacji jedyną formą obrony stawało się uczestnictwo w powstaniu. Ruch zbrojny na ziemiach ukraińskich miał przede wszystkim charakter szlachecki (68,5% uczestników to szlachta — z tej liczby 39,5% stanowiła drobna szlachta)6.

4 W. K a r p i ń s k i , Chusteczka imperatora, Londyn 1983, s. 21-22, 39.

5 H . M o ś c i c k i , Pod berłem carów, Warszawa 1924, s. 28.6 W. D j a k o w, W. Z a j c e w , Ł . O b u s z e n k o w a , Socjalnyj sostaw

uczastnikow polsko go wosstanija 1830-1831 gg. po materiałam zapadnie h

Daniel Beauvois stawia tezę, że los drobnej szlachty na Prawobrzeżu byl przesądzony z góry, nawet gdyby po­wstanie listopadowe nie wybuchło. Już w 1829 roku na forum Senatu przedłożono Mikołajowi I projekt „Rozpo­rządzenia o szlachcie”, będący wynikiem prac zainauguro­wanych przez biurokrację petersburską od początku nowego panowania. Usilne dążenie do zepchnięcia drobnej szlachty w szeregi chłopów-jednodworców przy zachowaniu kilku nieistotnych różnic w celu uniknięcia protestów szło w parze z pomysłami deportacji w głąb Rosji i poboru „w sołdaty”. Gubernatorzy trzech guberni, realistycznie patrząc na świat, próbowali zachować status quo. „Takiego ewan­gelicznego podejścia do szlachty nie dzieliła biurokracja rosyjska”7. Klęska powstania listopadowego tylko przy­spieszyła nieuniknioną katastrofę, zaostrzając przy okazji metody represji.

Chłopi stanowili przeważającą liczebnie warstwę społe­czeństwa na Ukrainie prawobrzeżnej. Z liczby przeszło 4 min w trzech guberniach 0,5 min to chłopi rządowii należący do pomieszczyków rosyjskich, dalsze 3,5 min zamieszkiwało w polskich majątkach świeckich i kościel­nych: z tego 580 tys. stanowili katolicy, 110 tys. unici, a reszta wyznawała prawosławie8. W zaborze rosyjskim sytuacja społeczno-ekonomiczna chłopstwa znacznie pogor­szyła się w stosunku do czasów Rzeczypospolitej. Prawo rosyjskie uczyniło z chłopa właściwie niewolnika, stano­wiącego wraz z całym dobytkiem własność dziedzica. Chłop zobowiązany był do płacenia podatków, składania dziesięcin, danin, odrabiania szarwarków i pańszczyzny,

gubernij Rossijskoj Imperii w: Istoriko-socjołogiczeskije isledowcmia, pod red. W. Djakowa i in., Moskwa 1970, s. 141, 154.

7 D. B e a u v o i s , Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijów szczytnie 1793-1914, przeł. K. Rutkowski, Lublin 2005, s. 141-144, 148.

8 D. B e a u v o i s , Polacy, s. 30-32.

przy czym liczono ją — nie jak dawniej według areału ziemi— lecz od „duszy” męskiej (której — notabene — wartość wyliczono na 175 rubli srebrnych (rbs); kobiety w świetle prawa „duszy” nie posiadały). Natomiast zabraniano opusz­czania wsi, przechodzenia do innego stanu, zawierania małżeństwa bez zgody pana. Za wszelkie nieposłuszeństwa czekały kary (np. chłosta za wzięcie chrustu z lasu). Od czasów Katarzyny II zabroniono składania skarg na dziedzi­ców, groziła za to nawet zsyłka na Sybir. Nad chłopem stale wisiała groźba wzięcia w „sołdaty” na dwadzieścia pięć lat. Ale absolutna niewola budziła też absolutny bunt. Zdarzały się wypadki odmowy pańszczyzny „dla Lachów”. Wówczas na apel ziemian bunt tłumiły bagnety i nahaj ki carskich żołnierzy i policji9. Stan napięcia przetrwał aż do reformy uwłaszczeniowej w 1861 roku. U podstaw wrzenia społeczne­go najczęściej leżał mit „dobrego cara”, jaki np. w 1826 roku rozpowszechniał na Kijowszczyźnie żołnierz Siemionow, a w który lud głęboko wierzył. Głosił, że monarcha pragnął dać chłopom ziemię i wolność, tylko źli panowie udaremnili wykonanie woli carskiej10. W oczach chłopskich nie car, lecz dziedzic okazywał się najgorszym ciemiężycielem. Na Ukrainie nienawiść do panów splatała się z uczuciami obcości, obojętności czy wrogości wobec idei powstańczej, której dwór był reprezentantem. Tam, gdzie dwór dobrze traktował poddanych, tam mógł liczyć na życzliwość lub aktywny udział w walce. Postawę chłopstwa najlepiej oddawało powiedzenie: „Neh Boh temu dobro daje, kto dla nas dobro żełaje” (Niech Bóg tego obdarzy dobrem, kto nam dobrze życzy)11. Chłopi nie byli jednak całkowicie obojętni na

9 T. B o b r o w s k i , Pamiętnik mojego życia, oprać. S. Kieniewicz, t. 2, Warszawa 1979, s. 488-492.

10 Tamże, t. 2, s. 57; J. Ku c h ar z e w s ki, Od białego caratu, t. 2, s. 40.

11 J. W e n i g e r, Kilka słów o Rusinach. Zapomniany artykuł Michała Czajkowskiego, „Ruch Literacki”, nr 5 (1930), s. 316.

głoszone przez powstańców obietnice nadania ziemi i wol­ności. Szlachcic Piotr Kopczyński spisał z poddanymi umowę, w której za wierność rządowi polskiemu obiecywał wolność. W powstańczej „Instrukcji dla nauczycieli ludu ruskiego” znalazły się odwołania do Kościuszki i Wemyhory oraz apel: „Polska wzywa swoich braci do wspólnej walkio wolność”12.

W walce wzięło udział 433 chłopów z Wołynia (18,57% uczestników powstania), 603 z Podola (24,9%) i 176 z Kijowszczyzny (18,9%). Była to, jak widać, garstka wobec przeszło czteromilionowej rzeszy ludu ukraiń­skiego, ale i ona świadczyła o zróżnicowaniu postaw w 1831 roku13.

Dokonując analizy struktur społeczeństwa Ziem Za­branych, zwróćmy uwagę na miasta. Ludność miejska dzieliła się na pięć kategorii: obywateli honorowych, kupców, członków cechów, mieszczan i wyrobników; zobowiązana była do płacenia podatków i służby wojskowej. W miastach dominowali Żydzi. Wysoka liczba prawie pół miliona starozakonnych w trzech guberniach wynikała z ukazów carskich, które tworzyły z tych ziem specjalne „strefy osiadłości”. Praktycznie Żydzi stanowili odrębny stan, posiadający osobne przepisy prawne, ograniczające różne dziedziny ich życia (m.in. płacili podatek koszerny, mieli zakaz osiedlania się mniej niż 50 wiorst od granicy itd.). Ich odrębność podkreślało jeszcze istnienie gett, np. w Kamieńcu Podolskim i Kijowie. Powoływani od 1827 roku do służby wojskowej nie mieli żadnych szans

12 S. K o z a k , Pogłosy powstania listopadovjego na Ukrainie w: Dziedzictwo powstania listopadowego w literaturach obcych, pod red. Z. Sudolskiego, Warszawa 1986, s. 85.

13 W. D j a k o w, Socjalnyj sostaw uczastnikow polskogo wosstania 1830-1831, s. 131, 136; T. Ł e p k o w s k i , Powstanie 1831 roku na Ukrainie w: Powstanie Listopadowe 1830-1831, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1990, s. 420-424.

awansu. Zdecydowana większość utrzymywała się z hand­lu, transportu i obrotu kredytami i tylko 2,4%-4% popula­cji reprezentowało wolne zawody14. Byli społecznością wyobcowaną ze środowiska polskiego, żyjącą własnymi sprawami. „Kto zgadnie, czy Żydzi są za Moskalami, czy za Polakami, to będzie mądry. Mnie się zdaje, że są za sobą, to jest za tym, kto silniejszy, albo kto im lepiej zapłaci” — trafnie zauważył pamiętnikarz15. W 1831 roku zachowali obojętność wobec zrywu Polaków, częściej wspierali carat i tylko jednostki okazały pewną życzliwośći zaangażowanie w walce.

Ukraina to obszar wybitnie rolniczy, dlatego rozwijały się tam liczne przedsiębiorstwa, m.in. gorzelnie, młyny, fabryki tytoniu, papiernie, cukrownie. Od przełomu XVIIIi XIX wieku zaczął się żywiołowy rozwój handlu czarno­morskiego obejmujące 90% eksportu zboża z Rosji. Szlach­ta, a nawet chłopi, bogacili się na transakcjach. Korzystna koniunktura gospodarcza w ramach Cesarstwa Rosyjskiego, rozwój fortun magnackich i szlacheckich niosły niebez­pieczeństwo rezygnacji z walki niepodległościowej, zgodę na niewolę za cenę dobrobytu i stabilizacji.

Wołyń, Podole i Kijowszczyzna wchodziły w skład Wileńskiego Okręgu Naukowego. Od 1803 roku przez dwadzieścia lat funkcję kuratora pełnił książę Adam J. Czartoryski, który, nawiązując do dorobku Komisji Edukacji Narodowej, rozwinął struktury szkolnictwa polskiego. W szkolnictwie guberni południowo-zachodnich pierwszo­planową postacią stał się Tadeusz Czacki, twórca Liceum Krzemienieckiego (od 1 stycznia 1803 r. — Gimnazjum, od 16 stycznia 1819 r. — Liceum). Ta świetnie zor­ganizowana i stojąca na wysokim poziomie szkoła stała się drugim obok Wilna centrum życia umysłowego ziem

14 A. E i s e n a c h , Wielka Emigracja wobec kwestii żydowskiej 1832-1849, Warszawa 1976, s. 24, 31, 35-36, 43.

15 A. J e ł o w i c k i , Moje wspomnienia, s. 144.

litewsko-ruskich. Najwyższe klasy Liceum dzieliły się na wydziały: prawny, matematyczny i filologiczny. Program nauczania był przeładowany, wystarczy wspomnieć, że uczono siedmiu języków. Mimo carskich obietnic nie doczekano się prawa nadawania niższych stopni naukowych. Szkoła dodatkowo spełniała funkcje zakładu naukowego. Biblioteka liczyła ok. 50 tys. woluminów, w tym księgozbiór po Stanisławie Auguście i Teki Naruszewicza, zawierała również zbiory numizmatyczne i mineralogiczne. W Liceum funkcjonowały obserwatorium astronomiczne i ograd bota­niczny. Stąd promieniowała kultura polska — utworzono Towarzystwo Dobroczynności Młodzianów Gimnazjum Wołyńskiego, Towarzystwo Uczniów Liceum Wołyńskiego Ćwiczących się w Porządnym Mówieniu i Pisania, Towa­rzystwo Przyjaciół Nauk; działał tajny Klub Piśmienniczy; wydawano periodyki: „Pamiętnik Naukowy” i „Ćwiczenia Naukowe”16. Chętnie chwytano za pióro, próbując sił w poezji (Antoni Malczewski, Stefan Witwicki, Tomasz August Olizarowski, Tomasz Padurra — dwaj ostatni wzięli udział w powstaniu 1831 roku na Ukrainie), w powie­ści (Gustaw Olizar związany z dekabrystami), w historio­grafii (Karol Sienkiewicz), dramacie (Józef Korzeni owski). W latach 1814-1830 i na emigracji odbywały się corocznie ku czci Czackiego „biesiady krzemienieckie”17. Nowosilcow „przeklinał jego pamięć i zwykł mawiać, że Czacki o sto lat opóźnił główny cel państwa rosyjskiego”18 — rusyfikację Ziem Zabranych. Sam, jako nowy kurator, zakazał Od 1824 roku wykładów z historii Polski, wprowadzając w to

16 D. B e a u v o i s , Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1832, t. II: Szkoły podstawowe i średnie, Rzym-Lubliin 1991, s. 142, 208, 316-320.

17 M. D a n i l e w i c z ó w a, Życie literackie Krzemieńca w latach 1813-1815, „Rocznik Wołyński”, R. II (1931), s. 131-132.

18 L. J a n o w s k i , W promieniach Wilna i Krzemieńca, Wilno 1923, s. 242.

miejsce nowy przedmiot, kosmografię z gnomoniką (sztukę robienia zegarów słonecznych). Szkolnictwo w trzech guberniach było w większości zakonne, na przykład w Ber­dyczowie na Wołyniu pracowali karmelici, w Winnicy na Podolu — pijarzy. Za wzór stawiano ośrodki bazyliańskieo najwyższym poziomie kształcenia. I dlatego ostrze rusyfikacji najwcześniej skierowano przeciwko nim. W Ki- jowszczyźnie 15 listopada 1830 roku zamknięto zakłady kaniowski i machnowiecki19. Podsumowując, przyjmuje się, że przed 1830 rokiem liczba kształcącej się młodzieży w szkołach średnich Okręgu Wileńskiego wynosiła ok. 13 tys. Proporcjonalnie do liczby szlachty młodzieży uczącej się było bardzo mało: na Wołyniu 1:15, na Podolu 1:87, w Kijowszczyźnie przypadało 589 uczniów na 43,6 tys. szlachty. Taka sytuacja była wynikiem wielu uwarunkowań, m.in. polityki zaborcy ograniczającej szlachcie-nieposes- jonatom dostęp do oświaty, mentalności szlacheckiej lek­ceważącej pozycję „chudych literatów”, obaw młodzieży przed zhańbieniem się rosyjskim „czynem”20. Jednak ta niewielka kadra inteligencji szlacheckiego pochodzenia stanowiła źródło zaburzeń politycznych, aktywną część ruchu powstańczego.

Na Ziemiach Zabranych Kościół rzymskokatolicki utracił dominującą pozycję na rzecz prawosławia. Zaborca z całą konsekwencją starał się ograniczyć wpływ i niezależność Kościoła, tak obcą cezaropapizmowi moskiewskiemu. Struk­tury administracyjne zostały unormowane ukazem cara Pawła I z 1798 roku i usankcjonowane przez Rzym bullą „Maximi undique pressi” w tym samym roku. Gubernia wołyńska należała do diecezji łucko-żytomierskiej, gubernia podolska — do diecezji kamienieckiej, a gubernia kijowska

19 D. B e a u v o i s, Uniwersytet Wileński i szkolnictwo zakonne (1803— 1832) w: Francja-Polska XVÏ11-XIX w., Warszawa 1983, s. 185, 190.

20 T e n ż e , Inteligencja bez wyjścia w: Inteligencja polska pod zabo­rami, pod red. R. Czepulis-Rastenis, t. 1, Warszawa 1978, s. 20, 38, 54, 60.

podlegała bezpośrednio metropolii mohylewskiej zwierz­chniej nad całym Kościołem rzymskokatolickim w Rosji. W 1820 roku carat zlikwidował zakon jezuitów, którego dobra zasiliły skarb państwa21. Był to jeden z ciosów caratu w katolicyzm, gdyż jezuici ucieleśniali symbol polskości, oskarżano ich bezpodstawnie o wszelkie wady (jeszcze w epoce powstania styczniowego rosyjski publicysta Michał Katkow rozpisywał się o powstaniu jako o jezuickiej intrydze).

Jednocześnie wyznaniowa polityka caratu od czasów pierwszego rozbioru dążyła systematycznie do likwidacji Kościoła greckokatolickiego (unickiego). Trzy gubernie należały do diecezji łuckiej, a najmocniejszym filarem unii okazały się klasztory bazyliańskie (m.in. w Kaniowie, Humaniu, Poczajowie, Krzemieńcu, Dubnie, Lubarze, Owruczu). Nasilenie represji nastąpiło od początku pano­wania Mikołaja I — już w 1826 roku ukaz carski zakazy­wał sprzedaży unickich modlitewników, a w następnych latach w liturgii zaczęto wprowadzać zmiany na wzór prawosławia, powołano Tajny Komitet do spraw Unickich, w którym ważną rolę likwidatora unii zaczął pełnić apostata, biskup Józef Siemaszko. Były to dopiero pierw­sze kroki na drodze do likwidacji unii. Pośrednio represje uderzały w Kościół rzymskokatolicki, ponieważ skazywa­ły na rusyfikację i przymusową apostazję sojuszników katolicyzmu i polskości. Brutalne rozprawienie się z unita­mi nastąpiło dziewięć lat po upadku powstania listopado-

22wego .Warto w tym miejscu przypomnieć stosunek ducho­

wieństwa Ziem Zabranych do insurekcji 1831 roku. Wyższa hierarchia przyjęła wybuch powstania wrogo;

21 B. K u m o r , Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej 1772-1918, Kraków 1980, s. 551.

22 E. L i k o w s k i, Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, cz. 2, Warszawa 1906, s. 13, 54, 72.

duchowieństwo niższe, posłuszne zwierzchnikom, pozo­stało niezaangażowane, choć życzliwe powstańcom. Ist­niały wypadki czynnego uczestnictwa w walce. Władimir Djakow obliczył, że na Wołyniu odsetek patriotycznie nastawionego duchowieństwa wszystkich wyznań (katoli­cy, prawosławni, unici) wyniósł 3,09% ogółu powstańców, na Podolu 1,22%, na Kijowszczyźnie prawie nikt nie uczestniczył23. Uderza przy tym znikomy wprawdzie, udział księży prawosławnych w insurekcji, tym bardziej, że Cerkiew była cały czas na usługach władzy, była narzę­dziem rusyfikacji i nawracania choćby pod przymusem knuta. W 1831 roku popi stanowili pokaźny zastęp szpiegów i donosicieli (jak np. Foma Wróblewski w Kijo­wszczyźnie), wpływali na wrogą wobec powstania postawę chłopów, a Cerkiew, zależna od carskiego samodzierżawia, okazywała się „departamentem policji ducha”24.

Dokonajmy krótkiego bilansu lat 1815-1830 w guberniach południowo-zachodnich. Szereg przyczyn złożyło się na możliwość wybuchu powstania. Najbardziej zainteresowana w zburzeniu istniejącego systemu politycznego była szlachta— warstwa najbardziej uświadomiona narodowo. Nie wygas­ło jej dążenie do odbudowy niepodległej Polski w granicach przedrozbiorowych; zawiedziona w rachubach na połączenie z Królestwem Kongresowym, ograniczana w prawach polity­cznych przez carat, zagrożona przez akcję legitymacyjną, musiała chwycić za broń. Istniały tradycje walki o niepodleg­łość od czasów konfederacji barskiej i powstania kościuszko­wskiego po nieudane spiski lat 1821-1826. Oburzał wzrasta­jący kurs rusyfikacyjny w stosunku do szkolnictwa, Kościoła rzymsko- i greckokatolickiego.

O Q

* W. D j a k o w , Socjalnyj sostaw uczastnikow polsko go wosstania 1830-1831, s. 131, 136.

24 O. L e w i e k i , Epizod iz polsko go miatieża 1831 goda w Kijew sz- czynie, „Kijewskaja starina”, R. XVIII (1899), t. XV, s. 94; J. K u c h a ­r z e w s k i , Od białego caratu, t . 7 , s . 6 1 .

Powodzenie powstania zależało od poparcia chłopów. Złożony konflikt między dworem a wsią, podsycany przez zaborcę, utrudniał lub wręcz uniemożliwiał współdziałanie. Szlachta obawiała się powtórzenia koliszczyzny, a chłop­stwu z kolei obce były idee niepodległościowe. Część społeczeństwa poszła na ugodę, zadowalając się dobrobytem materialnym i wysoką pozycją w strukturach feudalnych. Różnorodność etniczna, religijna i społeczna czyniła ruch powstańczy słabszym niż na Litwie, ograniczała go do nielicznej warstwy patriotycznie nastawionej szlachty; popełnione błędy skazywały powstańców na klęskę.

ROLA ZIEM ZABRANYCH W STOSUNKACH POLSKO-ROSYJSKICH W EPOCE POROZBIOROWEJ

POD BERŁEM CARÓW 1795-1813

Władyka gnuśny i podstępny,Wróg pracy, strojniś wyłysiały,Panował nam w ów czas pamiętny,Z przypadku będąc dzieckiem chwały. (...) Tak do Paryża nam się przyszło I ruski car na królów czele1 .

Pierwsze organizacje konspiracyjne na ziemiach rozdartej przez zaborców Rzeczypospolitej powstały wkrótce po trzecim rozbiorze. Gdy w Petersburgu podpisywano kon­wencję delimitacyjną, definitywnie rozgraniczającą zasięg zdobyczy oraz wymazującą nazwę Polski „odtąd i na zawsze” (1797), niejako w odpowiedzi na ten gwałt zarówno legioniści w dalekim Mediolanie, jak i konspiratorzy we Lwowie czynem odpowiadali, że jeszcze Polska nie zginęła. Centralizacja Lwowska nawiązała kontakty z Litwą i Wo­łyniem. Dominikanin, ksiądz Faustyn Ciecierski zorganizo­wał spisek z udziałem m.in. płk. Józefa Zeydlitza, Cypriana

1 A. P u s z k i n, Eugeniusz Oniegin, przeł. A. Ważyk, oprać. R. Łuzny, Wrocław 1970, s. 248-248 (rdz. X, w. 1-4, 15-16).

Godebskiego (późniejszego bohatera spod Raszyna), Jerzego Zenowicza, płk. Walsteina. W jego skład weszli przed­stawiciele wszystkich stanów — sam ten fakt był już ważny w dziele formowania nowoczesnego narodu. Wer­bowano oficerów do legionów we Włoszech i zbierano dla nich fundusze. Nawet mylna plotka o powrocie Kościuszki do ojczyzny wywoływała w sercach polskich radość, w rosyjskich — złość. Spisek został dość szybko rozbity dzięki współpracy policji rosyjskiej i austriackiej; przywód­cy z Wołynia ratowali się ucieczką, ale inni na czele z o. Ciecierskim zostali uwięzieni i po ciężkim śledztwie skazani na zsyłkę na Sybir2.

Car Paweł Ï (panował 1796-1801), z nienawistną zacię­tością niszczący w czasie krótkiego panowania dzieło matki, Katarzyny II (panowała 1762-1796), podobno myślało odnowieniu unii polsko-litewskiej przez ogłoszenie jed­nolitego Królestwa Polskiego pod rosyjskim protektoratem. Poniewczasie oceniał rozbiory Polski jako zło. „Zawsze byłem przeciwny podziałowi Polski” mówił do Ignacego Potockiego — i choć wypowiedź ta okazała się gołosłowna, to po jednej z rozmów z carem Stanisław August tajemniczo mówił o odmianie złego losu i powrocie do Warszawy3.

Pod nowym panowaniem Aleksandra I (panował 1801-1825) pierwsze próby stworzenia jakiegoś propol­skiego lobby nie dały rezultatów. Car nie zaakceptował inicjatywy bogatej szlachty z Podola w 1802 roku, by stworzyć towarzystwo pod imieniem „Naśladowcy Alek­sandra — Przyjaciele Ludzkości”. Uznał, że pomysł jest enigmatyczny i niczemu nie służy. Szansa na podjęcie sprawy polskiej pojawiła się w 1805 roku, wraz z tworze­niem trzeciej koalicji antynapoleońskiej. Książę Adam

2 A. M i l l e r , Pierwsza porozbiorowa konspiracja litewska, Kraków 1936, s. 20-22, 53, 113-114.

3 M. Ży w i r s k a , Ostatnie lata Stanisława Augusta, Warszawa 1982, s. 176-177.

Czartoryski — ówczesny minister spraw zagranicznych Rosji — planował wojnę z Prusami w przypadku niewyra- żenia zgody przez Berlin na przepuszczenie wojsk carskich przez Prusy. Aleksander I mógłby jednocześnie ogłosić się królem polskim. Zabłocony, w strugach deszczu, pieszo, bez przewodników, którzy zabłądzili i uciekli, bez karety, która rozbiła się w ciemnościach, cesarz Rosji przybył do rodowej siedziby Czartoryskich. „Plan puławski” nie został jednak zrealizowany — ostatecznie zamiast do Warszawy, car pojechał do Poczdamu, gdzie przy sarkofagu Frydery­ka II odnowił przyjaźń z pruskim królem Fryderykiem Wilhelmem III. Jedyne, co udało się Czartoryskiemu osiągnąć w Poczdamie, to wywalczenie artykułu w trak­tacie rosyjsko-pruskim, przewidującego możliwość wymia­ny terytoriów: w zamian za zdobycze w Niderlandach, Nadrenii i Hanowerze Prusy zrzekałyby się swoich posiad­łości na wschodzie, czyli zaborów. Później książę Adam zwierzy się Aleksandrowi: „Zawsze żałować będę, że przez zbieg okoliczności musiałem podpisać swym na­zwiskiem ten nieszczęśliwy traktat”4. Wkrótce jednak bitwa pod Austerlitz i jej następstwa przekreśliły wszelkie nadzieje księcia Adama: Rosja wycofała się z koalicji, Prusy zawarły przymierze z Francją, zaś Austria podpisała z nią pokój.

Jedynym wymiernym efektem wizyty cara w Puławach były prezenty, jakie pozostawił: dwa sfinksy oraz szklaną kopułę do świątyni Sybilli5. „Sfinksowa” indywidualność młodego cara niewątpliwie wypływała zarówno z efektów oświeceniowej edukacji filozofa Laharpe’a, jak również z nie do końca wyjaśnionej roli w zamachu na Pawła I:o spisku wiedział, a w marcową noc zabójstwa podobno twardo spał... w mundurze i butach. W życiu codziennym

4 M. K u k i e 1, Czartoryski a jedność Europy, Warszawa 2007, s. 95.5 J. S k o w r o n e k , Adam Jerzy Czartoryski 1770-1861, Warszawa

1994, s. 108, 113-114, 121.

marzenia humanitarne szły na bok, a cesarz przywykł obojętnie słuchać świstu kijów, spadających na okrwawione żołnierskie plecy. „Wyzuty z cywilnej odwagi, o woli spękanej, czynnej tylko przez wysiłki chwilowe, splątany stale siecią sprzecznych zamierzeń i zobowiązań, z koniecz­ności zakłamany, wyrobił w sobie natomiast rzadką zręcz­ność maskowania się, udawania, łudzenia drugich”6. Do dziś historycy wypowiadają o nim skrajne opinie: dla jednych jest schizofrenikiem, dla innych — szlachetnym marzycielem.

„Plan puławski” księcia Czartoryskiego godził również w politykę Wielkiej Brytanii, opartej na równowadze sił między mocarstwami: stworzenie federacji słowiańskiej pod berłem rosyjskim mogło ją w oczach Londynu zburzyć. W Poczdamie przy sarkofagu Fryderyka II odżyła przyjaźń rosyjsko-pruska a pogrzebane zostały nadzieje Czartorys­kiego. Odtąd ratowanie polskości na Ziemiach Zabranych widział w działalności edukacyjnej jako kurator wileńskiego okręgu naukowego. „Można powiedzieć śmiało, że w latach 1801-1806 zarysowała się przejściowo rola tych ziem jako polskiego Piemontu, a przez dalszy szereg lat aż do 1831 tam oświata i kultura polska miała ostoje najsilniejsze”7.

Tymczasem wojna francusko-pruska w 1806 roku spro­wadziła na armię fryderycjańską „czarny dzień” — 14 października 1806 roku, gdy jednocześnie na polach Jenyi Auerstedt doszło do jej pogromu. Po klęsce Prus książę Antoni Radziwiłł, blisko związany z dworem berlińskim proponował królowi Fryderykowi Wilhelmowi III, by ten ogłosił się „królem Wielkopolski”, zaś carowi Aleksan­drowi I przypadłby tytuł „króla Litwy i wielkiego księcia

6 M. K u k i e ł , Wielka historia powszechna. Od wielkiej rewolucji do wojny światowej, t. VI, cz. 2 1 795-1815, Warszawa bd, s. 109.

7 T e n ż e , Próba unii polsko-rosyjskiej (1805-1815) w: Historia w służbie teraźniejszości, oprać. R. Habielski, IBL, Warszawa 1994, s. 82-83.

Podola i Wołynia”8. Do realizacji takich nierealnych mrzonek autor pragnął włączyć księcia Józefa Poniatow­skiego, który natychmiast i bez wahania odmówił. Jedno­cześnie ze strony rosyjskiej ówczesny wódz naczelny armii carskiej, gen. Leontij Bennigsen myślał o ogłoszeniu Aleksandra I królem Polski9.

O wiele większe szanse miały natomiast działania podjęte przez Polaków w zaborze rosyjskim.

Pojawienie się armii francuskiej nad Wisłą w wyniku pogromu Prus na przełomie 1806 i 1807 roku ożywiło nadzieje Polaków z Ziem Zabranych na zmianę losu. Epigoni Towarzystwa Republikanów Polskich, tzw. jakobi­nów polskich — organizacji konspiracyjnej założonej w 1798 roku — działający na Wołyniu w kręgu ziemiaństwa— rozpoczęli na rzecz Francji działalność wywiadowczą. Oprócz tego gotowość do działania wyrażali dawni legioni­ści, swego czasu zniechęceni do polityki Bonapartego, dwaj generałowie osiadli na Wołyniu — gen. Karol Kniaziewicz i gen. Józef Wielhorski. Przez dawnego adiutanta Kniaziewicza, kpt. Ksawerego Kosseckiego, po­chodzącego z Podola, gen. Jan Henryk Dąbrowski — a po­średnio Napoleon — dowiadywali się o ruchach armii rosyjskiej, nastrojach na Wołyniu i gotowości Polaków do insurekcyjnego działania. Ogólnikowe pomysły przybrały szybko realniejszy kształt w postaci memoriału, który 17 lutego 1807 roku na ręce francuskiego sekretarza stanu Huguesa Mareta złożył jeden z przywódców warszawskich „jakobinów” Andrzej Horodyski10. Pisał w nim o dużych

8 S. G r o d z i s k i , Polska w czasach przełomu (1764-1815). Wielka historia Polski, t. 3, Kraków-Warszawa 2003, s. 637.

9 H. M o ś c i c k i , Dzieje porozbiorowe Polski w aktach i doku­mentach, t. 1: Od rozbiorów do Księstwa Warszawskiego, Warszawa bd, s. 98-99.

10 S. S mo 1 ka, Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, t. 1, Warszawa 1984, s. 90.

zasobach finansowych konspiratorów, gotowości do wybu­chu powstania oraz możliwości wystawienia kilkunastu tysięcy jazdy, a nawet pozyskania kozaków. Akurat po bitwie pod Pruską Iławą, w końcu lutego 1807 roku, gdy ważyły się losy wojny, możliwość dywersji na tyłach armii rosyjskiej wydawała się cesarzowi Francuzów interesująca. Myślał o wysłaniu na Podole 30-tysięcznego korpusu marsz. Andrego Massénny wspomaganego przez oddziały gen. Auguste’a Marmonta. W istocie Napoleon traktował ewen­tualną akcję tylko jako demonstrację, która skłoniłaby Rosjan do szybszego podjęcia rokowań, a tymczasem0 memoriale powiadomił warszawską Komisję Rządzącą. Władze polskie odniosły się do zawartych w nim obietnic z dużą dozą ostrożności i realizmu. Jeden z jej członków, Stanisław Kostka Potocki, ostudził zapał przybyłej do Warszawy delegacji Woły ni an na czele z hr. Marcinem Tarnowskim, wskazując na brak gwarancji uznania niepod­ległości Polski i pomocy dla powstańców ze strony Francji. Tymczasem Augustyn Trzecieski przygotowywał powstanie na Wołyniu. W domu Olizarów, wyczekując przybycia korpusów francuskich, myślano o zawiązaniu konfederacji dawnych województw ruskich. Tajne spotkania odbywały się również u Hugona Kołłątaja i Tadeusza Czackiego. Z Galicji przybywali nowi oficerowie, w maju 1807 roku mówiono o możliwości wystąpienia 20 tysięcy powstańców. Władze rosyjskie, chcąc przeciwdziałać akcji insurekcyjnej, rozpoczęły represje — grożono konfiskatami, w głąb Rosji zesłano Kołłątaja i Czackiego (przypuszcza się, że o dekon- spiracji przesądziły zarówno brak ostrożności — jak1 denuncjacja... Talleyranda). Sam Aleksander I włączył się do działania, licząc na wciągnięcie Polaków do polityki anty napoleońskiej. Do głównej kwatery cara w Taurogach został zaproszony w początkach marca m.in. gen. Karol Kniaziewicz. Usłyszał zaskakującą ofertę: „Gotów jestem ogłosić przywrócenie Polski, zorganizować wojsko polskie

i powierzyć ci jego dowództwo”. Ale generał uchylił się od przyjęcia tego zadania. Szansa taka istniała „przed dwoma laty” — mówił (myśląc zapewne o „planie puławskim” z 1805 roku). „Dziś zmieniły się okoliczno­ści. Naczelnik narodu francuskiego uzbroił część naszego narodu, przyrzekł byt polityczny Polsce. [...] Wojsko polskie zorganizowane pod opieką W.C.M., musiałoby walczyć przeciw swoim współziomkom”11. Tymczasem oczekiwany sygnał do powstania znikąd nie nadchodził, co spowodowało wygasanie wszelkich planów. Nadzieję można było jeszcze łączyć ze zwycięstwem Napoleona pod Frydlandem 14 czerwca 1807 roku. „A on! co? Pokój w Tylży zrobił!”12. Jerzy Łojek, cytując opinię gen. Prądzyńskiego, pisał o zmarnowaniu przez Polaków kolo­salnej szansy na odzyskanie niepodległości w granicach przedrozbiorowych13, co wynikało m.in. z niechęci szlach­ty Ziem Zabranych do zmian społecznych, jakie w ślad za Wielką Armią niewątpliwie nastąpiłyby — carat nato­miast gwarantował utrzymanie status quo. Wydaje się jednak, że sytuacja międzynarodowa nie sprzyjała re­stytucji Polski: wystąpienie Austrii przeciw Francji nadal było groźną alternatywą. WT Rosji pokój tylżycki przyjęto z mieszanymi uczuciami. Sojusz z człowiekiem, którego do niedawna nazywano „Antychrystem” wydawał się Rosjanom nie do pojęcia, oficerowie czuli się zdradzeni. Sen z powiek spędzało Księstwo Warszawskie. Samo jego istnienie oraz funkcjonowanie tam Kodeksu Cywilnego wywoływało obawy o los zaboru rosyjskiego. „Teraz polscy mieszkańcy zachodnich prowincji Rosji mogli potencjalnie stworzyć w łonie Imperium Rosyjskiego

11 J. C z u b a t y, Wołyń na przełomie 1806 i 1807, „Mówią Wieki”, nr 2, 1989, s. 23.

12 A. M i c k i e w i c z , Pan Tadeusz, s. 127 (ks. VI, w. 197).j q

' J. Ł o j e k , Kalendarz historyczny. Polemiczna historia Polski, Warszawa 1996, s. 243-244.

groźną piątą kolumnę zachodniej korupcji”14. Wzmożona kampania szeptanej propagandy przeciwko nowej polityce cara została, jak się okazuje, zainspirowana przez brytyj­skiego doradcę w Rosji, gen. Wilsona. Gdy zaś wojna wybuchła w 1809 roku, wywołała kolejną falę patrioty­zmu mieszkańców Wołynia i Podola. Patrioci potajemnie przekraczali Niemen i Bug, by zaciągnąć się pod orły narodowe, narażając majątki na konfiskatę. 24 sierpnia 1809 roku w Petersburgu wydano ukaz przeciwko zbie­gom. Wśród nich znalazł się m.in. Włodzimierz Potocki, syn targowiczanina Stanisława Szczęsnego, wkrótce oficeri dowódca baterii artylerii konnej wojsk Księstwa War­szawskiego — i Józef Dwernicki, szlachcic z Podola, który na czele stuosobowego oddziału ochotników przekroczył graniczne kordony. W trakcie wojny i po jej zakończeniu, wśród powszechnego entuzjazmu sformowano na terenie Księstwa Warszawskiego i ziemiach wyzwolonych spod rządów austriackich nowe pułki piechoty i jazdy, których dowódcami zostali niedawni „jakobińscy” konspiratorzy z 1807 roku: na Podolu galicyjskim formował się 8. p.uł. (dowódca płk Kazimierz Rozwadowski), 12. p.uł. (płk Gabriel Rzyszczewski), 15. p.uł. (ppłk Marcin Tarnowski), w którym służył Dwernicki15. W ten sposób ludzie ci „umacniali pozycję Księstwa wobec zaboru rosyjskiego, ale odejście ich osłabiało tam, na miejscu, dążenia wyzwoleńcze”16, co dało o sobie znać w 1812 roku. W czasie wojny w 1809 roku car Aleksander I znów przyjął dwuznaczną postawę. Jako sojusznik Napoleona wysłał do Galicji korpus obserwacyjny pod dowództwem ks. Sergiusza Golicyna, który bardziej utrudniał Polakom

14 A. Z a m o y s k i , 1812. Wojna z Rosją, przeł. M. Ronikier, Kraków 2007, s. 73.

15 G. Z y c h , Armia Księstwa Warszavsskiego, Warszawa 1957, s. 206-207.

16 M. K u k i e ł , Wojna 1812, t. 1, Warszawa 1937, s. 101.

działania, niż je wspierał. Sam Golicyn poufnie radził Poniatowskiemu porzucenie sprawy Napoleona i związanie się z Rosją, gdyż car pragnie połączyć pod swoim berłem rozerwane ziemie polskie i nadać im liberalną konstytucję. Aleksander I w czasie pertraktacji pokojowych w Schönb­runn z jednej strony stał na stanowisku konwencji trzech zaborców z 1797 roku o wymazaniu raz na zawsze nazwy Polski (powiększenie Księstwa o ziemie zaboru austriac­kiego stwarzało dla Rosji niebezpieczny precedens), z drugiej pragnął odciągnąć księcia Józefa od sojuszu z Francją i łudził go daremnie mirażem odbudowy autonomicznej Polski pod berłem carskim.

Konwencja francusko-rosyjska z proponowanym zapi­sem: „Królestwo Polskie nigdy nie będzie odbudowane” nie została na szczęście ratyfikowana przez Napoleona, bowiem to „naraziłoby na szwank godność i honor Francji”— powiedział Napoleon. W listopadzie 1809 roku car wracał do ulubionej idei, ale Czartoryski uchylił się od propozycji, dostrzegając wyraźną w niej chęć skłócenia Polaków („Nie chcę wznoszenia ołtarza przeciw ołtarzowi”— wyjaśnił17). Strona rosyjska łudziła gen. Dąbrowskiego, Kołłątaja i nawet księcia Józefa mirażami zaszczytów za cenę przejścia na stronę caratu18. W liście z 12 lutego 1811 roku Aleksander I dawał Czartoryskiemu „najdalej idące” zapewnienia o zjednoczeniu ziem polskich po Dźwinę i Dniepr w ramach unii personalnej z Rosją, z liberalną konstytucją, przyłączeniem Galicji, byle tylko Polacy w Księstwie Warszawskim poparli zbrojnie cara w przyszłej wojnie z Napoleonem. Równocześnie car chciał wydać deklarację ujawniającą zamiar odbudowy Polski. Za tą inicjatywą krył się Bernadotte, który nama­wiał Aleksandra do uderzenia na Księstwo Warszawskie

M. K u k i e ł , Historia w służbie teraźniejszości, Warszawa 1994,s. 92.

18 T e n ż e , Dzieje Polski, s. 145; T e n ż e , Wojna 1812, t. 1, s. 19-22.

i zaoferowania księciu Józefowi korony za cenę przejścia na stronę rosyjską. Czartoryski, podobnie jak dotychczas, odniósł się do idée fixe cara znów nader ostrożnie, natomiast Michał Ogiński, dawny powstaniec kościusz­kowski przy pomocy księcia Ksawerego Druckiego-Lubec- kiego składał cesarzowi memoriały w sprawie odbudowy Polski w unii z Rosją pod berłem cara. Projektodawcy wysunęli dwie koncepcje: w pierwszej proponowali od­budowę Wielkiego Księstwa Litewskiego składającego się z ośmiu guberni, w drugiej — Królestwa Polskiego w granicach przedrozbiorowych. Car przychylał się do pierwszego rozwiązania w przypadku zachowania pokoju z napoleońską Francją; drugi wariant zachowywał na wypadek wojny. Obu Polakom sekundował rosyjski refor­mator, Michał Sperański, rzecznik utworzenia autonomicz­nego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W styczniu 1812 roku Aleksander po lekturze jednego z memoriałów Lubeckiego zakończonego słowami: „II n’est peut-être question que des rêveries” (Być może są to tylko marzenia) zawołał żywo: „Ce ne sont point des rêveries, pas du tout!” (Ależ nie, to nie są wcale marzenia)19. Gdy wiosną 1812 roku — „owego roku” — spełniała się „piękna mara senna”20, car powołał w Wilnie Główny Komitet, do którego zaprosił m.in. Tomasza Wawrzec- kiego, ostatniego Naczelnika insurekcji 1794 roku. Nowa instytucja miała zająć się przede wszystkim sprawami aprowizacji, lecz w zamysłach carskich mogła być wy­znaczona do innych politycznych zadań. Lubecki przedłożył projekt proklamacji cesarza Rosji do narodu polskiego w chwili, gdy wojska napoleońskie przekraczały graniczny Niemen: „Zaczęła się wojna, dla Rosji święta, bo obronna, dla cywilizowanej Europy ważna, od jej bowiem skutków zależeć będzie albo zupełne narodów pokonanie, albo też

19 Tamże, s. 102-103; S. S m o l k a , Polityka Lubeckiego, t . 1 , s . 9 5 .2 0 A . M i c k i e w i c z , Pan Tadeusz, s. 221, 223 (ks. XI, ww. 1, 76).

ich oswobodzenie. Polacy! Jak przykro, jak boleśnie wpośród tłumów najezdniczych, wśród ujarzmionych lub najemnych hufców, Wasze postrzegać chorągwie. [...] Ale umiejący Was cenić, rozumiem Was i zapał Wasz nie tylko nie potępiam, ale go czczę i szanuję. Gdziekolwiek srogie losy miotały Wami po świecie [...], jeden Was zajmował przed­miot, jedna myśl, jedno żądanie: powrót utraconej ojczyzny... Ogłaszam w obliczu nieba i ziemi, że wskrzeszam i przy­wracam Królestwo Polskie, łącząc pod tym nazwiskiem Księstwo Warszawskie ze wszystkimi polskimi województ­wami i ziemiami, które następnie trzema podziałami w r. 1772, 1793 i 1796 [sic!] do Rosji wcielone zostały; że oddzielną od cesarsko-rosyjskiej, a w mojej osobie z Rosją połączoną koronę królewsko-polską w imię Boga wkładam na moją głowę, przyjmując ją dla siebie i moich następców; że ulubioną i powszechnie od Was poważaną Konstytucję3 maja uważam za ustawę rządową Narodu Polskiego”21. Jednak szybko zmieniająca się sytuacja militarna udaremniła publikację dokumentu. (Gdy autor proklamacji dzielił przy boku cara koleje wojny, jego żona w Wilnie „przyczyniała blasku dworskim obiadom króla Hieronima”22).

Tymczasem Napoleon w zajętym Wilnie wzywał miesz­kańców do wysiłku zbrojnego. Na spotkaniu z deputacją Konfederacji Generalnej mówił: „Niech Litwę, Żmudź, Witebsk, Połock, Mohylew, Wołyń, Ukrainę, Podole, tenże duch, co w Wielkopolszcze widziałem, ożywia, a Opa­trzność pomyślnym skutkiem uwieńczy świętość waszej sprawy”23. Na życzenie cesarza ambasador Pradt wyznaczył zubożałego hrabiego, Tadeusza Morskiego, do podjęcia działań przygotowujących insurekcję na Ukrainie. U progu

21 S. S m o l k a , Polityka Lubeckiego, t. 1, s. 97-98.22 Tamże, s. 98.23 Archiwum Wybickiego, oprać. M. Skałkowski, t. 2, Gdańsk 1950,

s. 478; M. K u k i e ł , Dzieje Polski, s. 147; T e n ż e , Wojna 1812, t. 1, s. 394-395.

wojny, 22 czerwca 1812 roku, Morski opracował memoriał pt.: „Myśli o zorganizowaniu legalnego powstania na Wołyniu, Podolu i Ukrainie”, w którym szczegółowo zaprezentował plany zaangażowania guberni południowo- -zachodnich po stronie Cesarza Francuzów. Insurekcja— legalna — bo ogłoszona przez sejm konfederacki w Warszawie (do czego nigdy zresztą nie doszło) zajęłaby się tworzeniem siły zbrojnej, organizowaniem dostaw żywności dla Wielkiej Armii, a zwłaszcza dezorganizacją wśród Rosjan. Autor proponował wsparcie insurekcji przez polskie pułki z Księstwa Warszawskiego, a nawet atak ochotników ze Lwowa na Wołyń i Podole. W podobnym duchu brzmiała nieco późniejsza instrukcja księcia Bassano, ministra spraw zagranicznych Francji, dla Morskiego jako świeżo mianowanego komisarza cesarskiego. Wszystko jednak okazało się przedsięwzięciem na papierze: przy widocznej niechęci Pradta, a nawet rządu Księstwa, Morski (sam nie ruszając się z Warszawy!) mógł jedynie opracować dane statystyczne dotyczące guberni, zarysy przyszłej administracji polskiej i stworzyć kadry słabej siatki wywia­dowczej. Gwardia narodowa, formacje kozackie, trzy pułki piechoty na Wołyniu i 20-tysięczny korpus jazdy Polaków z Ukrainy pozostały w sferze marzeń24.

Gubernie południowo-zachodnie prawie nie zostały objęte pożogą wojny. Napoleon kategorycznie odrzucił prośby księcia Józefa, by Polacy wtargnęli za Bug. Tylko austriacki korpus gen. Schwarzenberga, w sile ok. 41 tys. żołnierzy, osłaniający prawą flankę Wielkiej Armii, otrzymał zadanie natarcia na rosyjską armię gen. Aleksandra Tormasowa na południe od Prypeci. Wprawdzie posunął się nad Styr, zwyciężył w sierpniu pod Horodecznem, ale później unikał walki z Rosjanami i doczekał się nadejścia sił... adm. Cziczagowa, co dawało carowi przewagę 70 tys. armii,

24 J. W i 11 a u m e, Misja polityczna Morskiego w r. 1812, „Kwartalnik Historyczny”, R. XLVII, t. 1. Lwów 1933, s. 38-41, 44, 59, 62-63.

skazywało przeciwników na defensywę, likwidowało w za­rodku możliwości insurekcyjne i otwierało drogę do Księs­twa. Gdy we wrześniu Rosjanie przeszli do ataku i sfor­sowali Styr w okolicach Beresteczka, doszło do potyczek pod Czarnkowem, Nieświeżem, Stawkami, Murzyskiem, Lubomlem. Należy dodać, że fatalne, antypolskie za­chowanie Austriaków wobec miejscowej ludności również nie skłaniało jej do zbrojnej aktywności po stronie Napo­leona. Cesarzowi udało się jeszcze zorganizować pomoc z Księstwa dla Schwarzenberga w postaci 7-tysięcznej dywizji gen. Amilkara Kosińskiego, który wydał odezwę do Wołynian i zebrał garść ochotników25. Ale już organiza­cja insurekcji powierzona gen. Ludwikowi Kropińskiemu spełzła na niczym. „Trudno myśleć o tem spokojnie, jak inaczej poszłyby wypadki, gdyby miejsce tych osobliwych sprzymierzeńców zajmował korpus V. [...] Zbyt późno pojął Napoleon całą wagę dywersyi polskiej na Wołyniu”— pisze z żalem prof. Kukieł26.

Gubernie, jeśli zdobyły się na wysiłek, to na rzecz... Rosji. Charakterystycznym zjawiskiem w wojnie 1812 roku było formowanie ochotniczych jednostek wojskowych w służbie cara. Literacki major Płut z Pana Tadeusza znajdował naśladowców w rzeczywistości: oficerowie- -Polacy stanowili co najmniej 6,17% (około 244 osób) kadry oficerskiej 1. i 2. Armii Zachodnich, nie licząc podoficerów i żołnierzy służących z poboru. Łącznie liczba ochotników polskich w armii carskiej mogła wy­nosić ok. 4500 osób (niektórzy, z różnych przyczyn, zataili swoje polskie korzenie, poprzestając na podkre­ślaniu szlacheckiego pochodzenia). Przykładem takiej kariery może być gen. Adam Czaplic, dowódca brygady kawalerii w 3. Armii Zachodniej. Nawet w otoczeniu

25 A. Z a m o y s k i , 1812, s. 94, 111, 146, 197, 308; M. K u k i e ł , Dzieje oręża polskiego, s. 308-310; T e n ż e , Wojna, t. 2, s. 263-269.

26 T e n ż e , Dzieje oręża polskiego, s. 308.

cara jako adiutanci znaleźli się Polacy, m.in. Władysław Branicki, syn targowiczanina Ksawerego27.

Dopóki trwała wojna z Napoleonem, łudzenie Polaków wydawało się Aleksandrowi I konieczne, a tymczasem w otoczeniu władcy ścierały się dwie tendencje. Przeciw­nikiem odbudowy Polski był baron Karol Stein, reprezentant Prus, który odwodził cara od takich planów, z kolei brytyjski dyplomata, gen. Robert Wilson, widział w Polsce połączonej z Rosją siłę mogącą pokonać Bonapartego.

Po klęsce Napoleona Aleksander okazał nadzwyczajną łaskawość mieszkańcom guberni zachodnich zaangażowa­nych po stronie wroga: ukaz z 12 grudnia 1812 roku ogłaszał amnestię dla obywateli polskich guberni, którzy walczyli po przeciwnej stronie, ale nie przeszkodziło to w utrzymaniu stanu wojennego prawie przez cały następny rok i konfiskowaniu dóbr. Dopiero 2 maja 1814 roku car ^niósł sekwestr majątków tych mieszkańców Ziem Za­branych, którzy wcześniej wstąpili do armii Księstwa Warszawskiego, ale kilkanaście dni później wykluczył ze służby w wojsku Królestwa Polskiego dawnych zbiegów z armii rosyjskiej do Księstwa Warszawskiego. Tymczasem w Księstwie, pod wrażeniem klęski, minister Tadeusz Mostowski spieszył ofiarować carowi koronę Polski i Litwy w granicach przedrozbiorowych; z drugiej strony frontu Czartoryski snuł plany osadzenia na tronie polskim naj­młodszego z braci Romanowów, wielkiego księcia Michała.

W Puławach, dokąd zawitał Aleksander Ï, odbyła się długa narada z księciem Adamem. Car ponownie zapewniło chęci połączenia Ziem Zabranych z Księstwem War­szawskim w ramach państwa polskiego połączonego unią z Rosją, ale konsekwentnie zaznaczał: „Nie zapominaj, że Litwa, Podole i Wołyń uważane są dotąd za rosyjskie prowincje i żadna logika w świecie nie skłoni Rosji, żeby

27 J. C z u b a t y , Zmoskwiczeni Polacy? Polscy ochotnicy w annii rosyjskiej w 1812 roku, „Mówią wieki” — „Ów rok 1812” (2002), s. 68-69.

zechciała widzieć je pod rządami innego władcy jak tego, który w Rosji panuje” — pisał w liście do Czartoryskiego z 13 stycznia 1813 roku28. W ten sposób kwestia Ziem Zabranych w stosunkach polsko-rosyjskich po klęsce Na­poleona wchodziła w nową fazę.

OD KONGRESU WIEDEŃSKIEGO DO POWSTANIA LISTOPADOWEGO 1814-1830

Batalia o ziemie polskie między Aleksandrem I a jego europejskimi kontrahentami stała się ważnym elementem obrad kongresu wiedeńskiego. Car w rozmowie z kan­clerzem Klemensem Mettemichem wyjaśniał priorytety rosyjskiej polityki zagranicznej — mówił o potrzebie zapewnienia Rosji bezpiecznej granicy w Europie dzięki przyłączeniu do Cesarstwa ziem polskich.

Ludwik XVIII trafnie oceniał cele polityki carskieji gdyby mógł, potrafiłby rozwiać złudzenia Polaków: „Przede wszystkim Rosja wcale nie chce odbudowania Polski w tym celu, aby stracić to, co nabyła; przeciwnie, chce ona restaurowania Polski dlatego tylko, aby nabyć to, czego dotąd nie posiadała, aby zwiększyć liczbę swej ludności do 44 milionów w Europie i przesunąć swe granice do Odry”29. Francja, Austria i Prusy najchętniej przywróciłyby nad Wisłą granice sprzed pokoju w Tylży a więc po III rozbiorze. Wielka Brytania — wbrew wysiłkom Czartoryskiego — oglądała się na postawę Berlina oraz Wiednia i obawiała się, że odbudowa Polski tylko w granicach zaboru rosyjskiego rozpali aspiracje Polaków pod dwoma pozostałymi zaborami. Minister Robert Castlereagh w liście do Aleksandra I z 12 października 1814 roku apelował o rewizję planów carskich względem

2 8 M . K u k i e ł , Czartoryski a jedność Europy, Lublin 2008, s. 138.29 Europa w epoce restauracji i rewolucji, (seria: Konfrontacje Histo­

ryczne) pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1991, t. 1, s. 39.

Polski, które mogą doprowadzić do skłócenia kongresu, „aby pozyskać władzę nad krajami kosztem zasad”. „Pozy­cja, jaką JCM zajmuje dziś w Europie, umożliwia Mu czynienie wszystkiego dla szczęścia ogólnego, jeśli ugrun­tuje On swą interwencję na sprawiedliwych zasadach, do których skłania się Europa”30. Autor powoływał się na ulubioną brytyjską zasadę równowagi europejskiej. W kolej­nym memorandum z 4 listopada 1814 roku brytyjski minister uwzględniał wprawdzie możliwość odbudowy Polski albo w granicach z 1772 roku, gdyby trzej zaborcy wyrazili na to jednomyślną zgodę, albo w granicach z roku 1791, gdyby Rosja dobrowolnie pozbyła się ziem II i III rozbiorów, wiedząc doskonale, że plany te w oczach Petersburga, Wiednia i Berlina są nierealne. Rozbieżność między oficjalnymi deklaracjami, a rzeczywistością kon­gresową nie powinna, wbrew pozorom, dziwić. Należy pamiętać, przypomina współczesny historyk, prof. Włady­sław Zajewski — o mentalności dyplomatów, uformowanej jelcze w „Wieku Świateł”, kiedy to obłuda była ważnym narzędziem politycznym31. W czasie obrad kongresu wie­deńskiego Metternich i Castlereagh wystąpili z dwiema propozycjami: albo odbudowy Polski w granicach sprzed pierwszego, a jeszcze lepiej drugiego rozbioru, albo rozbioru Księstwa Warszawskiego z granicą Rosji na Wiśle. W ten sposób pośrednio sprawa Ziem Zabranych pojawiła się na forum kongresu. W istocie pierwsza propozycja była pustym propagandowym gestem w licytacji z Aleksandrem I o zie­mie polskie — nie sposób było mniemać, że zwycięski car pozbędzie się zdobyczy z czasów Katarzyny a jednocześnie pomysłodawcy sugerowali, że skoro pierwszy pomysł jest nierealny, zatem pozostaje drugi... Natomiast Czartoryski zasadą legitymizmu argumentował potrzebę powrotu Polski na mapę Europy. Rozbiory — twierdził — były taką samą

30 Tamte, s. 43.31 Tamte, s. 24.

zbrodnią jak napoleońska polityka dzielenia państw. Sprze­ciwiając się próbom zmniejszenia autonomicznego państwa polskiego, domagał się „zagwarantowania narodowości prowincjom polskim pod różnymi rządami”32. Ale program ten napotkał niewątpliwie największy opór i w otoczeniu cara, i wśród reprezentantów innych mocarstw. Akurat w tym czasie na polach Waterloo gasła epoka napoleońska i koalicjanci, bardzo potrzebując pomocy rosyjskiej, nie chcieli zadrażniać stosunków z Aleksandrem I, ale też nie chcieli czynić ustępstw wobec Polaków. Car przekreślił dążenia Czartoryskiego do zagwarantowania wyraźniejszego związku między zaborem rosyjskim a Królestwem Polskim, a nawet do zapewnienia gwarancji międzynarodowych zasadom konstytucji Królestwa. Wielką ideę księcia Adama— organizacji Europy w ligę wolnych narodów Aleksander wraz z Metternichem zamienili w Święte Przymierze — ligę monarchów przeciw narodom. Tymczasem w opinii pani de Staël został nazwany wręcz cesarzem... jakobinów (sic!).

Ostatecznie, po wielu zabiegach, targach, podżeganiu do wojny, Aleksander I poszedł na kompromis — i w myśl sugestii brytyjskich — zgodził się na podział Księstwa Warszawskiego i nadanie Królestwu Kongresowemu kon­stytucji. Mógł nawet widzieć w polityce brytyjskiej dogodne dla siebie alibi wobec Rosjan. Przeciwnikiem planów cara była bowiem generalicja, władca musiał liczyć się z oburzeniem rosyjskich poddanych, którzy gniewnie spoglądali na propolską politykę swego monar­chy. Od poety Nikołaja Karamzina — piewcy samodzier­żawia, po dekabrystę Jakuszkina — wszyscy uważali terytoria zagarnięte przez Rosję w trzech rozbiorach w XVIII wieku za rdzennie rosyjskie (przypomnijmy, że już Katarzyna II po dokonaniu I rozbioru kazała wybić pamiątkowy medal z napisem: „odebrałam to, co było

3 2 J . S k o w r o n e k , Adam Jerzy Czartoryski, s . 198.

zabrane”). „Jeśliby Aleksander, ożywiony wielkodusznym zamiarem wytępienia nadużyć samodzierżawia, chwycił za pióro, aby przypisać sobie samemu jakiekolwiek inne prawa oprócz praw Bożych i własnego sumienia, to prawdziwy a cnotliwy obywatel ruski ośmieliłby się rękę jego powstrzymać”33. Z głosem „ludu”, w którym po­brzmiewała groźba powtórzenia marcowej nocy zabójstwa cara, Aleksander I musiał się niewątpliwie liczyć. Nie można też bagatelizować ciekawej tezy J. Łojka, który wątpił w jakikolwiek autentyczny dialog społeczny w des­potycznej Rosji, a memoriał Karamzina uważał za dzieło poufnie inspirowane od... tronu34. Niewykluczone, że Aleksander I („chytry Grek”, jak cara nazywał Napoleon) chciał się przezornie asekurować. Wielki książę Konstanty powtarzał często z nutą ironii w głosie powiedzenie rosyjskie: „Matuszka nasza Rossija bieriot dobrowolno, nastupaja na gorło” (Mateczka nasza Rosja zabiera dob­rowolnie, następując na gardło)35. Antypolskie obawy Rosjan umacniała w najbliższym kręgu cara jego matka, Maria Teodorowna, Niemka z pochodzenia, stąd polonofil- stwo Aleksandra I ciągle kłóciło się z jego prusofilstwem. Do tronu docierały zarówno memoriały senatora Mikołaja Nowosilcowa „O odbudowie Polski” i wywody kanclerza Karola Nesselrodego, który obawiał się, że utworzenie Królestwa „nieuchronnym sposobem spowodowałoby ode­rwanie licznych dzielnic państwa” rosyjskiego36. Aleksan­der otrzymał trzy pisma — od pruskiego dyplomaty Karla von Steina, rosyjskiego dyplomaty w Paryżu Pozza di Borgo oraz od rosyjskiego zarządcy Księstwa Warszaws­kiego Wasilija Łanskoja. Wszyscy trzej ostrzegali cara, że

3 3 S . S m o l k a , Polityka Lubeckiego, t . 2 , s . 3 2 .34 J. Ł o j e k , Opinia publiczna, s . 1 4 .35 M. K u k i e 1, Historia w służbie, s. 86.36 S. A s k e n a z y , Bracia, „Teki Historyczne”, T. XI, Londyn 1960

-1961, s. 5.

utworzenie niezawisłego Królestwa Polskiego jest pomys­łem bezmyślnym, a nawet niebezpiecznym. Pozzo di Borgo pisał: „Z chwilą, gdy powstanie sejm, reprezentacja naro­dowa, armia polska, to stanie się ona sztandarem narodo­wym, sygnałem zjednoczenia dla pozostałych dzielnic”, mając na myśli zarówno dwa zabory, jak również Ziemie Zabrane. „Za każdym razem, gdy król polski nie poświęci dla Was — tu Pozzo di Borgo zwracał się w memoriale wprost do Polaków — interesów imperatora rosyjskiego, zaczniecie krzyczeć, że uszczuplają waszą niezawisłość”. I pytał retorycznie, czy „wielkoduszność i dobroć [cara] doprowadzą do niszczycielskiej wojny”37? W innym tonie, lecz w tym samym duchu, przedstawiał swoje obawy von Stein: „Polska będzie niepokoić się o zachowanie swoich praw i troska ta przyjmie buntowniczą formę, charakterys­tyczną dla tej nacji”38 i w efekcie —jak przewidywał autor— po szeregu zaburzeń, unia zamieni się w system okupacji. Przeciwko istnieniu Królestwa Polskiego odezwały się głosy z kręgu dyplomatów i generalicji rosyjskiej39. Opo­wiadano się za tezą Kutuzowa, tzn. powrotu do sytuacji po trzecim rozbiorze. Przed wyjazdem Aleksandra do Wiednia prezes Rady Państwa Łopuchin wybuchnął pod adresem cara: „Jeśli cesarz w Wiedniu przywróci Polskę, nie radzę mu wracać do Petersburga”40. Osobisty adiutant cesarza, hr. Czemyszew przedstawiał przyszłość w ponurych bar­wach, prorokując agresję wojska polskiego na Ziemie Zabrane. Postawa Rosjan niewątpliwie wpłynęła na wypo­wiedzi Aleksandra: w listopadzie 1815 roku stał się

3 7 M . K u c z e r s k a j a , Konstantin Pawłowicz, Moskwa 2002, s. 120-121.

38 Tamże, s. 121. „Patrząc na wydarzenia 1830/31 r. wydaje się, że Polacy tak rozegrali scenariusz wydarzeń, jak gdyby zajrzeli do zapisków obcych dyplomatów i nauczyli się ich na pamięć” — dodaje swój komentarz historyk rosyjski.

39 H. M o ś c i c k i, Pod berłem carów, s. 85.40 S. A s k e n a z y, Bracia, s. 5.

oficjalnie bardziej powściągliwy, choć prywatnie zapewniało nieodwracalnej decyzji połączenia ziem, a raz nawet zażartował: „Uczyniłem więcej niż pani żąda — mówił na balu do hrabiny Potockiej — całą Rosję przyłączyłem do Polski”41. Ponadto zabronił wspólnego wystąpienia na audiencji delegatów z Ziem Zabranych; otwarcie przy­znawał, że jedyną drogą postępowania Polaków jest czeka­nie na łaskawą decyzję carską i prosił o nieporuszanie w obecności Rosjan drażliwego tematu.

3 maja 1815 roku Rosja, Austria i Prusy podpisały traktat decydujący o dalszych losach Polaków. Księstwo Warszawskie uległo podziałowi między trzech zaborców, a jego największa część pod nazwą Królestwa Polskiego została w ramach unii połączona z Rosją. W tekście traktatu wiedeńskiego znalazły się zatem enigmatyczne sformułowania dotyczące wszystkich przedrozbiorowych ziem polskich, a więc i Ziem Zabranych. Car zastrzegł sobie prawo „rozszerzenia wewnętrznego, jakie uzna za właściwe, tego państwa [Królestwa Polskiego] używającego odrębnej administracji”42.

Osiągnięcia dyplomacji carskiej wywołały wśród ucze­stników kongresu niezadowolenie; w armii Królestwa Polskiego widzieli zalążek kłopotów: „Bo jakiż duch mógł ożywiać tę starą bandę? Wszak pozostali oni do ostatniej chwili pod sztandarami Napoleona, czy były więc powody, by wierzyć ich uczuciom wierności dla monarchy? Oddziały te służyły Napoleonowi, spadkobiercy wszystkich rewolucji. One mu służyły dlatego, że nigdy nie zaprzestały walki z trzema mocarstwami uczestni­czącymi w podziałach Polski”43 — pisał austriacki dy­plomata Karl Ludwig de Ficquelmont. „Sprawa polska

41 H. M o ś c i c k i , Pod berłem carów, s . 8 6 .42 Historia. XVIII i XIX wiek. Wybór tekstów źródłowych, pod red. A.

Koseskiego i in., t. 1: 1795-1864, Pułtusk 1999, s. 84.43 W. Z aj e w s k i , Powstanie Listopadowe, Warszawa 1998, s. 10.

została zdecydowana wyłącznie po myśli cesarza, który wykazał tu wielki talent dyplomatyczny i wyobraźnię polityczną w sformułowaniach maksymalnie odpowiadają­cych interesom wielkiej polityki rosyjskiej” — konkluduje prof. Jerzy Skowronek44.

Decyzje wiedeńskie wywołały wśród Polaków mieszane uczucia: wiadomości z obrad kongresu dawały Polakom złudne nadzieje: „Muszę przydać, iż względem przyszłego powrócenia prowincyj polsko-rosyjskich wyrzekł (cesarz), że tak to wykona, jak przyłączył gubernię wyborską do Finlandii” — pisał Tadeusz Mostowski do Adama J. Czartoryskiego z Paryża, ciesząc się z góry na perspektywę szerokiej autonomii45. Ale obok entuzjazmu z przywrócenia ojczyzny widać było niezadowolenie — i z wyboru gen. Józefa Zajączka na namiestnika, i z niektórych zapisów konstytucji, i nawet z herbu, a zwłaszcza z powodu niezrealizowanych obietnic poszerzenia granic Królestwa. Rozczarowany Kościuszko wybrał emigrację w Szwajcarii, żegnany kąśliwymi uwagami Konstantego, że zdziecinniał i baja o Polsce (sic!). Kościuszko bardzo realistycznie ocenił poglądy cara: „Są to mistyczne wyrazy... nic dobrego nie przynoszące, jak trzymać ludzi w głupstwie najnie- światlejszym i odebrać im, jeżeli można, naturalny rozum” i równie trafnie przewidywał: „imię polskie z czasem w pogardzeniu zostanie i Rosjanie traktować nas będą jak podległych im, gdyż tak szczupła garstka populacji nigdy się nie zdoła ochronić intrydze, przewadze i przemocy Rosjanów”46.

Jednocześnie rozwiązania ustrojowe zaprowadzane w Królestwie Polskim miały być swoistym testem przed wielką reformą w Rosji. Aleksander marzył o podzieleniu Cesarstwa na dwanaście namiestnictw — ostatnim z nich

44 J. S k o w r o n e k , Adam Jerzy Czartoryski, s. 203.45 H. M o ś c i c k i, Pod berłem carów, s. 266.4 6 Tamże, s . 8 3 .

miało być litewskie, ze stolicą w Wilnie, złożone z pięciu guberni zabranych. Projekt zabójczego — jak go nazywa prof. Henryk Mościcki — manifestu wyszedł spod ręki Nowosilcowa. „Odtąd już stale z szatańską iście przebieg­łością, podsuwał Nowosilcow Aleksandrowi I pokusy znie­sienia konstytucji Królestwa”47.

Mijały lata, lecz Aleksander I o połączeniu wspominał coraz rzadziej. Natomiast w Warszawie szerzyły się plotki nie tylko o realizacji obietnic z 1815 roku, lecz o prośbie cara do władców Prus i Austrii by... oddali zagarnięte ziemie (sic!). Odżyły one w czasie koronacji Mikołaja I w Warszawie w 1829 roku, a ich echo było słychać w Petersburgu jeszcze w czasie misji Jezierskiego w grudniu 1830 roku.

Pewne posunięcia carskie skłaniały jednak Polaków do optymizmu. Na mocy ukazu z 17 lipca 1817 roku powołano osobny Korpus Litewski złączony wraz z rosyjskim korpusem rezerwowym gwardii z Wojskiem Polskim pod wspólną komendą wlk. ks. Konstantego (od 1819 roku). Rekrutów do korpusu powoływano wyłącznie z guberni wileńskiej, gro­dzieńskiej, mińskiej, obwodu białostockiego, guberni wołyń­skiej i podolskiej. Korpus wraz ze swoją gwardią liczył 17 pułków piechoty, 7 pułków jazdy i 11 baterii artylerii. (Były to 24. i 25. Dywizje Piechoty, brygada grenadierów litew­skich, litewska brygada artylerii i dywizja ułanów)48. Na sztandarze umieszczono dwugłowego srebrnego orła z Pogo­nią na piersiach. Służbę w przeważającej mierze pełnili w nim miejscowi Polacy, którzy również tworzyli korpus oficerski. Junkrów korpusu wysyłano na szkolenia do Warszawy, a stamtąd przybywali instruktorzy.

„Jest to więc przygotowywanie drugiego Królestwa Pol­skiego, które niezadługo złączy się z pierwszym w jedno

47 T e n ż e , Wilno i Warszawa w „Dziadach” Mickiewicza, Warszawa 1999, s. 38-39.

48 W. T o k a r z , Wojna, s . 5 6 ; t e n ż e , Armia, s . 5 5 .

ciało” — komentował w korespondencji Stanisław Grabo­wski49. Julian Ursyn Niemcewicz bardziej realistycznie za­uważał, że „jest to krok do zmoskwiczenia narodu polskiego”50.

Wacław Tokarz uważał, że w istocie to połączenie miało na celu tylko ściślejsze zespolenie armii polskiej z rosyj­ską51. „Utrata tej armii, umyślna rezygnacja przez Chłopi- ckiego i Radę Administracyjną Królestwa ze zjednoczenia jej z wojskiem polskim w początkach Powstania Listo­padowego, przyczyni się niemal decydująco do klęski polskiej walki niepodległościowej w latach 1830—1831”52.

W 1822 roku Konstantemu powierzono władzę cywilną nad guberniami zachodnimi. W oczach cesarzewicza mógł to być pierwszy krok do uzyskania korony królewskiej, aczkol­wiek były to zupełnie złudne nadzieje. W rzeczywistości mogło być zupełnie odwrotnie — car odsuwał brata od następstwa tronu rosyjskiego. Już współcześni zauważyli, że Aleksander, wysyłając Konstantego na placówkę do Warsza­wy, po prostu odcinał się od niego w obawie, że może stać się liderem petersburskiej opozycji. W stolicy Rosji krążyły plotki, rozpowszechniane przez oficera siemionowskiego pułku, Szubina, jakoby na czele spisku oficerów stał wielki książę. Prawda okazała się bardziej prozaiczna — Aleksander pozbywał się z Petersburga enfant terrible carskiej rodziny niepasującego do etykiety dworskiej Pałacu Zimowego53.

Wielkie nadzieje łączono z przyjazdem cara do Warszawy na otwarcie pierwszego sejmu Królestwa. W dniu otwarcia obrad, 27 marca 1818 roku, Aleksander I powiedział: „Spełniają się wasze nadzieje i moje życzenia... Skutki prac waszych nauczą mnie, czyli wierny swoim przedsię­wzięciom będę mógł dalej rozszerzać to, co już dla was

4 9 Tamże.5 0 W . T o k a r z , Armia, s . 5 5 .5 1 Tamże, s . 4 1 .52 J. Ł o j e k , Opinia publiczna, s . 3 9 .5 3 M . K u c z e r s k a j a, Konstantin, s. 124-125.

uczyniłem”54. Henryk Mościcki oceniał, że zdanie to zostało wypowiedziane szczerze: „Aleksander przy całej dwoistości swojej natury działał jednak podówczas w dobrej wierze”55. Na razie jedyne, co udało się zjednoczyć to loże wolno­mularstwa litewskiego z Wielkim Wschodem polskim (21 marca 1819 roku). Na sejmie w 1820 roku car ponownie obiecywał: „jeszcze kilka kroków, a staniecie u celu moich i waszych nadziei”56, ale rzeczywistość polityczna jaskrawo zaprzeczała mglistym obietnicom: łamanie autonomii w Królestwie, proces filaretów i filomatów w Wilnie. W ostatnim roku panowania władca zgodził się tylko na odbudowę pomnika unii polsko-litewskiej w Lublinie. Podsumowując politykę Aleksandra I wobec Polaków w kontekście obietnic związanych z Ziemiami Zabranymi, warto przytoczyć dwie trafne opinie. „Więcej było wyra­chowania aniżeli uczucia w postępowaniu cesarza” — pisał w jednym z listów książę Adam J. Czartoryski już w 1816 roku57. Historyk Stanisław Smolka mógł dodać: „Cesarz lubił zewnętrzne formy wolności, jak lubi się widowiska; podobały mu się wszelkie pozory swobody i dogadzały jego osobistej próżności; poza te pozory jednak i zewnętrzne formy nie sięgały intencje Aleksandra, nie pragnął ich urzeczywistnienia; słowem, najchętniej byłby wszystkim dał wolność, ale pod tym jednym warunkiem, żeby wszyscy ochoczo spełniali jego wolę”58.

Sytuacja zmieniła się diametralnie od początku panowa­nia nowego władcy, Mikołaja I (panował 1825-1855), który lubił chwalić się, że z mlekiem mamki wyssał nienawiść do Polski. „Rządy Mikołaja położyły od razu kres naiwnym nadziejom na przyłączenie Ziem Zabranych

54 H. M o ś c i c k i, Pod berłem carów, s. 94.55 Tamże. *56 Tamże, s. 101.57 M. K u k i e ł , Czartoryski, s. 150.5 8 S . S m o l k a , Polityka Lubeckiego, s. 260.

do Królestwa. W wojsku, w administracji, szkolnictwie, stosunkach kościelnych, społecznych tych ziem dał się od razu odczuć silny, zdecydowany nawrót do polityki wyraź­nie rusyfikacyjnej, wzorowanej na wskazaniach z czasów Katarzyny”59.

Miażdżąca charakterystyka tego władcy wyszła spod pióra Szymona Askenazego: „umysł pospolity, niemrawy, niechę­tny do nauk, nieokrzesany w gruncie, mimo powierzchownej ogłady pozostanie prostakiem [...], objawiał przekorną pychę, skrytość, nieczułość, a zwłaszcza wzięty z matczynej obłudy prawdziwy talent aktorski [...], grał siłacza żelaznej woli a truchlał w niebezpieczeństwie”60. Profesor nie odmawiał wszakże władcy jednej znamiennej i pozytywnej cechy: „Miał dużo praktycznego zmysłu, szczególnie zaś węch wyborny do przydatnych sobie ludzi”61. Okaże się to przydatne zwłaszcza w sytuacjach groźnych dla władcy: powstania dekabrystów i Nocy Listopadowej.

POWSTANIE DEKABRYSTÓW I SPRAWA POLSKA NA ZIEMIACH ZABRANYCH

Gdzie (...) myte Dnieprem pól uprawy,Tam inny obrót wzięły sprawy (Tam Pestel... dla tyranów I zbierał... hufiec — Słowian)62

Na ostatnie lata panowania Aleksandra I przypadła polityka skrajnej reakcji. „Dziwny car” to człowiek o bardzo skomplikowanej naturze, zamknięty w sobie, obłudny, ulegający huśtawkom nastrojów, pozujący na liberała,

59 W. T o k a r z , Sprzysiężenie, s. 35.60 S. A s k e n a z y, Bracia, s. 14.61 Tamże. Podobną charakterystykę cara przedstawia J. K u c h a r z e -

w s k i, Od białego caratu, t. 2, s. 82-86: mściwy, niewykształcony, mierny administrator i wódz, ale genialnie przeniknął arkana władzy carskiej.

62 A. Pu s z ki n, Eugeniusz Oniegin, s. 254 (rdz X, w. 75-82).

a realizujący idee Świętego Przymierza. Pogrążał się pod koniec panowania w mistycyzmie, który zaprowadził go do ciągłych wędrówek po Rosji, nagłej podróży do Taganrogu, gdzie znalazł śmierć (a może jeszcze dalej, do syberyjskiej pustelni?)63.

Niejako w odpowiedzi na politykę cara w latach dwu­dziestych XIX wieku rozwinęła się w Rosji konspiracja. Istnienie tajnych stowarzyszeń w Rosji było — można rzec paradoksalnie — sekretem, o którym wszyscy wiedzieli. „Dekabryści”, wywodzący się bowiem z ekskluzywnego grona szlachty, dworzan, oficerów gwardii, znali się dość dobrze i trudno było utrzymać całkowitą tajemnicę. Należeli do kilku stowarzyszeń, z których na wyróżnienie zasługują m.in. Związek Ocalenia (Stowarzyszenie Prawdziwych i Wiernych Synów Ojczyzny), Związek Północny, Związek Południowy, Towarzystwo Przyjaciół Wojskowych, Stowa­rzyszenie Zjednoczonych Słowian, Zakon Rycerzy Rosyj­skich (szowinistyczna organizacja antypolska), Zjednoczeni Bracia, Siedmioramienna Gwiazda. Oprócz tego działały organizacje masońskie, oficjalnie zlikwidowane w 1822 roku: „Święty Artel”, „Towarzystwo Młodzieńców”, „Wol­ne Stowarzyszenie Miłośników Literatury Rosyjskiej”. Członkostwo w tajnym stowarzyszeniu było modne. Alek­sander I czytał ustawy Związku Ocalenia, które nie zrobiły na nim żadnego wrażenia. Znał osobiście wielu członków tajnych związków. Jeszcze w dzieciństwie przywykł do różnych liberalnych rozmów w kręgu Katarzyny II, do szlachty odnosił się bez niechęci, choć bez wielkiego zaufania. Początkowo w Związku Ocalenia rozmawianoo potrzebie społecznych i gospodarczych reform w państwie:

63 L. B a z y l ó w , Historia Rosji, t. 2, Warszawa 1985, s. 132. Upor­czywa plotka głosiła, że zmarły na Syberii w 1868 roku starzec-pustelnik Fiodor Kuźmicz to w rzeczywistości były car. Inna informowała, że car nie umarł, tylko wypłynął łódką w morze: M. K u c z e r s k a j a , Konstantin Pawłowicz, s. 184.

o nadaniu wolności chłopom, skróceniu służby wojskowej, przestrzeganiu praw człowieka... Ale najważniejszą przy­czyną, która legła u podstaw myśli o carobójstwie, okazał się rosyjski nacjonalizm o antypolskim ostrzu. W ten sposób legenda o dekabrystach — „przyjaciołach Mos­kalach” — wydaje się być podważona64. Pierwsze pomysły dotyczące zamachu pojawiły się w ślad za plotkamio propolskiej polityce cara. Informacje te tak rozsierdziły członków Związku Ocalenia, że jeden z nich, 24-letni sztabskapitan Iwan Jakuszkin, przy okazji nieszczęśliwie zakochany, postanowił zabić cesarza w czasie nabożeństwa w cerkwi (miał wejść do świątyni, ukrywając dwa pistolety— z jednego zamierzał zabić władcę, z drugiego siebie, co nazwał „szlacheckim pojedynkiem”)65. Z trudem przekona­no go do rezygnacji z tego czynu. Niezadowolenie z polityki Aleksandra I w gronie arystokratów, oficerów gwardii, narastało. Na jednym z zebrań myślano o powołaniu „oddziału desperatów”, którzy urządziliby zasadzkę i zabili cara w czasie przechadzki w Carskim Siole. Wrzenie w pułkach gwardii narastało; car, którego na bieżąco informowano, orientował się w sytuacji — kiedy mu dostarczono listę spiskowców, miał podobno zakryć oczy rękami i wyszeptać: „Jakież nazwiska! Mój Boże, jakież nazwiska!”66. Mimo to nie uczynił nic, by ukrócić ich działalność.

W oczach Rosjan obietnice wygłoszone na sejmie Króle­stwa Polskiego szybko ożywiły uśpione nadzieje liberałów, a jednocześnie stosunek władcy do Polaków wywoływał gniew. „Stałem dwa kroki za nim, kiedy ją wygłaszał

64 J. K u c h a r z e w s k i , Od białego caratu, t. 2, s. 312.65 W. K r u t o w, L. S z w i e c o w a-K r u t o w a, Diekabristy, t. 1,

Moskwa 2001, s. 20. Autorzy dodają z sarkazmem: „Przy takim po­stawieniu sprawy w Rosji nie starczyłoby imperatorów dla każdego nieszczęśliwie zakochanego”.

66 Tamże, s. 22.

i miałem łzy w oczach z radości i przykrości; po co mówić Polakom o rosyjskich nadziejach! Czy jesteśmy dziećmi, z którymi nie można rozmawiać o ważnych sprawach? Czyżby bał się on za wcześnie wygadać? Czyżby jego słowa nie dotarły do Rosji? Tym gorzej, że Rosja nie usłyszała ich a tylko podsłuchała. Jak by nie było, monarcha był wielki w tej chwili” — pisał z mieszanymi uczuciami w liście do przyjaciela, przebywający w Warszawie urzędnik kancelarii Nowosilcowa, Piotr Wiaziemski67.

Pod koniec 1818 roku Aleksander udał się na kongres Świętego Przymierza do Akwizgranu, by umocnić politykę reakcji i po powrocie jego obietnice sejmowe stały się oczywiście nierealne do spełnienia. Puszkinowi wyrwą się ironiczne słowa o Aleksandrze I — „wędrownym tyranie”: „Sam ojciec-car jak anioł stróż bajeczki opo­wiada”68. Sergiusz Trubecki na spotkaniu przyszłych dekabrystów wyjawił, że „cesarz postanowił przywrócić Polsce wszystkie zawojowane ziemie i przewidując nie­zadowolenie Rosjan, także myśli usunąć się do Warszawy z całym dworem i oddać ojczyznę na pastwę nieporządków i zamętu”. Takie rewelacje wywołały u zebranych chęć zemsty — Jakuszkin rzucił myśl zabójstwa cara-zdrajcy. Wypowiedź Aleksandra rzeczywiście zawierała w sobie prawdę. Od pewnego czasu nad projektem konstytucji pracował w absolutnej tajemnicy Nowosilcow wraz ze sztabem ludzi, a w 1818 roku car polecił ministrowi finansów, A. Guriewowi, rozpocząć prace nad projektem reformy włościańskiej.

W 1820 roku wybuchł bunt w pułku siemionowskim skierowany przeciwko tyranii dowódcy — zaczęły krążyć proklamacje, w których pisano o ciężkim położeniu żołnierzy i chłopów. Car był w Opawie, nieufnie na-

67 Tamże.68 A. P u s z k i n, Wybór wierszy, oprać. B. Galster, przeł. M. Toporow-

ski, Wrocław 1982, s. 50-51 (Bajka. Noël).

stawiony do wszystkiego, co liberalne. „Po wydarzeniach siemionowskich cesarz Aleksander całkowicie uległ wpły­wowi Mettemicha, od ludów, których przedtem bronił, przeszedł na stronę władz i we wszystkich wypadkach uważał za swój obowiązek bronić świętych praw monar­chów” pisał późniejszy dekabrysta, Iwan Jakuszkin69. W efekcie car rozkazał zamknięcie wszystkich lóż masoń­skich i likwidację tajnych związków. „Gdy w tłuszcz obrastał, ucisk wzrastał” — napisał szyderczo o swoim monarsze Aleksander Puszkin70.

U progu 1825 roku myśl o ustąpieniu z tronu drążyła umysł Aleksandra I bezustannie. Brzemię carskiej korony już nazbyt mu ciążyło na skroniach. Tym niemniej żadnych rozporządzeń na temat następstwa tronu nie wydał; istniał wyłącznie tajny dokument z 1822 roku podpisany przez Konstantego, którego treść znali tylko cesarzowa-matka, brat Mikołaj, metropolita Filaret i kan­clerz Aleksander Golicyn. Ale gdy Golicyn proponował carowi publikację, znużony i obojętny na wszystko mo­narcha pokazał tylko ręką na niebo i rzekł: „Zaufajmy Bogu. On załatwi to wszystko lepiej od nas, słabych i śmiertelnych”71. Jesienią 1825 roku, gdy car nieocze­kiwanie wyjeżdżał na południe Rosji, pożegnał się z matką w Pawłowsku; długo stał w sali, w której wiwatowano na jego cześć po powrocie z Paryża w 1814 roku. Następnego dnia w klasztorze Aleksandra Newskiego odwiedził groby swoich córek. Stamtąd, prawie pota­jemnie, bez eskorty, w jednej karecie wyjechał z Pe­tersburga. Na skraju miasta zatrzymał pojazd i znów długo patrzył na stolicę.

69 Pamiętniki dekabrystów, oprać. W. Śliwowska, t. 2, Warszawa 1960, s. 50.

70 A. P u s z k i n, Eugeniusz Oniegin, s. 249 (rdz X, w. 18).71 W. K r u t o w , L . S z w i e c o w a-K r u t o w a, Diekabristy, t. 1,

s. 125.

Podróżując po Krymie, rzekł pewnego razu z goryczą w głosie: „odsłużyłem dwadzieścia pięć lat i żołnierzowi z takim stażem należy się wypoczynek i przejście do rezerwy”72. Już od dawna marzył o oderwaniu się od świata: „Zamierzam osiedlić się wraz z żoną gdzieś na brzegu Renu i żyć tam spokojnie jako osoba prywatna, znajdując szczęście w towarzystwie przyjaciół i studiowaniu natury — wyznał przyjacielowi w wieku 19 lat”73. Teraz chciał to marzenie spełnić. „Gdyby był wtedy, na pół roku przed zgonem, zadekretował był przyłączenie «pięciu gubemij», a w związku z tym powołanie komitetu do sprawy włościańskiej na całym obszarze rozszerzonego Królestwa, gdyby był jednocześnie w Rosji powołał radę do rozważenia gotowego od dawna projektu konstytucji, byłby może odwrócił groźne niebezpieczeństwo zawisłe nad nim i jego domem, nad Rosją i Polską; mógłby był rozbroić moralnie dwie dojrzewające rewolucje, pchając oba narody na tory wielkich wewnętrznych reform. Do tego wszystkiego zdolny już był jedynie przelotnymi nawrotami myśli. Bezradnie zsuwał się w klęskę, której wolał nie dożyć” — podsumowuje panowanie Aleksandra I prof. Marian Kukieł74.

W ten sposób doszło w dziejach Rosji do najdziwniej­szego bezkrólewia i groźnego w skutkach kryzysu dyna­stycznego. Według starszeństwa tron miał przypaść Kon­stantemu. Tymczasem cesarzewicz niejednokrotnie pod­kreślał, że nie chce panować: „Uduszą mnie, jak udusili ojca” — mawiał75. O obsadzie tronu zadecydował dokument z 14/26 sierpnia 1822 roku. Konstanty złożył na ręce Aleksandra pismo o zrzeczeniu się tronu, wymuszone przez okoliczności osobiste — morganatyczny ślub z Joanną

72 Tamże.73 A. Z a m o y s k i, 1812. Wojna z Rosją., s. 34.74 M. K u k i e ł , Dzieje Polski, s. 195-196.75 M. K u c z e r s k a j a, Konstantin, s. 178.

Grudzińską, księżną łowicką: „Nie mając w sobie ni ducha, ni zdolności, ni sił potrzebnych, abym na najwyższą godność mógł kiedykolwiek być wyniesionym, chcąc na zawsze zapewnić byt Cesarstwa, proszę W.C.M., abyś prawa moje przelał na kogo z kolei wypada”76.

W odpowiedzi Aleksander serdecznie podziękował bratu; pisał, że pokazał list matce i oboje wychwalali jego wielkoduszność, miłość do ojczyzny i prosili Boga o błogo­sławieństwo dla niego77. Podobno car zapewniał brata, że list nigdy nie zostanie opublikowany, jednakże nowy car, Mikołaj I, przekazał treść do prasy petersburskiej, a w ślad za nią rewelację przedrukowały gazety zagraniczne, m.in. paryski „Constitutionel”, którego wiernym czytelnikiem był sam... Konstanty.

Zgon Aleksandra odbił się nadzwyczajnie na sytuacji w Warszawie: pomimo trwającego już bezkrólewia opinii publicznej nie poinformowano oficjalnie o śmierci im­peratora. „Nie wolno nikomu wiedzieć ni mówić, że Aleksander I umarł. Wszystkie obwieszczenia i dekrety są jeszcze w imieniu zmarłego, po prowincjach obchodzono nawet dzień urodzenia zeszłego 24 grudnia. Uwierzyż temu potomność? Jeden szaleniec [Konstanty — D.O.] paraliżem naruszył Europę, naigrawa się z milionów poddanych swoich...” — narzekał Julian Ursyn Niemcewicz78. Teatry zamknięto, wyjaśniając, że czyni się to... bez przyczyny. Gdy pytano jednego z oficerów rosyjskich, czy bardzo żałuje zmarłego cesarza, odpowiedział — „nie lzia żałowat’, bo jeszcze prikazu niet”79. Kiedy w listopadzie 1825 roku obwieszczono wstąpienie wielkiego księcia Konstantego na tron carski, dyrektor moskiewskich teatrów cesarskich

n /

M. B r a n d y s , Koniec świata szwoleżerów, t. 2: Niespokojne lata, Warszawa 1973, s. 13.

77 M. Kuc zer s k a j a , Konstantin, s. 181.r-j Q

Cyt. za: M. B r a n d y s , Koniec świata szwoleżerów, t . 2 , s . 9 .7 9 Tamże.

Fiodor Kokoszkin powtarzał wszystkim: „Chwała Bogu! On, choć gorączkowy ale serce ma dobre”. Ledwie Kon­stanty zrzekł się tronu, Kokoszkin mówił, ściszając głos: „Serce to ma dobre, ale wygląd — strangeta!”80.

Rosję obiegła ludowa pieśń: „Płaczet gosudarstwo/ płaczet wies’ naród/ jedziet nam na carstwo Konstantin- urod81. (Płacze państwo, płacze cały lud, jedzie nam na carstwo Konstanty-potwór). Plotki głosiły, że cesarzewicz domaga się, by zostać królem Polski oraz by do Królestwa Polskiego przyłączyć nie tylko Białoruś, Litwę, Wołyń i Podole, ale także gubernie smoleńską i kijowską. Gazety poinformowały nie tylko o objęciu tronu przez Mikołaja I, ale przyniosły również rewelacje o powstaniu dekabrystów na Placu Senackim w Petersburgu, o bitwie dekabrystów na Ukrainie — a wkrótce o odkryciu powiązań między spiskowcami polskimi i rosyjskimi.

W zamysłach sprzysiężonych wybuch powstania w Pe­tersburgu planowano na 14 grudnia 1825 roku82. Wy­stąpienie pułku gwardii miało poruszyć do działania iz- maiłowski pułk lejb-gwardii, wtedy do towarzyszy broni dołączyłby konno-pionierski szwadron i wówczas tysiące żołnierzy ruszyłoby na Pałac Zimowy. Z drugiej strony miasta pierwszy ruch wykonałby moskiewski pułk lejb- -gwardii, do którego po drodze przyłączyłyby się siemio- nowski i jegierski — opanowałyby Twierdzę Pietropaw- łowską i wyszłyby na Plac Senacki. Rankiem 14 grudnia wszystko zaczęło się sprawdzać — tyle że... na odwrót. Rano izmaiłowcy złożyli przysięgę na wierność Mikołajowi i na kontakt z nimi było już za późno. Dzięki zdecydowanej postawie księcia Szczepina-Rostowskiego ruszyła się tylko część pułku moskiewskiego. Na wydarzenia grudniowego

80 M. K u c z e r s k a j a, Konstantin, s. 5.81 Tamże.8 2 W . K r u t o w , L . S z w i e c o w a - K r u t o w a, Diekabństy, t. 1,

s. 150-151.

zrywu spójrzmy pokrótce oczyma zwykłego obywatela, młodego mieszkańca Petersburga:

„Naprzeciw nas, w oddali, na ulicy Grochowej i na Wozniesienskim Prospekcie ukazały się nowe oddziały piechoty. Przejeżdżał tamtędy Cesarz Mikołaj Pawłowicz ze świtą, gdy koło niego przemaszerowała kompania piechoty, która skierowała się w stronę buntowników koło pomnika Piotra i tam, zatrzymawszy się, zwróciła się twarzą w stronę, gdzie stał Cesarz. Wkrótce na całej linii usłyszeć można było gromkie okrzyki: «Hurra! Konstanty!» a gdzie niegdziei «Hurra Konstytucja!» To nas wszystkich zdumiało. [...]W czasie, gdy stojące na placu Admiralicji wierne oddziały gwardii i artyleria poruszyły się, młody car, jeszcze raz zbliżywszy się do buntowników, zaczął ich upominać. Nie wcześniej, jak po trzeciej namowie, gdy w odpowiedzi rozlegającym się gromkim krzykom zaczęły towarzyszyć wystrzały z broni, Monarcha, powróciwszy między kolumny wiernych obrońców swoich świętych praw, ustąpił usilnym naleganiom swoich generałów [...] i zdecydował się na atak. [...] Ruszyła w końcu naprzód gwardyjska artyleria i wystrze­liła w tłum buntowników. Ale salwa ta wywołała nieznaczne tylko zamieszanie między buntownikami; za to na nieszczę­ście, mocno przestraszyła lud stojący na bulwarze. Cała ta nieprzeliczona masa ludzi, z krzykiem i lamentem szybko odskoczyła w tył, pod same mury Admiralicji, przy czym (jak później mówiono), wielu, a zwłaszcza kobiety i dzieci, straciło życie przez uduszenie i stratowanie. Później się okazało, że salwa została oddana ślepymi nabojami. Nie poczuwszy żadnej krzywdy, buntownicy zaczęli jeszcze srożej strzelać z broni; ale mimo wszystko zapanowało wśród nich zamieszanie, porządku w szeregach już nie było, więc strzelali bez wyraźnego rozkazu, byle tylko ostrzeliwać się, nie bardzo wiedząc, gdzie dokładnie. Z tego powodu niemało ich zabłąkanych kul trafiło w nieszczęsny lud ściśnięty pod murami Admiralicji.

Wtedy dołączyły jeszcze dwie inne baterie artylerii, jeszcze bliżej pod pomnik Piotra i wystrzeliły na buntow­ników salwy, tym razem ostrą amunicją, kartaczami; a w ślad za tym od strony soboru św. Izaaka kawaleria (pamiętam białe, tj. kirasjerskie mundury) wykonała atak. Potem nastąpiły jeszcze dwie salwy artylerii. Buntownicy rozbiegli się i starali ratować — jedni po nabrzeżu kanału przy koszarach gwardii konnej, inni ulicą Grochową czy po Angielskim Nabrzeżu i nawet po lodzie Newy na Wyspę Wasilewską. Ścigano ich jeszcze dwoma wystrzałami a w pogoń za nimi rzuciła się kawaleria [...]. O godzinie 7 [19] wszystko się skończyło i wojska wierne Monarsze rozlokowały się na biwakach [...]”83.

Do powyższej relacji naocznego świadka warto dopo­wiedzieć ustalenia historyków. Pierwotnie chciano wywołać bunt już 27 listopada, w czasie przysięgi na wierność Konstantemu, wezwać lud do walki, obwołać imperatorową wdowę po Aleksandrze Elżbietę, a nawet sześcioletniego chłopca, przyszłego Aleksandra II. Termin wybuchu nie był przypadkowy. Dekabryści mogli liczyć na sukces w krótkim czasie między intronizacją (12 grudnia), a przy­sięgą (14 grudnia).

Zbuntowane oddziały wojska miały wyjść na Plac Senacki, a Konrad Rylejew i Iwan Puszczyn zmusić znajdujący się w pobliżu Senat do rezygnacji z przysięgii wydać manifest do narodu, w którym znalazłyby się obietnice powołania rządu tymczasowego, poprawy losu chłopów pańszczyźnianych, ulżenia doli rekrutów, równości praw wszystkich obywateli, swobody druku. Jednocześnie pułk izmaiłowski, marynarze gwardii, szwadron konnych

83 Jurij Arnold (1811-1898) urodzony w zrusyfikowanej rodzinie niemieckiej, krytyk muzyczny, kompozytor, pedagog. W 1825 roku miał 14 lat; przyjechał na ferie z Dorpatu do Petersburga i był świadkiem wydarzeń. W. K r u t o w , L . S z w i e c o w a-K r u t o w a, Diekabristy, t. 1, s. 156-158.

pionierów pod wodzą Aleksandra Jakubowicza opanowaliby Pałac Zimowy, aresztując rodzinę carską. Lejb-grenadierski pułk pod dowództwem Aleksandra Bułatowa zająłby Twier­dzę Pietropawłowską. Na dyktatora powstania wybrano płk. księcia Sergiusza Trubeckiego. Po zwycięstwie zwołano by parlament — „Wielki Sobór”, który zdecydowałby0 formie ustroju i losie rodziny carskiej84.

Z tekstu wspomnień wynika, że lud pełnił rolę biernego widza. Wokół Placu Senackiego gromadzili się rzemieś­lnicy, niżsi urzędnicy, służba, sklepikarze, wojskowi, ale badania historyczne dowodzą, że tłum krzyczał, nie chciał się rozejść, z reguły popierał dekabrystów. Ludzie rzucali w Mikołaja i jego świtę, czym popadnie — pola­nami, kamieniami, śniegiem. Niepowodzeniem zakoń­czyły się układy metropolity Serafimowa i gen. Michała Miłoradowicza, wielkiego księcia Michała Pawłowicza1 innych wysłanników cara. Od 11.00 do 14.00 samotny pułk moskiewski stał bezczynnie na Placu Senackim, tracąc bezcenny czas w oczekiwaniu na przybycie dyk­tatora. Od 14.00 do 16.00 siły dekabrystów wzrosły, ale zostały otoczone przez wojska wierne Mikołajowi. Od15.00 wojska carskie bezskutecznie atakowały buntow­ników (o niepowodzeniu zdecydowała gołoledź, niepod- kute konie, tępe pałasze), dekabryści strzelali, ale oszczę­dnie, bo mieli nadzieję na przejście na ich stronę oddziałów rządowych. Wczesny petersburski zmierzch mógł być sprzymierzeńcem dekabrystów, liczących na pomoc ludu i przejście oddziałów Mikołajewskich na ich stronę85. Tego obawiał się car — i dlatego ledwie po16.00 rozkazał otworzyć ogień do buntowników. Podobno Mikołaj nie chciał strzelać do poddanych w pierwszym

84 M. K u c z e r s k a j a , Konstantin, s. 193.85 W. K r u t o w , L. S z w i e c o w a-K r u t o w a, Diekabristy, t. 1,

s. 139: 14 grudnia — mroźny dzień (od -5 do -10 stopni C), wschód słońca o 9.04, zachód o 14.58.

dniu swojego panowania, lecz gen. Wasilczykow prze­konał władcę, że tylko w ten sposób uratuje swoje imperium. Pod gradem kul dekabryści dwukrotnie usiło­wali utworzyć szyk bojowy. Michał Bestużew na lodzie Newy formował plutony, by przejść rzeką do Twierdzy

c

Pietropawłowskiej, ale lód załamał się. Żołnierze wyszli na brzeg przy budynku Akademii Sztuk Pięknych, lecz zostali rozproszeni przez szwadron kawalergardów — i to był koniec powstania i początek legendy. „Drogi Kon­stanty! — pisał Mikołaj późnym wieczorem 14 grudnia— Spełniłem twoją wolę — jestem cesarzem — ale za jaką cenę. Mój Boże! Za cenę krwi moich poddanych!”86, ale — zauważmy — to wcale nie przeszkodziło mu rok później wydawać drakońskich wyroków na pokonanych.

Na Ukrainę docierały niespokojne wieści z północy: z Petersburga wyjechał feldjeger do Żytomierza z rozkazem aresztowania dekabrystów znajdujących się na Ukrainie. Gen. Rüdiger (późniejszy dowódca rosyjski spod Boremla) miał aresztować Artamona Murawiowa, dowódcę achtyrs- kiego pułku huzarów, a gen. Tichanowskij — komendanta czernihowskiego pułku, ppłk. Sergiusza Murawiowa-Apos­toła. Rüdiger sprytnie wypełnił zadanie: zaprosił A. Mura­wiowa na herbatę, a następnie kazał mu oddać szablę. W drugim przypadku losy potoczyły się inaczej: Tichanow­skij przekazał polecenie płk. Gebelowi, a ten, gdy z trudem odszukał Murawiowa-Apostoła w miasteczku Trzylasyi również odebrał od niego broń, sam zaś znalazł się w opałach. Do domu weszli oficerowie, którzy najpierw błagali pułkownika, by dał spokój ich dowódcy, a następnie zadali mu kilkanaście ran kłutych. Ledwo żywy, wyrwał się z rąk prześladowców i umknął do Wasilkowa, do sztabu pułku. (W 1828 roku w nagrodę za wierność prawowitemu

86 W.B. L i n c o l n , Mikołaj I, przeł. H. Krzeczkowski, Warszawa 1988, s. 35-42.

monarsze został komendantem garnizonu kijowskiego). Murawiow-Apostoł przejął komendę nad żołnierzami, przekonanymi, że walczą w obronie tronu cesarza Kon­stantego I.

Bestużewowi udało się po wielu perypetiach dostać do ogarniętych buntem sześciu kompanii pułku czemiho- wskiego. Ich siły wynosiły zatem ok. tysiąca żołnierzy. Powstańcy opanowali miasteczko Wasilków, kazawszy popom ogłaszać w dwóch cerkwiach przysięgę na kon­stytucję i na rząd, jaki ta konstytucja ustanowi, oficerowie wyjaśniali żołnierzom zasady i obowiązki wolnych obywa­teli, ci zaś zrozumieli tylko jedno — będą bronili praw do tronu legalnego władcy Konstantego Pawłowicza, który w chłopskim przebraniu ukrywa się wśród nich. Idąc w kierunku Białej Cerkwi i klucząc po zaśnieżonych polach, daremnie oczekiwali nadejścia pomocy. Wreszcie między Usty mówką i Ko wałówką doszło do starcia z okrą­żającymi ich silniejszymi oddziałami wiernymi rządowi. Gen. Geismar wiódł 3 szwadrony, gen. Roth 5 szwadronów wspartych przez 12 kompanii piechoty. „Zaledwie kolumna wyszła z okolicy i zrobiła nie więcej jak ćwierć wiorsty, gdy wystrzał armatni zaskoczył zdumionych żołnierzy, którzy ujrzeli w dość dużej odległości armaty pod osłoną huzarów”. Kilka salw armatnich doprowadziło do strat, zamętu i paniki w szeregach. Ranny Sergiusz Murawiow- -Apostoł „chciał wydać konieczne rozkazy, ale żołnierze, ujrzawszy go zalanego krwią, zachwiali się: pierwszy pluton rzucił broń i rozpierzchł się w polu; drugi poszedł za jego przykładem; inni, zatrzymawszy się sami, chcieli, jak się wydaje drogo sprzedać swe życie [...] jeden szwadron huzarów ścigał rozproszonych po polu zbiegów, drugi otoczył oficerów”87. Zaczął się nowy okres w życiu dekabrystów — śledztwa, więzienia, Sybir.

»

87 Pamiętniki dekabrystów, t. 2, s. 267-268.

Podjęcie działalności konspiracyjnej w Królestwie Pol­skim w latach 1819-1825 uwarunkowane było mylnym przeświadczeniem — jak podkreśla Jerzy Łojek — że car Aleksander I zamierza odbudować zjednoczoną Rzeczpo­spolitą w unii z Rosją; a wobec niechęci czy oporu nacjonalistów rosyjskich należy dopomóc królowi w speł­nieniu jego rzekomych obietnic, nawet za cenę wojny z dwoma sąsiednimi zaborcami, po której nastąpi tak długo oczekiwane „rozszerzenie wewnętrzne” na „polskie guber­nie”. Świadczy o tym chociażby tajny raport szpiegowski Macrotta z maja 1825 roku: „Od kilku dni mówią w mieście, że cesarz powiedział jakoby Krasińskiemu, iż po ukończeniu sejmu przyłączy do Królestwa trzy gubernie, a niektórzy przypuszczają, że nawet więcej. Z tego powodu zaczęły się szerzyć liczne sądy o polityce, a nawet słychać, że J.C. Mość na pewno przyłączy cały kraj należący przedtem do Polski, i również skłoni po przyjacielsku króla pruskiego do ustąpienia kraju polskiego [...]; aby i cesarz austriacki oddał Starą Galicję, a gdy się nie zgodzi, to na pewno nastąpi wojna z Austrią”88.

Jedno jest oczywiste i z całą mocą musi być zaakcen­towane: ani Wolnomularstwo Narodowe, ani późniejsze Towarzystwo Patriotyczne — nie miały najmniejszego zamiaru jakiegokolwiek zrywania z Rosją i nie brały w ogóle pod uwagę możliwości skierowania narodu polskiego do walki zbrojnej o pełną niepodległość89. Liczebność towarzy­stwa nie przekraczała zresztą ok. 240 działaczy.

Ruch patriotyczny w guberniach południowo-zachodnich rozwijał się początkowo w ramach lóż masońskich. W 1818 roku hrabia Narcyz Olizar założył trzy loże na Wołyniu: w Dubnie (pod nazwą „Doskonała Ta­jemnica”) , w Rafałówce („Cnota uwieńczona”), w Ostrogu („Polak Dobroczynny”). W Krzemieńcu istniała filia

88 H. M o ś c i c k i, Pod berłem carów, s. 271.89 J. Łoj e k, Opinia, s. 46.

wileńskiego Towarzystwa Szubrawców, w której działał Stanisław Worcell. W 1820 roku kpt. Franciszek Majewski założył Zakon Templariuszy. Wśród jego członków znale­źli się późniejsi wołyńscy działacze Towarzystwa Patrio­tycznego. Dzięki zaangażowaniu mjr. Waleriana Łukasińs­kiego konspiracja ogarnęła cały zabór rosyjski. Wysłany przez niego za Bug Ludwik Sobański utworzył na zjeździe w Bałcie w maju 1821 roku prowincję wołyńską Towarzys­twa i powołał Radę Prowincjonalną w składzie: Michał Skibicki, Stanisław Karwicki, Piotr Moszyński, Feliks Ciszewski. W sierpniu 1821 roku w Berdyczowie dokona­no reorganizacji. Naczelnikiem Wołynia został płk Marcin Tarnowski ze „Związku Kosynierów”, Podole organizował Ludwik Sobański, a w Kijowszczyźnie działali: Antoni Czarkowski, Anzelm Iwaszkiewicz, Stanisław Joteykoi inni. Działalność Towarzystwa Patriotycznego skupiła się na przyjmowaniu nowych członków. Wśród nich byli: Mikołaj Worcell, Atanazy Gródecki, Aleksander Prozor, Franciszek Załęski, Jan Lipski oraz późniejsi powstańcy z 1831 roku: Narcyz Olizar, Wacław Rzewuski, Aleksan­der Błędowski i wielu innych90.

Po aresztowaniu Łukasińskiego kierownictwo spisku przejął ppłk Seweryn Krzyżanowski. Z jego postacią wiążą się dzieje współpracy spiskowej między Towarzystwem Patriotycznym i dekabrystami.

Inicjatywa wyszła z kręgów Związku Południowego wśród oficerów stacjonującej na Ukrainie 2. Armii. Rosjanie— Sergiusz Murawiow-Apostoł i Michał Bestużew-Riumin, gdy dowiedzieli się o istnieniu polskiej konspiracji, rozpo­częli starania o nawiązanie kontaktów. Nie było to łatwe, bowiem obie strony nie darzyły się wcześniej sympatią (animozje w armii podsycane były początkowo przez samego księcia Konstantego). Dwukrotnie, w styczniu 1824

90 S. A s k e n a z y, Łukasiński, t. 2, Warszawa 1929, s. 85-90; 332-335.

roku i dokładnie rok później w czasie wielkich jarmarków, tzw. kontraktów kijowskich, doszło do rozmów z ppłk. Sewerynem Krzyżanowskim (ze strony polskiej zaan­gażowali się arystokraci z Ukrainy: książę Antoni Ja­błonowski, hrabia Gustaw Olizar, hrabia Piotr Moszyński). Polacy obiecywali powstrzymać korpus litewski dowo­dzony przez księcia Konstantego przed interwencją w głębi Rosji. Rosjanie zgadzali się na niepodległość Polski, choć obwarowali to licznymi zastrzeżeniami politycznymi (płk Paweł Pestel obiecywał granice etniczne wykreślone przez Rosję, ustrój republikański wzorowany na „Ruskiej Prawdzie”, sojusz wojskowy). Mimo takich obostrzeń część spiskowców rosyjskich „uważała, że Pestel idzie za daleko w ustępstwach na rzecz Polski”91. Ze względu na braki w źródłach (spowodowane przede wszystkim niszczeniem przez dekabrystów kompromitujących pa­pierów po klęsce) trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy doszło do zawarcia porozumienia polsko-rosyjskiego. Prof. Szymon Askenazy twierdził, że nie doszło do sfinalizowania rozmów w postaci formalnej umowy, L. Baumgarten przedstawiał odwrotne stanowisko92.0 wiele bardziej zachowawczy okazali się przywódcy Związku Północnego, którzy (wywodząc się ze Związku Ocalenia) kategorycznie przeciwstawiali się jakimkolwiek marzeniom o oderwaniu „polskich prowincji” od Rosji93.

Klęska dekabrystów spowodowała również tragedię kon­spiracji polskiej. Szczere zeznania ujętych po masakrze ocalałych oficerów rosyjskich naprowadziły na trop To­warzystwa Patriotycznego. Aresztowany książę Antoni

91 J. K u c h a r z e w s k i , Od białego caratu, t. 2, s. 314-315.92 Pamiętniki dekabrystów, t. 1, s. 15.93 S. A s k e n a z y , Rosya-Polska 1815-1830, Lwów 1907, s. 36-43;

T e n ż e , Łukasiński, t. 1, Warszawa 1929, s. 332-333; J. K u c h a r z e w - s k i , Od białego caratu, t. 2, s. 313: „nie powinno zwracać się zdobyczy1 własności Rosji” (sic!).

Jabłonowski złożył wyczerpujące zeznania i ujawnił przed Mikołajem I nici polsko-rosyjskiego porozumienia. Raport petersburskiej komisji śledczej w 1826 roku zawierał szczegółowe rewelacje. Ta — oraz późniejsze informacje z przebiegu Sądu Sejmowego, publikowane na łamach oficjalnej, ocenzurowanej przecież prasy Królestwa Pol­skiego miały duże znaczenie dla kształtowania się pat­riotycznych, niepodległościowych postaw Polaków w la­tach 1830 i 1831.

Wojna rosyjsko-turecka z lat 1826-1829 również wpły­nęła na postawy i poglądy Polaków. Mimo zwycięstwa Rosji, przekonano się, z jakim trudem przychodzi armii carskiej odniesienie sukcesu. Po wojnie utrwaliło się wśród polskiej opinii publicznej również całkowicie mylne przekonanie, że kwestia polska zajmuje poczesne miejsce w gabinetach mocarstw europejskich, że car był tylko krok od klęski, która zmusiłaby go do realizacji obietnic Aleksandra94.

W 1827 roku car Mikołaj I zniósł nadzwyczajne upraw­nienia Korpusu Litewskiego a rekrutację ograniczył przez wyeliminowanie z niej guberni wileńskiej i podolskiej, zyskał zaś z rdzennie rosyjskich: pskowskiej i twerskiej; zaczęto też rusyfikować korpus oficerski. Działo się to na tle debat Sądu Sejmowego, badającego związki między patriotami polskimi a dekabrystami. Car rozwiewał resztki nadziei na połączenie z Kongresówką. W liście z 5 listopada 1827 roku pisał do brata do Warszawy: „Póki życia mego, nie pozwolę, aby idea ponownego zjednoczenia Litwy z Polską była w jakikolwiek sposób ośmielana, gdyż w moim najgłębszym przeświadczeniu jest to rzecz niewy­konalna, która poza tym ściągnęłaby na Cesarstwo naj­tragiczniejsze następstwa. [...] Okres obecny jest tym ważniejszy i krytyczniejszy, że znaczna część oficerów

94 J. Ł o j e k , Opinia publiczna, s. 187.

rosyjskich, stanowiących trzon korpusu litewskiego, ma go rychło opuścić. [...] Staje się więc konieczne, aby część twoich uzupełnień została zabrana do prowincji rosyjskich, a w zamian część uzupełnień z prowincji litewskich przeszła do innych formacji armii”95. Wyraźnie obawiał się, by w ciągu dziesięciu lat korpus pozostający tylko z nazwy litewskim (czyli rosyjskim) nie stał się praktycznie polskim w swoim składzie osobowym. Proje­kty monarchy przeraziły jednak Konstantego, który po kilku dniach wysłał do Petersburga obszerny memoriał. Niestety, dziś nie znamy jego treści, której możemy się domyślać tylko po stanowczej odpowiedzi Mikołaja. „Litwa etc. etc. jest prowincją r o s y j s k ą (wyraz ten podkreślił car) — nie może więc ona wrócić do Polski, gdyż byłoby to zamachem na integralność terytoriów Cesarstwa”96. I powoływał się na przykłady... zaborów pruskiego oraz austriackiego, gdzie Polacy służyli w ob­cych, tzn. niepolskich, nie wyróżniających się niczym mundurach. Noszenie barw korpusu litewskiego przez żołnierzy rosyjskich nie było niczym złym, ale już dla Polaków — w opinii cara — „osobne barwy nabierają szczególnego znaczenia, pobudzającego ich do nadziei, zupełnie bezpodstawnej, że powrócą w granice Królestwa Polskiego, odłączając się od Cesarstwa. Obowiązkiem moim jako człowieka honoru jest więc przygaszać w mia­rę moich możliwości te płonne nadzieje”97. A wiadomo, że możliwości autokraty były niemałe... Konstanty w obronie odrębności Ziem Zabranych przypomniał bratu, że władza rosyjska nad nimi jest efektem rabunku — roz­biorów dokonanych przez Katarzynę II — ale nawet tak gniewne, brutalnie szczere wyznanie nie zmieniło po­glądów cesarza. W 1829 roku niektóre powiaty guberni

95 Tamże, s. 131-132.96 Tamże, s. 133.97 Tamże, s. 134.

kijowskiej uznano za „starorosyjskie”, by w ten propagan­dowy sposób odciąć się od tradycji tych ziem z Rzeczpos­politą szlachecką.

W czerwcu 1830 roku Mikołaj planował przeniesienie korpusu w głąb Rosji, co ponownie spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem Konstantego zaniepokojonego0 własne prerogatywy. Wprawdzie aż do wybuchu pow­stania listopadowego korpus zachował swoją narodową odrębność, ale już w grudniu 1830 roku napłynęło do niego kilkuset oficerów rosyjskich, niwecząc marzenia o połącze­niu się „braci zza Buga” z armią powstańczą. Co gorsza, sam dyktator Chłopicki kategorycznie był temu przeciwny1 zmarnował nadarzającą się szansę. Po latach gen. Prądzyń- ski snuł na kartach swoich Pamiętników wizje wykorzys­tania i korpusu, i Konstantego w niewoli polskiej, poprzez zmuszenie go do podpisania manifestu wcielającego Ziemie Zabrane do Kongresówki, i łączącego korpus litewski z wojskiem polskim. Przy okazji można było posłużyć się wobec Mikołaja atutem trzymania w ręku legalnego cesarza— Konstantego98.

Co znamienne, w ciągu wielu lat rządów w Belwederze zmieniały się też polityczne zapatrywania Wielkiego Księcia. W pewnym momencie Konstanty pisał do cesarza Mikołaja I: „Przez ciąg panowania ces. Aleksandra byłem przeciwny zamierzonemu przez niego przyłączeniu Litwy, Wołynia itd. do Królestwa Polskiego, teraz przez lat kilkanaście doświadczenia przekonałem się, że nie można inaczej uspokoić ducha mieszkańców tych prowincyj, równie jak Król. Polskiego, tylko przyłączeniem do jednego ciała części dawnej Polski”99. Wypowiedź ta współgrała z wyznaniem człowieka z... drugiej strony barykady, Joachima Lelewela: „był to główny cel nie tylko rewolucji ale powszechnych w uczuciu narodowym

98 Tamże, s. 68.99 H. M o ś c i c k i, Pod berłem cara, 272-273.

życzeń (...); odwołując się do kongresu wiedeńskiego,o instytucje narodowe w guberniach polskich upominać się należało”100.

Wśród Polaków — twierdzi prof. Kukieł — znaleźli się też ludzie, którzy podpowiadali carowi, że za usunięcie Konstantego z Warszawy zrezygnują z dążeń do zwrotu ziem zabużańskich101. Kukieł niewątpliwie miał na myśli księcia Druckiego-Lubeckiego. W grudniu 1830 roku w Petersburgu książę-minister pisał memoriał o przyczynach wybuchu powstania. Podobno w żadnej z polemik emi­gracyjnych nie ma tak ostrej krytyki rządów cesarzewicza, jak w tym dokumencie.

Odsunięcie Konstantego było na rękę carowi i tej kamaryli dworskiej, która nigdy nie zaakceptowała Króles­twa Polskiego i ciągle marzyła o likwidacji jego autonomii. W tym świetle wybuch powstania listopadowego może się jawić jako prowokacja rosyjska skierowana zarówno prze­ciwko księciu, jak i istnieniu konstytucyjnego tworu poli­tycznego nad Wisłą. Gdy Stanisław Zamoyski ostrzegał kanclerza Nesselrodego i Benckendorffa, że należy skończyć z rządami Konstantego póki nie jest za późno, usłyszał znamienną odpowiedź: „Czy nie sądzi hrabia, że już jest za późno?102”. „Z otoczenia cesarza dochodziły głosy, że wielu Rosjan uważałoby jakiś wybuch w Polsce za pożądaną okazję, by skończyć z odrębnością Królestwa, czyli z niepo­trzebnym i niebezpiecznym wymysłem Aleksandra”103.

Po wybuchu powstania listopadowego, w raporcie opracowanym przez księcia Adama, który Lubecki i Je­zierski powieźli do Petersburga, znalazły się sugestie, by Mikołaj zrealizował wreszcie obietnice poprzednika „przez przyłączenie prowincji zabużańskich do Królestwa

100 S. A s k e n a z y , Rosja-Polska, s. 165.101 M. K u k i e ł , Czartoryski a jedność, s. 164.102 Tamże, s. 179.103 Tamże.

Kongresowego”. Wtedy „wdzięczność Polaków dla cesarza zrobi z nich najsilniejszą podporę tronu i wzniesie potęgę Rosji”. W przeciwnym wypadku „cały kraj bronić się będzie do upadłego”104. Jednocześnie prezes Rządu Naro­dowego, trzymając się kurczowo postanowień traktatu wiedeńskiego, opowiadał się przeciwko objęciu Ziem Zabranych działaniami powstańczymi.

Wiadomości o wybuchu powstania listopadowego dotarły na Wołyń w połowie grudnia 1830 roku. Cofający się z Królestwa wielki książę Konstanty przekroczył Bug i 13 grudnia 1830 roku stanął w Uściługu, gdzie natychmiast ogłosił stan wojenny, obejmujący podległe jego władzy terytoria. Wkrótce później (21 grudnia 1830/9 grudnia st.st.) car Mikołaj I wydał ukaz przeciwko uczestnikom powstania105.

Do Królestwa ruszyły grupy patriotów z Ziem Zabranych. Sejm w lutym 1831 roku uchwalił utworzenie Legii litewsko- -wołyńskiej, by —jak argumentowano na sesji — udowodnić przed światem łączność wszystkich ziem przedrozbiorowych. W skład legii weszły dwa szwadrony jazdy i batalion piechoty pod komendą płk. Aleksandra Błędowskiego, zaś jednostka wzięła udział w bitwie pod Grochowem. Nigdy nie osiągnęła pełnych etatów i wbrew prośbom gen. Dwernickiego (i wbrew pierwotnemu przeznaczeniu zawartemu w samej jej nazwie) nie wyruszyła za Bug.

Tymczasem na Wołyniu zaczął odżywać ruch spiskowy. Wprawdzie już w październiku 1830 roku Roman Sołtyk miał podobno wyprawić w te strony emisariusza, ale o jego działalności nic nie wiadomo106.

104 J. S k o w r o n e k , Adam Jerzy Czartoryski, s. 279.105 F. W r o t n o w s k i, Powstanie na Wołyniu, Podolu, Ukrainie, t. 1,

Lipsk 1875, s. 83-84.106 N. O li z ar, Pamiętniki kasztelana, Lipsk 1871, s. 173; W. To­

k a r z , Sprzysiężenie, s . 8 9 ; R . S o ł t y k , Pamiętnik Emigracji, cz. 3, Paryż 1833, s. 2-5.

Pod pozorem różnych uroczystości rodzinnych i towa­rzyskich zawiązywano sieć spiskową. Władze rosyjskie rozpoczęły zatem przeciwdziałania. Ludzi podejrzanych, dawnych konspiratorów powiązanych z dekabrystami z 1826 roku, wywożono w głąb Rosji, wzmogła się czujność policji, przezornie zabierano broń. Jednocześnie kazano podpisywać adresy do tronu, pełne wiemopoddańczej czcii wyrażające zgrozę przeciw „buntowi”. W obawie przed epidemią cholery ustanowiono w każdym powiecie specjal­ne straże złożone z uzbrojonych chłopów. W zamysłach caratu miała to być jednocześnie obrona przed „zarazą” rewolucji.

Opinia publiczna powstańczego Królestwa niejednokrot­nie domagała się poruszenia kwestii Ziem Zabranych. Klub Patriotyczny w petycji do sejmu domagał się rozszerzenia składu parlamentu o przedstawicieli reprezentantów zabu­żańskich (poeta Gustaw Ehrenberg napisze po latach, z perspektywy klęski i straconych szans: „O cześć wam panowie magnaci! [...] O braciach zza Buga radzili”). Przy znaczącej roli Joachima Lelewela obecni w Warszawie obywatele Litwy i Rusi złożyli w sejmie adres popierający powstanie. Czytamy w nim: „wola i sprawa nasza do Dźwiny i Dniepru jedną jest i nierozdzielną”107. Na łamach prasy również pojawiły się żądania „zaniesienia rewolucji do Litwy, Wołynia, Podola i Ukrainy”108.

Lecz dyktator, gen. Józef Chłopicki nawet nie myślało przeniesieniu płomienia wojny za Bug. Nie zaakceptował śmiałych planów ani gen. Dezyderego Chłapowskiego, ani płk. Ignacego Prądzyńskiego. Chłapowski zalecał rzucić korpusy ochotnicze między kolumny rosyjskie, wywołać powstanie na Litwie i Wołyniu, podczas gdy armia regularna zajęłaby stanowiska między Brześciem a bagnami Prypeci.

107 W. Z w i e r k o w s k i , Rys powstania, walki i działań Polaków 1830-3J, Warszawa 1973, s. 5.

108 „Nowa Polska”, 6 I 1831, nr 2.

Prądzyński proponował wysłać oddziały partyzanckie na Litwę i Wołyń, a w samym Królestwie Polskim zor­ganizować tzw. małą wojnę. Dyktator zbywał emisariuszy z Ziem Zabranych krótkim stwierdzeniem: „Ani jednej skałki nie mam dla was”109. Był niewątpliwie patriotą ceniącym honor i człowiekiem niezwykle ambitnym, ale również według określenia M. Brandysa jednym ze „zmę­czonych bohaterów”, którzy, doświadczywszy klęski w 1812 roku, nie wierzyli w sukces małego Królestwa przeciwko imperium110. Wacław Tokarz scharakteryzował dyktatora jako „żołnierza, niewątpliwie dzielnego na polu walki, ale mocno ograniczonego politycznie”.111.

Wybuch wojny polsko-rosyjskiej w lutym 1831 roku sprzyjał akcji powstańczej na Wołyniu, gdyż generałowie carscy: Rosen i Kreutz pozostawili na Wołyniu słabe załogi złożone z rezerwowych batalionów, weteranów i inwalidów. Niestety, wówczas nikt nie chwycił za broń, żaden impuls nie nadszedł również z Warszawy. Gdy funkcję naczelnego wodza objął gen. książę Michał Radziwiłł, wysłał na Wołyń por. Anastazego Nykę. W związku z tą misją rozpowszechniano odezwy wzywające tamtejszą ludność do broni i obiecujące szereg ulg112.

109 W. Z a j e w s k i , Powstanie Listopadowe, Warszawa 1998, s. 128.110 W. M a j e w s k i , Grochów 1831, Warszawa 1982, s. 58-59; M.

B r a n d y s , Koniec świata szwoleżerów, t. 4: Zmęczeni bohaterowie, Warszawa 1976.

111 W. T o k a r z, Wojna, s. 84.112 S. P r z e w a l s k i , Z odezw Powstania Listopadowego, „Rocznik

Wołyński” , R. VIII (1939), s. 276-277.

WYPRAWA GEN. JOZEFA DWERNICKIEGONA WOŁYŃ

Idźcie na Porycka błonie,Na Boremla pola żyzne,Tam czytajcie w mężnych skonie Jak trzeba kochać ojczyznę

SYTUACJA STRATEGICZNA WOJSKA POLSKIEGO W OKRESIE WYPRAWY GEN. DWERNICKIEGO

Wyprawa gen. Dwernickiego wpisywała się w szerszą operację — ofensywę wiosenną armii powstańczej opraco­waną przez gen. Ignacego Prądzyńskiego. Po bitwie gro­chowskiej na szczeblu dowodzenia zaszły istotne zmiany. Księcia gen. Michała Radziwiłła zastąpił — wybrany 26 lutego 1831 roku na stanowisko Naczelnego Wodza — gen. bryg. Jan Skrzynecki, który zorganizował sztab generalny. Szefem sztabu mianował płk. Wojciecha Chrzanowskiego, stanowisko kwatermistrza powierzył płk. Ignacemu Prą- dzyńskiemu. Jednocześnie dokonał reorganizacji wojska, tworząc dwa korpusy jazdy i pięć dywizji piechoty, razem 68 batalionów piechoty, 109 szwadronów jazdy i 144

1 Edward C., oficer 1. p.uł., Wspomnienia z wyprawy wołyńskiej, „Kurier Polski”, nr 532, 19 VI 1831, s. 784.

działa (ok. 70 tys. żołnierzy). Na przełomie lutego i marca do starych pułków włączono czwarte bataliony, w których dowództwo plutonów często obejmowali dawni podchorą­żowie, bohaterowie nocy listopadowej, już awansowani na pierwsze stopnie oficerskie.

Gdy próby pertraktacji z feldmarszałkiem Dybiczem zakończyły się fiaskiem, Skrzynecki, pod naciskiem oto­czenia, zwłaszcza płk. Prądzyńskiego, zdecydował się na kroki zaczepne. Kwatermistrz uznał bowiem, że sytuację armii poprawić może skuteczna kontrofensywa. Dybicz planował przerzucenie wojsk koło ujścia Wieprza, zo­stawiając na przedpolu Warszawy słabe siły VI Korpusu gen. Rosena stacjonującego wzdłuż szosy brzeskiej oraz wojska gen. Geismara osłaniające ważne magazyny wojs­kowe w Siedlcach. Miejscowość była dla Rosjan strategicz­nie bardzo ważna: tu zbiegały się drogi i mogły koncent­rować się korpusy armii. Dybiczowi brakowało jednak odpowiedniego sprzętu, a odwilż dodatkowo utrudniała przeprawę. W sztabie gen. Skrzyneckiego ścierały się dwa plany. Prądzyński postanowił zaatakować i zniszczyć odosobnione zgrupowania rosyjskie, by w ten sposób wymusić na Dybiczu albo walną bitwę, albo cofnięcie się nad Bug. Płk Chrzanowski zaproponował atak na gwardię carską stacjonującą nad Narwią, dokąd Dybicz nie zdążyłby przyjść z odsieczą. Tymczasem po bitwie pod Stoczkiem (14 lutego) gen. Józef Dwernicki został skierowany na lewy brzeg Wisły przeciwko korpusowi gen. Cypriana Kreutza i podążał w kierunku Zamościa (jak się później okazało, był to początek wyprawy wołyńskiej). Dybicz rzucił przeciw niemu siły gen. Tolla a sam zamierzał —jak donosił polski zwiad — przekroczyć Wisłę pod Tyrzynemi Tarnówkiem, by od południa iść na Warszawę. Skrzynecki po długim wahaniu wybrał plan Prądzyńskiego, który trafnie sądził, że nadarza się niepowtarzalna okazja rozbicia osamotnionego Rosena. Prądzyński ściągnął 1. Dywizję

Piechoty gen. M. Rybińskiego, 2. Brygadę Piechoty gen. A. Giełguda oraz kilka brygad jazdy. Wojsk gen. Dwernic­kiego nie brano w rachubę. Skrzynecki sądził, że przeciwko Dwernickiemu Dybicz wydzieli znaczne oddziały i osłabi tym swoje siły główne. Pozostawiono też oddziały Jana Nepomucena Umińskiego, Ludwika Paca, Juliana Sieraws- kiego. Łącznie Prądzyński zebrał dwie dywizje jazdy i trzy dywizje piechoty, razem 40 tys. żołnierzy i 81 dział. Pozorował niewielkie wypady na Pragę, by uśpić czujność nieprzyjaciela.

W nocy z 30 na 31 marca 1831 roku w absolutnej tajemnicy wojsko powstańcze przeprawiło się po wysłanym słomą moście na Pragę. Rano 31 marca 1831 roku uderzyło pod Wawrem na siły gen. F. Geismara i zwyciężyło. Generał Ignacy Kruszewski po latach wspominał: „Gdy tak gen. Rybiński sam zagraża z wolna prawemu skrzydłu obozu, posłał pułkownika Ramorino, z brygadą piechoty, aby zaszedł przez las bardziej jeszcze w tył Moskalom. Ramorino wykonał mężnie to polecenie; obszedłszy skrzy­dło, wyszedł z lasu w miejscu, gdzie wielka droga wchodzi do niego, uderzył na bagnety z 1-ym i 5-ym pułkiem piechoty i wsparty przez gen. Rybińskiego, zdecydował zwycięstwo”2. Rozbite oddziały rosyjskie cofały się na wschód, by połączyć się z gen. Rosenem. Tego samego dnia wieczorem powstańcy zwyciężyli F. Geismara pod Dębem Wielkim. Atakujący żołnierze z 4. i 8. pp. grzęźli w podmokłym terenie, nie mogąc, póki co, przełamać oporu wroga stojącego na grobli. O polskim zwycięstwie zadecydowała szarża brygady płk. L. Kickiego: „podpuł­kownik Sznajde natychmiast rozwinął na lewo swoje szwadrony i poszliśmy do szarży — wspominał dalej Kruszewski — w kilku chwilach 4-ry działa z artylerzystami zabrane zostały, a piechota przy nich będąca w nieładzie

2 O. L a s k o w s k i , P . P a w ł o w s k i , Polska historia wojskowa w wypisach źródłowych, Warszawa 1928, s. 271.

schroniła się Pod protekcję mas rejterujących. [...] Gen. Skarżyski rozwinął swoje pułki i na piechotę uderzył. Kilka czworoboków rozbitych zostało, wielu niewolników wzięto, reszta schroniła się do lasu”3. Jak później bitwę barwnie określono, „Dębe Wielkie stało się Somosierrą ofensywy powstańczej”4. Dybicz słusznie obawiał się wpływu zdarzeń na prowincje zabrane, tym bardziej, że już 26 marca (o czym jeszcze nie wiedział) w Rosieniach na Litwie wybuchło powstanie przecinające komunikację głównej armii z Rosją. Wpłynęło ono również na zmianę zamierzeń feldmarszałka — teraz nie tyle przeprawa przez Wisłę, co opanowanie strategicznie ważnej drogibrzeskiej stało się głównym celem Rosjan. Gen. Prądzyń- ski radził wykorzystać sukces, by zorganizować pogoń z jedną brygadą jazdy, dwoma batalionami i artylerią konną w sile ok.3 tys. żołnierzy, podczas gdy reszta wojska mogła atakować główne siły Dybicza. Polacy w tym momencie posiadali ważny atut — w ich ręce dostała się mapa sztabowa z dyslokacją sił feldmarszałka, ale kunktarorski Skrzynecki zmarnotrawił kilka dni („Ja nie głupi, by bić się z Dybiczem; ja wam nie skończę Maciejowicami jak Kościuszko” mówił5) i dopiero8 kwietnia zgodził się na pościg. Gen. Tomasz Łubieński zatrzymał przed rzeką Kostrzyń, za którą stał gen. Geismar. Czartoryski, który przybył, by osobiście awan­sować I.Prądzyńskiego do stopnia generała brygady, zaczął przekonywać Naczelnego Wodza do kontynuowania wyprawy. Prądzyński wziął cztery pułki piechoty, dwa pułki jazdy, baterię artylerii i wyruszył w stronę Siedlec. Pod Iganiami wojsko polskie napotkało siły rosyjskie gen. F. Geismara i 10 kwietnia 1831 roku odniosło kolejne świetne zwycięstwo. O sukcesie zadecydowała walka 1., 5.,

3 Tamże, s. 273.4 M B r a n d y s , Koniec świata szwoleżerów, t. IV, s. 178-179.

5 Tamże, t. IV, s. 207.

8. pułków piechoty liniowej, 4. baterii ppłk. Józefa Bema, szarża 2. p.uł. oraz 2. p. mazurów. „Masa polska całą swoją siłą, zwiększoną rozpędzonym biegiem, uderza w kolumnę zbyt długą nieprzyjacielską” — pisał o bitwie Prądzyński6. Na skutek postawy Skrzyneckiego, który kłamliwie raportował Rządowi Narodowemu, że celem wyprawy były nie Siedlce a Siennica, by uniemożliwić Dybiczowi przeprawę, łganie stały się tylko „ładnym epizodem taktycznym”7, a polskie zwycięstwa wywołały w Petersburgu zdenerwowanie. „Nie mogę ukrywać, że uważam za stracone wszystkie wyniki naszej ciężkiej kampanii zimowej, jak również zwycięstw naszych”8 — pi­sał feldmarszałek do cara. Mikołaj, pesymistycznie na­strojony i tracący zaufanie do swojego wodza, odpowiadał: „Niech mi wolno będzie wyrazić Panu moje zdziwienie i mój żal, że w tej nieszczęśliwej wojnie donosisz mi częściej o klęskach niż zwycięstwach [...], a przy tym nie spostrzegam nic stanowczego w Pańskich zamysłach”9. Tymczasem każdy dzień zwłoki w działaniach polskich przechylał szalę korzyści na stronę rosyjską. 16 kwietnia siły Dybicza (74,5 bataliony, 105 szwadronów, 20 secin kozaków, 279 dział) wynosiły ok. 65 tys. żołnierzy, narażonych na epidemię cholery, której ofiarą padnie w końcu sam wódz; na braki w zaopatrzeniu, wynikające z przecięcia linii komunikacyjnych przez insurekcje na Litwie i Wołyniu. Wojsko polskie w sile 58 batalionów, 72 szwadronów, 11,5 baterii liczyło ok. 54 tys. żołnierzy rozciągniętych na przestrzeni 50 kilometrów i narażonych na okrążenie. Dybicz postanowił zaatakować w luce mię­dzy korpusem gen. Paca stojącym na polskim prawym

6 O. L a s k o w s k i , B . P a w ł o w s k i , Polska historia wojskowa, s . 277.

7 W. T o k a r z , Wojna, s. 258.8 Tamże, s. 271.9 Tamże, s. 272.

skrzydle, a oddziałem płk. H. Dembińskiego (2 bataliony, 12 szwadronów, 4 działa), wyjść na tyły Polaków, od­rzucić ich między Bug i Liwiec i skazać na zagładę po dodatkowym ciosie gwardii wlk. ks. Michała. Akcja rosyjska rozpoczęła się źle: zła pogoda nie sprzyjała marszom, kolumny szły nadmiernie rozciągnięte. (W tym samym czasie — 19 kwietnia — kolejne szarże jazdy polskiej prowadzone osobiście przez gen. Dwernickiego rozbijały wroga pod Boremlem). 21 kwietnia doszło do potyczki pod Kołaczami, płk Dembiński, idący w arier­gardzie, próbował skutecznie opóźniać marsz rosyjski, a siły polskie kontynuowały odwrót. 26 kwietnia Rosjanie skrzyżowali szable z polską strażą tylną z 2. Dywizji Piechoty i korpusu rezerwowego kawalerii. Polacy za­wrócili i 27 kwietnia płk Dłuski rozbił pod Okuniewem dwa szwadrony kawalerii rosyjskiej. Ostatecznie Dybicz cofnął się nad rzekę Kostrzyń, co wywołało rozpaczliwe zdumienie cara: „Co się z Panem dzieje?” — pytał zirytowany. „Jeżeli Pan nie miałeś stałego postanowienia odparcia nieprzyjaciela poza Wisłę, to po co rozpo­czynałeś działania zaczepne”10. Wytworzoną sytuacją denerwowano się również po stronie polskiej. „Żołnierz, męczony ciągłymi przerzuceniami oddziałów z miejsca na miejsce, trzymany w nieustannym pogotowiu, tracił ducha i zniechęcał się coraz bardziej do tej wojny, tak dziwnej i niezrozumiałej dla niego”11. W takiej atmosferze zrodził się 27 kwietnia (gdy Dwernicki stał już nad granicą austriacką) nowy pomysł Prądzyńskiego — wyprawy na gwardie. Generał Chrzanowski otrzymał kolejne zadanie: przeprowadzenie wyprawy w Lubelskie w celu wsparcia Dwernickiego na Wołyniu, gdyż w sztabie Naczelnego Wodza nie wiedziano o jego tragicznym położeniu. Tymczasem wyprawa na gwardię, mająca być rekompen-

10 Tamże, s. 283.11 Tamże, s. 278.

satą za niepowodzenie wołyńskie, również została zmar­nowana. Kiedy zaś powstańcy podolscy walczyli ostat­kiem sił, by w końcu przekroczyć granicę austriacką, tego samego dnia, 26 maja, główne siły polskie poniosły klęskę pod Ostrołęką.

WOJSKA, DOWÓDCY, TEATR DZIAŁAŃ MILITARNYCH

Przed wojną 1831 roku armia Królestwa Polskiego składała się z dwóch dywizji piechoty po trzy brygady w każdej (2 piechoty liniowej i 1 strzelców pieszych) i dwóch dywizji jazdy po dwie brygady (1 strzelców konnych i 1 ułanów) oraz z brygady artylerii pieszej i baterii lekkiej artylerii konnej. W piechocie liniowej brygadę tworzyły dwa pułki złożone z dwóch batalionów (każdy liczący ok. 800 bagnetów); w jeździe brygada składała się z dwóch pułków po cztery szwadrony (każdy liczył 198 szabel). Artyleria piechoty dzieliła się na pozycyjną i lekką12.

Zaprzepaszczone szanse rozwoju organizacyjnego armii przez gen. Chłopickiego wylicza prof. M. Kukieł13. Z jednej strony dyktator przywrócił do armii oficerów zdegradowa­nych i zdymisjonowanych przez wlk. ks. Konstantego, z drugiej zakazał przenoszenia oficerów ze starych pułków do nowych. „Decyzja ta odbiła się fatalnie na całej formacji naszego wojska w roku 1831” — ocenia Tokarz, wywoły­wała antagonizmy, zwłaszcza na tle awansów14. Jan Ziółek precyzuje wywody Tokarza, wyjaśniając, że zasada ta nie

12 W, M a j e w s k i , Grochów, s. 49-50.13 M. K u k i e ł , Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1948,

s. 245: podwajając liczbę pułków z rekrutów, mielibyśmy 100 tysięcy piechoty. Tokarz przytacza liczby dotyczące poboru rekruta: w latach 1815-1830: 38 400 przy liczbie przeszło 4 min ludności w tym 216 tys. w wieku poborowym 20-30 lat. W. T o k a r z , Armia, s. 114-115.

14 Tamże, s. 354.

była ściśle przestrzegana. Należy też odróżnić formowanie gwardii ruchomych (które początkowo pełniły funkcje policyjne) od pułków liniowych. Chłopicki planował utworzenie 16 pułków po 3 bataliony (oznaczone nume­rami 9-24) oraz 7 pułków strzeleckich (nr 5-11), zaś organizację zrzucił na barki komisji wojewódzkich — na prawym i lewym brzegu Wisły. Komisja Rządowa Wojska miała dostarczyć uzbrojenie. W grudniu 1830 roku zaczęto tworzyć trzecie i czwarte bataliony piechoty oraz trzy dywizjony jazdy (piąte i szóste szwadrony); rekrutacja do trzecich i czwartych batalionów napotykała trudności15, co spowodowane było brakiem dostatecznej liczby in­struktorów i broni (regulaminy zakładały trzyletni okres wyszkolenia rekruta, co w warunkach wojny było przecież nierealne). Rozkazy sztabu zakładały dozbrojenie nowych formacji w broń wziętą z arsenału, od gwardii narodowej w stolicy — i w kosy, a każdy pułk miał powiększyć się przynajmniej o jedną kompanię kosynierów. („I to nie zostało uskutecznione. Wielka szkoda!” — dopisał później Prądzyński na marginesie rozkazu16). Nowe bataliony uformowano ostatecznie na przełomie stycznia i lutego 1831 roku, a w lutym musiały już wziąć udział w walce. Trzecie — liczyły przeciętnie po 10-20 oficerów i 449-523 żołnierzy, czwarte 9-14 oficerów oraz 744-856 podoficerów i żołnierzy. Nowe bataliony — w ocenie J. Ziółka — niedostatecznie zorganizowane, ale bitne i odważne, stanowiły siłę korpusów generałów J. Dwer­nickiego i J. Sierawskiego. Żołnierze wchodzący w ich

15 J. Z i ó ł e k , Korpus oficerski nowych formacji w Powstaniu Lis­topadowym, w: Powstanie Listopadowe 1830-1831, pod red. W. Zajews- kiego, Warszawa 1990, s. 286; W. T o k a r z stwierdza, że formacja szła stosunkowo wolno {Armia, s. 357), J. Z i ó ł e k , Korpus oficerski nowych formacji, s. 289 — że lepiej szło w trzecich, trudniej w czwartych batalionach.

16 I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. IV, Kraków 1909, s. 115.

skład rekrutowali się z dymisjonowanych oficerów, dy­misjonowanych szeregowców awansowanych teraz na podoficerów, szlachty, ochotników spośród uczącej się młodzieży i rekrutów, podchorążych awansowanych na podporuczników17, oficerów z komend placów i od­działów pomocniczych. Awansowanie podchorążych przez Chłopickiego 9 i 10 grudnia 1830 roku oficjalnie było nagrodą za Noc Listopadową, praktycznie usunię­ciem zrewoltowanej młodzieży ze stolicy. W ten jednak sposób — rozproszywszy ich po różnych oddziałach, wzmógł w nich pragnienie wojny i uczucia patriotyczne. Różnica między trzecimi a czwartymi batalionami pole­gała głównie na tym, że w trzecich służyło wielu ochotników i mniej rekrutów z poboru, w czwartych było odwrotnie. Organizatorem trzecich dywizjonów jazdy został gen. Dwernicki na mocy rozkazu z 22 grudnia 1830 roku. Na początku lutego 1831 roku liczyły 141 oficerów, 2443 podoficerów i żołnierzy oraz 1411 koni (1 stycznia było ich zaledwie... 17). W jeździe trzecie dywizjony okazały się słabe pod względem kadry, uzbrojenia i przygotowania bojowego18, brakowało zwła­szcza koni, poszkodowanych bardziej na skutek używania złych rzędów niż w bitwach. Kadry oficerskie nowej jazdy zasilili adiutanci połowi, sztabowi oraz nadliczbowi oficerowie artylerii konnej. W sumie taki amalgamat sił starych i nowych dał według Kukiela wyniki ujemne— w trakcie kampanii „młode pułki [...] nie doszły przeważnie do tęgości bojowej”19.

Żołnierze-powstańcy walczyli bronią rosyjską, doskwierał im brak amunicji, ponieważ władze carskie, przezornie, od początku istnienia Królestwa Polskiego nie zapoczątkowały

17 R. B i e l e c k i , Belwederczycy i podchorążowie, Warszawa 1989, s. 181-183.

18 J. Z i ó 1 e k, Korpus oficerski nowych formacji, s. 293.19 M. K u k i e ł , Zarys, s. 246.

istnienia przemysłu zbrojeniowego. Piechota dysponowała gładkolufowymi karabinami skałkowymi (wz. 1808 i 1826) wraz z bagnetami tulejkowymi. Długość karabinu wynosiła1830 mm. W ładownicy każdy żołnierz miał 40 papiero­wych ładunków; zanim je wystrzelił, musiał wykonać wiele operacji. Celność nie była doskonała — na 100 strzałów celny był co dziesiąty. Natomiast dużą wagę przywiązywano — w odróżnieniu od armii rosyjskiej — do walki na bagnety. W kawalerii na uzbrojenie Strzelca konnego składały się: szabla, rosyjskie karabinki kawaleryj­skie z krótkimi bagnetami i para pistoletów (wz. 1809, celność do 30 m w spoczynku). Ułani nie używali karabin­ków, w zamian za co operowali świetnie lancą. W ogóle żołnierz polski w musztrze, wyszkoleniu i manewrowaniu, szarżach górował nad carskim. „Zwinność i obrotność naszej piechoty, a zwłaszcza ruchliwość i spryt w szyku rozproszonym, zapewniały, przy jednakich regulaminach ogromną przewagę piechocie naszej nad rosyjską” — kwa­lifikacje polskie wysoko ocenia prof. M. Kukieł20. Jedno­cześnie na szczeblu dowodzenia zawodziło kierowanie korpusami i armiami, gdyż polskim sztabowcom brakowało doświadczenia — czy to z czasów napoleońskich, czy konstantynowskich.

Z okresu wodzostwa Wielkiego Księcia pozostały pewne podobieństwa w umundurowaniu. Wysiłki Konstantego, by upodobnić wojsko polskie do rosyjskiego, spełzły wobec oporu generalicji na niczym i musiał ograniczyć się do zmian w drobiazgach umundurowania (a i tak w czasie kampanii 1831 roku zdarzały się pomyłki w rozpoznawaniu oddziałów swoich i wroga).

Strzelcy konni nosili kurtki szaserskie koloru zielonego z wypustkami, szare płaszcze oraz kaszkiet jak w piechocie z orłem i numerem pułku. Pendent i temblak był ze skóry

20 Tamże, s. 244.

czerwonej a ładownica z czarnej z białym orłem, zaś pasy z białej skóry, czapraki na konie z czarnego baranka otoczonego wokoło lampasem. Ułani nieco różnili się wyglądem21: nosili kurtki granatowe z wyłogami i wypust­kami, czapki w barwie pułku, od 1829 roku pałasze z rękojeścią mosiężną zamiast żelaznych. Natomiast mundur żołnierza piechoty liniowej był koloru granatowego z żół­tymi wyłogami, z białymi guzikami i numerem pułku, a naramienniki różniły się kolorami w zależności od pułku. Czarny kaszkiet, białe spodnie i białe pasy uzupełniały umundurowanie. Artylerzyści, podobnie jak kawalerzyści ubrani byli w mundury koloru zielonego z czarnymi wyłogami i pąsowymi wypustkami22.

Armia rosyjska składała się z wojsk regularnych (gwardii, pułków liniowych i batalionów garnizonowych) oraz wojsk kozackich. W piechocie służyli grenadierzy i jegrzy; w jeździe huzarzy, kirasjerzy, dragoni, ułani, strzelcy konni, kozacy. Artyleria dzieliła się na pieszą i konną.

Struktura armii rosyjskiej wyglądała następująco: w ka­żdym korpusie liniowym były cztery dywizje piechoty, dywizja artylerii, kawalerii, batalion saperów i brygada taborów. Grenadierzy i gwardziści składali się tylko z trzech dywizji. W każdej dywizji piechoty funkcjonowały trzy brygady, a w brygadzie dwa pułki po dwa bataliony, zaś w każdym z nich cztery kompanie. Batalion liczył 836 bagnetów, w szwadronie służyło 181 kawalerzystów. Pułki jazdy składały się z sześciu szwadronów (w gwardii— 4). Korpusy rezerwowe kawalerii obejmowały po trzy dywizje jazdy i brygady artylerii konnej. Kozacy grupowali się w sotnie (100 szabel) a następnie pułki

21 Wnikliwość regulaminów dotyczyła nawet zarostu żołnierzy: ułani mogli nosić dłuższe, strzelcy konni krótsze wąsy: zob. B. G e m - b a r z e w s k i , Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 1815-1830, Warszawa 1903, s. 48.

22 Tamte, s. 93, 114-115, 144.

(5 sotni). Kawalerzy sto w wspierała artyleria. W skład każdej dywizji artylerii wchodziły trzy brygady piesze i jedna konna po 12 dział. Pruski dryl Mikołaja — „Pałkina”, paradomania kultywowana w tradycji Romanowów przy­czyniły się do osłabienia poziomu wyszkolenia taktycznego: piechota unikała walki w tyralierze, gorzej manewrowała, za to była twarda i opanowana w czasie obrony w szyku zwartym; kawaleria dobrze sprawiała się na maneżu, ale nie w polu; artyleria taktycznie górowała nad polską, ale za to strzelała gorzej. Owe braki uwidocznią się w bitwie pod Boremlem, kiedy przeważająca liczebnie piechota rosyjska nie poradzi sobie z atakiem na most, ale za to dzielnie będzie broniła wsi Nowosiółki; kiedy trzy szarże polskie rozgromią kawalerię carską, siejąc wśród niej panikę, kiedy też artylerzyści będą strzelali niecelnie i tracili działa.

Generał Józef Dwernicki herbu Sas, świetny dowódca jazdy, doskonale nadawał się do przeprowadzenia śmiałej, szybkiej akcji mogącej zakończyć się sukcesem. Urodził się w Warszawie 19 marca 1779 roku. Jego przodkowie wywodzili się ze wsi Dwerniki w ziemi sanockiej, a rodzice posiadali majątek Balin na Podolu. Od wczesnej młodości związał się z wojskiem: był kadetem Szkoły Rycerskiej, a mając 13 lat, wstąpił do artylerii (1791 r.) lecz kilka miesięcy później (w styczniu 1792 r.) opuścił szeregi w stopniu fajerwerka. Ponownie słychać o nim w 1809 roku, gdy przedostał się z Podola do Galicji na czele ochotników i wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego w stopniu kapitana. Brał udział w potyczkach pod Winiawką i Zaleszczykami. Rychło (1810 r.) został awansowany na szefa szwadronu 15. pułku ułanów. W jego składzie brał udział w wyprawie na Rosję w 1812 roku: walczył pod Mirem i Rohaczewem, odpierał ataki wroga na lewym brzegu Berezyny, w październiku 1812 roku pełnił obowią­zki dowódcy pułku. W styczniu 1813 roku awansował do stopnia majora, został dowódcą pułku krakusów, bronił

Wittenbergi, gdzie został ranny, walczył w dywizji gen. J.H. Dąbrowskiego. Brał udział w bitwie pod Lipskiem, wraz z płk. Janem Krukowieckim składał księciu Józefowi raport o walkach toczonych 16-17 października 1813 roku. W roku następnym został pułkownikiem. Na początku 1814 roku w Sedanie nastąpiła reorganizacja: jednostkę, która wzbudziła podziw Napoleona nazwano eklerami (zwiadowcami) i wysłano do walki. Pod Claye pułk zwycięsko walczył z kawalerią pruską. Wyróżnił się 30 marca 1814 roku w obronie Paryża, walcząc w składzie 6. Korpusu marszałka Marmonta. W Belleville, na przedmieś­ciu Paryża, pod ogniem artylerii wroga Dwernicki z suk­cesem zaatakował jazdę pruską, bił się na rogatce Clichy. Do końca pozostał wierny Napoleonowi, do którego dołą­czył w Fontainebleau23. Z wojen napoleońskich wyniósł— oprócz doświadczeń bojowych — nagrody w postaci krzyża Virtuti Militari (dwukrotnie) i Legii Honorowej z rąk samego Cesarza. 24 kwietnia 1814 roku uczestniczył w rewii przed carem Aleksandrem I pod Saint-Denis; tu— jak wspominał Aleksander Fredro — defilując, natarł na sztab rosyjski, który „zanadto dobrze jeszcze wroga udawał. [...] ta niespodzianka nie najlepsze na wszystkich zrobiła wrażenie”24. W armii Królestwa Polskiego, jak na ironię, otyły Dwernicki został dowódcą jednostki lekkiej kawalerii— 2. pułku ułanów stacjonującego w Lubelskiem w składzie1. Brygady 2. Dywizji Jazdy25. Zasłynął ze sprytu, jakim tuszował w czasie inspekcji wszelkie niedociągnięcia (np.

23 B. P a w ł o w s k i , J . D u t k i e w i c z , Dwernicki Józef w : Polski Słownik Biograficzny, t . 6 , Kraków 1948, s. 19-22; M. T a r c z y ń s k i , Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980, s. 372; B. G e m - b a r z e w s k i , Wojsko Polskie. Księstwo Warszawskie 1807-1814, War­szawa 1905, s. 147, 153; U. W e n c e l - K a l e m b k o w a , Działalność gen. Józefa Dwernickiego na emigracji w latach 1832-1848, Warszawa 1978, s. 11.

24 W. T o k a r z, Armia, s. 10.25 B. Ge m b ar z e w s ki, Wojsko Polskie. Królestwo Polskie, s. 110.

pożyczał konie od okolicznej szlachty). Car Mikołaj I awansował go do stopnia generała brygady (24 maja 1829 roku) i z powodu braku etatu przeniósł do dywizji strzelców konnych. Zgodnie z ówczesną modą należał do masonerii w loży „Kazimierz Wielki” jako „czeladnik” (1816). Zasłynął jako autor regulaminu kawalerii. Wątpliwe jest— wbrew relacjom J. Zaliwskiego — że wiedział o kon­spiracji podchorążych i planowanym wybuchu powstania; akces złożył dopiero 5 grudnia 1831 roku. Opublikował w prasie powstańczej list patriotyczny i złożył datki na cele insurekcji. 17 lutego 1831 roku został awansowany do stopnia generała dywizji. Pamiętnikarz, Ludwik Jabłonow­ski, tak opisywał gen. Dwernickiego już w czasach emi­gracyjnych: „...średniego wzrostu, barczysty, brzuchaty,o krótkich, grubych rękach, okrągły, mocno amarantowej twarzy... w siwym oku spojrzenie miał dobroduszne i łagod­ne [...], wymowa niełatwa, kłakowata, niewyraźna, chód ani pański, ani żołnierski..., nie owijając w bawełnę zdarzało mi się widywać po jarmarkach podobne osobistości”. Zwracano uwagę na inne zamiłowania dowódcy: „Lubił dobrą kuchnię i ułańskie hulanki”. Skrzynecki — nie patrząc na własne przywary, twierdził, że to „birbant zjeść, wypić, do szabli, najwyżej partyzant” (w świetle wyprawy wołyńskiej ta ostatnia ocena nie okazała się trafna). Dostrzeżono też inne cechy: „charakteru miękkiego, słabe­go, bez woli i hartu, łatwo dającego się powodować”26. (Zwłaszcza w okresie emigracyjnym nie wyróżnił się jako dobry polityk, choć aspirował do odegrania większej roli). W powstaniu listopadowym Józef Dwernicki okazał się jednym z nielicznych wyższych oficerów szczerze zaan­gażowanych w rozwój insurekcji. Wyróżniającą laurkę wystawił mu prof. Wacław Tokarz jako świetnemu or­ganizatorowi nowych formacji jazdy, taktykowi umiejętnie

26 M. T a r c z y ń s k i , Generalicja, s. 276-277.

wykorzystującemu zalety artylerii konnej, dowódcy dobrze rozplanowującemu marsze wojska. „Dopiero ono [powstanie— D.O.] wykazało również, że był to niezrównany generał połowy, posiadający swoistą taktykę boju i użycia trzech broni, umiejący porywać swym osobistym męstwem żoł­nierzy, a ojcowską pieczołowitością o ich los zdobywać sobie popularność i trzymać ich w garści, mimo pozornie łagodnych rządów”27.

Sprawa wyboru dowódcy samodzielnego korpusu nur­towała naczelne dowództwo od początku 1831 roku. Od razu wskazywano na gen. Dwernickiego, gdy jednak otrzymał inne zadania, misję zaproponowano gen. Julianowi Sierawskiemu, który się od niej uchylił, następnie pułkow­nikom Mycielskiemu i Łagowskiemu, ale ostatecznie wybór padł znów na gen. Dwernickiego. Głównym zadaniem stojącym przed korpusem było przekroczenie rzeki Bug, wkroczenie na Wołyń i rozpalenie akcji powstańczej przy wsparciu miejscowych patriotów.

Obszar Wołynia nie stanowi jednostki geograficznej0 stałych, ściśle określonych granicach, w jego skład wchodzą fizjograficznie różne krainy. Najczęściej Wołyń łączono z Podolem jako wyżynę wołyńsko-podolską. Geo­graficznie Wołyń obejmuje dwa dorzecza: górnego Bugu1 Styru z Horyniem. Badacze starali się określić przybliżone granice Wołynia. Od południa granicę wyznacza dział wód dorzeczy Dniepru z jednej strony, Dniestru i Bohu z drugiej. Od wschodu — rzeka Słucz, od północy moreny czołowe. Inny uczony opisywał granice Wołynia następująco: „od południa część wyżyny podolskiej, od zachodu rzeka Bug, od północy próg biegnący od Bugu przez Uściług, Włodzi­mierz, na północ od Łucka, przez Ołykę, na północ od Równego aż do rzeki Korczyka, nad którym wychodnie granitów idące na południe przez Szepietówkę i Stary

27 W. T o k a r z, Armia, s. 300.

Konstantynów tworzą wschodnią granicę Wołynia i Podo­la”28. Etymologia nazwy „Wołyń” nasuwała piszącym różne skojarzenia: od grodu Wołyń w Grodach Czerwieńskich (J. Długosz), po wypas wołów (W. Pol); w nazwie starano się doszukiwać odniesień do krajobrazu pagórków (T. Lehr- -Spławiński). Na Wołyniu wyróżniamy trzy najważniejsze krainy: Pobuże z Niziną Brodzką, Wołyń właściwy i Polesie Wołyńskie. Teren jest przeważnie wyżynny, stanowiący naturalny pomost między Wyżyną Lubelską a Podolem, porośnięty roślinnością stepową. Od Bugu do Styru, gdzie toczyły się walki korpusu, wysokości względne wzrastają od 240 do 260 metrów n.p.m. Styr, z ciągnącymi się po obu jego brzegach mokradłami płynie ku północy i w tym kierunku również opada teren. Na Pobużu dominują piaski, w głębi regionu występują gleby lessowe. Na nizinnym Polesiu Wołyńskim znajduje się dużo lasów, porastających piaszczyste gleby, moczarów, bagien, wydm — a więc teren niedogodny do działań kawalerii, czym gen. Dwernicki uzasadniał później porzucenie myśli o przyjęciu tego kierunku marszu.

Przekroczywszy graniczny Bug, gen. Dwernicki miał przeciwko sobie siły godnego przeciwnika, gen. Teodora Rüdigera, którego prof. W. Tokarz ocenił wysoko: „jeden z najzdolniejszych dowódców rosyjskich tej wojny (już w tak ciężkim dla Rosjan drugim jej okresie wyróżnił się swymi zręcznymi działaniami przeciw Dwernickiemu) [...] uosabia swymi działaniami przewagę moralną armii rosyj­skiej po Ostrołęce”29. I w innym miejscu: „w tej wojnie miał okazać się bodaj najlepszym z dowódców rosyjskich, już w wojnach napoleońskich, a następnie w tureckiej zyskał sobie opinię wybornego generała kawalerii”30. Siły

28 A. B o r u s i e w i c z, Krainy geograficzne Wohynia, „Rocznik Wołyń­ski”, t. VIII (1939), s. 1-5, 10, 18-20.

29 W. T o k a r z , Rozprawy i szkice, t. 2, Warszawa 1959, s. 509.30 T e n ż e , Wojna, s. 293.

rosyjskie na Wołyniu skierowane przeciwko korpusowi Dwernickiego składały się z następujących oddziałów:

— w piechocie: dwie brygady 10. Dywizji Piechoty, dwie brygady i pułk jelecki 11. Dywizji Piechoty, trzy bataliony rezerwowe 25. Dywizji Piechoty (razem 6950 żołnierzy);

— w jeździe: jedna brygada 3. Dywizji Huzarów, Pułk Księcia Oranii, jedna brygada dragonów 1. Dywizji Drago­nów i sześć sotni kozaków (razem 3830 jazdy oraz artyleria).

Łącznie przeciwko powstańcom dowództwo rosyjskie wystawiło 10 780 żołnierzy31. W Hrubieszowie stacjonował pułk kozaków, w Uściługu 2 bataliony, 12 szwadronów i 4 działa, w Łokaczach i Bębnowie 8 batalionów, 12 szwadronów i 6 dział. Z Dubna podążały już posiłki w sile ok. 6 tys. bagnetów i szabel wraz z 20 działami32.

POCZĄTEK WYPRAWY — MARSZ W KIERUNKU WOŁYNIA

W tajnej instrukcji z 2 lutego 1831 roku zalecano prowadzenie „małej wojny” w sile batalionu piechoty, dwóch szwadronów krakusów, przy wsparciu czterech dział, szkodzić nieprzyjacielowi wszelkimi środkami, co ważne— nie staczać walnych bitew z silniejszym wrogiem, wzmacniać siły miejscowymi partyzantami i dać początek wielkiej akcji powstańczej na wschód od Bugu33.

Tymczasem w lutym 1831 roku wybuchła wojna pol­sko-rosyjska, Dy bicz zagrażał Warszawie i wobec tego

31 B. P a w ł o w s k i , Dwernicki, s. 70; A. P u z y r e w s k i, Wojna polsko-rosyjska 1831 roku, przeł. P.J. Bykowski, Warszawa 1888, s. 136: ocenia siły Rüdigera na 11 tys.

32 W. T o k a r z, Wojna, s. 292.33 I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. IV, s. 38-39; B. P a w ł o w s k i ,

Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830-1831, Warszawa 1931, t. 1, s. 226-228, 427-^30.

wódz, gen. Michał Radziwiłł, wydał gen. J. Dwernickiemu, stojącemu na prawym skrzydle armii rozkaz osłaniania od południa stolicy. 7 lutego 1831 roku powierzono mu nowy korpus stacjonujący w Mnisze wie z zadaniem przejścia na prawy brzeg Wisły naprzeciw nieprzyjaciela. Dwernickiemu przydzielono trzecie dywizjony czterech pułków ułańskich i czterech pułków strzelców konnych, czwarte bataliony 1.,2., 5. i 6. pułków piechoty liniowej, pułki krakusów im. Tadeusza Kościuszki oraz im. Józefa Poniatowskiego, oddział strzelców celnych Kuszla oraz nowo sformowaną baterię sześciu armat trzyfuntowych zabranych z arsenału warszawskiego pod komendą kpt. Puzyny.

Po przejściu zamarzniętej Wisły, korpus poszedł w kie­runku Łukowa, szukając styczności z nieprzyjacielem. W ten sposób 14 lutego 1831 roku doszło do bitwy pod Stoczkiem, w której „armaty... zdobywała wiara rękami czarnymi od pługa”, a generał zyskał sławę pogromcy sił carskich gen. F. Geismara. Na rosyjski perejasławski pułk strzelców konnych szarżowało najpierw polskie lewe skrzy­dło korpusu (mjr Russjan), rozbijając i ścigając wroga, a gdy na pole bitwy przybył gen. F. Geismar z wirtember- skim pułkiem strzelców konnych, runęła na nich szarża prawego skrzydła prowadzona przez gen. J. Dwernickiego. Dowódca rosyjski spadł z konia, przelecieli nad nim jeźdźcy polscy. „Dywizjon pułku 3 ułanów, dowodzony przez majora Wierzchleyskiego i kapitana Sadowskiego, wsparł mężnie szarżą 1 i 2. [...] Pierwszy [pułk] strzelców konnych natarł na pułk, na lewym skrzydle baterii stojący, któren usunął się w tył dla odsłonienia baterii kartaczowego ognia, który na nas sypać zaczęła. 4 ułanów rzucił się na tę baterię wraz z 2 strzelców konnych [...], 3 strzelców konnych, prowadzony przez pułkownika Suchorzewskiego i kapita­nów Wójcickiego i Stangenberga, toż samo dopełnił. [...] Sześć dział na tymże miejscu, gdzie stały, dostały się w nasze ręce, zabrał je pułk 4 ułanów wspólnie z 2 strzelców

konnych” — relacjonował na gorąco po bitwie gen. Dwernicki34. Z dalszego toku relacji wynika, że polski sukces oznaczał łącznie 11 zdobytych armat (pięć zdatnych, sześć zdemontowanych), kilkuset jeńców przy stratach własnych 46 zabitych i kilkudziesięciu rannych. Operacyjnie— jak ocenia prof. W. Tokarz — wygrana nie miała prawie żadnego znaczenia (Dybicz dalej szedł na Pragę) — ale sukces moralny po pierwszym zwycięskim starciu był duży, nawet Mikołaj I pisał do feldmarszałka zarówno z podziwem, jak i smutkiem: „Stoczek jest bardzo za­szczytny dla młodego wojska Dwernickiego, a tym hanieb­niejszy dla naszych strzelców konnych”35.

Następnie na skutek paniki, wywołanej nagłym pojawie­niem się gen. Kreutza na lewym brzegu Wisły, Radziwiłł rozkazał Dwernickiemu powrócić i skierować broń przeciw­ko nowemu zagrożeniu. „Po zwycięstwie pod Stoczkiem Dwernicki mógł rzucić się na lewą flankę głównych sił przeciwnika, zwracając się ku północy, albo wprost dołączyć do głównej armii; jego 6000 zwycięskich szabel i bagnetów mogło pod jego dowództwem przynieść zwrot zwycięski w bitwie grochowskiej. Niestety, rozkaz dowództwa naczel­nego przerzuca go na brzeg lewy Wisły, w Radomskie, przeciw czynnej już tam dywizji Kreutza” — negatywnie ocenił rozkaz Radziwiłła prof. M. Kukieł36.

17 lutego 1831 roku siły gen. Dwernickiego (6 tys. żołnierzy) przeprawiły się przez Wisłę pod Górą Kalwarią i dwa dni później połączyły z gen. Julianem Sierawskim, stanowiąc razem pokaźną siłę 8500 żołnierzy i 16 dział. Na trasie między Ryczywołem a Nową Wsią Polacy natknęli się na straż przednią wojsk gen. Kreutza (6 szwadronów dragonów, kozacy i 6 dział). Krakusi gen. Sierawskiego

34 Tamże, t. 1, s. 331-332.35 W. T o k a r z , Wojna, s. 170.36 M. K u k i e ł , Zatys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1992,

s. 258.

pokonali kozaków; wówczas pod wsią Majdan doszło do drugiego starcia. 1. pułk jazdy krakowskiej, trzykrotnie szarżując od czoła, musiał cofnąć się pod ogniem artylerii rosyjskiej. Gen. Dwernicki wsparł krakusów siłami głów­nymi i rzucił do ataku na baterię rosyjską dywizjon 3. p.uł. pod komendą mjr. Wierzchlejskiego. „Niepodobna było nie zachwycać się tą szarżą. Szli kłusem, ładnie, spokojnie; dowódcy i oficerowie na swoich miejscach, jak na ćwicze­niach. Kartacze wyrywały całe roty, ale ułani szlusowalii szli dalej” pisał z nieukrywanym podziwem świadek tej sceny, rosyjski oficer ze sztabu gen. Kreutza37. Pogromu Rosjan dopełniły ataki krakusów oraz strzelców konnych gwardii oraz flankowy atak piechoty. I nagle, po zdobyciu baterii, Polacy, ku zaskoczeniu gen. Kreutza... zaniechali pościgu i rozpoczęli odwrót. Zadziwiająca na pozór decyzja wynikała z faktu otrzymania informacji o przeprawie znacznych sił rosyjskich pod Karczewem, czemu, myśląco obronie Warszawy, Dwernicki chciał zdecydowanie przeciwdziałać. Pogłoski okazały się fałszywe, a gdy dowódca ponownie postanowił zaatakować Kreutza w Ko­zienicach, Rosjan już tam nie było.

Sytuacja ta miała ważkie konsekwencje dla gen. Dwer­nickiego — spowodowała nieobecność jego korpusu w bit­wie pod Grochowem i następnie utratę szansy na buławę naczelnego wodza.

Gen. Jan Skrzynecki powrócił do planów wyprawy wołyńskiej. W pierwszej chwili myślał nawet o dywersji na szosie brzeskiej, na tyłach oddziałów Dybicza. Byłoby to operacyjnie niezwykle ważne, ale — jak ocenia prof. Tokarz — politycznie skromniejsze. Jednak wyprawa na Wołyń wydawała się bardziej błyskotliwa. Dwernickiemu posłano dwie nowe instrukcje. Pierwsza, polityczna, zalecała pozyskiwać dla sprawy powstania drobną szlachtę i chłop­

3 7 W. Tokarz , Wojna, s . 212.

stwo, tworzyć w imieniu Rządu Narodowego struktury władzy lokalnej, wykorzystać bliskość Austrii i Turcji do przemytu broni i amunicji. Ponownie podkreślono koniecz­ność prowadzenia wojny podjazdowej i unikania walnych bitew. Druga instrukcja, ściśle wojskowa, pióra gen. I. Prądzyńskiego nakazywała działać w sile 1500 jazdy w głębi Wołynia; w przypadku przewagi wroga radziła podzielić się na mniejsze grupy i dalej prowadzić partyzantkę lub przebijać się na Litwę. Reszta wojsk pozostawała pod rozkazami gen. Sierawskiego. Dunin pytał później, czy nie lepiej było podwoić siły38? Generał Skrzynecki beztrosko przyjął wieść o złamaniu rozkazu przez Dwernickiego: „Może to Bóg natchnął go tą myślą, a w takim razie jego nieposłuszeństwo skończy się rezultatem pomyślnym”— powiedział39. Naczelny Wódz spodziewał się, że zabu­żańska akcja Dwernickiego spowodowałby wycofanie wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego — i jak złośliwie dodawał Prądzyński — „będzie mógł cieszyć się dostojeństwem nie oddając się przykrym zachodom życia obozowego”40. Ta niesubordynacja zaważyła na losach wyprawy. Korpus był za duży jak na oddział partyzancki i jednocześnie stanowczo za mały jak na siły regularne. W dodatku gen. Dwernicki nie miał przekonania do wojny podjazdowej — wolał wystąpić w otwartym polu przeciwko wrogowi, nie licząc się z możliwością poniesienia klęski.

Dwernicki otrzymał rozkaz marszu na Wołyń 2 marca 1831 roku, w chwili, gdy pod Puławami przeprawiał się przez Wisłę i ścigał oddziały gen. Kreutza. Kilka dni później, 7 marca, gen. Skrzynecki, ponaglał korpus do

38 I. P r ą d z y ń s k i, Pamiętniki, t. II, s. 177-178. A. D u n i n, Działa­nia korpusu Jła Dwernickiego, „Pamiętnik Emigracji” („Leszek Biały”), nr 3, Paryż 22 XI 1832, s. 6.

39 A. S o k o ł o w s k i , Wyprawa Dwernickiego na Wołyń, „Rozprawy Akademii Umiejętności”, t. LXI (1917), s. 7.

40 I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. II, s. 289.

działania, na podstawie otrzymanej pojedynczej informacji „od obywatela przybyłego z Ukrainy, iż prowincja ta powstała 25 lutego”41. Historyk, Andrzej Wroński uważa, że Wódz Naczelny celowo wysłał mylną informację, by dzięki szybkiemu wejściu wojsk polskich na Wołyń odciągnąć od stolicy część armii rosyjskiej i łatwiej zyskać możliwość rozpoczęcia układów. W nocy z 1 na2 marca 1831 roku ochotnicy z batalionów piechoty pod wodzą kpt. Nyki i por. Plewaki uderzyli nocą na Puławy, i choć dragoni rosyjscy próbowali odbić miasto, „nieustra­szona piechota nie tylko dawała im mężny opór, ale dwukrotnie bagnetem uderzała na szwadrony” — czytamy w raporcie Dwernickiego do Naczelnego Wodza42. Dowó­dca korpusu miał walczyć w sposób, który uzna za najkorzystniejszy dla sprawy ojczyzny. Tymczasem wbrew wyraźnym zaleceniom wziął 4500 żołnierzy, bez­skutecznie przynaglał Sierawskiego do połączenia sięi dalej ścigał Rosjan, kierując się na Krasnystaw i Lublin, a po drodze stoczył walkę pod Kurowem. Dywizjon 4. p.uł. i dywizjon pułku krakusów im. J. Poniatowskiego pod dowództwem kpt. Romana Czarnomskiego wpadły szybko przez groblę do miasta, na rynku zabrały dwa działa i dwudziestu jeńców, a pościg, goniąc spadających z siodeł Rosjan, zdobył kolejne działa i oparł się w Mar- kuszewie, co pozwoliło Polakom ostatecznie zająć 4 mar­ca Lublin. Dwernicki planował osaczenie Kreutza poprzez oskrzydlenie jego sił z trzech stron. Lecz i tym razem, na skutek zdrady, Kreutz, paląc za sobą mosty, wyrwał się z matni. Rosjanie ponieśli jeszcze jedną porażkę: płk Krysiński, komendant Zamościa, wysłał nad Bug grupę żołnierzy i powstańców, którzy zdobyli Uściług, ważny punkt przeprawy przez rzekę.

41 A. W r o ń s k i , Powstanie listopadowe na Wołyniu, Podolu i Ukra­inie, Warszawa 1993, s. 30-31.

42 B. P a w ł o w s k i , Źródła, t. 1, s . 454.

Dowódca korpusu całą nadzieję pokładał w pomocy, jaką mu przyniesie dobrze zorganizowane i prężnie rozwijające się powstanie wołyńskie. Liczył, że z chwilą pojawienia się za Bugiem, insurekcja obejmie całą guber­nię. Nawiązał kontakty z Michałem Czackim, Faustynem Dobrzyńskim i innymi konspiratorami, ale okazały się one nikłe i ciągle się urywały. Podążał zatem na Wołyń, nie mając rozeznania w tamtejszej sytuacji militarnej,o co wzajemnie oskarżano się na emigracji. Na bezdrożach Lubelszczyzny Dwernicki toczył małą wojnę podjazdową z Kreutzem, nie mogąc go jednak rozbić (np. utarczkio most w Krasnymstawie), a widząc nadciągające inne siły rosyjskie, schronił się w Zamościu. Dybicz bowiem trafnie przeczuwał główny cel wyprawy Polaków — więc zatrwożony wysłał do sztabu 1. Armii w Kijowie kuriera z żądaniem jak najszybszego ściągnięcia nad Bug znacz­nych sił rosyjskich: 11. Dywizji Piechoty, 3. Dywizji Huzarów, IV Korpusu Kawalerii, by obsadziły Dubno, Łuck i Włodzimierz i stłumiły działania insurekcyjne. W Królestwie Polskim na rozkaz feldmarszałka z armii głównej oderwano m.in. III Korpus Rezerwowy Jazdy gen. Witta oraz inne jednostki: grenadierów, strzelców konnych; obliczane razem na 20 tys. żołnierzy i pod komendą gen. Tolla rzucono w pościg za Dwernickim. Ku rozpaczy cara, Rosjanie długo nie potrafili odnaleźć korpusu polskiego: „Jest bardzo ciekawe, że zdołał on zniknąć jak szpilka i że my przy tak znacznej ilości kawalerii byliśmy w stanie tak całkowicie stracić go z oczu” — dziwił się Mikołaj43. To sprawiło, że Dybicz poczuł się w obowiązku meldować carowi o zwycięstwach w... nieistniejących bitwach [sic!]: „wymyśla bitwy, które nazywa pamiętnemi bataljami, wylicza rany oficerów swoich, bierze szturmem miasta, z Lublina robi Saragossę,

4 3 W. Tokarz , Wojna, s . 217.

i [...] 2000 ludzi korpusu Dwernickiego rozprasza” — nie mógł powstrzymać się od przytoczenia takiego kuriozum adiutant generała, Anastazy Dunin i wyjaśniał: „korpus ten w tym samym czasie staje nietknięty pod murami Zamościa, a zatem w odległości dziewięciu mil od pola tej pamiętnej walki”44. Obaj przeciwnicy błędnie się zresztą nawzajem oceniali: Toll nie wykluczał wprawdzie marszu Polaków na wschód, ostatecznie jednak uznał, że wobec nieudanego pościgu za Kreutzem, Dwernicki spróbuje powrócić na lewy brzeg Wisły, stąd główną uwagę skoncentrował na trasie od ujść Wieprza aż po Lublin. Dwernicki zaś w ogóle nie miał pojęcia, że szable i bagnety Tolla są skierowane przeciw niemu i sądził, że wróg osłania zamiar przeprawy pod Zawichostem45.

W obozie pod Zamościem korpus Dwernickiego spędził dłuższy czas — od 13 marca do 3 kwietnia 1831 roku. Tak długa zwłoka w marszu na Wołyń wywołała na emigracji liczne polemiki. Generał i jego apologeta, Dunin, tłuma­czyli, że roztopy wiosenne, zmęczenie ludzi i koni, za­grożenie zarazą, braki w zaopatrzeniu utrudniały marsz. Generał Skrzynecki zamiast oddziałów wojska delegował do korpusu pojedynczych oficerów: ppłk. Terleckiego, mjr. Szymanowskiego, kapitanów Zandrowicza, Frezera, Zam- brzuskiego i bohatera Nocy Listopadowej, kapitana Piotra Wysockiego w charakterze... agenta donoszącego o wszys­tkim, co dzieje się w wojsku pełnym klubistów. Do korpusu wstąpili bowiem działacze Towarzystwa Patriotycz­nego (ksiądz Aleksander Pułaski, Tadeusz Krępowiecki, Ksawery Bronikowski i inni), których Naczelny Wódz nie znosił i chętnie pozbył się ze stolicy. Dwulicowość Skrzy­neckiego objawiła się wyraziście, gdyż w tym samym

44 A. D u n i n , Działania korpusu, „Pamiętnik Emigracji” („Bolesław II”), nr 8, Paryż 4 IX 1832, s. 10.

45 W. T o k a r z , Wojna, s. 211-217; B. P a w ł o w s k i , Dwernicki, s. 32-33, 44-53.

czasie oficjalnie składał podziękowania za porządek, dob­rego ducha i karność w korpusie. Wysocki jednak otwarcie wyrzekł się przed Dwernickim swej dwuznacznej roli46.

W korpusie pojawił się też mjr Bazyli Chróściechowski jako agent Rządu Narodowego na Ziemie Zabrane. Dwer­nicki popełnił kolejny błąd, zgadzając się, by człowiek zupełnie nieznany na Wołyniu pełnił odpowiedzialną funk­cję emisariusza. Chróściechowski wywiązywał się z niej jak najgorzej. Dezinformował obie strony: generała zapew­niał o gotowości guberni do walki, spiskowcom wmawiał, że korpus liczy 20 tysięcy żołnierzy. Była to postać zagadkowa i raczej niesympatyczna. Wydawał samowolnei sprzeczne rozkazy, przez co przyczynił się do załamania ruchu niepodległościowego; pisał fantasmagorie w formie odezw („Tyrana północy duch wieku wkrótce w czarną przepaść wtłoczy. Tam razem z Tantalem...” itd. sic!)47. Powstańcy wołyńscy wyrażali się o majorze Chróściechow- skim źle: kasztelan Narcyz Olizar uważał go za pijaka, Karol Różycki za szaleńca, a Leon Stępowski wręcz oskarżał o zdradę. Wrotnowskiemu wydawał się jak zło­wrogie widmo48.

Dokładne przedstawienie sił korpusu jest, wbrew pozorom, trudne do ustalenia, ze względu na rotację kadry, straty spowodowane przez zarazę oraz przez napływ ochotników.

Ostatecznie skład korpusu Wojska Polskiego wstępującego w kwietniu 1831 roku na Wołyń przedstawiał się następująco:

4 6 B . P a w ł o w s k i , Dwernicki, s. 48-49; W. T o k a r z, Sprzysiężenie, s. 55.

47 A. S o k o ł o w s k i , Wyprawa Dwernickiego, s . 1 8 .48 N. O l i z a r , Pamiętniki kasztelana, s. 180; K. R ó ż y c k i , Uwagi

nad wyprawą jen. Dwernickiego na Ruś, Bruksela 1837, s. 5.; L. S t e m p o w s k i , O panu Chróściechowskim, dyplomatycznym agencie na Wołyniu, Podolu, Ukrainie, „Pamiętnik Emigracji” (broszura: „Kazimierz II”), Paryż 16 XI 1832, s. 2-3; A. D u n i n, Działania korpusu, „Pamiętnik Emigracji” („Władysław II”), nr 11, Paryż 12 X 1832, s. 6; F. W r o t - n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 149.

dowódca — gen. dyw. Józef Dwernicki;sztab — mjr Osiński, mjr Szymanowski, 3 adiutantów,

3 oficerów kwatermistrzostwa, 13 oficerów sztabowych;I brygada w składzie: dowódca: ppłk Rychłowski,

6 szwadronów — 2., 4., 5. p.s.k.,batalion piechoty — wolni strzelcy,bateria kpt. Puzyny (6 dział),ogółem 39 oficerów, 74 podoficerów, 643 żołnierzy;

II brygada w składzie: dowódca: ppłk Terlecki,

4 szwadrony — 1. p.s.k, 1. p.uł.,2 szwadrony krakusów im. T. Kościuszki, batalion 6 p.p.l.ogółem 45 oficerów, 118 podoficerów, 1004 żołnierzy;

III brygada w składzie: dowódca: ppłk Wierzchlejski

4 szwadrony — 2 i 4 p.uł.2 bataliony — 1 i 5 p.p.l. bateria por. Froehlicha (6 dział);

IV brygada w składzie: dowódca: ppłk Szeptycki,

4 szwadrony — 3 p.s.k, 3 p.uł.,2 szwadrony krakusów im. J. Poniatowskiego, ogółem 16 oficerów, 62 podoficerów, 520 żołnierzy.

Łącznie korpus składał się z 22 szwadronów jazdy,4 batalionów piechoty, 2 baterii (12 dział). Jego liczebność wynosiła razem z obsługą artylerii 4226 żołnierzy49.

49 S. P r z e w a i s k i , Bitwa pod Boremlem 15-20 IV 1831, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” [cyt. dalej: SMHW] (1963), t. IX, cz. 2, s. 231-232. W. T o k a r z , Wojna, s. 291 podaje 3 1/4 bataliony, 20 szwadronów, 2 baterie, razem 4700 żołnierzy. A. P u z y r e w s k i , Wojna, s. 135 pisze o 3 batalionach i 22 szwadronach; J. G r o b i e k i , Wyprawa Dwernickiego na Wołyń w 1831 r., „Przegląd Kawaleryjski”, t. 7 (1930), półr. 2, s. 305-306.

Aleksander I (1777-1825)

Mikołaj I (1796-1855)

Gen. dyw. Karol Kniaziewicz (1762-1842)

Wielka Sobota 1831 (obnoszenie zdobytych sztandarów)

Książę Adam Jerzy Czarto­ryski (1770-1861)

Gen. dyw. Józef Dwernicki (1779-1857)

Bitwa pod Stoczkiem 14 II 1831 r. W.Kossak Szarża na baterie rosyjskie pod Stoczkiem

Nowe formacje wojska powstańczego w 1831 r.

Gen.bryg. Jan Skrzynecki (1787-1860). J.Kossak, Gen .Skrzynecki ze sztabem

Gen.dyw. Ignacy Prączyński (1792-1850) Kpt.Piotr Wysocki (1797-1875)

Pułk Pierwszy Ułanów. Rys. B. Gembarzewski

Pulk Drugi Ułanów. Rys. B. Gembarzewski

Strzelcy konni. Rys. B. Gembarzewski

Generał i adiutanci jazdy. Rys. B. Gembarzewski

Wreszcie 3 kwietnia 1831 roku wyruszono spod Nowego Miasta koło Zamościa i w celu zwiedzenia sił rosyjskich gen. Tolla skierowano się na Zwierzyniec. Generał Dwer­nicki wyprawił dwóch oficerów do Turcji, by za pośrednic­twem ambasadora francuskiego w Stambule prosić sułtanao pomoc. Emisariuszom już w Galicji... zabrakło pieniędzy, więc wrócili do korpusu. 7 kwietnia zawrócono od Zwie­rzyńca i przez Komarów, Niemierówkę, Tyszowce poma­szerowano do Kryłowa (9 kwietnia), gdzie zamierzano przeprawić się przez Bug.

Kapitanowie Wysocki i Wiczfiński otrzymali rozkaz postawienia mostu. Miasto zajmowała sotnia kozaków, dość szybko przepędzona przez szwadron krakusów. 10 kwietnia most był gotowy i korpus rozpoczął przeprawę trwającą od godziny 14.00 do 4.00 nad ranem dnia następnego. Bateria kpt. Józefa Puzyny przegnała ogniem kartaczowym zwiad kozaków oraz huzarów achtryjskich z drugiego brzegu rzeki50.

KORPUS NA WOŁYNIU I BITWA POD BOREMLEM

W czasie, gdy powstańczy korpus gen. J. Dwernickiego przekraczał graniczny Bug, starsi mieszkańcy Wołynia mogli skojarzyć jego wyprawę z wydarzeniami sprzed kilkudziesięciu lat. Istniał bowiem precedens z czasów insurekcji kościuszkowskiej — dywersja mjr. Klemensa Liberadzkiego na Wołyniu. Realizując pomysł gen. Józefa Zajączka, cztery szwadrony kawalerii (ok. 500 szabel)51

50 J. D w e r n i c k i, Pamiętniki, Lwów 1870, s. 77; B. P a w ł o w s k i , Dwernicki, s. 60-62; „Dziennik Powszechny Krajowy”, nr 99, 11 IV 1831, s. 674; nr 105, 17 IV 1831, s. 696; „Kurier Polski” nr 480, 15 IV 1831, s. 480: „przeszedł Bug pod miasteczkiem Kryłowem i wkroczył na Wołyń, po drodze przyjmowany był od mieszkańców z największem uniesieniem radości”.

51 B. S z y n d l e r , Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994, s. 208-209. S. Herbst podaje liczbę ok. 400 kawalerzy stów: dwa szwadrony

wyruszyły 17 czerwca 1794 roku w celu wzniecenia powstania umożliwiającego powrót w szeregi narodowe żołnierzom polskim, siłą wcielonym do armii carskiej, a jednocześnie by przeszkodzić gen. Ottonowi Derfeldenowi w marszu na zachód. Major przeszedł Bug pod Uściługiem, stoczył zwycięską walkę z oddziałem austriackim o Wło­dzimierz Wołyński i goniąc uciekającego nieprzyjaciela, wypchnął go za kordon. Zajął miasto, opanował magazyny i ruszył w stronę Łucka, a na trasie marszu do Krzemieńca napadł na konwój rosyjski i zabrał kasę z sumą 17 tys. złp. Akcja okazała się jednak spóźniona: zaborca już rozbroił żołnierzy-Polaków, nie ogłoszono nawet Aktu Krakow­skiego, szlachta pozostała bierna, nieczuła na wezwania Kościuszki, który dawał jej za przykład powstańców wielkopolskich. Bierna — bodaj z wyjątkiem Joachima Deniski, szlachcica ze wsi Zahorce w powiecie jampolskim (późniejszego pierwszego partyzanta doby porozbiorowej z 1797 roku), który w lipcu zasłużył się w potyczce pod Krzemieńcem52. Losy oddziału mjr. Liberadzkiego ułożyły się podobnie jak 37 lat później nieszczęścia Dwernickiego:12 lipca 1794 roku Polacy zostali przyparci przez wojska rosyjskiego gen. Lascy’ego do granicy austriackiej, ale nie dali się otoczyć. „Nie uzyskawszy prawdopodobnie spo­dziewanego poparcia szlachty wołyńsko-podolskiej i będąc ścigany przez Rosjan przeszedł 14 lipca granicę austriacką i został rozbrojony pod Popowicami”53. Kazano mu złożyć broń w momencie... ataku kozaków (sic!), w następnej chwili zaborcy sami się o nią pokłócili. Majora internowano,

1. Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej, dwa kolejne z 3. pułku straży przedniej i siły 2. Małopolskiej BKN. S. H e r b s t , Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794, Warszawa 1983, s. 269-270.

52 M. K u k i e ł , Próby powstańcze po trzecim rozbiorze, Kra- ków-Warszawa 1912, s. 83.

53 B. S z y n d l e r , Powstanie kościuszkowskie 1794, s. 208-209.

a jego żołnierzy siłą wcielono do korpusów austriackich, tylko grupie 150 ludzi udało się wrócić pod komendę Kościuszki. Po szczęśliwej ucieczce z Galicji do Warszawy, Denisko, mianowany brygadierem, przynaglany rozkazami Kościuszki i wsparty instrukcją Kołłątaja, organizował dość mozolnie kadry wołyńskiej brygady kawalerii narodo­wej, by z jej pomocą ponownie rozpalić ogień insurekcji na Wołyniu, gdzie pojawił się 24 października 1794 roku w zaskakująco skromnej sile z 80 kawalerzystami i 25 strzelcami pieszymi. Ścigany, osaczany i w końcu rozbity przez wojska austriackie i rosyjskie musiał przekroczyć granicę Turcji34.

11 kwietnia 1831 roku gen. J. Dwernicki wysłał z Kry­lowa w kierunku Włodzimierza Wołyńskiego dwa dywiz­jony strzelców konnych (z 2. i 5. p.s.k.) w celu zmylenia przeciwnika. Natomiast główne siły korpusu dotarły tym­czasem do Lachowca. Tutaj rozbrojono straż rosyjską eskortującą rekrutów. „Wolność, którą odbieracie, jest dziełem żołnierzy polskich, braci waszych” — przemówił generał do oswobodzonych55. Od razu kilkudziesięciu ludzi wstąpiło w szeregi polskie. Trzeba jednak stwierdzić, że przejścia żołnierzy rosyjskich na stronę polską w powstaniu listopadowym były jednostkowe, przynajmniej na terenie Wołynia. I tak np. sąd wojskowy przy sztabie 5. Rezer­wowego Korpusu Kawalerii rozpatrywał sprawę Matwieja Olchowickiego — ekonoma w majątku w powiecie włodzi­mierskim, który namawiał oficerów rosyjskich do przejścia na stronę powstańców56.

54 J. H o f f m a n , Udział Wołynia w powstaniu kościuszkowskim, „Rocznik Wołyński”, t. II (1931), s. 78-79.

55 J. D w e r n i c k i, Pamiętniki, s. 81.56 A.I. B o r t n i k o w , Uczast rosijskich sołdatiw i oficeriw u polskomu

powstanni 1830-1831 g., w: „Ukrainskij istoriczeskij żumal”, Kijów 1962, nr 2, s. 80-81. Gen. Roth raportował o 27 dezercjach w pułku wołyńskim.

W okolicach Porycka dostrzeżono jazdę nieprzyjacielską— był to kargopolski pułk dragonów. Gdy z lasku wyłonił się pluton dragonów, wroga zaatakował najpierw oddział 4. p.s.k. złożony z pięciu plutonów, następnie dwa szwadrony2. p.uł. Tymczasem polska piechota zajęła Poryck. Straty rosyjskie wyniosły 40 zabitych, 216 jeńców, 240 koni i dużo bagaży57.

W Porycku gen. Józef Dwernicki wydał proklamację do społeczeństwa Ziem Zabranych, zaczynającą się od słów: „Bracia! Mieszkańcy Wołynia, Podola i Ukrainy!”, w której wzywał do podjęcia walki o niepodległość ojczyzny58. W Drużkopolu spotkał się z przedstawicielami miejscowej konspiracji, czyniąc im wyrzuty, dlaczego prowincja nie jest przygotowana do walki. Mjr Wierzchlejski, powróciw­szy z włodzimierskiego rekonesansu, ponownie został wyprawiony na zwiad w kierunku Dawidowa, Podbereziec i Horochowa. 14 kwietnia Dwernicki wypełnił jeden z punktów instrukcji politycznej — w imieniu Rządu Narodowego ustanowił nową, polską władzę na Wołyniu, mianując regimentarzem Michała Czackiego59.

Podjazdy informowały o ruchach wojsk rosyjskich. W raporcie do feldmarszałka Dybicza z 14 kwietnia gen. Rüdiger przeceniał znacznie siły polskie (na 20 tysięcy), prosił o wsparcie i cofał się w kierunku rzeki Styr na Krasne, Chryniki, Plaszów, Beresteczko, pragnąc osłonić magazyny rosyjskie w Dubnie, i przeszkodzić Polakom w przeprawie przez rzekę. 13 kwietnia miał już pod swoją komendą 21 batalionów, 30 szwadronów, 6 sotni kozackich i 36 dział. Jednocześnie gen. Dawydow w sile 6 szwadronów

57 B. P a w ł o w s k i , Dwernicki, s. 67-69.J. D w e r n i c k i , Pamiętniki, s. 83-85; S. P r z e w a l s k i , Bitwa

pod Boremlem, SMHW, s. 254—255; A. D u n i n , Działania korpusu, „Pamiętnik Emigracji” („Władysław III”), nr 4, Paryż 5 XII 1832, s. 5-6.

59 S. P r z e w a l s k i , Boremelskie boje, „Rocznik Wołyński”, t. 2 (1931), s. 193-194.

dragonów i 3 pułków kozackich miał wyjść na tyły korpusu polskiego — nad Bug — odcinając tym samym drogę odwrotu do Królestwa Polskiego. Na marginesie dodajmy ocenę historyka — znawcy problematyki: „Ze względu na stosunek sił starcie z gen. Dawydowem dawałoby Dwernic­kiemu więcej szans powodzenia niż stoczenie walnej bitwy z o wiele silniejszym koipusem gen. Rüdigera — i ot­wierałoby połączenie z Królestwem Polskim60.

Nocą z 15 na 16 kwietnia Dwernicki wydał rozkaz marszu do Boremla, gdzie miały być dogodne warunki do przeprawy przez Styr. Ppłk Terlecki ruszył natychmiast i nad ranem dotarł do miasteczka. Tego samego dnia około południa nadciągnął gen. Dwernicki i stanął nad Styrem. Przejście przez rzekę okazało się na razie niemożliwe, ponieważ Rosjanie wcześniej przezornie zniszczyli most. Rüdiger stacjonował w Łącznej na skrzyżowaniu dróg z Dubna, Łucka i Krzemieńca, skąd wysyłał patrole kozackie w kierunku Boremla.

Ppłk Wierzchlejski z czterema szwadronami jazdy, batalio­nem piechoty i dwiema armatami, osłaniając ruch głównych sił korpusu, opanował wsie Lipa i Rudki. Tymczasem Dwernicki wchodził do Boremla. Generał wraz ze sztabem zajął pałac Czackich położony na wzgórzu nad Styrem i na tarasie umieścił pięć dział. Michał Czacki na czele stuosobowej grupy powstańców przyłączył się do korpusu. Na prawo od rezydencji biegła droga z Horochowa do Michałówki. Od strony rzeki było widać długą groblę, po jej prawej stronie rósł niewielki lasek i znajdował się murowany browar, dalej rozwidlały się drogi na Tołpyżyn i Chryniki. Wkrótce teren ów miał stać się polem bitwy. Dwernicki rozkazał naprawić most, czym zajęli się żołnierze pod komendą kpt. Zandrowicza i ppor. Kuczkiewicza. Przeszły po nim wkrótce dwie kompanie piechoty i zajęły lasek za groblą, wypierając stamtąd rosyjski

60 T e n ż e , Bitwa pod Boremlem, SMHW, s. 231-232

patrol. Wieczorem dołączyła do nich jeszcze jedna kompania.16 kwietnia ppłk Wierzchlejski wysłał jeden dywizjon kawa­lerii na zwiad w kierunku Beresteczka i Włodzimierza Wołyńskiego. Patrole powróciły 17 kwietnia wraz z grupą jeńców (m.in. kpt. Arsenie wem), przynosząc błędne informacjeo braku większych sił nieprzyjaciela w okolicy, podczas gdy miejscowa szlachta donosiła generałowi o zbliżaniu się 13 tys. przeciwników. Trzeba przyznać, że służba wywiadowcza była słabą stroną polskiej kawalerii61. Ppłk S. Rychłowski około godz. 13.00 z dywizjonem z 5. p.s.k. wsparty przez kompanię piechoty z dwoma działami przeprawił się na prawy brzeg Styru, by obsadzić browar i lasek, * a w razie przewagi nieprzyjaciela otrzymał rozkaz cofania się za most bez niepotrzebnego wiązania się walką. Tego samego dnia przybył do kwatery Dwernickiego płk Malinowski, konspirator z Wo­łynia, informując o całkowitym paraliżu lokalnego powstania, co zmusiło generała do wydania nowych proklamacji. O świcie18 kwietnia Dwernicki wysłał nowe patrole i jeden z nich natknął się 7 km przed Beresteczkiem na straż przednią sił rosyjskich. Wkrótce gen. Rüdiger zjawił się nad Styrem naprzeciwko korpusu powstańczego. Prawe skrzydło oparło Chryniki, lewe o Tołpyżyn i rozpoczął atak. Po wymianie ognia karabinowego cztery bataliony jegrów rosyjskich (z 19.,20., 22. i 49. pułków 10. Dywizji Piechoty) z achtryjskim pułkiem huzarów uderzyły na las za groblą, wypierając tyralierę powstańczych wolnych strzelców i trzy kompanie piechoty. Piotr Wysocki pospieszył z rozkazem przynag­lającym do odwrotu62. Na pomoc kolegom ruszyły dwie

61 W. T o k a r z , Armia, s. 329. W. B i a ł a s i e w i c z, Wywiad polski w okresie powstania listopadowego 1830-1831, SMHW, (1967), t. XIII, cz. 1, s. 174.

°2 L. M i e r o s ł a w s k i w: Rozbiorze krytycznym kampanii 1831 r. (s. 425) uważa, że Polacy zostali zmuszeni do odwrotu pod naciskiem nieprzyjaciela. Cofali się w walce, ale wykonywali rozkaz wydany poprzedniego dnia.

kompanie 6. p.p.l. W walce na bagnety odpierano ataki Rosjan. Wróg wtargnął na groblę, ale musiał się z niej wycofać, ponosząc straty pod celnym ogniem artylerii polskiej z drugiego brzegu rzeki. W boju męstwem odznaczyli się kpt. Piotr Wysocki, mjr Łubkowski i ppłk Rychłowski.

Bateria rosyjska nad Styrem złożona z ośmiu dział rozpoczęła kanonadę przeciwko działom polskim. Ale plutony artyleryjskie por. Lipskiego, por. Sobańskiego i por. Korzeniowskiego (łącznie 6 dział) zwyciężyły w tym pojedynku, demontując cztery działa wroga i trzy jaszczyki.

Na rozkaz gen. Riidigera nowa, 24-funtowa bateria zaczęła ostrzeliwać pałac. Kanonada trwała do 14.30. Straty polskie wyniosły około 50 zabitych, 18 rannych (w tym mjr Szymanowski) i 44 jeńców (m.in. por. Szamocki); rosyjskie były znacznie wyższe — tylko liczbę zabitych szacowano na 200 żołnierzy. Dowódcy wrogich wojsk podjęli różne decyzje: Rüdiger, powoli rozpoznając praw­dziwą liczebność sił polskich (na razie oceniał je na 8 tys. żołnierzy), postanowił stoczyć walną bitwę; Dwernicki nie zamierzał wdawać się w rozstrzygający bój, postanowił maszerować w głąb Wołynia. Bał się równocześnie okrą­żenia, dlatego pozostawił ppłk. Wierzchlejskiego z jazdą, czym osłabił swoje siły o 4 szwadrony, które dotarły spóźnione, dopiero pod koniec bitwy. W ten sposób, jak ocenia Stefan Przewalski — „wykazał brak intuicji wodza wyższego rzędu”63. Według obliczeń Jerzego Grobickiego Polacy zgromadzili 6000 żołnierzy (3 i 1/2 batalionu piechoty, 22 szwadrony jazdy, 12 dział oraz 1 szwadron i 2 działa pod Rutką); Rosjanie dysponowali siłą 11 tysięcy żołnierzy (25 batalionów piechoty, 30 szwadronów jazdy,6 sotni kozaków, 33 działa)64.

63 S. P r z e w a 1 s k i, Bitwa pod Boremlem, SMHW, s. 242.64 J. G r o b i e k i , Wyprawa, s. 312; W. T o k a r z w Wojnie 1831 r.

pomniejsza siły rosyjskie do 14 batalionów piechoty, 30 szwadronów i 24 dział; na prawym brzegu Styru umieszcza 1500 piechoty, 1000 jazdy i 12 dział.

Po pierwszych starciach gen. Rüdiger przesłał feldmar­szałkowi Dybiczowi raport, w którym meldował: „Naza­jutrz, 5 (17) jenerał Dwernicki, którego główne siły znajdowały się w Boremlu, postawił most na Styrze i zajął trzema batalionami piechoty lasek przyległy rzece, chcąc się w nim utwierdzić. Jenerał Rydiger dla przeszkodzenia temu zamysłowi uderzył równo ze dniem 6 (18) na te trzy bataliony i wygnał je z lasku z wielką klęską. Przeszedłszy most, wziął w niewolę dwóch oficerów i 50 ludzi, zabrał im cztery działa bez lawetów, które kazał wrzucić w rzekę. Jenerał Dwernicki kilkakrotnie ponawiał atak piechoty pod zasłoną swojej artylerii, dla utrzymania przeprawy, lecz artyleria nasza w czas przybywszy, ciągle wstrzymywała jego kolumny. Przy tej okoliczności przekonał się Jenerał Rydiger o słabości piechoty nieprzyjacielskiej do ośmiu tysięcy ludzi dochodzącej nie licząc kawalerii, która się w znacznych masach ukazywała”65. (Raport przejęty przez powstańców został później opublikowany, zaś redaktor zaznaczył kursywą informacje szczególnie rażąco roz­mijające się z prawdą). Wieczorem, kazawszy zgasić ognie, Dwernicki zarządził alarm i trzymał w gotowości szwadrony jazdy. Z brzaskiem dywizjon 1 p.uł. wysłano do Nowosió­łek, by zluzował stojący tam na czatach dywizjon 4 p.uł. Ułani stanęli za wsią i rozsypali flankierów naprzeciw linii kozaków i z obu stron rozległa się długa, bezładna strzelanina.

19 kwietnia 1831 roku okazał się rozstrzygającym dniem bitwy pod Boremlem. O 8.00 rano Rosjanie zajęli w tyra­lierze dębowy lasek za Nowosiółkami. Na wiadomośćo zbliżaniu się wroga gen. Dwernicki pojechał na zwiad, a przekonawszy się, że teren jest niedogodny dla działań jazdy, zdecydował się podjąć walkę pod Boremlem. Jego zasługą jest, że zmusił nieprzyjaciela do podjęcia bitwy na

05 Cyt. za: A. D u n i n, Bitwa pod Boremlem, „Pamiętnik Emigracji” („Władysław IV”), nr 10, Paryż 8 II 1833, s. 3.

dogodnym dla naszych wojsk terenie. Kilkuset strzelców pod dowództwem kpt. Łabędzkiego z 1. pp, wycofując się z Nowosiółek próbowało w pośpiechu podpalić wieś. Po drodze pozostawiali propagandowe chorągwie z napisem „za naszą i waszą wolność”. Dywizjony pod ogniem artylerii rosyjskiej cofały się w porządku, jak na paradzie, „krokiem tak wolnym, jak gdybyśmy szli za trumną”66, a na ich lewym skrzydle rozproszeni w tyralierę wycofywali się strzelcy. Okazało się później, że spłonęły tylko dwie chaty i, niestety, miejscowość stała się bazą dla Rosjan. Gen. Rüdiger zgromadził pod Boremlem, na prawym brzegu Styru brygadę jegrów z 10. Dywizji Piechoty i dwa bataliony jegrów z 19. i 20. pp, grupę kozaków i jedną baterię, a główne siły stacjonowały w Chrynikach67. Na wiadomość, że kozacy budują tam most, gen. Dwernicki miał rzec: „pojutrze przejdziemy Styr”68.

W południe gen. Dwernickiemu zameldowano, że Rüdi­ger, idąc od Nowosiółek, rozpoczął atak; baterie spod browaru i lasku rozpoczęły ostrzał.

Rüdiger ustawił w pierwszej linii brygadę dragonów, w drugiej — brygadę huzarów. Dwie baterie dział znalazły się pod wsią Nowosiółki, zajętą już przez piechotę. Kozacy wraz z pozostałą artylerią zgrupowali się na skrzydłach obu linii. W odwodzie pozostawał pułk huzarów orańskich i batalion piechoty.

Dwernicki zgromadził w pierwszej linii batalion piechoty, dywizjony 4. p.uł., 1. p.s.k. W drugiej linii na lewo od Boremla ustawił artylerię i jazdę: strzelców konnych gwardii, szwadrony 2. i 3. p.s.k. po opuszczeniu Nowosiółek szwadrony 2., 3., 5. p.s.k. zasiliły pierwszą linię. W drugiej linii stanęły dywizjony 1., 3., 4. p.uł., krakusi Kościuszki

66 R. B i e 1 e c k i, Belwederczycy, s. 233.67 Według A. Dunina znajdowały się tam cztery pułki huzarów, dwa

dragonów, dywizja piechoty i 40 dział.68 J. D w e r n i c k i, Pamiętniki, s. 93.

(razem w obu liniach 16 szwadronów). W rezerwie stanął dywizjon krakusów Poniatowskiego. Artyleria zajęła stano­wiska na skrzydłach drugiej linii; na prawym kpt. Puzyna, na lewym por. Froehlich (razem 10 dział). W Boremlu piechota w sile półtora batalionu obsadziła kościół, cmen­tarz, rogatki miejskie. 3. batalion wraz z dwoma działami pilnował mostu i grobli nad Styrem69.

Bitwa rozpoczęła się wraz z wejściem jazdy rosyjskiej na otwarte pole pod Boremlem. Gen. Dwernicki wysunął do przodu baterię kpt. Puzyny i dał rozkaz do otwarcia ognia, a pierwszej linii jazdy rozkazał zaatakować armaty rosyjskie. Raz tylko zdążyły wystrzelić i dostały się w ręce krakusów Kościuszki, następnie szwadrony polskie (pierw­szą linię wsparły dywizjony 1. p.s.k. i 4. p.uł. wracające spod Nowosiółek) uderzyły na brygadę dragonów, których dowódca, gen. Płachowo, zginął. Cofający się Rosjanie wszczęli popłoch i wywołali zamieszanie w dalszych szeregach brygady huzarów. Kawalerzyści polscy śmiało natarli również na nich, zmuszając do cofnięcia się pod dębinę. Tak początek pierwszego uderzenia wojsk polskich zapamiętał sam Dwernicki: „Pierwsza nasza linia atak przypuściła z taką natarczywością, iż w mgnieniu oka rozbite huzary i dragony odsłoniły dwie baterie swej artylerii, które kawaleria nasza przeleciawszy, uderzyła na drugą linię, za tymi dwoma bateriami stojącą”70. Pozo­stawiony w rezerwie pułk orański rozpoczął kontratak, uderzając na skrzydło jazdy polskiej przy wsparciu ognio­wym własnej artylerii. Rozproszeni dragoni i huzarzy skupili się na powrót i zaczęli atakować. Nastąpiła wówczas dość bezładna walka. Jeźdźcy Dwernickiego musieli przebi­jać się przez okrążenie grupkami lub samotnie, dając dowody swej zręczności i odwagi. W pierwszym ataku wyróżnili się: zwycięzca pojedynku z Płachowym, strzelec

69 S. P r z e w a 1 s k i, Bitwa pod Boremlem, SMHW, s. 244.70 J. D w e r n i c k i, Pamiętniki, s. 98.

Rozwadowski, strzelec Psarski, który wziął do niewoli majora dragonów, mjr Lewiński, mjr Krasnodębski, mjr Trojanowski, kpt. Modzelewski. W starciu najbardziej ucierpiały szwadrony 5. p.s.k. Rosjanie odbili utracone działa i rozpoczęli z nich ostrzał.

Teraz nastąpił drugi atak. Na pomoc zagrożonej kawalerii gen. Dwernicki osobiście poprowadził szarżę drugiej linii. Dywizjony 1. i 3. p.uł. oraz krakusi im. Kościuszki zdobyli 8 dział, w tym pięć zabrano, a trzy zdemontowano. W pewnej chwili generał znalazł się o krok od śmierci lub niewoli. Padł pod nim koń, a jeźdźca otoczyli dragoni rosyjscy. Zdołał zawołać: „Bracia, do mnie!”71. Żołnierze 4. p.uł. w ostatniej chwili uratowali swojego dowódcę z opresji, por. Baum przekazał generałowi swojego konia. Rosjanie wykorzystali zamieszanie w szeregach polskich i cofali się ku dębinie osłaniani przez ponoszących spore straty huzarów pułku orańskiego. Sukces Polaków nie był pełny — piechota i artyleria rosyjska dalej stanowiły zagrożenie, a zmęczona jazda daremnie oczekiwała pomocy ze strony ppłk. Wierzchlejskiego, więc cofnęła się na nowe pozycje wyjściowe. Oddział eskortujący ok. 200 jeńców rosyjskich musiał przejść koło Nowosiółek, narażając się na ogień rosyjskiej artylerii.

Kolejne oddziały jazdy rosyjskiej wsparte przez piechotę zaczęły wychodzić z Nowosiółek, rozpoczynając z lewego skrzydła trzeci atak. Artyleria powstańcza wysunęła się do przodu, zdziesiątkowała kartaczami i zmusiła do ucieczki huzarów achtryjskich i olhopolskich.

Jednocześnie trwała zacięta walka o groblę. Brygada jegrów rosyjskich przy wsparciu artylerii uderzyła zza browaru na groblę i most. Artylerzyści polscy mjr. Szyma­nowskiego powstrzymali i ten atak.

71 J. D w e r n i c k i, Pamiętniki, s. 99; Według A. P u z y r e w s k i e g o , Wojna, s. 138-139 miał zawołać: „Czy tak bracia opuszczacie waszego starego generała”?!

Nastąpiła kolejna, trzecia już szarża obu linii jazdy polskiej, która pogoniła Rosjan aż do dębiny. Gen. Dwer­nicki znów osobiście poprowadził atak — tym razem na piechotę carską, w którym wzięły udział dywizjony 1. i 2. p.s.k. i 2. p.uł. (Obecność żołnierzy 2. p.uł. sugeruje, iż ppłk Wierzchlejski właśnie pojawił się na polu bitwy. W Rutkach pozostał jeden szwadron 4. p.s.k.). Rosjan rozbito i rozproszono pod Nowosiółkami. Dwernicki jednak nie zaatakował silnie umocnionej wsi i z braku dostatecznej ilości piechoty (miał tylko 2 bataliony) cofnął się ku Boremlowi. W Pamiętnikach narzekał na brak choćby jednego pułku piechoty regularnej, przez co sukces okazał się niepełny: zajęcie wsi rokowało pełne zwycięstwo, a musiano poprzestać na wzięciu 143 jeńców. Brawurą wyróżnili się mjr Potocki, kpt. Wendorf, kpt. Zembrzuski72.

Szarża kawalerii polskiej dotarła do dębiny i rozproszyła jazdę przeciwnika cofającą się ku Chrynikom. W panice i zamieszaniu jeźdźcy rosyjscy wpadli na sztab gen. Rüdigera, obalili dowódcę wraz z koniem i przeszli nad nim. „Fakt ten wywarł na nim bardzo silne wrażenie”73. Rüdiger szykował się jeszcze do czwartego ataku z użyciem jazdy i piechoty, ale— widząc nadciągającego ppłk. Wierzchlejskiego i nie znając jego sił — zrezygnował. Dodatkowo burza i ulewa przerwały zmagania zbrojne. Wydał zatem rozkaz odwrotu. Dwernicki opanował pole bitwy. Fanfary zagrały marsz zwycięstwa, nad polem rozległy się radosne okrzyki na cześć generała i ojczyzny. Dowódca przemówił do podkomendnych: „Bra­cia! Dopełniliście godnie powinności. Ojczyzna będzie wam

72 B. P a w ł o w s k i , Źródła, t. II, s. 246; A. D u n i n , Opis bitwy pod Boremlem, „Pamiętnik Emigracji” (broszura: „Władysław IV”), Paryż,8 II 1833, s. 1-5; J. G r o b i e k i , Wyprawa Dwernickiego, s. 319; A. P u z y r e w s k i , Wojna polsko-rosyjska 1831 roku, s. 138-139; F. Po- r a d o w s k i , Wspomnienia z roku 1830 i 1831 w: Zbiór pamiętników do historii powstania polskiego z roku 1830-1831, Lwów 1882, s. 440-442; H. J a n k o , Wspomnienia z roku 1831 w: Zbiór pamiętników, s. 52-55.

73 S. P r z e w a 1 s k i, Bitwa pod Boremlem, SMHW, s. 248, przyp. 41.

wdzięczną. Wiecie, coście zdziałali, sześciu Moskali było na każdego z was, nie daliśmy się, pobiliśmy ich”74. Bitwa trwała od godz. 13.00 do 18.00. Straty obu stron były znaczne. Polacy stracili 500 zabitych i rannych, najbardziej ucierpiały szwadrony 2. p.s.k., 5. p.s.k., 4. p.uł. oraz krakusów Kościuszki. Wystrzelano 1275 pocisków ar­tyleryjskich, to jest połowę zapasu wziętego na wyprawę, co już w tej chwili stawiało pod znakiem zapytania dalsze losy ekspedycji75. Rosjanie stracili 1000 zabitych i ran­nych, 400 jeńców, 13 dział (w tym 5 utraconych, 8 zde­montowanych). I choć osłabieni, dalej mogli się posuwać w ślad za siłami polskimi. Nocą obie strony wysłały naprzeciw siebie patrole, ale po zlustrowaniu pozycji przeciwnika do starć już nie doszło.

Bitwa pod Boremlem „pozostanie jak najświetniejszym pomnikiem dla wodza i jego żołnierzy. Dwernicki okazał się wodzem w całym znaczeniu tego słowa, a każdy z jego podwładnych był bohaterem” — ocenił bitwę i dowódcę Polaków gen. Prądzyński w swoich wnikliwych Pamiętnikach16.

PRZEJŚCIE GRANICY AUSTRIACKIEJ I INTERNOWANIE KORPUSU

Wieczorem Dwernicki podjął decyzję o marszu na Podole, wzdłuż granicy austriackiej, licząc na wsparcie miejscowej insurekcji. Stefan Przewalski ocenia ją jako fatalny błąd — „dawała śmiertelne w skutkach rozwiązanie strategiczne” — stwierdzał77.

74 J. D w e r n i c k i , Pamiętniki, s. 102.75 W. T o k a r z , Sprawa broni i amunicji w powstaniu listopadowym,

„Bellona”, 1918, nr 1, s. 25; A. D u n i n , Działania korpusu, „Pamiętnik Emigracji” („Wacław Czeski”), nr 12, Paryż, 21 I I 1833, s. 9-10.

76 I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. II, s. 357-360.77 S. P r z e w a l s k i , Bitwa pod Boremlem, SMHW, s. 250.

Po północy, 20 kwietnia korpus polski rozpoczął marsz w kierunku Beresteczka, to znaczy w kierunku granicy rosyjsko-austriackiej. Dywizjony 1. i 2. p.uł. ppłk. Szeptyc­kiego osłaniały działania, zaś dywizjon 3. p.uł., chcąc zmylić Rosjan co do kierunku polskiego odwrotu, demons­tracyjnie maszerował w kierunku Włodzimierza. W wiosce Lipie wolni strzelcy zerwali most i starli się z grupką kozaków. Na wiadomość o zbliżaniu się sił polskich pułk kozaków opuścił Beresteczko, niszcząc za sobą most. Naprawiony jednak przez żołnierzy polskich posłużył do przeprawy piechoty i artylerii, zaś jazda przekroczyła bród na Styrze. Tymczasem Rüdiger rozpoczął szybką pogoń za korpusem Dwernickiego. Zanim Polacy sforsowali Styr, tylna straż korpusu została zaatakowana przez dragonów kargopolskich i huzarów orańskich. Od tej pory rozpoczął się wyścig z czasem, by oderwać się od pościgu.

W ciągu następnych dni osiągnięto Radziwiłłów (21 kwietnia) i Poczajów (22 kwietnia). Straż tylna skręciła w stronę Krzemieńca, lecz miasto było już zajęte przez wojska carskie, które posuwały się równolegle do kierunku przemarszu korpusu powstańczego78.

Z Kołodna (24 kwietnia) gen. Dwernicki wezwał szlachtę wołyńską w kolejnym manifeście (zredagowanym w duchu Towarzystwa Patriotycznego) do rozpoczęcia powstania, wysłał na Ukrainę w roli emisariusza Stefana Zapolskiego, ale nie odniosło to większego skutku: grupa obywateli przybyła do obozu, ale ani nie wstąpiła do koipusu, ani nie podpisała manifestu. Tymczasem wróg zagrażał od tyłu, od lewego skrzydła, zaczynał zastępować drogę od przodu. Do Lwowa podążył Osiński, by pertraktować z władzami austriackimi kwestię przyjęcia w Galicji rannych i chorych żołnierzy polskich.

78 B. P a w ł o w s k i, Dwernicki, s. 82; F. W r o t n o w s k i, Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. I., s. 129-130; „Kurier Polski” nr 482, 17 IV 2831, s. 495; nr 483, 18 IV 1831, s. 499; nr 490, 25 IV 1831, s. 542.

Dochodząc do wsi Lulińce (25 kwietnia), dostrzeżono zbliżające się znaczne siły rosyjskie. Gen. Rüdiger zwięk­szył liczebność swoich wojsk o 7 tysięcy jazdy i 5200 piechoty. Oczekiwał przybycia od strony południowej gen. Rotha i ze wschodu gen. Kajzarowa. Dwernicki rozmieścił korpus na wzgórzach lublinieckich, nad samą granicą austriacką, od strażnicy numeru 112 do 118. Za kordonem znalazły się tabory z rannymi eskortowane przez kraku­sów79. Rüdiger zajął Lulińce, Moskalówkę, Kutysk i wysłał na rozpoznanie pozycji polskich kolumny jazdy. Naprzeciw wystąpił ppłk Szeptycki z kilkoma dywizjonami kawalerii, ale Rosjanie bez walki cofnęli się z Kutysk. 26 kwietnia nieprzyjaciel zaczął silniej zaciskać okrążenie. Gen. Dwer­nicki mógł tylko przebijać się lub przekroczyć granicę. Od władz austriackich w osobach komisarza cyrkułowego Bogdany’ego i płk. Schwarzburga dowiedział się, że po wkroczeniu do Galicji korpus polski zostanie rozbrojony i wydany w ręce Rosjan80. Wieczorem odbyła się rada wojenna, na której postanowiono przekroczyć granicę i przez zabór austriacki podążać do Królestwa Polskiego lub na Podole. Gdy rano 27 kwietnia zgłosił się do gen. Dwernickiego austriacki mjr August z żądaniem wycofania taboru z terytorium Habsburgów, rozmowę przerwał adiu­tant generała, raportując, iż Rosjanie z całą siłą zaatakowali korpus. Zaczęło się zatem przekraczanie granicy. Naprzód posuwała się kawaleria, za nią artylerzyści, na końcu szła zagrożona przez nacierające oddziały rosyjskie piechota81. Korpus posuwał się kierunku wsi Lisiczyńce, a za nim

79 B. P a w ł o w s k i , Przejście korpusu gen. Dwernickiego do Galicji, „Kwartalnik Historyczny”, t. XX (1906), s. 681-682; A. D u n i n, Ostatnie działania korpusu, „Pamiętnik Emigracji” („Ludwik Kapet”), nr 3, Paryż6 IV 1833, s. 4-5.

80 I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. II, s. 370.81 A. S o k o ł o w s k i , Wyprawa Dwernickiego, s . 2 0 ; J . D w e r n i c k i ,

Pamiętniki, s. 117; B. P a w ł o w s k i , Dwernicki, s. 85-89.

pędziła cała dywizja huzarów rosyjskich. Już miało dojść do bitwy, gdy austriacki płk Fackh na czele plutonu jazdy wjechał między wrogie wojska i wezwał je do zaprzestania walki na obcym terytorium i złożenia broni. Obaj przeciw­nicy odmówili. Wówczas Fackh przesunął korpus Dwer­nickiego do Terpiłówki, a następnie do Klebanówki.

Gen. Rüdiger kłamał później, że granicę naruszył... niewielki oddział kawalerii, a była to cała dywizja Łukia- nowa. W rzeczywistości znaczne siły rosyjskie pozostały w Galicji do wieczora i zachowywały się jak w zdobytym kraju nieprzyjacielskim82. Splądrowali wieś Hnilce, napadli na dwóch wartowników granicznych: zranili Stefana Szadaja i zabili innego, Marcina Jóźwiaka, zaś innych rozbroili.3 maja Rüdiger tłumaczył się, że granicę bezprawnie naruszyli „pojedynczy maruderzy” albo że „hołota korpusu powstańczego podała się za Rosjan” (sic!)83.

Ostatecznie korpus gen. Dwernickiego nie został wydany Rosjanom, lecz rozbrojony i internowany w Siedmiogrodzie, ponieważ —jak tłumaczył 29 kwietnia 1831 roku dyrektor lwowskiej policji Berezanyi ministrowi Sedlnyckiemu — to wzburzyłoby opinię publiczną w Europie. Efektem kore­spondencji między Stutterheimem a Fackhiem był raport z 30 kwietnia 1831 roku, z jakim Fackh zwrócił się przez płk. Schmelinga do gen. Dwernickiego.

1 maja 1831 roku pod Klebanówką odbyło się złożenie broni. Instrukcje gen. Stutterheima zastępującego guber­natora Lobkovitza nakazywały przekazać cały sprzęt wojs­kowy stronie rosyjskiej. Rosjanom oddano również 95 jeńców — żołnierze carscy otrzymali po rublu, a oficerowie po dukacie. Pieniądze korpusu miały natomiast posłużyć na pokrycie kosztów podróży do miejsc internowania. Postawa

82 Tamże, s. 90; „Kurier Polski”, nr 518, 25 IV 1831, s. 701-702.83 „Gesindel des Insurgenten-Corps sich für Russen ausgegeben haben”

— B.P a w 1 o w s k i, Przyczynki do polityki austriackiej w czasie powstania listopadowego, „Kwartalnik Historyczny”, t. XXV (1911), s. 199.

dowódców austriackich doczekała się nawet później uznania w oczach cara, który nagrodził Stutterheima orderem Orła Białego, płk. Fackha — orderem św. Stanisława, a inni oficerowie otrzymali order św. Anny. Najpierw złożyła broń piechota i artyleria, nazajutrz kawaleria. Ogółem internowano 30 oficerów sztabowych, 269 oficerów linio­wych, 443 podoficerów i 3132 żołnierzy. Sztab korpusu, licząc się z możliwością podjęcia prób ucieczki, podawał Austriakom przybliżone dane. Dwa tygodnie później z tej liczby zostało 1542 internowanych. Jeńcy rosyjscy odzyskali wolność, natomiast ochotnicy z Ziem Zabranych, którzy nie zdążyli wstąpić w szeregi narodowe, zostali wydani w ręce władz carskich84.

Rozkazy z Wiednia nadeszły po czasie. W zasadzie nie różniły się od tych, które wydał Stutterheim. Polecały również zapewnić azyl polityczny gen. Dwernickiemui nie eskortować żołnierzy polskich przez oddziały aus­triackie z Galicji. Naciski rosyjskie miano łagodzići załatwiać na drodze pertraktacji dyplomatycznych między dwoma cesarskimi dworami. Żołnierzy podzielono na cztery kolumny po trzysta-czterysta osób eskortowane przez oficera, dwóch kaprali, dobosza i 30 żołnierzy. Przez Stanisławów, Kołomyję, Śniatyń, Czerniowce i Bu­kowinę zmierzali do Siedmiogrodu. Oficerów podzielono na osiem oddziałów po 20 osób w każdym. Przez Brzeżanyi Stryj kierowano się na Drohobycz, Sanok, Jasło, do Cieszyna a stamtąd do miejsca pobytu — w Krumłowiei Eibenschutz. Już w Stryju ustalono, że z 221 oficerów brakuje 143, m.in. zbiegł kapelan, ksiądz Szynglarski. U celu podróży stawiło się tylko 73. Reskrypt cesarski

84 J. G r o b i c k i , Wyprawa Dwernickiego, s. 333; J. B i a ł y n i a - -C h o ł o d e c k i, Korpus Dwernickiego w granicach Austrii, Lwów 1913, s. 43; J. D u t k i e w i c z, Austria wobec powstania listopadowego, Kraków 1933, s. 79-86; B . P a w ł o w s k i , Dwernicki, s. 91 ; T e n ż e, Przyczynki, s. 203.

nakazujący ścigać zbiegów praktycznie nie miał żadnego znaczenia .

Warto w tym miejscu poświęcić większą uwagę polityce Austrii wobec korpusu Dwernickiego. Z jego powodu na rozkaz gubernatora Lobkovitza generał Stutterheim wy­dzielił dla wzmocnienia granicy część sił skierowanych do stłumienia rewolucji, która w lutym 1831 roku we Wło­szech: 63. batalion piechoty z pułku Bianchi i oddział huzarów z pułku Geramb. Nota władz gubemialnych do sztabu głównego z 19 kwietnia 1831 roku nakazywała oddawanie Rosjanom zbiegłych dezerterów polskich (po amnestii carskiej z października 1831 roku do Królestwa wróci jeszcze ok. 1500 żołnierzy)86. Zwycięstwo pod Boremlem ugruntowało tylko w oczach austriackich prze­sadne pojęcie o siłach Dwernickiego, obliczanych na 20 tysięcy, któremu Rosjanie nie są w stanie się oprzeć, stąd dużym zaskoczeniem była wiadomość o przekroczeniu granicy. We Lwowie garnizonowi wydano ostre ładunki, gdyż gubernator obawiał się wybuchu insurekcji polskiej w Galicji, ale jednocześnie dość obojętnie przyglądał się brataniu ludności cywilnej z internowanymi żołnierzami, a nawet wysłał memoriał do Metternicha z sugestią, by przepuścić polski korpus z powrotem do Królestwa. Takie decyzje Lobkovitza wypływały z jego przynależności do frakcji ministra Franciszka Kollowratha, która nieufnie nastawiona do Rosji, chętnie widziała osłabienie caratu. Oficerowie austriaccy nawet nie taili, że pozwolono im patrzeć przez palce na ucieczki Polaków. Zdarzało się, że komendanci konwojów dostarczali żołnierzom ubrania cywilne, motywując to... ochroną przed epidemią cholery (sic!). Gubernator, śląc raporty do Wiednia, winą w nich obarczał komendantów konwojów i wyjaśniał, że utrud-

83 J. D u t k i e w i c z, Austria wobec powstania listopadowego, Kraków1933, s. 90, 98.

86 Tamże, s. 83; B. P a w ł o w s k i , Przyczynki, s. 198.

nianie kontaktów powstańców z ludnością cywilną okazało się niewykonalne. Uważał zresztą, że internowanie korpusu, które dokonało się akurat w czasie jego nieobecności było niezgodne z austriacką polityką neutralności. Później gen. Rüdiger narzekał, że do walki z Rosją wróciło zza kordonu ok. 2 tys. żołnierzy polskich. Warto dodać, że pomoc Polaków galicyjskich dla powstania objawiła się m.in. w działalności tzw. Komitetu Centralnego we Lwowie organizującego składki pieniężne, pomoc przy zakupie broni czy wyjazd ochotników.

ECHA WYPRAWY GEN, DWERNICKIEGO W EUROPIE

Postawa Austrii wobec powstania listopadowego oka­zała się dwuznaczna i wyczekująca. Z jednej strony dezawuowano polskie sugestie przekazania tronu Habs­burgom, z drugiej — kłopoty Rosji były akurat na rękę Austrii, a propolskie nastawienie gubernatora Lob- kovitza, który np. przymykał oczy na przerzut broni, bardzo widoczne. Po bitwie pod Boremlem uważano, że Rosjanie nie są już w stanie stawić niegdzie oporu. Generał Joseph Stutterheim sądził, że gdyby Dwernicki chciał przez Galicję powrócić do Kongresówki, słabe wojska austriackie, uwzględniając dodatkowo patriotyczną postawę mieszkańców prowincji, nie byłyby w stanie przeszkodzić mu w tym.

„Wkroczenie Dwernickiego do Galicji i złożenie broni w konsekwencji zmusiło Austrię do sprecyzowania swego stanowiska wobec powstania w ujęciu nie znanym dotych­czas prawu międzynarodowemu” — konkluduje historyk Wiktor Węgliński87.

87 W. W ę g 1 i ń s k i, Udział Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Galicji w Powstaniu Listopadowym w: Powstanie Listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnętrzne - Militaria - Europa wobec powstania, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1990, s. 383.

Ambasador Mikołaja I w Wiedniu domagał się wydania nie tylko broni (tę wydano, uznając ją za własność cara jako króla polskiego), lecz i ludzi w ręce rosyjskie (przy okazji wiadomości o liczbie czterech tysięcy żołnierzy polskich okazały się przesadzone: Rosjanie pytali, gdzie podziała się reszta z 20-tysięcznego korpusu). Gen. Rüdiger „arogancko i imperatywnie”88 ponawiał żądania. Sprawa korpusu Dwernickiego nabrała międzynarodowego rozgłosu: Francja uznała decyzję Wiednia za słuszną, Wielka Brytania zażądała wyjaśnień, uznając decyzję Austriaków za krok wrogi powstaniu. Sposób potraktowania korpusu Dwernic­kiego okazał się więc precedensem na skalę między­narodową dla późniejszych podobnych wydarzeń (przejścia wojsk polskich na terytorium Prus) i ostatecznie stał się regułą prawa międzynarodowego89.

Tymczasem losy korpusu Dwernickiego odbiły się głoś­nym echem na Węgrzech: w Preszburgu (Bratysławie) entuzjastycznie witano polskiego generała, 36 komitatów— ku oburzeniu Mettemicha — złożyło adres do stóp cesarza Habsburga z ofertą zbrojnej interwencji w Królest­wie Polskim. Władze powszechnie obawiały się „złego” wpływu Węgrów na Galicję. Na trasie przemarszu inter­nowanych żołnierzy polskich doszło nawet do tumultów ulicznych, gdy władze miasta Nagy Enyed nie chciały zezwolić na propolską manifestację mieszkańców90. Jak

8K J. D u t k i e w i c z, Austria, s. 84.89 T e n ż e , Austria wobec Powstania Listopadowego w: Powstanie

Listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnętrzne, s. 431; T e n ż e , Francja i Wielka Brytania wobec Powstania Listopadowego w: tamże, s. 336;H.H. H a h n , Powstanie listopadowe a ówczesne prawo międzynarodowe w: Powstanie Listopadowe 1830-1831. Geneza - uwarunkowania - bilans

o

- porównania, pod red. J. Skowronka i M. Żmigrodzkiej, Wrocław 1983, s. 145-146.

90 B. P a w ł o w s k i , Przyczynki, s. 203-205, 208; J. B i a ł y n i a - - C h o ł o d e c k i , Korpus Dwernickiego, s. 45; J. D u t k i e w i c z, Austria, s. 101.

wcześniej wspomniano, gubernator Lobkovitz patrzył obo­jętnie na kontakty internowanego korpusu z ludnością Galicji, na ucieczki żołnierzy do powstańczej Kongre­sówki, wszelkie zapytania pozostawiał bez odpowiedzi, a wobec Wiednia tłumaczył się, obwiniając o niedbalstwo konwojentów. Granica państwowa — dopóki nie objęto jej kordonem przeciwko zarazie — była strzeżona nie­dbale, a dwór austriacki wysyłał ambasadorowi Tatisz- czewowi uspokajające noty. Mimo to zabiegi księcia Adama Jerzego Czartoryskiego wobec Austriaków, mające na celu ratowanie wojska polskiego, nie dały rezultatów. Na początku maja książę apelował w imię humanitarnych uczuć do cesarza Franciszka I, by nie wydawał Polaków w ręce rosyjskie, a jednocześnie polecił przedstawicielom Rządu Narodowego w Londynie i Paryżu, by upraszali tamtejsze gabinety o naciski w Wiedniu w sprawie zwolnienia korpusu. Zwodnicza polityka Austrii pośrednio dotknęła kwestii Ziem Zabranych, co jeszcze raz unaocz­nia, jaką rolę problem ten odgrywał w dziejach po­wstania91: Czartoryski, ufając w moc pośrednictwa Wied­nia w sporze polsko-rosyjskim, zgadzał się najpierw (kwiecień 1831 roku) na przywrócenie unii wraz z po­szanowaniem konstytucji i włączeniem do Kongresówki Ziem Zabranych, następnie (w maju) oderwanie Litwy od Rosji uważał za warunek konieczny do rozpoczęcia negocjacji: „Powstaliśmy, aby być narodem niezależnymi odrębnym” — mówił92. Katastrofa korpusu Dwernickiego wpłynęła bezpośrednio na usztywnienie postawy Austrii wobec powstania. Andrzej Zamoyski, sugerujący Metter- nichowi zwołanie międzynarodowej konferencji w sprawie

91 Tamże, s. 89: Niemcewicz zgoła fantastycznie pojmował postępowa­nie Metternicha, który miałby żądać od Polaków odwołania detronizacji Mikołaja I, w zamian za co Wiedeń poparłby polskie roszczenia do ZiemZabranych.

92 T e n ż e , Austria w: Powstanie, s. 432.

polskiej (na wzór londyńskiej, która zadecydowała o nie­podległości Belgii), doczekał się nie tylko pustej, przesad­nej kurtuazji ze strony kanclerza93, ale wręcz rozkazu opuszczenia Wiednia. Listy księcia Adama i gen. Skrzynec­kiego pozostawiano bez odpowiedzi. Przed katastrofą wyprawy wojska austriackie witały ogniem zapędzające się za kordon oddziałki kozaków, teraz same ścigały aż na teren Kongresówki wszelkich zbiegów z Galicji. „Katastrofa Dwernickiego cofnęła sprawę polską w opinii austriackich sfer rządzących do stadium z czasów przed ofensywą wiosenną” — konkluduje prof. Józef Dutkiewicz94.

Rzecz oczywista, że gabinety europejskie nie intereso­wały się szczegółami działań operacyjnych na froncie, jednakże ofensywa polska wywołała zrozumiałe zaintere­sowanie i debaty, czy uznać Polaków za stronę wojującą.

Trzeba przyznać, że nastroje brytyjskiej opinii publicznej wobec Polaków były pozytywne. Jeszcze przed wybuchem powstania, 17 listopada 1830 roku, Dziennik „Morning Chronicie”, przedstawiając sytuację w Królestwie Polskim (na tle napięcia międzynarodowego wywołanego rewolucją lipcową), przypominał niespełnione obietnice Aleksandra I w kwestii Ziem Zabranych i brytyjski projekt wskrzeszenia Polski na kongresie wiedeńskim. (Warto nadmienić, iż— z drugiej strony — polscy spiskowcy entuzjastycznie przyjęli wiadomość o desygnacji nowego rządu Charlesa Greya, dawnego przyjaciela Kościuszki).

Rząd brytyjski na wiadomość o tragicznym losie koipusu Dwernickiego nie pozostał bierny. Minister spraw za­granicznych lord Henry Palmerston, po konsultacjach z prawnikami, którzy orzekli, iż Austria złamała neutralność, zdecydował się interweniować w Wiedniu. Wywołało to oczywiście oburzenie Mettemicha, tym bardziej, że nadeszła

93 J. D u t k i e w i c z, Austria, s. 89: Metternich „im bardziej był zimny i obojętny, tym przesadniej grzeczny”.

94 Tamże, s. 104.

do niego wiadomość o poparciu Francji: „Tego jeszcze brakowało do ruiny porządku społecznego, aby Anglia uczyła jak profesor prawa publicznego”95. Palmerston polecił, by ambasador w Wiedniu, baron Cowley, „wy­tłumaczył w przyjacielski sposób, że odstępstwo rządu Jego Cesarskiej Mości od warunków obowiązującej dok­tryny w stosunku do Korpusu gen. Dwernickiego wymaga wyjaśnień”96. „Niestety, łagodny protest angielski sprowa­dził się tylko do złożenia noty”97, co w oczach polskich dyplomatów i historyków było pustym gestem, tym bardziej, że rząd brytyjski — mimo iż notę uznał za niewystarczającą— „zadowolił się ogólnikową odpowiedzią — (dodajmy: pióra austriackiego polityka Fryderyka Gentza, bliskiego współpracownika Mettemicha) — i na tym sprawa została zakończona”98. Dyplomata austriacki wyjaśnił, że Cesarstwo nie jest neutralne, tylko bierne (passive), ze względu na przymierze z Rosją. Dodał, że Polska nie jest państwem uznanym przez Europę i wobec tego Austria może wobec powstańców zachowywać się zupełnie dowolnie, nie będąc związana żadnymi konwencjami. Nie dość na tym: Palmer­ston nawet usprawiedliwiał się przed ambasadorem rosyj­skim w Londynie, że nie był autorem wniosku na posiedze­niu gabinetu i nie prosił Francji o wsparcie99.

Tymczasem w Paryżu nastąpił wyraźny dysonans między nastrojami opinii publicznej, a deklaracjami i działaniami rządu premiera Casimira Périera. Warszawianka Delavig- ne’a dobrze oddaje ówczesne nastroje: gdy Polacy przele­wali krew na polach Stoczka, Grochowa, Boremla, ratując dzieło rewolucji lipcowej przed interwencją „żandarma Europy”; władze francuskie oferowały nam „tylko łzy”.

95 T e n ż e , Austria w: Powstanie, s. 431.96 W. Z a j e w s k i , Powstanie, s. 169.97 J. D u t k i e w i c z, Austria, w: Powstanie, s. 443.98 Tamże, s. 451.99 T e n ż e , Austria, s . 8 6 .

Opozycja parlamentarna i La Fayette daremnie domagali się uznania Polski za stronę wojującą, gdyż premier obawiał się, że takie posunięcie oznaczałoby niechcianą wojnę z Rosją. „Katastrofa korpusu gen. Dwernickiego utwierdziła rząd francuski w przyjętej, bardzo ostrożnej linii politycz­nej”100. Żadnej samodzielnej inicjatywy w tej sprawie Paryż nie wykazał, ambasador w Wiedniu, marszałek Nicolas Maison poparł tylko protest brytyjski przeciwko naruszeniu przez Austrię neutralności, ale ambasador au­striacki w Paryżu hr. Rudolf Apponyi stanowczo pod­trzymywał antypolską linię Mettemicha. Kanclerz Austrii głosił, że zryw Polaków był „dramatem, co pobudzał ducha buntu podważającego podstawy starej Europy”101. Jeszcze tylko w lipcu 1831 roku Paryż zaproponował Wiedniowi wspólną interwencję dyplomatyczną w Petersburgu w spra­wie Polski, lecz zostało to zlekceważone i uznane z góry za bezowocne. Postawę Francji wobec powstania najlepiej streszcza słynna wypowiedź jej ministra spraw zagranicz­nych, Horacego Sebastianiego, wypowiedziana na wieśćo upadku stolicy: „Porządek panuje w Warszawie”.

DZIAŁANIA MILITARNE MAJĄCE WESPRZEĆ KORPUS GEN. DWERNICKIEGO

Sztab Naczelnego Wodza wysłał 6 kwietnia 1831 roku w lubelskie oddział gen. Sierawskiego, by podążał za Rosjanami i, wiążąc siły gen. Cypriana Kreutza, prze­szkadzał mu w ewentualnej akcji przeciwko korpusowi gen. Dwernickiego. Julian Sierawski — „wysokiego wzros­tu, prosto się trzymający [...], twardy i w służbie człowiek bardzo surowy, w życiu prywatnym jowialny”102, karierę wojskową zaczynał w szeregach powstania kościuszkows-

100 J. D u t k i e w i c z , Austria, w: Powstanie, s. 443.101 T e n ż e , Austria, s. 155.102 M. T a r c z y ń s k i, Generalicja, s. 285-286.

kiego. Legionista, uczestnik kampanii z lat 1809, 1812-1814, awansowany do stopnia generała brygady w marcu 1813 roku, ciągle kłócił się z Konstantym, co doprowadziło w końcu do jego usunięcia z czynnej służby. W powstaniu listopadowym pełnił przejściowo funkcję gubernatora Warszawy. Ponieważ w oczach dyktatora Chłopickiego uchodził za radykała, rychło został przenie­siony na stanowisko komendanta Zamościa103.

Siły, którymi dysponował, maszerując na Lubelszczyznę, składały się z 7 batalionów piechoty, 12 szwadronów jazdy oraz 6 dział, razem. ok. 7 tysięcy żołnierzy, z reguły rekrutów, słabo uzbrojonych, częściowo w kosy, z małą ilością amunicji i... doświadczenia bojowego, a sam dowód­ca, w ocenie prof. Tokarza, był generałem „mocno średniej inteligencji”104, dla Mierosławskiego: „ograniczony zawist- nik”105 zazdrosny o sławę Dwernickiego. Pierwsze posunię­cia okazały się nieudolne i już 12 kwietnia gen. Skrzynecki przynaglał generała do energiczniejszych działań, „mając zawsze oparte swoje prawe skrzydło o korpus gen. Dwer­nickiego, a lewe o gen. Paca”106. Rozkazy sprecyzował gen. Prądzyński, jak zwykle proponując kilka opcji działań: „Wyraźnem powołaniem Generała w obecnej chwili [...] jest prowadzić wojnę w województwie lubelskiem, oczysz­czać je z nieprzyjaciela, doskonalić organizacyą swoich korpusów”107, następnie działać na tyłach wroga, mieć oparcie w Zamościu i zawczasu „znieść się” z... „generałem Dwernickim” „względem śpiesznego założenia w Zamościu magazynów dla wojska”108. Naczelny Wódz nie miał

103 Tamże, s. 109-110, 385.104 W. T o k a r z , Wojna, s. 303.105 L. M i e r o s ł a w s k i , Rozbiór krytyczny kampanii 1831 roku

i wywnioskowane z niej prawidła do wojny narodowej, t. 1, Paryż 1845, s. 487.

106 Tamże, s. 302.107 I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. IV, s. 182.108 Tamże, s. 183.

pojęcia, że siły gen. Paca stoją pod Stoczkiem, a gen. Dwernicki przekroczył już Bug, a więc współdziałanie z nimi okazywało się niemożliwe. „Było to więc — mówiąc wyraźnie — wysłanie korpusu Sierawskiego na działanie odśrodkowe i całkowicie samoistne, w którym znikąd nie mógł spodziewać się pomocy”109. W nocy z 15 na 16 kwietnia wojsko powstańcze przeprawiło się na prawy brzeg Wisły m.in. pod Zawichostem i Kazimierzem, a wkró­tce wydzielony oddział pod komendą płk. Franciszka Łagowskiego natknął się pod Radawczykiem na straż przednią wojsk rosyjskich, gen. Kreutza. (Kreutz maszero­wał w sile 6 batalionów, 25 szwadronów, 8 1/2 secin kozaków i 27 dział, razem ok. 7200 żołnierzy)110. Tu doszło do potyczki 2. p.uł. sandomierskich z jazdą przeciw­nika — kozakami, strzelcami konnymi i dragonami. Polską jazdę cofającą się w kierunku Bełżyc, gdzie stał gen. Sierawski, wsparła piechota, opierająca się atakom przewa­żających sił grenadierów rosyjskich. Generał podjął decyzjęo wydaniu bitwy Rosjanom na pobliskich polach pod Wrono wem.

17 kwietnia 1831 roku dwie kompanie piechoty polskiej powstrzymywały od świtu napór nieprzyjaciela na Bełżyce, ulegając przy tym całkowitemu rozbiciu. Klęska piechoty, rozniesionej na szablach dragonów kazańskich, wywołała krótką panikę wśród otoczenia generała Sierawskiego: pluton jazdy kaliskiej uciekł, zostawiając dowódcę pośrodku Rosjan. Z opresji wybawili go nadbiegający piechurzy. Bohatersko walczyli artylerzyści, którzy, obsadziwszy Wrono w, celnie, mimo strat, uderzali w coraz większe siły Rosjan, gdy kolejno w bój poszło pięć batalionów wojsk carskich i nie pozwolili im zdobyć wsi. Gen. Kreutz rozkazał baterii artylerii konnej obsadzić wzgórze naprzeciw lewego skrzydła polskiego, skąd można było razić obrońców

109 Tamże.110 L. M i e r o s ł a w s k i , Rozbiór krytyczny, t. 1, s. 477.

Wronowa. W osłonie baterii znalazły się szwadrony jazdyi piechota. Wówczas gen. Sierawski poprowadził kontratak na czele 2 szwadronów jazdy kaliskiej, wsparty przez piechotę mjr. Malczewskiego i ppłk. Młokosiewicza. W og­niu artylerii rosyjskiej uderzenie załamało się, generał ponownie został okrążony przez wrogów i znów cudem uniknął śmierci lub niewoli. Po kilku godzinach morderczej walki, Sierawski zagrożony obejściem swojego lewego skrzydła, wydał rozkaz odwrotu w kierunku na Kazimierz, na szczęście nieścigany przez Rosjan. Mimo to wyniki starcia okazały się dla polskiej grupy żałosne: wojsko wymizerowane głodem, marszami i bitwą, pozbawione praktycznie zapasów amunicji nie miało już żadnych szans na ponowne zmierzenie się z nieprzyjacielem. Postanowił zatem 18 kwietnia przeprawić się przez rzekę w Kazimierzui jednocześnie wykorzystać dogodne do obrony warunki terenowe, zwłaszcza wzgórza o stromych stokach, górujące nad drogami w głębokich parowach. Na drugi brzeg przedostała się artyleria i jazda. Ważnym punktem obrony miała stać się droga do Karczmisk, na której ustawił 4. batalion 2. pułku strzelców celnych ppłk. Juliusza Mała­chowskiego. Tymczasem gen. Kreutz rozpoczął powolnyi ostrożny pościg, kierując się z Opola Lubelskiego na Puławy, gdzie, jak logicznie sądził, Sierawski przekroczy Wisłę, by połączyć się z wojskiem gen. Paca. Dopiero pod wieczór główne siły rosyjskie rozpoczęły atak na wzgórza kazimierzowskie. Starcie piechoty obu stron skończyło się klęską Polaków, zginął ppłk Małachowski, prowadzący żołnierzy do walki wręcz. Odwód ppłk. Młokosiewicza nie zdołał opanować sytuacji. Pod naporem ataków rosyjskich panika ponownie udzieliła się polskim szeregom: część żołnierzy pod ogniem artylerii rzuciła się do przeprawy, część broniła się długo w zabudowaniach miasta. Sam gen. Sierawski uratował się z 680 żołnierzami, osiągnąwszy Puławy, ocalił również 2 działa. Nieco później do szeregów

powracali zbiegowie i uciekinierzy, mimo to straty w lu­dziach i broni były znaczne. Generałowi za spowodowanie klęski odebrano dowództwo, ale — „przeważna część odpowiedzialności za nią — uważa prof. Tokarz — ob­ciążała jednak Sztab, który do niej dopuścił”111.

Kolejną próbę niesienia pomocy gen. Dwernickiemu podjęto w sztabie 2 maja 1831 roku, po otrzymaniu raportu o zwycięskiej bitwie boremelskiej. Nie wiedziano jeszcze, że mija drugi dzień po przejściu przez korpus granicy pod Klebanówką i wszelkie wysiłki są już spóź­nione i daremne. Z głównych sił armii powstańczej wydzielono i sformowano osobny oddział pod komendą gen. Wojciecha Chrzanowskiego. Doświadczony oficer artylerii, uczestnik kampanii 1812 roku i jeniec rosyjski, w armii Królestwa Polskiego jako jeden z nielicznych Polaków brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej (1828). Pod koniec lutego 1831 roku awansował na pułkownikai objął funkcję szefa sztabu głównego. Już w kwietniu otrzymał nominację na generała brygady. Należał do zdecydowanych przeciwników insurekcji (po upadku War­szawy pozostał w stolicy i złożył przysięgę wierności carowi), ale jednocześnie posiadał nieprzeciętny talent operacyjny i gruntowną wiedzę wojskową, kłócił się z gen. Skrzyneckim o szanse efektywnego prowadzenia działań i przez to musiał opuścić sztab, maszerując na czele nowo powołanej grupy w lubelskie, choć „zbywało mu na przymiotach rewolucyjnego organizatora”112. Wo­dzowi Naczelnemu projekt wyprawy podobał się, dlatego że — jak często pisze o nim Prądzyński — „kto inny będzie tam daleko działania prowadził, a on sam będzie mógł nie ruszać się z Warszawy”113.

111 W. T o k a r z, Wojna, s. 308.1,2 M. T a r c z y ń s k i , Generalicja, s. 388; L. M i e r o s ł a w s k i ,

Rozbiór krytyczny, t. 1, s. 506.113 I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. III, s. 40^41.

W skład korpusu gen. Chrzanowskiego wchodziło zatem7 batalionów starej piechoty (w tym brygada gen. Hieronima Ramorino: 1. i 5. pp), 8 szwadronów jazdy z grupy gen. Paca (w tym 1. p.s.k„), bateria konna i sekcja baterii pozycyjnej, razem 4300 bagnetów, 1333 szabel i 10 dział114. Wymarsz z Jędrzejowa nastąpił 3 maja. Na trasie marszu wzdłuż prawego brzegu Wisły Chrzanowski dowiedział się (6 maja) o katastrofie Dwernickiego, co od razu stawiało pod znakiem zapytania celowość wyprawy. W Kocku wziął do niewoli grupę żołnierzy rosyjskich i zatrzymał się tutaj do 9 maja, „z powodów — jak ocenił W. Tokarz — nie dających się usprawiedliwić z punktu widzenia powierzo­nego mu zadania, wymagającego przede wszystkim szyb­kości marszów”115. W końcu ruszył do Lubartowa. Po drodze natknął się na siły rosyjskie gen. Fäsiego, wydzielone z korpusu Kreutza jako straż przednia (brygada liczyła ok.2 tys. żołnierzy, w tym 646 jazdy), podążające na rozpo­znanie w kierunku Kocka. Wykonując ten rozkaz, gen. Fäsi wszedł na czele piechoty do lasu koło Firleja, a na jego skraju pozostawił jazdę. Tu niespodziewanie natknął się na polskie ubezpieczenia. Gdy gen. Chrzanowski dowiedział się o obecności Rosjan, wysłał naprzeciw 4 bataliony i dwa działa pod komendą gen. H. Ramoriny a jazdę gen. Ambrożego Skarżyńskiego przez Skrobów i Kamionkę na tyły wroga. Sam maszerował dalej na Lubartów. Tym­czasem w lesie firlejowskim doszło do walki: żołnierze 5. pp i strzelcy celni sandomierscy mjr. Eustachego Grothusa pokonali piechotę rosyjską, zabijając i raniąc 300 sołdatów, a ok. 500 biorąc do niewoli. W ten sposób na nowe szlify generalskie Ramoriny (generałem brygady został w końcu kwietnia) spadły pierwsze laury zwycięstwa. W trakcie działań bojowych zawiodła jednak jazda Skarżyńskiego, która nie potrafiła rozgromić resztek oddziału Fäsiego,

114 L. M i e r o s ł a w s k i , Rozbiór krytyczny, t. 1, s. 498.115 W. T o k a r z , Wojna, s. 309.

pozwalając Rosjanom na odwrót, ubezpieczony przez nadchodzące siły szefa sztabu Kreutza, gen. Dellings- hausena. Podobno osobista zawiść między Skarżyńskim a Chrzanowskim odegrała tu swoją niechlubną rolę. Wie­czorem główne siły gen. Chrzanowskiego doszły do Lubar­towa i rozłożyły biwak w kotlinie nad rzeką Wieprz, bez zadbania o ubezpieczenie (sic!). Kreutz tymczasem ześrod- kował swoje wojska pod Kozłówką i Kamionką (3200 piechoty, 5200 jazdy, 27 dział). Po porażce w lesie przeceniał siły przeciwnika. Wysłany późną nocą zwiad por. Melina, wykorzystując brak polskich ubezpieczeń, podszedł bardzo blisko stanowisk powstańczych i policzył w miarę dokładnie siły polskie. Kreutzowi wrócił optymizm: postanowił natychmiast atakować, przyprzeć wroga do bagnistego brzegu Wieprza i zniszczyć. Wydzielony oddział gen. Tołstoja (12 szwadronów i 10 secin kozaków) miał wyjść na tyły Polaków, zniszczyć most na rzece w Syr- nikach i odciąć drogi odwrotu. Gen. Kreutz, chcąc zaata­kować od frontu, ustawił na prawym skrzydle grenadierów, na lewym resztę wojsk, które miały obejść prawą flankę Polaków i odciąć ich od Kocka. 12 szwadronów pozo­stawiono w odwodzie w Nowym Dworze.

Generał rosyjski ruszył na obóz polski o świcie 10 maja 1831 roku i zmarnował niepowtarzalną okazję. „Gdy o świcie przybyłem do obozu — relacjonował Chrzanowski— oddziały nie tylko nie zajęły jeszcze stanowiska, ale nie były nawet przygotowane do żadnego ruchu. Skarżyński kazał rozsiodłać konie; czaty wszystkie były ściągnięte; nie wysłano żadnego patrolu do zbadania okolicy. Zarządziłem alarm, a sam w towarzystwie jednego oficera udałem się na wzgórze. Zaledwie wjechałem na nie, spotkałem patrol rosyjski, który cofnął się przede mną. Ze szczytu wzgórza zobaczyłem naraz całą grupę gen. Kreutza, podchodzącą w szyku rozwiniętym, oddaloną zaledwie o 1 strzał z działa. Zawróciłem w jednej chwili, wydałem rozkazy i zastawszy

tylko dwa szwadrony gotowe, pośpieszyłem z nimi galopem na spotkanie nieprzyjaciela. Gdym stanął na wyżynie, znalazłem się naprzeciw baterii rosyjskiej, która, sądząc, że zamierzam szarżować na nią, stanęła, a następnie otworzyła ogień, co uczyniła następnie i cała linia rosyjska”116.

Kreutz — zamiast wziąć szturmem, na całej linii, obóz polski, zatrzymał się i, pamiętając porażkę pod Firlejem, rozpoczął, dość niecelnie, ostrzał artyleryjski. Wykorzystał to Chrzanowski, wysunął na pierwszą linię część 1. p.s.k. oraz dwa działa baterii konnej i pod ich osłoną rozwinął wojsko polskie frontem na zachód: prawe skrzydło oparło Lubartów, lewe osłaniało polną drogę prowadzącą do Symik i mostu na rzece. Jedyne wyjście widział w skracaniu prawego skrzydła i wydłużaniu lewego, ale ten ruch flankowy miał odbywać się pod ogniem nacierającego wroga, bo linia odwrotu biegła równolegle do frontu. Gdy Rosjanie skierowali w końcu główny atak na Lubartów, Chrzanowski pozostawił tam część swojego prawego skrzy­dła (część 1. i 5. pp), która długo i zawzięcie wiązała siły rosyjskie w mieście. Szczególnie zażartą walkę stoczyła 1. kompania 1. pp w klasztorze kapucynów, odpierając przez wiele godzin ataki czterech batalionów; skapi­tulowała po wyczerpaniu amunicji. Kawalerię wysłał na drogę do Łączny, a piechocie polecił maszerować w kierunku mostu, pod osłoną szwadronu 1. p.s.k., który odpierał ustawiczne ataki kawalerii rosyjskiej. W takich warunkach Polacy doszli do Symik i przeszli przez most, którego gen. Tołstojowi nie udało się na czas zniszczyć. Korpus Chrzanowskiego przeprawił się na wschodni brzeg rzeki, most zniszczono i szybkim marszem w ciągu dwóch kolejnych dni, ścierając się z pogonią rosyjską, osiągnięto upragniony Zamość117.

116 Cyt. za: W. T o k a r z , Wojna, s. 311.117 Tamże, s. 310-312; L. M i e r o s ł a w s k i , Rozbiór krytyczny, t. 1,

s. 503-504.

Mimo wymknięcia się z matni, prawdziwym zwycięzcą okazał się gen. Kreutz: pokrzyżował zamiary powstańców, unieruchomił siły polskie w twierdzy, kontrolował Lubel­szczyznę.

Post factum Prądzyński dokonał miażdżącej krytyki poczynań Chrzanowskiego, sugestywnie przedstawiając— wbrew zdaniu samego generała — przebieg wyprawy, „a całość zdarzeń tłumaczy brakiem wszelkiego celu tych działań oraz przejaskrawioną krytyką wad Chrzanows­kiego”118. Podobnie wyprawę ocenił gen. Mierosławski, uznając, że kierowanie się na Zamość „było istnym wariac­twem”, a sam marsz „nie przedstawiał żadnego sensu”119. Według niego lepiej było Chrzanowskiemu połączyć się z siłami gen. Dziekońskiego operującymi nad Wisłą. Rację należy jednak przyznać gen. Chrzanowskiemu, który — wy­konując przecież rozkazy sztabu — dążył pod Zamość na pomoc Dwernickiemu, a nie tylko przeciw Kreutzowi. Bezsprzecznie winą Prądzyńskiego, którą stara się zatrzeći przerzucić na innych, było nieprecyzyjne formułowanie rozkazów oraz kierowanie na drugorzędne fronty walki sił niewystarczających do pokonania słabszych nawet wrogów.

118 W. T o k a r z , Wojna, s. 308.119 L. M i e r o s ł a w s k i , Rozbiór krytyczny, t. 1, s. 501, 506

POWSTANIE NA WOŁYNIU, PODOLUI KIJOWSZCZYŹNIE

PARTYZANTKA WOŁYŃSKA

Hej Rusinie! Nut na strzemię!Co moskiewskie, wszystko w pień!1

Po kolejnych aresztowaniach Narcyz Olizar przejął główne nici spisku wołyńskiego i kierownictwo nad Zwią­zkiem Kosynierów. Zaczął od nawiązania kontaktów z Za­mościem, skąd spodziewał się pomocy zbrojnej, dlatego wysłał w tym kierunku emisariusza, pewnego młodego guwernera z Krzemieńca. Olizarowi udało się zorgani­zować siatkę konspiracyjną na powiaty: krzemieniecki, dubieński, rówieński, zasławski i włodzimierski. Na Po­lesiu Wołyńskim zaczął działać Ksawery Godebski, a w sa­mym Krzemieńcu — Teodor Bóbr. Tymczasem Olizar dowiedział się od Michała Czackiego, że posłaniec wy słany do Zamościa zawiódł i wcale nie wyruszył z Wo łynia. Uzgodnili zatem, że Czacki znajdzie lepszego emi sariusza, a Olizar wyruszy w Pińskie. Po ośmiu dniach spiskowcy spotkali się w Krzemieńcu. Płk Prażmowski

1 T. O l i z a r o w s k i , Jak lepiej (Paryż 1846). Cyt. za: „Por/ja r XVIII (1983), nr 11-12, s. 104.

dawny oficer napoleoński zawiadomił, że z Zamościa skieruje się za Bug oddział wojska polskiego. Postanowił wstrzymać akcję insurekcyjną, bo nie wierzył w szansę zwycięstwa. Przygotowania zahamował, dekonspirując spi­skowców nadbużańskich.

Z Zamościa wyruszył mjr Bulewski na czele batalionu piechoty, straży bezpieczeństwa z Hrubieszowa, szwadronu jazdy z czterema działami. Pod Strzyżewem przeszedł Bug, 4 marca 1831 roku opanował Uściług, pokonał rosyjski garnizon, wziął nawet kilkuset jeńców razem z płk. Bohomolcem, zdobył 300 sztuk broni, sztandar i... zawrócił do twierdzy zamojskiej. Po-tym wydarzeniu Olizar przekazał władzę Prażmowskiemu, a sam pojechał do rodzinnej Rafałówki rozwijać konspirację. Niedaleko, w Kaszówce, działał Stanisław Worcell. Był to czas, kiedy gen. Dwernicki przez Chróściechowskiego zapo­wiadał rychłe wejście na Wołyń i wzywał do wspólnej walki. Z winy emisariusza słabe echo tych apeli odbiło się nad Bugiem, Turią i Styrem. Gdy jednak zaczęto ener­giczniej działać, Chróściechowski odwołał wyprawę z po­wodu roztopów pod Zamościem, powodując tym samym niebywałe zamieszanie. Olizar, obawiając się aresztowania, otoczył się zbrojną strażą i czekał nadejścia wojska polskiego2.

Po wkroczeniu gen. Dwernickiego na Wołyń pierwszy rozpoczął działania partyzanckie Ludwik Stecki. 10 kwietnia1831 roku, w dniu przekroczenia Bugu przez korpus, razem z Józefem Żółtowskim zebrali 30 jeźdźców i wyruszyli do lasu. Przyłączył się do nich najmłodszy z braci Rottermun- dów — Modest. Partyzanci zaskoczyli obóz rosyjski w lesie pod Hnojnem niedaleko Włodzimierza Wołyńskiego. Za­brali 66 pod wód z karabinami, płótnem i skórami oraz brykę z amunicją, i wzięli do niewoli 35 żołnierzy. Wkrótce

2 N. O l i z a r , Pamiętniki kasztelana, s. 166, 175-180.

rozeszła się przesadzona wieść, że liczba powstańców sięga 3 tysięcy.

Nocą pomaszerowali na Uściług, mając nadzieję, że połączą się z Dwernickim. Tymczasem do oddziału przybywali nowi ochotnicy, w ich liczbie grupka trzech Żydów. Powstańcy postanowili zaatakować tę miejscowość. Opanowali magazyny zbożowe, zrzucali orły rosyjskie z koszar. Do niewoli trafił oficer artylerii i 15 żołnierzy prowadzących konie. Rottermund odstawił jeńców do Zamościa, ale w drodze powrotnej sam wpadł w ręce kozaków. Zbity nahajkami i uwięziony w Lub­linie już po miesiącu zdołał zbiec z niewoli.

15 kwietnia 1831 roku oddział Ludwika Steckiego w sile 60 żołnierzy jazdy i 150 piechoty opanował Włodzimierz Wołyński. Ustanowiono polską władzę cywilną w osobie Faustyna Dobrzyńskiego, lecz wśród świętowania zwycięs­twa zapomniano o zniszczeniu mostu nad Bugiem koło Kryłowa, pozostawionego przez korpus Dwernickiego. Tymczasem rosyjski gen. Dawydow podążający za wojs­kiem polskim zajął Kryłów, przeszedł przez most i na czele jazdy (pułku dragonów i trzech pułków kozackich) zaata­kował dwa dni później powstańców we Włodzimierzu. Kawaleria powstańcza została rozproszona, ale piechota broniła się dzielnie w ogrodach adwokata Tarkowskiego; nawet kobiety, w tym żona Steckiego, brały udział w walce, rzucając powstańcom z okien domów amunicję. Do niewoli dostali się Wreszczyński i Dobrzyński. Kozacy spalili z zemsty kilka domów. Z rozkazu gen. Dawydowa roz­strzelano, a następnie powieszono zwłoki szlachcica Czar-

o

nolaskiego. Ludwik Stecki i Józef Żółtowski z garścią powstańców zdołali zbiec i następnego dnia dotarli do korpusu gen. Dwernickiego. Przeszli z nim szlak bojowy aż do Klebanówki. Z Galicji Stecki przedostał się do Królestwa Polskiego, gdzie zaczął tworzyć Pułk Wolnych Kozaków Wołyńskich. Formowanie oddziału trwało do końca kampanii 1831 roku i jednostka nie zdążyła wziąć

udziału w walce3. Rüdiger zajęty ściganiem Dwernickiego miał jednak dość czasu i środków, by tłumić na Wołyniu próby „buntu”. W Horochowie i Drużkopolu dwie brygady strzelców konnych rozproszyły 24 kwietnia kadry oddziałów powstańczych tworzonych przez oficerów wysłanych z kor­pusu polskiego.

Tymczasem Olizar, zniecierpliwiony spokojem panującym w powiecie, ruszył nocą z 14 na 15 kwietnia 1831 roku do Kaszówki, majątku Stanisława Worcella. Nie zastał przyja­ciela w domu, ponieważ ten wyruszył już do walki i na czele dziesięciu powstańców odniósł pierwsze zwycięstwo pod Wólką Libitowską. Zabrał konie z poczt i wziął do niewoli dwóch oficerów rosyjskich: płk. Wintułowa i kpt. Kruzensz- tema jadących z raportami do Dybicza. Ksawery Godebski zawiadomił Olizara, że przybędzie na czele swojego oddziału do Rafałówki 18 kwietnia. Istotnie, tego dnia pojawił się wraz z Władysławem Moszyńskim w sile pięciuset ochot­ników. Wspólnie z Olizarem przeszli rano 20 kwietnia do Czerewachy, gdzie zostali powitani przez mieszkańców chlebem i solą. Tutaj obozowali cały następny dzień. Połączyli się z powstańcami Teodora Pocieja i Worcellem, który zdążył opanować transport z mąką, jadący do wojsk Rüdigera. 22 kwietnia przybył kpt. Bogdanowicz z trzydzies­toma jeźdźcami. Z Czerewachy przesunęli się do Gródka. Obozowali w sile 300 konnych, 160 strzelców i 600 kosynierów. Oswobodzeni rekruci wstąpili w szeregi po­wstańcze, składając przysięgę wierności Rządowi Narodo­wemu, którą przyjął ksiądz unicki. 24 kwietnia kierownicy spisku pojawili się w Kołodnie, w obozie gen. Dwernickiego. Podpisali „Akt powstania prowincji wołyńskiej” i wybrali Olizara na swojego reprezentanta w sejmie powstańczym.

ry

' F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 167-168; A. G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, s. 187-188. S. G e p - n e r , Formacje kozackie w wojsku polskim, „Broń i barwa” 1934, nr 1, s. 14-15; „Orzeł Biały i Pogoń”, nr 6 z 6 VII 1831, s. 21.

Jednocześnie powołano Radę cywilno-wojskową. Jej preze- sem został Olizar (Worcell proponował mu nawet dyk- taturę!), dowództwo wojskowe objął kpt. Bogdanowicz. Pierwotnie zamierzano, zgodnie z sugestią Olizara masze- rować w kierunku Pińska, nawiązać kontakt z Litwą lub Podolem. Bogdanowicz radził zaatakować Kowel , z którego właśnie otrzymano rozpaczliwe wezwania mieszkańców Na tym tle doszło do rozdźwięków w obozie. Olizar w końcu uległ, ale złożył prezesurę.

Bogdanowicz w sile 200 konnych i 100 piechurów

wyruszył 29 kwietnia i przez Niesuchojeże dotarł następ- nego dnia wieczorem do Kowla. Dla zmylenia s t r a ż y rozmawiano po rosyjsku. Wtem przypadkowy strzał jakiegoś powstańca zaalarmował wroga. Nocą sotnia kozaków przypuściła atak na pozycje polskie, ale została odparta Oficer kozacki zgubił szablę honorową, którą jako trofeum podarowano kpt. Bogdanowiczowi. Rankiem 1 maja otrzy­mano wiadomość, że Rosjanie wycofali się z Kowla. Był to podstęp, bo gdy tylko oddział powstańczy pojawił się w mieście, ciche i puste dotąd ulice zagrzmiały echem wystrzałów. Szturm zakończył się jednak zwycięstwem polskim. Kozacy uciekli, zostawiając opróżnione magazyny amunicyjne. Powstańcy jednak krótko przebywali w Kowlu. Radośni z odniesionego zwycięstwa powrócili do Gródka, lecz tam zastali tylko trupy i zgliszcza. W tym samym czasie bowiem (1 maja) tamtejszych powstańców zaatako­wali rosyjscy strzelcy konni. Opór Polaków już zniechęcał wroga do dalszej walki, gdy wtem przypadek zdecydował o klęsce powstańców. Jeden z obrońców głośno domagał się ładunków, inny odkrzyknął, że już ich nie ma! Rosjanie przypuścili wówczas szturm zakończony ich sukcesem.

„Rada”, tj. Bogdanowicz i Olizar, postanowiła rozpuścić piechotę i z jazdą dążyć do gen. Dwernickiego. Wieczorem 4 maja otrzymano od powstańczego naczelnika Wołynia Jakuba Malinowskiego wiadomość o Klebanówce i rozkaz

zaprzestania walki. Podkomendni zatem wrócili do domów. Niektórych z nich czekała śmierć lub zsyłka4. Olizar, Bogdanowicz, Moszyński i Godebski wyemigrowali do Galicji. Dwaj ostatni zasiedli wkrótce w sejmie powstań­czym jako reprezentanci Wołynia z powiatów kowalskiego i łuckiego. Worcell schronił się w lasach, w swoich rodzinnych stronach, a później z partyzantami Karola Różyckiego pomaszerował do Zamościa5.

Zakończenie akcji zbrojnej nastąpiło w chwili, gdy okolicz­na szlachta chwytała za broń. Gesperiusz Dobiecki działał między Murzyskiem i Kisielinem w sile 60 jazdy i kilkunastu piechoty. Szedł śladami rozbitego oddziału Olizara, minął Rafałówkę i Gródek, walczył między Hołubiem i Włodzimie­rzem. Spotkał się z życzliwością chłopów pragnących wstąpić do oddziału. Zmierzał w kierunku Bugu, a przeszedłszy Wołyń, również zatrzymał się w Zamościu6.

Powstańcy z okolic Włodzimierza i Dąbrowicy (m.in.o

dowódca Rogoziński, Lipski, bracia Zuromscy i dwudziestu kilku innych) zostali schwytani w majątku Bystre, a następ­nie uwięzieni w Dubnie i Żytomierzu7.

Nie udała się próba opanowania Dubna, spiskowcy (m.in. Reces Wątróbka i Julian Juźwikiewicz) musieli stamtąd uciekać. Kolumny wojsk rosyjskich maszerowały na Wiszniowiec, Torczyn, Równe, Zwiahel, tłumiąc wszę­dzie próby polskiego „buntu”.

Powstanie ogarnęło powiat owrucki. Hasło do zrywu dali marszałek powiatowy Wilhelm Połowiński i szlachcic Baranowski. Opanowali poczty, oswobodzili rekrutów do

4 F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 178; N. O l i z a r , Pamiętniki kasztelana, s. 196-200.

5 P. P u c i a t a , Skład i działalność reprezentacji ziem zabranych na sejmie 1830-1831 w: Księga pamiątkowa Koła Historyków Uniwersytetu Stefana Batorego, Wilno 1933, s. 232-234.

6 B. P a w ł o w s k i , Źródła, t. III, s. 173-175.7 Tamże, t. IV, s. 6-7.

armii carskiej (walki pod Potapowiczami i Waśkowiczami), w końcu zajęli Owrucz. Zdobyli tam cztery działa, kasę z 60 tys. rbs., pojmali sprawnika. Księża bazylianie, a zwłaszcza ks. Sierociński, czynnie wspierali ruch — do­starczyli kilku armat i moździerzy i nawet wstępowali do oddziału. Utworzono Radę przy naczelniku Połowińskim. W jej skład weszli: Antoni Pausza, podkomorzy Rabsztyń- ski, Kazimierz Zagórski, bracia Zielenieccy.

27 maja 1831 roku rosyjski ppłk Lewicki zaatakował powstańców owruckich, prowadząc dwa szwadrony strzel­ców konnych wspomaganych przez batalion piechoty z dwo­ma działami i grupę kozaków. Obrona w lesie zakończyła się rozproszeniem Polaków, wielu z nich zamordowano. Rosjanie zdobyli armaty, moździerze i chorągiew prze­ciwnika. W Owruczu dokonali rzezi mieszkańców. W wa­lce między Budą i Lubówką do niewoli trafili Rutowicz, Kossowski, Ziółkowski i Połowiński. Ciężko ranny na­czelnik powstania stracił życie w więzieniu żytomierskim. Część oddziału zdołała zbiec do powstańców powiatu radomyskiego na Ukrainie. Innych czekały śniegi Sybiru8.

DZIAŁANIA PUŁKU JAZDY WOŁYŃSKIEJ KAROLA RÓŻYCKIEGO

I od Karpat krzyk weselny Pomknie aż do Dźwiny:

m

Zyj, Różycki, żyj nam dzielny,Synu Ukrainy!9

Najpiękniejszą kartę w dziejach partyzantki wołyńskiej w 1831 roku zapisał oddział kpt. Karola Różyckiego. Warto bliżej przyjrzeć się sylwetce tego dowódcy. Urodził

8 F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 273-274, 299; „Tygodnik Petersburski” nr 50, 3 VII 1831.

9 Z . A n d r z e j o w s k i , Karol i Edmund Różyccy, dowódcy polscy w walce z Rosją., „Pamiętnik Kijowski”, Londyn 1963, t. 2, s. 53.

się 5 listopada 1789 roku w Hucułówce pod Czerniej owcami na Podolu, jako syn Jakuba, żołnierza regimentu koronnego im. Królowej Jadwigi i Elżbiety z Jaskmanickich. Uczest­niczył w wojnie 1809 roku jako ochotnik w 6. pułku jazdy galicyjsko-francuskiej, przemianowanym rychło na 15. pułk jazdy Księstwa Warszawskiego. W szeregach tego pułku bił się pod komendą płk. Józefa Dwernickiego pod Zalesz­czykami, Tarnopolem, Wieniawką... i w ciągu jednego roku awansował do stopnia wachmistrza. W 1812 masze­rował w szeregach Wielkiej Armii na Rosję. W lipcu uczestniczył w bitwie pod Mirem, a jesienią, ciężko ranny nad Berezyną, trafił na krótko do niewoli. W uznaniu męstwa został zaocznie awansowany do stopnia podporucz­nika. Uwolniony w 1813 roku udał się do Warszawy, gdzie wstąpił (w 1815) do 2. p.uł. armii Królestwa Polskiego pod dowództwem ówczesnego płk. Józefa Dwernickiego. Rok 1820 przyniósł dalsze zmiany w jego życiu. Awansował do stopnia porucznika, ożenił się z Marią Czajkowską, siostrą Michała — późniejszego Sadyka Paszy, wstąpił do loży

s

masońskiej „Świątynia Równości”. W 1828 roku wziął dymisję z wojska w randze kapitana i na stałe osiedlił się z rodziną w majątku Horodyszcze koło Cudnowa na Wołyniu10. Tam zastał go wybuch powstania listopadowego. Rozpoczęła się praca konspiracyjna. Nawiązał kontakty z przywódcami spisku: Wincentym Tyszkiewiczem i Jaku­bem Malinowskim. Został organizatorem powstańczym powiatu żytomierskiego11. Spotykał się z okoliczną szlachtą, zakładał sekcje zbrojne, liczył na pomoc ośmiuset strzelców.

10 L. B i a ł k o w s k i , Pochodzenie Karola Różyckiego, „Przegląd współczesny”, R. V (1926), t. XVIII, s. 441-442; Z. Z a c h a r e w i c z , Różycki Karol w: PSB, t. XXXII, Wrocław-Kraków 1989-1991, s. 527-528.

11 S. P o m a r a ń s k i , Nieznana relacja Karola Różyckiego z jego kampanii na Wołyniu w roku 1831, „Przegląd Współczesny”, R. V (1926), t. XVIII, s. 266-268.

Wybrano go naczelnikiem powiatu przy jednym głosie sprzeciwu człowieka, który sam dopominał się o dowódz­two, lecz później udziału w wyprawie nie wziął12.

Różycki z radością przyjął wiadomości o marszu swojego dawnego dowódcy gen. Dwernickiego i bitwie boremelskiej, widząc w tym hasło do walki. Chcąc porozumieć się z generałem, wysłał do niego trzech dobrze opłaconych Żydów. Jeden z posłańców dotarł w pobliże Koślak (25 kwietnia), lecz do obozu wojska polskiego nie trafił.

Nocą 26 kwietnia 1831 roku ktoś — Różycki podaje tylko inicjały W.P. — przywiózł rozkaz mjr. Chróściechow- skiego rozpoczęcia akcji następnej nocy. Różycki zaczął przygotowywać się do wystąpienia, gdy otrzymał nagle wiadomość o przekroczeniu granicy austriackiej przez korpus Dwernickiego i odwołanie poprzedniego rozkazu. Skutki sprzecznych poleceń emisariusza okazały się dla spisku fatalne. Aresztowania i idący z nim w parze strach zmniejszyły liczbę ochotników do walki. W pierwszych dniach maja dowiedziano się o wybuchu powstania na Podolu pod wodzą weterana insurekcji kościuszkowskiej, gen. Benedykta Kołyszki. Wobec tego Karol Różycki wyznaczył dzień 17 maja/5 maja st. st. do wystąpienia zbrojnego. Odtąd zaczęły się bezpośrednie przygotowania. Michał Czajkowski z Halczyńca obiecał przyprowadzić trzydziestu ochotników. Jego rządca, Antoni Topczewski, mówił o życzliwości poddanych chłopów. Rano 16 maja przed dwór zajechała kibitka z oficerem żandarmów. Jego pojawienie się zrozumiano jednoznacznie jako aresztowanie. Chłopi, wykrzykując: „powysymo szelmiw Moskaliw”, wtargnęli do dworu i obezwładnili nieproszonego gościa. Czajkowski ogłosił wolność swoim poddanym oraz nadanie ziemi chłopom-powstańcom. Do oddziału zaczęli zgłaszać

12 J. W e n i g e r , Czajkowski w powstaniu listopadowym, „Pamiętnik Literacki”, 1930, nr 3, s. 650; L. R e t t e l , Wspomnienie o Karolu Różyckim, Kraków 1894, s. 12.

się ochotnicy. Prawosławny pop Paweł Niemiełowski, 92-letni staruszek uroczyście błogosławił idących w bój. Czajkowski przeszedł przez wieś Pilipy, skąd wziął haf­towany przez Różę Zaleską sztandar powstańczy z wyob­rażeniem św. Michała Archanioła depcącego smoka. Cho­rążym został chłop Stefan Łewczuk-Zaremba.

W bój ruszył również Jan Omieciński. Chłopi błogo­sławili jego i sprawę polską, podobnie witali grupę Tadeusza Przyborowskiego, sami zgłaszając się w szeregi: „Pane— mówili — zaberyte nas z soboju, my dity Polszczy, budem bity kosami, kijami Moskaliw”13. Do powstania poszli również najmłodsi spiskowcy — bracia Budzyńscy: 20-letni Michał i 17-letni Wincenty. Ich siostry przygoto­wały dwieście chorągiewek do lanc. Wzięli ze sobą dziesięciu ludzi dworskich i późną nocą zawitali do dworu Trypolskich w Tytiunikach. Gościnny dom ich wujostwa opuścili w towarzystwie syna gospodarzy, 19-letniego Antoniego Trypolskiego, Stanisława Falińskiego i nie­znanego z nazwiska Rafała R.14.

Nocą z 16 na 17 maja 1831 roku spiskowcy zebrali się w lasach Korowiniec Mały niedaleko Żytomierza. Po złożeniu przysięgi okrzykiem: „Niech żyje Polska!” ob­wieścili początek insurekcji. Miało ich być 480, ale przybyło tylko 130 jeźdźców. Uzbrojonych w lance z zaostrzonymi zębami bron zamiast grotów. W lesie znajdowali się m.in. Jan Smieciński, Michał Czajkowski, Jan Dłuski, Adolf Piechowski, Budzyńscy, Tadeusz Przyborowski wraz z pod­komendnymi. Później dołączyły grupki Seweryna Piechow­skiego i Michała Grudzińskiego. Różycki podzielił par­

13 G. K o r b u t, Czajkowski Michał w: Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej, Warszawa 1911, t. VI, s. 209-210; M. C z a j k o w s k i , Kilka słówo Rusinach w roku 1831, „Kraj i Emigracja”, Paryż 1837-1838, s. 344-348; J. C h u d z i k o w s k a , Dziwne życie Sadyka Paszy, Warszawa 1971, s. 73.

14 M. B u d z y ń s k i, Wspomnienia z mojego życia, t. 1, Poznań 1880, s. 27-29.

tyzantów na cztery plutony, przeprowadził pierwszą musztrę i osobiście czuwał w nocy nad pogrążonym we śnie obozem. Hasłem powstańców stało się ukraińskie zawołanie „Sława Bogu”, które miało podkreślać ideę wspólnej walki z ludem. Istotnie, większość oddziału stanowili chłopi,o czym świadczą ich imiona i nazwiska: Makar Sotopczuk, Semen Łysiuk, Owsiej Hryć, Ułas Tetianczyn... „Ledwo dziesiąta część było szlachty. Mieszczanie, synowie księży unickich i greckich, chłopi stanowili większość”15.

Rano rozesłano patrole w różne strony. Postanowiono maszerować na Podole, aby wesprzeć powstanie gen. Kołyszki. Szli w kierunku Lubaru. Nocą z 18 na 19 maja zawrócili pod Żytomierz, posuwając się ciągle na prawym brzegu Teterowa. Stamtąd ruszyli na Ułanów. W Koroczen- kach dołączyła grupa Stanisława Dunina. Tam dowiedzieli się o konwoju rosyjskim prowadzącym rekrutów. 20 maja pod Cudnowem zaskoczyli i rozbroili eskortę, uwolnili 560 chłopów, zdobyli 50 karabinów i 80 czapraków. Na wiadomość o zwycięstwie w cudnowskim kościele bernar­dynów odegrano uroczyste „Te Deum”.

Pod Dubiszczami, odcinając się kozakom, przeprawili się na lewy brzeg Teterowa i nocowali w Futorach, w sąsiedztwie piechoty rosyjskiej. Zbyt wielkie siły wroga kazały zrezygnować z podjęcia walki. Rano, maszerując w kierunku gen. Kołyszki, usłyszeli pierwsze wieści o klęsce powstańców podolskich pod Daszowem. Tymczasem od­dział wzrósł do siły dwustu jeźdźców i został podzielony na dwa szwadrony. Pod Ulanowem powstańcy zabrali pocztę rosyjską — zarekwirowano 800 rubli. Od wziętego do niewoli kuriera wiozącego raport gen. Rotha dowiedzieli się o przebiegu bitwy daszowskiej. Po drodze patrole często rozbrajały maruderów rosyjskich. W Bratałowie,

15 K. R ó ż y c k i , Pamiętnik Pułku Jazdy Wołyńskiej, Kraków 1916, s. 19, 22, 23-26. A. W r o ń s k i, Powstanie listopadowe, s. 52 ustala datę powstania na 18 maja.

w przyjaznym dworze szlacheckim, zostawiono na prze­chowanie 3 tys. rubli. W Krzywoszyńcach do Różyckiego dołączyli Konstanty Bernatowicz i Michał Jezierski16.

Między Chmielnikiem i Janowem przeprawili się na prawy brzeg Bohu i stanęli na wysokości Litynia. Stąd już było blisko do gen. Kołyszki, ale połączeniu oddziałów przeszkadzała linia nieprzyjaciela rozciągająca się od Proskurowa, Zasławia po Ostróg i Łuck.

Nocą kwaterowali w niedalekiej odległości od batalionu piechoty rosyjskiej gen. Szczuckiego. Różycki i Czajkowski osobiście wyruszyli na zwiad. Patrole informowały o ru­chach powstańców podolskich, z czego wynikało, że Kołyszko kończył walkę i zamierzał przekroczyć granicę austriacką. 24 maja podczas nocnej narady zadecydowano, że w tej sytuacji trzeba przebijać się do Królestwa Pol­skiego, by kontynuować walkę o niepodległość. W razie śmierci Różyckiego dowództwo przejąłby Stanisław Dunin. Planowi sprzeciwił się tylko K. Bernatowicz, który chciał pozostać na Wołyniu.

Partyzanci upozorowali ruch w kierunku Winnicy i skrę­cili nagle na północ. Pod Janowem przeprawili się ponownie przez Boh. Oddział w tym czasie powiększył się jeszcze0 jeden pluton. 27 maja obozowali między Krasnopolem1 Mołoczkami. Nagle patrole dały znać o zbliżaniu się z dwóch stron oddziałów rosyjskich. Przeciwko powstańcom

»

maszerowały dwie roty pułku im. Księcia Wellingtona oraz 40 kozaków. Teren walki był niedogodny dla jazdy wołyń­skiej. Po obu stronach alei ciągnął się niewielki pas pola, dalej — trzęsawiska. Patrole powstańcze odstępowały od Krasnopola, ostrzeliwując zawzięcie Rosjan. Koło Mołoczek stała piechota nieprzyjacielska — ku niej powoli zaczął posuwać się oddział Różyckiego. Trzy plutony ustawiły się po obu stronach alei i zaczęły okrążać wroga. Dwa inne,

16 M. B u d z y ń s k i , Wspomnienia, t. 1, s. 33-36.

Czajkowskiego i Pilchowskiego, pod wodzą Różyckiego zaatakowały od czoła. Piechota rosyjska sformowała czwo­robok, jazda wołyńska ruszyła kłusem, zaczęły świstać kule, konie przeszły w galop. Na rozkaz Różyckiego pochyliły się lance, zagrzmiało trzykrotne „Sława Bohu” i jeźdźcy wpadli jak burza na wroga. „Pociemniało mi w oczach. Rąbałem na lewo i prawo” — wspominał dowódca pułku17. Kapitan rosyjski zakomenderował: „szty- kami, rebiata!” (bagnetami, dzieci!) i zginął na ostrzach lanc. Doszczętnie rozbity nieprzyjaciel stracił 230 ka­rabinów i sporo jeńców. Dwóch z nich ochotniczo wstąpiło w szeregi powstańcze. Straty polskie wyniosły 9 rannych ludzi i 16 koni. Druga rota rosyjska nie podjęła walki, obwarowała się w Krasnopolu. Zwycięzcy wyszli na trakt Nowogród Wołyński-Ostrów. W Miropolu zasko­czyło ich złe przyjęcie ze strony rodaka, grożącego wy­daniem ich w ręce rosyjskie. Minęli go ze wzgardą: „niech czeka orderu, tej cechy hańby i upodlenia w te­raźniejszym czasie”18. W Czartoryi siły powstańcze zostały wzmocnione przez przyłączenie się Marcina Wyleżyń- skiego, Adama i Józefa Domaradzkich oraz Porczyńskich. Za Ulchą zabrali i zatopili w Słuczy armaty i moździerze. 30 maja pod Baranówką przeprawili się na prawy brzeg Słuczy, niszcząc za sobą promy i most. Spóźniony pościg rosyjski zajął się paleniem i rabowaniem mia­steczka. Tego samego dnia powstańcy zagarnęli transport 49 wozów wypełnionych prochem i amunicją, które zatopili w stawie pod Kilikijowem. Opanowali też 110 wozów z żywnością i paszą. Większość zdobyczy rozdano okolicznym mieszkańcom, część musiano zatrzymać dla siebie. 31 maja dotarli do Międzyrzecza. Tu zostali owacyjnie przyjęci przez młodzież gimnazjalną, z których wielu zasiliło szeregi powstańcze. Józef Stecki, ojciec

17 K. R ó ż y c k i , Pamiętnik, s. 35-38.18 Tamże, s. 39.

Ludwika, dostarczył koni i wysłał kilku kozaków dwor­skich do oddziału. Jazda wołyńska składała się teraz z trzech szwadronów po cztery plutony w każdym. Pierwszym szwadronem dowodził Stanisław Dunin, dru­gim Michał Grudziński, trzecim (rezerwowym) Tadeusz Przyborowski19.

Przez Bereźno jazda powstańcza dotarła 1 czerwca do Tyszycy. Straż tylna zameldowała o nadciągającej kawalerii rosyjskiej. Były to dwa szwadrony derbskich strzelców konnych pod wodzą płk. Petersa. Jazda wołyńska przeszła przez wieś, a za Tyszycą rozciągało się pole przecięte rowem i mostem, na prawo płynęła rzeka Słucz, w głębi na lewo widać było drogę i las. 3. szwadron z taborem stanął w odwodzie pod lasem. Reszta Wołynia skupiła się na polu. Rosjanie przeszli przez wieś i zaczęli ostrzał. Chcąc ich zmusić do starcia wręcz, Michał Grudziński upozorował odwrót. Szwadrony, zatoczywszy półkole pod las, wszystkie razem zaatakowały jazdę rosyjską, roznosząc ją na lancach. Rosjanie stracili 12 zabitych, 48 jeńców, 78 koni, 120 karabinów i pałaszy. Gdy nieco później w ręce polskie wpadł raport płk. Petersa o bitwie, powstańcy z niemałym zdumieniem przeczytali, że nieprzyjaciel oceniał ich siły na... 10 tysięcy żołnierzy. Była to oczywiście próba usprawiedliwienia się z poniesionej klęski. Różycki sprytnie to wykorzystał, rozgłaszając, że jego oddział stanowi tylko straż przednią wielkich sił powstańczych20.

Jazda wołyńska dotarła do Dąbrowicy i przeprawiła się na lewy brzeg rzeki Horyń, a następnie dotarła do Rafałó- wki, majątku Narcyza Olizara. Tu rozbitkowie z powstania kowelskiego m.in. Stanisław Worcell dołączyli do wal­czących rodaków i dlatego utworzono około stuosobowy

19 Tamże, s. 44-46.20 Tamże, s. 44-48; E. C a l l i e r , Bitwy i potyczki stoczone przez

wojsko polskie w 1831, Poznań 1887, s. 175; F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 318-320.

oddział piechoty pod dowództwem Jasińskiego21. Powstańcy sforsowali Styr i Turię. Rozpowszechniając wieść, że chcą zaatakować Kowel, skłonili Rosjan do ściągnięcia tam pewnych sił i odsłonięcia dzięki temu wolnej drogi nad Bug. Tymczasem sami przemknęli na północ od Kowla. Pod Maciejowem owinęli słomą pałasze, wojłokami końskie kopyta i przesunęli się niezauważeni w bliskiej odległości od nieprzyjaciela. Różycki chciał ominąć Lubomi ob­sadzony przez silny garnizon rosyjski. Nocą przewodnik pomylił się i poprowadził oddział pod... samo miasto. Od kilku jeńców dowiedziano się, że załoga wyruszyła w pościg za powstańcami. „Ten mój marsz [...] wzbudził najwyższą admirację samego nieprzyjaciela, jako arcydzieło strategii; uważano mnie za wodza najdokładniej zawiadomionegoo każdym ruchu przeciwnika” — pisał z humorem Różyckio niespodziewanym wydarzeniu22.

9 czerwca powstańcy dotarli do Bugu. Na południe od Dorohuska, we wsi Wilcze Przewozy przeprawili się następnego dnia na drugą stronę rzeki. Po odpoczynku w Woli Czerniejewskiej maszerowali najkrótszą drogą do Zamościa. Nocą, z 11 na 12 czerwca, dochodząc do Uchań, zobaczyli na wzgórzu obóz kawalerii rosyjskiej (pułk strzelców konnych siewierskich). Zaskoczeni znienacka Rosjanie raczej nie stawiali oporu. Ppłk Bogdanow i jego podkomendni dostali się do niewoli. O krok od śmierci znalazł się Czajkowski, do którego strzelił niecelnie pewien oficer rosyjski. Jeden z powstańców zabił błagającegoo litość żołnierza, mówiąc: „Na co tobie to życie, kiedy ty Moskal?”23. Uciekinierzy z obozu dostali się pod szable 3. szwadronu odwodowego. Od strony Uchań usłyszano szczęk broni — to nadciągał 4. pułk kozaków uralskich. Grupa

21 B. L i m a n o w s k i , Stanisław Worcell. Życiorys. Kraków 1910, s. 79; M. B u d z y ń s k i , Wspomnienia, t . 1 , s . AA-A5.

22 L. R e 11 e 1, Wspomnienie, s. 29.23 M. B u d z y ń s k i, Wspomnienia, t. 1, s. 49-50.

ośmiu powstańców wraz z Różyckim i Ostaszewskim zagrodziła im drogę w ciemnym wąwozie. Wezwane na pomoc dwa szwadrony przepędziły wroga. O mało nie doszło jednak do tragedii, bo w ciemnościach nocy Jasiński z piechotą natknął się na 3. szwadron i sądząc, że to nieprzyjaciel, huknął salwą ognia24. Rano piechota ostrze­liwała patrol huzarów. Straż tylna K. Bernatowicza, wspie­rana przez plutony S. Piechowskiego i A. Domaradzkiego ścierała się z pogonią kozacką. Kiedy 13 czerwca 1831 roku jazda wołyńska dotarła w końcu do granic Zamościa, żołnierze gen. Chrzanowskiego, którzy wyszli naprzeciw, powitali bohaterów długo niemilknącą owacją. „Ach, jak te życzenia były nam miłe, jak ten język narodowy mówił do nas! A narodowe kolory ciągnęły ku sobie oczy nasze!”25. W podziękowaniu odkrzyknięto radosnym „Sława Bohu!”. Dowódca pragnął, by żołnierze odpoczęli w Zawichoście, na tyłach frontu. Gen. Wojciech Chrzanowski zimno przyjął powstańców wołyńskich („Te wszystkie powstania więcej mi robią niepokoju swoimi żądaniami jak pożytku” — po­wiedział do Różyckiego) i skierował oddział Różyckiego na odpoczynek do Tomaszowa, gdzie narażony był na styczność z korpusem Kaszarowa i skąd ledwie zdążył umknąć w nocy przed zbliżaniem się przeważających sił wroga. Ostatecznie żołnierze pułku znaleźli schronienie w Solcu. Jednocześnie przybywali nowi ochotnicy, m.in. Jan Niemojewski, Antoni Bogdanowicz, Ezechiel Berzewi- czy26. Żołnierze uzyskali nowe uzbrojenie i umundurowanie: prezentowali się w białych czapkach i granatowych mun­durach z białymi wypustkami i pasami, w rękach dzierżyli pałasze i lance z chorągiewką biało-czerwoną. Zaczęto tworzyć regularny Pułk Jazdy Wołyńskiej. Najdzielniejsi

2 4 K . R ó ż y c k i , Pamiętnik, s. 55-61.2 5 Tamże, s. 62.2 6 E . B e r z e w i c z y , Wspomnienia podporucznika jazdy wołyńskiej

spod komendy Karola Różyckiego, Lwów 1876, s. 43.

zostali uhonorowani krzyżem Virtuti Militari. Naczelny Wódz gen. Jan Skrzynecki awansował Różyckiego do stopnia majora i formalnie powierzył mu dowództwo nowej jednostki27. Pułk śpiewał pieśni kozackie układane przez Tymka Padurrę, dawnego limika Emira-Rzewuskiego. Jedna z nich stała się swoistym hymnem pułku:

„Hej, kozacze w imię Boże!Wże hołosyt w cerkwi dzwin,Komu miłyj dom, nebohaZa proklatym na wzdohin.Razom, razom na wraha,Hurra ha! hurra ha!”28

Cieszyła się widocznie wielką popularnością, skoro historycy odnaleźli kilka wersji utworu, a nawet opartą na jej motywach pieśń o niedoli i buncie chłopów w Galicji29.

Ciekawą pamiątką pułkową jest unikalny, żelazny sygnet należący do żołnierza, Józefa Kniaziołuckiego. Wyryto na nim krzyż, dwa proporczyki, dwie szable i czapkę krakuskę; wszystko otacza napis „Sława Bohu” i data 5 V 1831. Od strony wewnętrznej można odczytać napis: „Prawy Polak 10 X 1832”. Po bokach sygnet dekorują wieńce laurowe i orły30.

Marsz jazdy wołyńskiej ściągnął na siebie uwagę współ­czesnych i potomnych, którzy nie szczędzili słów zachwytu. Trudności zostały pokonane dzięki talentowi wojskowemu dowódcy, zręczności i bohaterstwu podkomendnych, a dzia­łania jazdy wołyńskiej stawiano jako wzór do naśladowania.

27 K. R ó ż y c k i , Pamiętnik, s. 68-69; J. C h u d z i k o w s k a , Dziwne życie, s . 7 7 .

28 T. P a d u r r a , Pyśma, Lwów 1874, s. 11, 337; F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 320-321.

29 „Noworocznik Demokratyczny”, Paryż 1843, s. 302-304.30 S. P r z e w a 1 s k i, Pierścień jazdy wołyńskiej, „Rocznik Wołyński”,

R. VIII (1939), s. 279-284.

Istotnie, walki dowiodły, ile można było dokonać dla sprawy powstania na Rusi, gdyby ruch insurekcyjny nastąpił w od­powiednim czasie, został wsparty wysiłkiem prężnej kon­spiracji z udziałem chłopów, rozwijał się pod kierunkiem zdolnych oficerów i walecznych żołnierzy. Tylko Mieros­ławski, nie negując zresztą bohaterstwa „wołyniaków”, wyliczał krytycznie nieliczne błędy Różyckiego (sam popa­dając w sprzeczności): półroczną bezczynność, brak współ­pracy z sąsiednimi insurekcjami, brak pomocy dla Kołyszki. Chwaląc marsz pułku, dodawał: „tem mocniej żałować musimy, że go Różycki wcześniej, gromadniej i na wielkim

*

rozmiarze nie przedsięwziął”31. Podobnie recenzenci Uwag Różyckiego, chwaląc dziełko autora, wyrazili opinię, że Różycki, pozostając na Wołyniu, mógł „rozwinąć tam wojnę rewolucyjną — pociągnąć masy, zcentralizować rozproszone siły, ożywić ducha, słowem zastąpić Jen. Dwernickiego— nie zaś udawać się pod Zamość aby tam talenta swoje partyzanckie sparaliżować pod jarzmem regulaminu i tak­tyki”32. Był to, jak się okazało, ostatni czyn zbrojny powstania 1831 roku na Wołyniu.

RUCH POWSTAŃCZY NA PODOLU I UKRAINIE

Zaczęły polskie szyki... rzucać pole,A nie gonieni byli i nie bici I poszli zaraz — jedni na Podole,Drudzy, już boju z Kozakami syci,Do Turczech...33

Wieści o wybuchu powstania listopadowego dotarły na Podole 5 grudnia 1830 roku wraz z pełnym nadziei

31 L. M i e r o s ł a w s k i , Rozbiór krytyczny, t. 1, s. 475.32 „Kronika Emigracji Polskiej”, t. 6, Paryż 1837, nr 19, s. 303.33 J. S ł o w a c k i , Beniowski, s. 334 (pieśń VII [B], w. 245-249).

okrzykiem: „Z Chłopickim Polska nasza!’5. Zaczęły się narady i spotkania w dworach szlacheckich. Podczas takich rozmów prowadzonych w Kamieńcu Podolskim postano­wiono wysłać emisariusza do Warszawy. Pojechał Mikołaj Denisko, lecz jego misja zakończyła się niepowodzeniem, bo Chłopicki nie zamierzał rozszerzać powstania na Ziemie Zabrane34. Każdy dzień insurekcji w Królestwie Polskim wzmagał nastroje patriotyczne na Podolu. Na przykład, w Kamieńcu, w dzień imienin cara (6 grudnia) zboj­kotowano bal u gubernatora35. Wkrótce zaczęto zawiązywać spiski. Najwcześniej (15 stycznia 1831 roku) zorganizowano w Kamieńcu Podolskim Związek Wolnych Synów Podola. Składał się on głównie z młodzieży. Nawiązywano kontakty z okoliczną drobną szlachtą w Uszycy, Bałcie, Lityniu, Płoskirowie. Liczba spiskowców miała sięgać 268 osób, lecz poza rekrutacją szerszej działalności nie rozwinięto36. Do Werbki Murowanej, majątku Fryderyka Michalskiego zwołano na 19 lutego 1831 roku/7 lutego st. st. zjazd konspirującej szlachty i powołano do życia Towarzystwo Patriotyczne Podolskie, „ażeby rozszarpaną ojczyznę naszą, całą,/wolna i niepodległa odzyskać” — jak głosił akt zawiązania spisku37. Specjalna komisja w składzie m.in. Joachima Leśniewicza, Juliana Sabińskiego, Aleksandra i Jacka Gołyńskich zajęła się opracowaniem statutu sprzy- siężenia. Władza spoczęła w rękach Rady Centralnej zwanej potocznie „juntą” na czele z Jakubem Malinowskim, Wincentym Tyszkiewiczem i innymi. W terenie działali organizatorzy powiatowi, na których spadł cały ciężar

34 A. J e ł o w i c k i , Moje wspomnienia, Warszawa 1970, s. 158-161; A. G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, Warszawa 1979, s. 27-31.

35 Tamże, s. 31; F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 81—82.

36 A. G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, s. 63-64.37 Tamże, s. 42.

roboty spiskowej. W Kamieńcu Podolskim konspiro wał Amancjusz Zarczyński i Michał Sadowski, w powiecie kamienieckim — Cyprian Gołyński, Józef i Karol Staro- rypińscy, w płoskirowskim — Fryderyk Michalski i hra­bia Kruzer, w uszyckim — Leon Stempowski i Karol Marchocki, w latyczowskim — Aleksander Gołyński i jego imiennik, Bernatowicz, w powiecie lityńskim— Karol Dydyński i Kajetan Dorożyński, w powiecie Winnickim — Konstanty Bernatowicz i Piotr Wyrzykow­ski, w mohylowskim — Robert Dzierżek i Zygmunt Dobek, w powiecie jampolskim — Juliusz Korsak i Ig­nacy Rudnicki. Wytypowano również zaufanych ludzi w kolejnych czterech powiatach Podola (hajsyński, ol- hopolski, racławski, bałcki). Nawiązano nawet kontakt z kilkoma oficerami rosyjskimi, ale w wyniku zdrady został on przerwany38. Wysuwano hasła odbudowy nie­podległej Rzeczypospolitej w granicach sprzed 1772 roku, zniesienia poddaństwa chłopów i zrównania stanów. Wiele miejsca poświęcono kwestiom organizacyjnym. Uznano zwierzchnictwo Rządu Narodowego i potrzebę nawiązania kontaktów ze spiskami na Wołyniu i Ukrainie w celu jednoczesnego wystąpienia.

Drugim ważnym punktem spiskowym na Podolu stał się dwór Jełowickich w Hubniku, w powiecie hajsyńskim. Dnia 20 marca/8 marca st. st. zebrana tam szlachta postanowiła przekazać kierownictwo spisku Janowi Sulatyc- kiemu. Wybór okazał się nieszczęśliwy, gdyż nominowany przywódca wycofał się z działalności. Nie powiodła się też próba pozyskania księcia Eustachego Sanguszki ze Sławuty, wobec tego 22 marca/10 marca st. st. na zjeździe w Micha- łówce przywódcą konspiracji ogłoszono Wincentego Tysz­kiewicza39.

38 F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 95-96.39 M. M o c h n a c k i, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831,

oprać. S. Kieniewicz, t. 2, Warszawa 1984, s. 462^-63, 467-468.

Na Ukrainie już od stycznia 1831 roku zaczynała tworzyć się sieć spiskowa. W Czamiawie, w powiecie lipowieckim, majątku hrabiego Władysława Krasickiego, zebrana szlachta delegowała do Warszawy Wincentego Tyszkiewicza. Jego misji przeszkodziła policja, zmuszając emisariusza do pozostania w guberni. Zaczęto szerzyć agitację wśród ludu; na przypomnienie zasługuje choćby „Instrukcja dla nau­czycieli ludu ruskiego” lub „listy ruskie”. W wielu ode­zwach przywoływano pamięć Kościuszki i Wernyhory. Wiersze lokalnego poety, Tomasza (Tymka) Padurry miały przekonać Ukraińców do podjęcia wspólnej walki o wol­ność. Wprawdzie szlachta rozważała projekt masowego uczestnictwa chłopów w powstaniu, ale w końcu go odrzuciła w obawie przed rozpętaniem kolejnej koliszczyz- ny40. Tymczasem w trakcie powstania carat rozesłał po całej Ukrainie agitatorów zaopatrzonych w rządowe in­strukcje wydane przez gen. Osten-Sackena. W „Obwiesz­czeniu o działalności buntowników w Kijowskiej, Podolskiej i Wołyńskiej guberniach” zachęcano chłopów do przeka­zywania ich władzom. Przy okazji zapewniano, że włoś­cianie nie będą już należeli do zbuntowanych panów, co zrozumiano jednoznacznie jako oficjalną obietnicę zniesie­nia pańszczyzny i nadania wolności41. Popi zachęcali chłopów do składania donosów na podejrzanych ziemian, sami tropili patriotów, jak np. pop Foma Wróblewski z powiatu machnowickiego, który zaciekle występował przeciwko szlachcicowi Kalikstowi Gojrzewskiemu. Przy­pominali o Mazepie, tzn. grozili klątwą i potępieniem

40 F. W r o t n o w s k i, Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 101-104; S. K o z a k, Pogłosy powstania listopadowego na Ukrainie w: Dziedzictwo powstania listopadowego w literaturach obcych, Warszawa 1986, s. 84-85. W szeregach powstańczych walczyli również chłopi rosyjscy: np. Iwan Grigoriew z gub. twerskiej, Iwan Jelisiejew z gub. kurskiej W. D j ako w, Socjalnyj sostaw, s. 144-148.

4! D. B e a u v o i s, Polacy na Ukrainie, s. 36.

wiecznym wszystkim tym, którzy zechcieliby wspomagać powstanie42.

Na początku kwietnia 1831 roku powrócił na Podole Mikołaj Denisko. Przywiózł informacje o planowanej wyprawie gen. Dwernickiego. „Junta” podolska wyznaczyła zatem naradę wojenną. Ustalono, że wraz ze zbliżaniem się korpusu wojska polskiego do Kamieńca, spiskowcy chwycą za broń. Siły insurekcji szacowano na ok. 12 tysięcy ludzi. Zdecydowano wystawić posterunki nad Dniestrem, by móc nawiązać kontakt z Galicją i Ukrainą. W powiecie latyczow- skim zaczęły się narady, których efektem było wyznaczenie na dowódcę Jakuba Nagórniczewskiego. Aleksander Gołyń-

Q

ski pojechał do Żerdzią, majątku Karola Darowskiego, jednego z członków „junty”, poinformować o wyborze dowódcy. Tam zastał również Jakuba Malinowskiego i mjr. Bazylego Chróściechowskiego „cechy opilstwa na sobie noszącą”43. Właśnie 11 kwietnia gen. Dwernicki pojawił się na Wołyniu. Nadarzała się sposobna pora do rozpoczęcia powstania, tym bardziej że tylko Kamieniec Podolski i Kijów obsadzone były przez silne garnizony rosyjskie, a w innych miejscowościach stacjonowały słabe oddziały rezerwowe. Odezwa Dwernickiego wzywająca do powstania dotarła z dużym opóźnieniem do Wincentego Tyszkiewicza, który wysłał do generała emisariusza swojego kuzyna Józefa. Konspiratorzy obradujący w Kamieńcu wyznaczyli sobie dzień 3 maja/21 kwietnia st. st. do wystąpienia zbrojnego. Ale nagle przybył korpus gen. Rotha i tym samym opanowanie miasta stało się niemożliwe. Gen. Dwernicki nadesłał rozkaz rozpoczęcia insurekcji 27 kwiet­nia/15 kwietnia st. st. Tymczasem Tyszkiewicz ustalił termin jej wybuchu na Ukrainie na 7 maja. Taka rozbieżność terminów eliminowała, oczywiście, możliwość zaskoczenia

4 2 O . L e w i e k i j, Epizod iz polskogo miatieża 1831 goda w Kijew sz- czinie, „Kijewskaja Starina”, R. XVIII (1899), t. 15, s. 94-100.

A O

' A. G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, s . 7 3 .

wroga, wprowadzała zamieszanie i chaos44. W Karab- czyjówce, w powiecie kamienieckim, Józef i Karol Staro- rypińscy przygotowywali się do wystąpienia zbrojnego. Kobiety szyły chorągiewki do lanc, wyhaftowały sztandar z wyobrażeniem orła ze słońcem, herbem Podola, na piersiach. Pod dowództwem kpt. Karola Dunina powstańcy kamienieccy, płoskirowscy i uszyccy uzgodnili chęć połą­czenia się. „Szlachta zbierała się i radziła, co widząc chłopi gromadzili się także. Kupy rosły i patrzyły na siebie z obawą i podejrzeniem o zamiar napaści”45. Niespodzie­wanie otrzymano rozkaz mjr. Chróściechowskiego, przesu­wający termin rozpoczęcia działań zbrojnych na 7 maja. Zdekonspirowani Starorypińscy porzucili wszystko i uciekli do Galicji. Marszałek powiatu uszyckiego Leon Stempowski ogłosił chłopom wolność osobistą, zebrał 57 konnych i ruszył w bój. We wsi Stróżka połączył się z Wincentym Sobańskim. W Wonkowicach, gdzie miał oczekiwać Lud­wik Czerkas i 120 ochotników, zastał tylko siedmiu i usłyszał o odwołaniu powstania. Kilka dni powstańcy błądzili po lasach, wreszcie pikieta dała znać o pojawieniu się jazdy rosyjskiej. Kpt. Marchocki z częścią oddziału przeszedł na lewy brzeg rzeki Strużki. Pozostali odpierali ataki wroga. Bój skończył się całkowitą klęską powstańców. Stempowski krótko ukrywał się, ale został aresztowany i skazany na śmierć. Pod szubienicą usłyszał zamianę kary na kopalnie syberyjskie. Udało mu się w końcu zbiec, później przebywał na emigracji46.

Do Chróściechowskiego przybywali konspiratorzy, czy­niąc mu zarzuty, dlaczego samowolnie zmienił rozkazy? Wówczas major ponownie przesunął datę wybuchu na

44 Tamże, s. 96-98.45 Z. S t a r o r y p i ń s k i , K . B o r o w s k i , Między Kamieńcem a Ar-

changielskiem. Dwa pamiętniki powstańców z 1863 roku, oprać. S. Kieniewicz, Warszawa 1986, s. 33-34.

46 L. S t e m p o w s k i , O panu Chróściechowskim, s. 2-3.

7 maja. Ostatecznie większość konspiratorów uciekła do Galicji. We Wróblowcach koło Kamieńca Podolskiego zbrojnie wystąpili Platon i Leon Krzyżanowscy w sile 30 jeźdźców, lecz przez nikogo nie wsparci podążyli do oddziałów Wereszczyńskiego w Galicji. Podobnie postąpili Markowscy, Młodzianowscy i Gołyńscy. Ignacy Witosław- ski rozpuścił w Czemiatyniu 50-osobową grupę i umknął do Kijowa. Kolejnym ciosem okazała się wiadomość0 złożeniu broni przez korpus gen. Dwernickiego.

Na Ukrainę, do Oczeretnej przybył 29 kwietnia emisa­riusz z korpusu, Stefan Zapolski. Polecał wyznaczyć miejsce

1 czas rozpoczęcia powstania. Nazajutrz, w Buhajówce, w majątku marszałka powiatu taraszczańskiego, Szydłow­skiego odbył się zjazd organizatorów ukraińskich. Obecni również byli Wincenty Tyszkiewicz, Władysław Krasicki, Konstanty Sabbatyn. W czasie spotkania doszło do roz- dźwięków: jedni uważali, że trzeba czekać do czasu przybycia Dwernickiego, inni, popierający Tyszkiewicza, optowali za rozpoczęciem walki już 7 maja. Ukraina podzieliła się więc na dwa obozy; sprzeczne rozkazy i tutaj wytrącały patriotom broń z ręki. Tyszkiewicz przekazał swój oddział Stefanowi Zanowi z poleceniem szybkiego połączenia się z oddziałem Jana Zapolskiego, który plano­wał uderzyć na Lipowiec, lecz Rosjanie dwa dni wcześniej obsadzili miasto dwoma szwadronami strzelców konnych. Pomaszerował zatem do Skały, wsi Hieronima Byszews- kiego, w której Fortunat Morgulec zbierał ochotników z powiatu taraszczańskiego. Tu przybywali również po­wstańcy machnowieccy — Józef i Herman Potoccy, od­działy z powiatów skwirskiego, humańskiego, zwinogrodz- kiego. Mieli z sobą kilka armatek-wiwatówek i zasobną kasę (300 tys. złp.). Trzy dni stracono na wybór wodza, którym w końcu został Jan Zapolski. Postanowiono masze­rować do Krasnosiółki na Podolu, do powstańców gen. Benedykta Kołyszki. „Powstańcy zamiast zmienić całą

prowincję w swój obóz, błąkali się, szukając gromady i wodza”47.

Aleksander Bernatowicz, Aleksander Gołyński i Jakub Nagórniczewski w ciągu kilku pierwszych dni maja ob­jechali powiat latyczowski, aby na nowo zorganizować siły zbrojne insurekcji. Zdeterminowani, nie zważając już na nic, postanowili zebrać się nocą z 7 na 8 maja 1831 roku w lasach między Jabłonówką, a Bucnową i rozpocząć walkę. Wieczorem 7 maja Gołyński wyruszył z rodzinnych Jaśkowiec na czele 14 jeźdźców. Chłopskim ochotnikom darował wolność osobistą i ziemię. Ze Stanicy podążał Erazm Dobrowolski z grupą 30 zbrojnych, żegnany błogo­sławieństwem: „Neh wam Boh poszczastyt”48. Na miejscu zbiórki stanęli Podfilipski, Pyszyński, Ksawery Brzozowski, Aleksander Bernatowicz, Drużbacki, Aleksander Gołyński. Dowództwo oddziału jazdy objął Jakub Nagórniczewski. Pierwszym szwadronem dowodził Gołyński, drugim — Ber­natowicz. Dołączyli do nich rozbitkowie z powiatu uszyc- kiego, część oddziału Moniuszki, rozproszonego 5 maja między Starogrodem i Romankami; młodzież z Płoskirowa i Starego Konstantynowa. Siły powstańców liczyły zatem ok. 220 żołnierzy jazdy i kilkudziesięciu piechurów. Z braku wyposażenia niektórzy zamiast na siodłach siedzieli na workach wypchanych sianem.

Maszerowali lasami między Barem a Deraźnią. W pobliżu Zeniszkowiec dołączyło trzech kleryków z zakonu domini­kanów. Nagórniczewski postanowił zaatakować Latyczów, wiedząc, że miasto było słabo obsadzone przez załogę rosyjską. Stary szlachcic Sierakowski przyniósł chorągiew kościelną z wizerunkiem Matki Bożej; stała się ona sztandarem powstańców. Kleryk Belke przyjął przysięgę, a następnie powstańcy defilowali przed dowódcą. Pojawiali

47 F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 206.48 E. D o b r o w o 1 s k i, Powstanie powiatu laty czow skie go na Podolu,

w: Pamiętniki polskie, oprać. K. Bronikowski, t. 2, Paryż 1844, s. 225-226.

się nowi ochotnicy: Feliks Kaczkowski, Jezierski, bracia Gdowscy, Czuchralski, Ludwik Czerkas. Patrole wyruszały w teren, kierując się na Kaczyńce, Niżne, Bucminową. Nad ranem 18 maja doszli do karczmy, stojącej przy drodze do Warynki. Nagórniczewski wysłał Gołyńskiego z dwoma plutonami jazdy i z poleceniem zajęcia rogatek miejskich Latyczowa. Po drodze rozbrojono ośmiu żoł­nierzy rosyjskich eskortujących więźniów, zajęto groble, most, przedmieście Zawoła i o godzinie 3.30 rano osiąg- nięto rogatki. Straż poddała się bez walki. Kilku Żydów ostrzegło powstańców przed znacznymi siłami wroga: właśnie tejże nocy do miasta weszło tysiąc rekrutów i trzy kompanie piechoty rosyjskiej. Tymczasem Nagórniczewski z resztą oddziału wesoło spędzał czas w karczmie, tracąc bezpowrotnie możliwość zaskoczenia wroga. Wreszcie, bardzo spóźniony, ruszył w trzech kolumnach (pod komen­dą Czerkasa, Bernatowicza i Moniuszki) do Latyczowa. Szarża jazdy powstańczej rozbiła piechotę przeciwnika, gdy wtem Ludwik Czerkas dostrzegł przybywające nowe siły rosyjskie i wpadł w panikę: „Zginęliśmy! — krzyczał— Uciekajmy, gdzie kto może, ratujmy się! Moskale nas zewsząd otoczyli” — i poruszył wszystkich do ucieczki49. Tylko Nagórniczewski i Gołyński z garścią podkomend­nych spokojnie cofali się do lasu. Przez kolejne dwa dni powracali do oddziału zbiegowie. Teraz postanowiono działać między Barem, Latyczowem i Lityniem. Gdy nadeszła wieść o pogoni kozackiej, Nagórniczewski za­mierzył uprzedzić atak wroga. Pod Szyińcami powstańcy zorganizowali zasadzkę w jarze wokół drogi. Gdy tylko kozacy przeszli mostek nad strumieniem, znienacka za­atakował ich szwadron Gołyńskiego. Cofając się w kierun­ku Szyiniec, trafili pod ogień stojącej we wsi piechoty polskiej. Mostek również był już zajęty przez powstańców.

49 A. G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, s. 126-130, 133-138.

Następnie szarżował szwadron Bernatowicza i wróg roz­począł bezładną ucieczkę. Zwycięstwo okupiono stratą tylko jednego rannego. Kozacy stracili 20 zabitych, wielu rannych, konie z całym oporządzeniem i broń50. Nagór­niczewski postanowił teraz zaatakować Bar. Patrole wyszły na zwiad i raportowały, że powstańcy winniccy, mohylow- scy i jampolscy, połączeni w lasach Brahiłow-Noskowiec, chcą zjednoczyć się z oddziałem latyczowskim. Przy okazji dowiedziano się, że oddział Piotra Wyrzykowskiego stoczył potyczkę pod Machnówką, rozbijając szwadron strzelców konnych. Męstwem odznaczyli się bracia Szcze- niowscy. Dołączył do nich Ludwik Chłopicki z powiatu Winnickiego w sile kilkudziesięciu jeźdźców i 30 żołnierzy piechoty51. 22 maja /10 maja st. st. partyzanci połączyli się z oddziałem latyczowskim, tocząc między sobą ambic­jonalne spory: „Nie można było zmiarkować, kto [...] miał zwierzchnie dowództwo, każdy do tego miał pretensje, każdy tytułował się kapitanem lub majorem i każdy chciał powierzonymi sobie ludźmi dowodzić”52. Wspólna narada zakończyła się decyzją zdobycia Baru i dalszego marszu na Lityń i Winnicę, tj. w kierunku Bohu, by móc nawiązać kontakt z Wołyniem lub Ukrainą. O świcie 23 maja prawie bez wystrzału zajęto Bar. Pluton jazdy na czele z Gołyńskim opanował magazyny i zgarnął zasobną kasę (1500 rbs, 800 rubli asygnacyjnych). Z budynków zdzie­rano nienawistne godła rosyjskie i spalono archiwa poli­cyjne. W księgach miejskich powstańcy zamieścili mani­fest, nawiązujący w treści do tradycji konfederacji z 1768 roku — znajdowali się przecież w legendarnym miejscu53. Na dźwięk trąbki szwadrony latyczowskie uszykowały się do marszu. Teraz ujawniła się w pełni niesubordynacja

50 Tamże, s. 144-146.51 E. D o b r o w o 1 s k i, Powstanie powiatu latyczowskie go, s. 232-235.52 A. G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, s. 148.53 Tamże, s. 78, 90.

powstańców Winnickich, którzy — skłóceni między sobą— podzielili się na dwie grupy. Nagórniczewski po­stanowił odłączyć się i walczyć samodzielnie, lecz go przekonano do kontynuowania dowodzenia całością. 24 maja pojawili się, rozproszeni po bitwie daszowskiej, Włodzimierz Potocki, Swiejkowski, Podowski, przebrani za chłopów i przynoszący jak najgorsze wieści54. Od generała Kołyszki odebrano rozkaz połączenia sił, więc podążono w jego kierunku. Po południu 25 maja ujrzeli, daleko na trakcie maszerujące wojsko gen. Kołyszki. Generał sądził, że to pogoń rosyjska i rozpoczął ucieczkę, ale w końcu udało się nawiązać z nim kontakt. Kołyszko wezwał oficerów na wspólną naradę55. Dalsze losy par­tyzantów pod dowództwem Jakuba Nagórniczewskiego, aż do wejścia do Galicji, wiążą się z historią powstańców gen. Kołyszki.

Powstanie wybuchło także w północno-zachodniej czę­ści guberni kijowskiej, w powiecie radomyskim, gdzie spiskiem kierował tamtejszy marszałek, Onufry Gałecki. Uzyskał od władz rosyjskich zgodę na likwidację kor­donów sanitarnych przeciwko epidemii cholery i dzięki temu mógł lepiej nawiązywać kontakty z innymi pat­riotami, głównie Wincentym Tyszkiewiczem i Wilhelmem Połowińskim z Owrucza. Wobec niepokojących wieścio przejściu gen. J. Dwernickiego do Galicji i chaosie na Podolu przywódcy samodzielnie wyznaczyli termin wy­buchu powstania na 15 maja 1831 roku i koncentrację w Czarnobylu. Wtem, przez przypadek, policja dowie­działa się o planowanej akcji: oficjalista z Brusiłowa56, ostrząc szablę, miał rzec, że to „na Moskala”; aresztowany, zaczął „sypać”. Nocą 12 maja Gałecki otrzymał rozkaz natychmiastowego stawienia się w Kijowie. Rano ogłosił,

54 Tamże, s. 154.55 E. D o b r o w o 1 s k i, Powstanie powiatu laty czow skie go, s. 158-160.56 F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 234.

że musi już teraz chwycić za broń i ruszył do Czarnobyla, a za nim w pogoń sprawnik z kozakami. Przez Ksawerów i Kuchary powstańcy dotarli do Wołczkowa. Tam, połą­czeni z grupą Lipomana odparli atak rosyjski. Założyli obóz we wsi Białosoroka nad Prypecią niedaleko Czarno­byla, witani 15 maja przez chłopów chlebem i solą. Insurekcję rozpoczęli uroczyście mszą świętą. Ustanowio­no radę na czele z Gałeckim, wydawano odezwy i rozkazy, które rozsyłał (czasami osobiście) komisarz Jakubowicz. Dowództwo nad wojskiem objął Lipoman. Funkcję kurie­rki pełniła chętnie osiemnastoletnia Aniela Pieńkowska, „pełna wdzięków i wychowana starannie”57. Założyła w okolicy towarzystwo patriotek. W ciągu kilku dni liczebność oddziału wzrosła do 250 jeźdźców i piechoty. Do Owrucza wysłano emisariuszy z propozycją połączenia sił. Rosjanom udało się schwytać Jakubowicza i nad obozem zawisła groźba obławy. 25 maja Rosjanie rozbili powstańców owruckich, o czym Gałeckiego poinformowali uciekinierzy. 27 maja powstańców zaatakowano w Biało- soroce. Jazda polska rozbiła jeden szwadron rosyjski i ruszyła w pogoń za drugim. Piechota carska z działami zbliżyła się do ufortyfikowanego obozu i przypuściła szturm. Poległ Gałecki, śmiertelnie ranny Lipoman zakoń­czył życie w więzieniu. Innych tropiono po lasach i domach. Pieńkowska, wyczerpana nerwowo i fizycznie wkrótce zmarła. Ci, którzy dostali się do niewoli, m.in. Stanisław Fiedorowicz, Henryk Żmijewski, Edward Bojarski, Antoni Rudnicki i inni „poszli za miłość ojczyzny pokutować w pustyniach carstwa”. Odosobnione powstanie radomyskie zostało pokonane. Powiaty ukraińskie w większości poparły gen. Kołyszkę na Podolu, niektóre wspomagały partyzantkę lub wcale nie uczestniczyły w walce.

57 F. W r o t n o w s k i, Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 270-272.

BITWA POD DASZOWEM I JEJ SKUTKI

Więc ściągnął, jak wszyscy ściągali, pod Daszów, Gdzie nasza konnica ze szczękiem pałaszów,Z wesołym okrzykiem stanęła w mur szykiem I chmurą proporców powiała5*.

Tyszkiewicz wyznaczył termin wybuchu na dzień 7 maja. Tymczasem Sobańscy samowolnie rozpoczęli wcześniej ruch zbrojny. We wsi Piątkówka Izydor Sobański odebrał15 kwietnia przysięgę od ochotników a w Bondarówce zaczął działać jego brat, Aleksander. „U mnie ten naczelnik, kto pierwszy powstaje. Ja dziś powstaję”59 — powiedział i przeszedł do czynów: zatrzymał rosyjskiego sprawnika i opanował pobliską pocztę. 2 maja Sobańscy odparli atak kilkunastu żandarmów i 150 żołnierzy rosyjskich. Ich siły zwiększyły się do liczby 400 konnych i 60 piechoty. Z Hawrania przybył hrabia Wacław Rzewuski — słynny Emir rozmiłowany w kulturze Orientu, stylizujący się na fary sa, (Tadż-el-Fahr), wielbiciel kozaczyzny nazywany również „atamanem Rewuchą”60. Jego nadworna drużyna, dla której Tymko Paddura układał dumki popularyzowane przez lirnika Grzegorza Widorta, zmieniła się w powstańczy szwadron jazdy kozackiej, jednolicie umundurowany (ro­gatywka, kurtka z pąsowymi wyłogami, szerokie, niebieskie szarawary, żółte buty) i uzbrojony w pistolety, szable, lance z buńczukiem na wzór spisy janczarskiej61. W oddziale

58 J. S ł o w a c k i , Duma o Wacławie Rzewuskim w: Dzieła wszystkie, oprać. J. Kleiner, t. 2, Lwów 1926 , s. 33.

59 A. J e ł o w i c k i, Moje wspomnienia, s. 171.60 S. M a k o w s k i , Śpiewak rewolucji w: Dziedzictwo powstania

listopadowego w literaturze polskiej, Warszawa 1986, s. 83; M. I n g 1 o t, Legenda emira, w: Dziedzictwo powstania listopadowego, s. 403-406.

61 J. J u s z c z y k , Polskie kozaki z województwa podolskiego pod dowództwem Wacława Rzewuskiego, byłego arabskiego emira w roku 1831, „Broń i barwa” 1934, nr 5, z. 1, s. 93-95.

panowała atmosfera równości, zbliżenia do ludu ukraińs­kiego: na przykład dwaj kozacy Husenko i Jaków zostali oficerami, natomiast szlachcice: Władysław Sabbatyn i Go- tard Sobański służyli jako szeregowcy. Pod Berszadą doszło do pierwszego starcia z nieprzyjacielem. Rozbrojono żoł­nierzy i oficerów noworosyjskiego pułku dragonów, zabrano 160 siodeł, w Bałcie zajęto magazyny ubraniowe. Następnie powstańcy przeszli do powiatu hajsyńskiego i stanęli w Krasnosiółce nad Bohem. Tam właśnie wyznaczył koncentrację oddziałów wódz powstania podolskiego gene­rał Benedykt Kołyszko, 82-letni weteran wojny w 1792 i insurekcji 1794 roku. W powstaniu kościuszkowskim przebijał się z Brygadą Wołyńską przez Dniestr, Wołosz­czyznę i Galicję do Polski. Następnie bronił Marymontu w Warszawie pod rozkazami księcia Józefa: na czele jazdy śmiało atakował armaty pruskie, wspierał odwrót gen. Dąbrowskiego z Wielkopolski62.

W powstaniu 1831 roku początkowo wzbraniał się przed przyjęciem buławy, lecz w końcu ustąpił. Sterany życiem, zrezygnowany, dał się wykorzystywać Jełowickim, którzy faktycznie przejęli ster władzy. Jełowiccy sfor­mowali w Hubniku szwadron jazdy, ogłosili chłopom nadanie wolności oraz ziemi i wyruszyli 4 maja do boju. Następnego dnia w Krasnosielce obwołano wodzem gen. Kołyszkę. Szefem sztabu został mjr Józef Orlikowski. Szwadrony jazdy, każdy imienia swojego założyciela miały stanowić kadry przyszłych pułków. Kawalerię uzbrojono w lance z biało-czerwonymi chorągiewkami, w pałasze i krócice. Piechota używała broni myśliwskiej. Równocześ­nie wybrano lokalne władze cywilne. Powiat hajsyński

62 J. H o f f m a n , Wołyń w powstaniu kościuszkowskim, „Rocznik Wołyński”, R. II (1931), s. 81; J. K o w e c k i, Benedykt Kołyszko w: PSB, t. XIII, Wrocław 1967-1968, s. 367-368. F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 322: „przezorności i energii wodza w nim nie było”.

reprezentowali Wacław i Aleksander Jełowiccy, powiat olhopolski — Izydor i Aleksander Sobańscy, bałcki — Karol Potocki i Teofil Obniski. 7 maja po mszy świętej polowej i patriotycznym przemówieniu Aleksandra Jełowickiego (w przyszłości zostanie księdzem!) powstańcy złożyli przysię­gę. Następnego dnia rozesłano odezwy: szlachtę wzywano do broni, chłopom obiecywano wolność i ziemię, „jak to sejm polski uchwalił”, dodawano dla zachęty63. Równo­cześnie dała znać o sobie ukraińska specyfika: „Popów zachęcaliśmy do przychylności sprawie narodowej, przy­rzekając szanować ich wiarę, zamienić ich dochody nędzne, niestałe i nikczemnie pobierane, na znaczniejsze, stałe i szlachetne; zachęcaliśmy ich na koniec groźbą, w razie gdyby nam przeszkadzać mieli” — wspo­minał po latach tę chwilę pamiętnikarz64. Atmosfera pierwszych dni powstania była wprawdzie gorączkowa, ale już wtedy wyczuć się dało rozgardiasz i brak planu. „Jedni chcieli puścić się ku stepom i ku Odessie, tam wabiąc wszystkie siły, jakie by się do powstania jeszcze wyciągnąć dały; inni mając nadzieję, że Dwernicki nie złożył broni i lada dzień z Galicji na Kamieniec uderzy, radzili ruch w tę stronę”65. Zachowanie szlachty przy­pominało raczej staropolski rokosz. W dowódcach wi­dziano bardziej sąsiadów niż przełożonych. Z jednej armaty palono na wiwat przy głośnych i radosnych okrzykach zebranych. Tabory obciążały powstańczy po­chód, ale na ich utratę, wbrew rozkazowi Kołyszki, nie chcieli zgodzić się właściciele, mówiąc: „Jak można pozbawiać nas ostatniej własności naszej”66.

10 maja dwa szwadrony rosyjskie, stojące nad Bohem, obserwowały z drugiego brzegu rzeki pochód powstańców.

63 A. J e ł o w i c k i, Moje wspomnienia, s. 185-186.64 Tamże.65 Tamże.66 Tamże, s. 187.

Aleksander Jełowicki z Anastazym Podhorskim i kilkoma żołnierzami ostrzelali z promu grupę jeźdźców rosyjskich. Przez Ziatkowce powstańcy dotarli do Granowa, dóbr księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Liczono na po­wszechny akces ludności do powstania, tym bardziej, że uporczywa plotka mianowała już księcia Adama... królem Polski! Ale rządca majątku, Francuz de L’Arbre, wbrew wcześniejszym obietnicom, nie poparł powstania, więc jego aresztowanie źle się odbiło na stosunku miejscowej ludności do powstańców. Jełowicki musiał na czele jazdy złożonej z samych chłopów wyruszyć naprzeciw gromadzie i w płomiennej mowie, wyliczając ze skruchą winy szlachec­kie wobec chłopstwa zachęcić do wzięcia udziału w in­surekcji. Powtórzył przy tym zapewnienia o nadaniu wolności i ziemi, dał za przykład otaczających go ochotników i nawet powtórzył plotkę o Czartoryskim. Jak się wkrótce okazało, efekty były raczej mierne: wieczorem przybyło do obozu kilkunastu chłopów i prawie wszyscy kozacy folwarczni. Tymczasem po drodze przyłączył się szwadron z powiatu bracławskiego oraz powstańcy z lasów niemirowskich: Ignacy Królicki i Władysław Swiejkowski w sile 300 jeźdźców wstrzymali atak dwóch szwadronów strzelców konnych i sotni kozaków. W trakcie walki zabili 40 sołdatów i 3 oficerów, a następnie pospieszyli do gen. Kołyszki67. Z Daszowa przybył oddział hr. Włodzimierza Potockiego. Tam również wrzała robota spiskowa. Tekla Potocka, ekonomowie Łopuszański i Niemiełowski, a nawet chłop Trofim Oniszczuk zbierali w okolicy składki na cele powstania, zachęcali lud do poparcia insurekcji. 14 maja pojawili się pod Granowem powstańcy z Kijowszczyzny— połączone oddziały z powiatów lipowieckiego, części taraszczańskiego, machnowieckiego, a wraz z nimi przyszli m.in. Wincenty Tyszkiewicz, Ignacy Sarnecki, Maurycy

67 B. P a w ł o w s k i, Źródła, t. III, s. 183

Turkułł, Fortunat Morgulec i liczny zastęp Potocich: Alek­sander, Bolesław, Herman, Józef i Stanisław. Z powiatu humańskiego i kilku innych Jan Zapolski przyprowadził 560 jeźdźców. Oddziały z powiatów skwirskiego i kijows­kiego przywiódł Józef Zaleski. Łącznie siły zbrojne gen. Kołyszki wynosiły 17 szwadronów jazdy (1360 ludzi z Po­dola i 710 z Kijowszczyzny) oraz dwa oddziały piechoty (190 Podolaków i 160 Kijowian), co łącznie dawało 2420 powstańców.

14 maja rozpoczęto ślamazarny marsz w kierunku Daszowa, gdyż tabory bardzo mocno opóźniały pochód. Kapitan Skurat pociągnął do Lewuch zabrać konie z dóbr Czartoryskiego. Wtem siłom powstańczym zagrodził drogę gen. Roth z 14 szwadronami jazdy i czterema działami. Zaatakował straż tylną pod dowództwem kpt. Pobiedzińs- kiego i Teodora Krzemienieckiego. Rozpoczęła się de­speracka walka. Kpt Skurat pospieszył na pomoc i wspól­nymi siłami odparto atak rosyjski, rozpraszając dwa szwad­rony wroga. Przy starciu z trzecim szwadronem zginął Pobiedziński. Na widok śmierci dowódcy jego żołnierze rozproszyli się. Mjr Orlikowski rozpoczął szarżę na armaty rosyjskie, lecz w ich ogniu zaczął wstrzymywać jeźdźców. W tej chwili na pole bitwy pędził Kołyszko z dwunastoma szwadronami. „Ale znalazł się jeden, którego pamięć bodajby zginęła, znalazł się jeden nikczemnik, który zaczął umykać wrzeszcząc: — Zginęliśmy! Trzydzieści tysięcy Moskali, czterdzieści harmat! Zginęliśmy!” — wspominał po latach z goryczą Jełowicki68. W szeregi powstańcze wkradł się popłoch. Cofająca się jazda zderzyła się ze szwadronami Kołyszki. Po chwili bezkształtna masa ludzi i koni pędziła na oślep, precz z pola bitwy, ostrzeliwana przez Rosjan. Wówczas pięćdziesięciu jeźdźców ostatnim wysiłkiem zaatakowało wroga i opanowało ich armaty.

68 A. J e ł o w i c k i, Moje wspomnienia, s. 196.

Wśród bohaterów znaleźli się: Izydor i Aleksander Sobańscy, Potoccy, Biedrzyńscy, Jełowiccy, Dąbrowski, Pokrzywniki, Borzęcki. Ta grupa desperatów opromieniła upadające po­wstanie podolskie urokiem niezwykłego bohaterstwa. Emir zginął, a jego ciała nigdy nie odnaleziono, dzięki czemu barwne życie i tajemnicza śmierć otworzyły szerokie pole dla rodzącej się legendy polskiego Farysa. Rosjanie tradycyj­nie przejaskrawili rozmiary klęski. Prasa rosyjska pisała: „Do 1200 położono na placu; wszystkie działa i cały obóz buntowników dostały się w nasze ręce; w niewolę wzięto 100 ludzi, waleczni bowiem żołnierze w zapale słusznego gniewu bardzo niewielu oszczędzali [...]. W liczbie zabitych znajduje się hrabia Rzewuski i Aleksander Sobański”69.

Do Linieć zaczęli przybywać rozbitkowie. Z siedemnastu szwadronów można było skompletować zaledwie cztery. Klęska daszowska dowiodła dobitnie, że ochotnicze, im­prowizowane siły powstańcze powinny raczej prowadzić działania podjazdowe, partyzanckie, a nie staczać walne bitwy z regularnym, dobrze wyszkolonym żołnierzem rosyjskim.

16 maja powstańcy nocowali pod Obodnem, a rano następnego dnia ruszyli do Tywrowa, chcąc przeprawić się przez Boh. W pobliżu Woronowicz Jan Zapolski i Jełowiccy zagarnęli rosyjską pocztę i konie oraz wykonali wyrok śmierci przez powieszenie na pewnym rosyjskim urzędniku. W Tywrowie doszło do starcia z ułanami rosyjskimi gen. Szeremietiewa. Edward Jełowicki wykonał zwycięską szar­żę, w nagrodę za co gen. Kołyszko mianował go na pułkownika kawalerii narodowej. W nocy generał rosyjski poprosił Aleksandra Sobańskiego o rozmowę. Ten wyruszył w asyście Józefa Orlikowskiego i A. Podhorskiego. Obie strony domagały się wzajemnie od siebie kapitulacji, więc dalsza debata była bezcelowa. 18 maja pod Obodnem siły

69 Cyt. za: M. I n g 1 o t, Legenda Emira, s. 406

powstańcze zostały zaatakowane przez rosyjskich strzelców konnych gen. Szczuckiego. Zagrzmiały dwa działa rosyjskie. E. Jełowicki okrążył lewe skrzydło wroga i je rozbił. Borzęcki, Orlikowski, Tomasz Ciechanowski, Stefan Zan, Józef Potocki i inni zdobyli działa. Jan Zapolski przegnał prawe skrzydło rosyjskie i nastąpiła pogoń. Do niewoli trafił gen. Szczucki, 17 oficerów i 299 sołdatów. Na polecenie Kołyszki trębacze rosyjscy musieli odegrać sygnał zwycięstwa. Powstańcy sforsowali rzekę Boh. Wieczorem nadeszły wieści o zbliżaniu się gen. Rotha. Powstańcy zerwali most na rzece i ruszyli w kierunku Baru. 23 maja dotarli do wsi Majdan. Ciągnący się za jazdą tabor został otoczony przez pościg rosyjski. Znajdujących się na wozach rannych powstańców bez pardonu mordowano. Szwadrony wroga przeszły przez wieś, ale musiały cofnąć się kar- taczowane przez obsługę zdobycznych dział pod dowódz­twem Józefa Orlikowskiego i Edwarda Wojciechowskiego. Jednak kontratak polskiej kawalerii załamał się w środku wsi, a z pobliskiego lasu wyłoniła się piechota nieprzyjaciel­ska. W chaotycznej walce broniła się garstka polskich artylerzystów. Borzęcki zanim padł, ośmiu sołdatów położył trupem, Hieronim Zaleski, straciwszy pałasz pięściami, walczył aż do końca. Wojciechowski bronił działa, dopóki „krew jego nie popłynęła strumieniami”70. Męstwem w wal­ce odznaczyli się Jesiołowski, Freyberger, Ciechanowski, Rawscy, Korzeniowski. Mjr Józef Orlikowski, widząc klęskę, „sam się zastrzelił na dziale”, (jak napisał o nim Słowacki). Zginął Wacław Jełowicki trzykrotnie pchnięty spisami kozackimi. Utracono tabor, działa, rannych, kasę. Mimo to gorszy był cios moralny — powstańcy polscy stracili wiarę w sens dalszej walki; Kołyszko i inni zaczęli myśleć o przedostaniu się do Galicji. W lasach między Ohrymowicami i Minkowicami połączyli się z oddziałem

70 A. J e ł o w i c k i, Moje wspomnienia, s. 216.

Nagómiczewskiego. Podczas narady ten ostatni radził przebijać się na Wołyń lub Kijowszczyznę. Poparli go Tyszkiewicz, Gołyński, Potoccy. Większość jednak opo­wiadała się za marszem do Galicji i tak postanowiono71. Drogą na Szarawkę, Jarmolińce, Kupin, Dąbrowicką karcz­mę powstańcy posuwali się ku granicy austriackiej. Po całonocnym marszu doszli 26 maja nad Zbrucz do Satano- wa. Kawaleria sforsowała rzekę, piechota i straż tylna przemknęły przez miejscowość. Byli już w Galicji. Złożyli broń i zostali internowani przez Austriaków. Generała Kołyszkę wraz z Zygmuntem Dobkiem umieszczono w Czo- rtkowie pod nadzorem barona gen. von Csorischa i komi­sarza Schmidta. Jełowiccy, którzy po klęsce majdańskiej błąkali się osamotnieni, przez Felsztyn dotarli tegoż samego 26 maja do Wołoczysk i przedostali się do zaboru austriac­kiego, stamtąd umknęli do Kongresówki i zdążyli jeszcze walczyć w powstaniu. W końcu czerwca dzięki ucieczkom, wspieranym przez okoliczną ludność, liczba internowanych stopniała do 522 osób. 1 sierpnia 1831 roku władze austriackie wydały dekret, na mocy którego Polaków kierowano do Siedmiogrodu. Wyruszyli zatem 15 i 16 sierpnia w dwóch kolumnach eskortowani przez huzarów i piechotę72. Działania powstańcze gen. Kołyszki zakończyły się militarnym niepowodzeniem. Największa siła wojskowa insurekcji podolskiej nie wykorzystała swoich możliwości, nazbyt szybko wycofała się z placu boju73.

Powstanie na Podolu i Kijowszczyźnie wygasło w końcu maja 1831 roku. Kiedy zaś Karol Różycki przeprawił się

71 Tamże, s. 216-221; L. M i e r o s ł a w s k i , Powstanie, t . I I , s . 8 5 , 8 9 , 9 9 ; A . G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, s. 162-167; F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 393-340.

72 J. B i a ł y n i a-C h o ł o d e c k i , Jenerał Kołyszko i te goi podkomen­dni na terytorium Galicji, Lwów 1912, s. 4-5.

73 T. L e p k o w s k i , Powstanie 1831 roku na Ukrainie w: Powstanie, s. 416-420.

10 czerwca na zachodni brzeg Bugu, unosząc „nad Wisłę honor całej prowincji”74, insurekcja w trzech guberniach południowo-zachodnich Rosji skończyła się. Na klęskę złożyło się kilka czynników: brak porozumienia między szlachtą i szeroką rzeszą chłopstwa, słabość militarna w uzbrojeniu i wyszkoleniu, chaos organizacyjny, niesub­ordynacja, uleganie panice, zwlekanie z podjęciem walki— a więc te same czynniki, które przyczyniły się do upadku powstania na Wołyniu. Uczestnicy walki zbrojnej dopomogli w przeprowadzeniu wyborów posłów z Rusi, lecz niestety, gubernie południowo-zachodnie były już dla sprawy powstania stracone.

i

L. M i e r o s ł a w s k i , Powstanie narodu polskiego w roku 1830i 1831, t. II, Paryż 1846, s. 102.

POWSTAŃCZE I EMIGRACYJNE EPILOGI

...Ikwa ma rodzinna płynie Wezbrana łzami... po tych, którzy mieli Serce i ducha...1

PÓŹNIEJSZE LOSY ŻOŁNIERZY KORPUSU I POWSTAŃCÓW

Powstańcy z Wołynia po przybyciu do Warszawy prag­nęli wstąpić do legii litewsko-ruskiej, ale spotkało się to z odmową władz, które nie chciały udzielić funduszy na organizację ochotniczych formacji wojska. Przyjęto tylko Ludwika Steckiego w stopniu kapitana, ale bez płacy. Wkrótce na własny koszt wystawił szwadron jazdy pod nazwą kozaków wołyńskich. Pod koniec maja w Józefowie powstańcy przybyli z Rusi uformowali z własnych pieniędzy niewielką legię wołyńsko-podolską. Aleksander Sobański sfinansował powołanie dwóch szwadronów jazdy. Andrzej Wroński oblicza, że przez szeregi jednostek ochotniczych przeszło dwa tysiące powstańców2.

W czasie wyprawy wołyńskiej sejm dalej radził „o braciach zza Buga”. Projekt zgłoszony m.in. przez posła Romana Sołtyka, w którym przewidywano prawo odwetu

1 J. S ł o w a c k i , Beniowski, s. 336. (pieśń VIIIB, w. 35-37).2 A. W r o ń s k i , Powstanie listopadowe, s. 95-96.

za zbrodnie wojenne Rosjan za Bugiem, został jednak przeważającą liczbą głosów odrzucony. Symboliczne zna­czenie miała uchwała z 5 maja 1831 roku zrównująca prawnie Ziemie Zabrane z Kongresówką: jednak dopóki funkcjonowała tam władza carska, to praktycznie nie weszła ona w życie.

W czerwcu i lipcu 1831 roku skład sejmu powstańczego został poszerzony o przedstawicieli z Wołynia, Podolai Ukrainy. Tylko jeden z nich, Narcyz Olizar został wybrany na rodzinnej ziemi. Pozostali zaś — dopiero w Warszawie przez garstkę obywateli pochodzącą z Ziem Zabranych. Wołyń reprezentowali Stanisław Worcell i Ksawery Godeb­ski, Podole — Aleksander Jełowicki, Ksawery Sabbatyn,

o

Aleksander Bernatowicz, Amancjusz Zarczyński, Jacek Gołyński; Kijowszczyznę — Wincenty Tyszkiewicz, Her­man Potocki, Daniel Tchorzewski, Józef Tomaszewski, Jakub Malinowski i Józef Zaleski3. W większości okazali się radykałami, popierającymi „partię ruchu”, czyli po prostu patriotami, którym przez myśl nie przyszłaby polityka ugody. „Wybory posłów z tzw. Ziem Zabranych były świadectwem liberalnego interpretowania przez sejm prawa wyborczego sformułowanego w konstytucji 1815 r.” — oce­nił prace parlamentu historyk, prof. Władysław Zajewski4. Szczególnie aktywnie w tym gronie wyróżnili się Aleksan­der Jełowicki i Narcyz Olizar (od 8 sierpnia senator- -kasztelan).

Olizar, będąc opozycyjnie nastawiony do polityki gen. Skrzyneckiego, wszedł w skład Rady Wojennej, która 27 lipca rozpatrywała votum zaufania dla Naczelnego Wodza. Wraz z niektórymi „kaliszanami” i radykałami (których nazywano wręcz „kołem olizarowskim”) próbował prze­prowadzić w sejmie projekt dymisji Skrzyneckiego, co

3 Tamże, s. 101.4 W. Z a j e w s k i , Rola sejmu w Powstaniu Listopadowym w: Po­

wstanie, s. 103.

przerodziło się w „przerażający sejmik pod stodołą bolimo­wską”5. Ostatecznie jednym głosem przewagi gen. Skrzyne­cki został pozbawiony stanowiska.

Jełowicki współtworzył Komitet Ziem Ruskich propagu­jący program walki zbrojnej za Bugiem, jako poseł zgłosił w sejmie projekt ukrócenia nadużyć prasy. Był świadkiem wydarzeń nocy 15 sierpnia i układał odezwę do ludu; w końcu bronił Warszawy jako kanonier gwardii narodowej.

Tyszkiewicz wsławił się zawiezieniem Iwanowi Pas- kiewieżowi odmownej odpowiedzi Rządu Narodowego na ofertę kapitulacji Warszawy.

Pułk Jazdy Wołyńskiej należał do najwaleczniejszych spośród formacji nowej jazdy. Brał udział w dalszych walkach na terenie Królestwa Polskiego, strzegł lewego brzegu Wisły między Zawichostem a Łęgiem. „Wiara zaś w Karola Różyckiego była tak wielka, iż kiedy on stawiał pułk do boju, wszyscy żołnierze mówili między sobą:— Oho! Kiedy już nasz ojciec (batko) wybrał pozycję, to nam nic nie będzie, a Moskali w puch pobijemy” — wspo­minał po latach Michał Czajkowski6.

2 sierpnia pułk stoczył potyczkę z kozakami prze­prawiającymi się przez rzekę pod Wolą Pawłowską. Wkrótce znalazł się w składzie korpusu gen. Samuela Różyckiego (niespokrewniony z Karolem). W sierpniu bił się m.in. pod Opatowem, Odrowążem, Wierzbicą, Skaryszewem, Ciepielowem.

Na szczególną uwagę zasługuje walka pod Iłżą (9 sierpnia 1831 roku): „Major Różycki przy ustępowaniu z placu boju tej bitwy na kształt zwyczajów dawnego rycerstwa podczas zbliżenia się awangardy nieprzyjacielskiej pojedynczo tocząc walkę wobec wojsk obydwóch z majorem od dragonów nazywającym się Gitutt, takowego zraniwszy z konia powalił i do niewoli zabrał” — pisał ppor. Sebastian

5 W. Z a j e w s k i, Walki wewnętrzne, s. 207.6 M. C z a j k o w s k i, Gawędy, Paryż 1840, s. 169.

Gidliński w swoim pamiętniku7. Czyn Karola Różyckiego stał się sławny w wojsku polskim i był długo przy­pominany. „Sami Rosjanie mówili wtedy, że ich korpus armii został rozsiekany jednym cięciem szabli Róży­ckiego”8. Wkrótce później Różycki został awansowany do stopnia pułkownika.

Pułk zakończył szlak bojowy 28 września 1831 roku, przekroczywszy granicę Galicji pod Igołomią i został internowany w Woli Batorowskiej przez władze austriackie9. Dla wielu Polaków zaczynała się tułaczka emigracyjna— a dla samego Różyckiego dodatkowo tragedia osobista. W kraju pozostawił żonę z dziećmi: (żona stwierdziła, że podróż przez Karpaty ją zabije!). Z synem Edmundem, który ukrywał się, a zdekonspirowany, trafił do Petersburga, po raz pierwszy spotkał się dopiero po trzydziestu latach (drugi syn, Stanisław, towarzyszył ojcu w tułaczce). Nie mogąc początkowo dostać się do Paryża, Karol Różycki zamieszkał w zakładzie (dépôts) w Bourges, gdzie napisał Pamiętnik Pułku Jazdy Wołyńskiej i założył Towarzystwo Braci Obywateli i Żołnierzy. Wkrótce przeniósł się do Agen i Fontainebleau. Aktywnie włączył się w życie polityczne emigracji, działając w szeregach Młodej Polski, w Komitecie Narodowym Emigracji Polskiej i w Zjed­noczeniu Emigracji Polskiej.

Podpisał tzw. wielki manifest TDP z Poitiers (1836), współpracował z Lelewelem w Brukseli w Związku Dzieci Ludu Polskiego. Francuzom jawił się jak drugi Gotfryd de Bouillon, biła z niego siła charakteru, narzucająca szacuneki posłuszeństwo10. Tragicznym przełomem w jego życiu

W. S a l e t r a , Pamiętnik z działań korpusu gen. Samuela Różyckiego w Kieleckiem w r. 1831, „Studia Historyczne”, R. XXV (1982), z. 1, s. 102.

8 A. M i c k i e w i c z , Trybuna Ludów, Warszawa 1955, s. 109.9 E. B e r z e w i c z y , Wspomnienia podporucznika, s. 115; S. P o m a -

r a ń s k i, Nieznana relacja Karola Różyckiego, s. 272.10 Z. Z a c h a r e w i c z , Różycki Karol w: PSB, t. XXXII, Wrocław

okazała się towiańszczyzna, wyjaławiająca z aktywności politycznej i wręcz zdrowego myślenia. Mieszkał w Paryżu w skromnym mieszkaniu przy ul. Neuve Truffault 46 na Batignolles, gdzie jako Brat-Wódz często przewodniczył zebraniom sekty. W 1845 roku Towiański „awansował” go na Wodza Sprawy Bożej, perfidnie wplątując w rozgrywki przeciw Mickiewiczowi. Z poetą łączyła go bowiem długa zażyłość, począwszy od recenzji Pamiętnika Pułku, gdy Mickiewicz zobaczył w nim wzór obywatela i żołnierza, przez wspólne wycieczki, odwiedziny znajomych, opiekę nad rodziną w czasie nieobecności Adama, nawet towiańskie „apostołowanie”, do Hotelu Lambert. Różycki odmówił dowodzenia legionem Mickiewicza we Włoszech (1848), kozakami otomańskimi Sadyka-Paszy (1855), przebywając w Krakowie i Lwowie w 1863 roku toczył jałowe dyskusje z Rządem Narodowym. „Znałem rycerza, powiem bohatera,i prawdziwego. Póki był w kozaczej burce, na kozaczym koniu i z kozaczym: Sława Bohu w ustach, poty Ukraina cała sercem do niego skakała i archanioł Michał z nieba się uśmiechał [...]. Ale jak na czużynie i tego łacina owionęła, schyrlał, zmarniał na nic” — pisał o szwagrze Michał Czajkowski11. Trwałym śladem nostalgii za dniami po­wstańczej chwały były oficerskie akselbanty, które woził ze sobą w walizce w czasie każdej podróży. Zmarł w Paryżu 12 września 1870 roku. Jego grób znajduje się na cmentarzu Montmartre przy Avenue Travot, division 2412.

Warto przypomnieć dalsze dzieje przynajmniej dwóch podkomendnych Karola Różyckiego, których los trwalej związał z osobą dowódcy. Michał Czajkowski przebywał początkowo razem ze szwagrem w Bourges. Do 1836 roku

1989-1991, s. 528-530; Z. A n d r z e j o w s k i , Karol i Edmund Różyccy, s . 5 3 .

1 1 M . C z a j k o w s k i , Powieści kozackie, Kraków 2003, s. 11.12 Z. A n d r z e j o w s k i , Karol i Edmund Różyccy, s . 5 3 ; Z . S u d o ł -

s k i , Mickiewicz, Warszawa 1998, s. 368, 371, 607-609, 613-617.

działał w TDp, a następnie w Konfederacji Narodu Pol­skiego. Część emigracyjnego życia związał z Hotelem Lambert jako agent dyplomatyczny Księcia Adama na Bałkanach, współzałożyciel Adampola, autor swego czasu poczytnych powieści (np. Wernyhory) — i w końcu szczęśliwy rywal Słowackiego do ręki Ludwiki Śniadeckiej. Przyjąwszy islam, jako Sadyk Pasza (odtąd dla niektórych emigrantów „ohydny poturczeniec”) organizował w czasie wojny krymskiej pułk kozaków otomańskich. Wplątawszy się w meandry panslawizmu, zakończył życie śmiercią samobójczą na Ukrainie. Był pełen sprzeczności: „szlachcici kozak, służbista i intrygant, * powieściopisarz i aktor grający rolę bohaterów swych powieści”13.

Seweryn Pilchowski działał w TDP, jako towiańczyk blisko współpracujący z Różyckim i Mickiewiczem, za­słynął zapisaniem się w poddaństwo jak chłop pańszczyź­niany Towiańskiemu; w 1845 roku przyjął carską amnestięi wrócił do kraju.

Generał Józef Dwernicki w okresie internowania w Steyer w Austrii bezskutecznie pisał do cesarza Franciszka I prośby o uwolnienie. Mimo szans na powrót do Kongresó­wki, pozostał na miejscu, obawiając się w istocie reakcji Rządu Narodowego na wydarzenia z początku maja 1831 roku, do których się przyczynił. Dopiero w kwietniu 1832 roku otrzymał paszport i wyjechał do Francji. Gdy prze­kroczył granicę, został uroczyście powitany przez Komitet Pomocy Polakom w Strasburgu. 30 czerwca 1832 roku zamieszkał w Paryżu. Dopiero 7 sierpnia emigracja zgoto­wała mu uroczyste przyjęcie, podczas którego Mickiewicz improwizował, a wiersze na cześć wodza wygłaszali Antoni Górecki i ppor. Hieronim Kajsiewicz (w dziejach literatury polskiej uczta miała stać się sławną dzięki scysji, do jakiej doszło między dwoma wieszczami: jak zwykle drażliwy

13 A. L e w a k, Czajkowski Michał w: PSB, t. IV, Kraków 1938, s. 159.

Słowacki uznał, że jest lekceważony przez Adama i jego „wyznawców”). Po odejściu części działaczy z komitetu Lelewela założono nową organizację — Komitet Narodowy Polski, z Dwernickim na czele, z potrzeby nadania, jak twierdzono, reprezentacji polskiej bardziej militarnego niż politycznego charakteru, choć według Mazziniego nowy prezes to wprawdzie „dobry starzec, lojalny żołnierz, ale zero polityczne”14. Chwiejność postawy przywódcy wyka­zała wkrótce niefortunna wyprawa Zaliwskiego do kraju. Przed wyruszeniem otrzymali błogosławieństwo generała, ale na wieść o klęsce spadło na nich publiczne potępienie z ust Dwernickiego. Zagrożony jednak utratą popularności po krytyce Lelewela i Worcella, wydał kolejną odezwę, w której oddał hołd poległym partyzantom. Jednocześnie zdecydowanie oponował przeciwko pomysłom stworzenia legionu portugalskiego przez gen. Bema. Założył nową organizację emigracyjną — Konfederację Narodu Polskiego, z którą przeniósł się na pewien czas do Londynu. Uważa się na ogół, że zdecydowanie potępił Adama J. Czartorys­kiego, podpisując wraz z rzeszą tułaczy deklarację z Poitiers (1834), ogłaszającą księcia nieprzyjacielem emigracji. Badaczka dziejów emigracyjnych generała uważa jednak, że Dwernicki w istocie nie podpisywał żadnej „anatemy” przeciwko Czartoryskiemu, zaś całe zamieszanie rozpoczęło się od niefortunnej publikacji francuskiej gazety „Le Messager des Chambres” nieznającej meandrów emigracyj­nego „polskiego piekła”. W każdym razie na łamach polskiej prasy rozpętały się polemiki napływające z różnych dépôts. Lata 1836-1840 spędził w Londynie, kierując Komitetem Ogółu Emigracji Polskiej. Iluzje nowej wojny europejskiej i stworzenia w ślad za tym legionu polskiego we Francji skłoniły go do powrotu do Paryża. 15 grudnia 1840 roku szedł w gronie generałów polskich — weteranów

14 B. P a w ł o w s k i , J . D u t k i e w i c z , Dwernicki Józef w: PSB, t. VI, s. 21.

napoleońskich za trumną Cesarza. W okresie Wiosny Ludów prowadził pochód Polaków w Paryżu 26 lutego 1848 roku; aktywnie ubiegał się u nowych władz francuskich o utwo­rzenie polskiego wojska. Jednocześnie został wybrany na przywódcę Komitetu Emigracji Polskiej, który zamiast pełnić funkcje ośrodka jednoczącego wygnańców, stał się, rzecz oczywista, kolejną efemerydą „na paryskim bruku”. Odrzucił prośbę rewolucjonistów w Mediolanie objęcia dowództwa nad wojskiem włoskim, bowiem zainspirowany wydarzeniami na ziemiach polskich postanowił powrócić do Galicji. W Krakowie powitano go pieśnią Wincentego Pola: Grzmią pod Stoczkiem armaty. Warto dodać, że w drugą rocznicę tej bitwy otrzymał od wdzięcznych rodaków złoty pierścień, a do końca życia nie rozstawał się z szablą spod Boremla. Zmarł w ziemi lwowskiej, w Łopa- tynie 22 listopada 1857 roku15.

Losy niektórych podkomendnych z korpusu gen. Dwer­nickiego ułożyły się następująco: Tadeusz Krępowiecki

okazał się radykalnym działaczem TDP i Gromad Ludu/

Polskiego. Śmierć z powodu gruźlicy przerwała Maurycemu Mochnackiemu pisanie Powstania narodu polskiego. To­masz Olizarowski zasłynął jako zdolny poeta „szkoły ukraińskiej”, by — jako sąsiad Cypriana Kamila Norwida— umrzeć w zapomnieniu w Domu św. Kazimierza w Paryżu. Hieronim Kajsiewicz porzucił drogę poetycką, by wstąpić w szeregi księży zmartwychwstańców. Najbliżej generała znalazł się kpt. Puzyna, który został jego... zięciem. Dawny adiutant, Anastazy Dunin, po uwolnieniu z inter­nowania w Linzu również na emigracji blisko współ­pracował z gen. Dwernickim w Paryżu i Londynie. Mimo trapiącej go biedy organizował pomoc dla rodaków w Szwajcarii i Anglii. Uczestniczył w spisku Ludwika

15 U. W e n c e 1-K a l e m b k o w a , Działalność gen. Józefa Dwernic­kiego na emigracji w latach 1832-1848, Warszawa 1978, s. 18, 39, 117-120, 132, 135, 138, 141.

Napoleona Bonapartego w 1840 roku w Boulogne i wów­czas zaskoczyła go śmierć — utonął w morzu.

Bazyli Chróściechowski przebywał na emigracji w Szwaj­carii i Francji, gdzie zmarł w 1853 roku. Mimo kilkakrot­nych zapowiedzi wytłumaczenia się z roli niefortunnego emisariusza, nigdy tego nie uczynił. Michał Czacki został awansowany do stopnia pułkownika i przydzielony do sztabu gen. Chrzanowskiego; przebywał czasowo na emi­gracji, na stałe osiadł w Galicji, gdzie zakupił majątek.

Dawni powstańcy wołyńscy: Narcyz Olizar związał się z Hotelem Lambert i był współzałożycielem Towarzystwa Monarchicznego 3 Maja (1843), pisał broszury polityczne w języku francuskim, wydał m.in. Pamiętnik oryginała (Lipsk 1853), zmarł pod Poznaniem w 1862 roku; Ludwik Stecki po upadku powstania zamieszkał w Galicji, gdzie zakupił majątek Sokołów i zmarł tamże w 1859 roku. Stanisław Worcell okazał się czołową postacią Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i Centralnego Komitetu Demo­kracji Europejskiej. Współredagował „Demokratę Polskie­go” (Paryż 1837). Gdy jego poglądy zaczęły ewoluować na lewo, w 1839 roku założył Londyński Wydział Gromady Grudziąż.

Dawni powstańcy podolscy i ukraińscy: gen. Benedykt Kołyszko po okresie internowania pozostał w Galicji pod dozorem policji austriackiej i zmarł we Lwowie16 kwietnia 1834 roku. Losy braci Jełowickich ułożyły się dość stereotypowo dla historii XIX-wiecznych Po­laków: Edward wraz z gen. Bemem bronił w 1848 roku zrewoltowanego Wiednia i został za to rozstrzelany. Eustachy trafił po 1831 roku na Sybir. Najbarwniejszy życiorys przypadł w udziale Aleksandrowi: zasłynął jako księgarz, założyciel Księgami Polskiej w Paryżu, wydawca dzieł Mickiewicza (Dziadów, Ksiąg Pielgrzymstwa i Pana Tadeusza) i wielu innych pisarzy, współpracował z Ja­nuszkiewiczem i Mochnackim, należał do komitetów

Lelewela i Dwernickiego, do Towarzystwa Litewskiegoi Ziem Ruskich, redagował kilka czasopism emigracyjnych (m.in. „Rocznik Emigracji Polskiej”, 1836) i do wielu z nich pisywał, a nawet ustalał program i dobierał aktorów w Operze Włoskiej. Znał Piotra Michałowskiego i Fryde­ryka Chopina. Współtworzył z Czartoryskim Bibliotekę Polską w Paryżu. W 1841 roku przyjął święcenia kapłańs­kie, a dwa lata później wstąpił do zakonu zmartwychwstań­ców i od tej pory zaciekle zwalczał towiańczyków (pew­nego razu konfesjonał stał się miejscem duchowej walki między nim, a Mickiewiczem). Towarzyszył poecie na audiencji u papieża Piusa IX w 1848 roku. W 1863 roku całym sercem poparł powstanie styczniowe, na którego rzecz współpracował z Norwidem. Przyczynił się do budowy gmachu Kolegium Polskiego w Rzymie. Zmarł w stolicy Włoch w 1877 roku.

Może na zasadzie kontrastu potoczyły się losy innego podolskiego powstańca, Aleksandra Gołyńskiego. Trafił do Paryża i Montpellier, gdzie nie udzielał się w życiu politycznym emigracji, a następnie powrócił do Galicji, jednak w 1849 roku władze zaborcze kazały mu opuścić prowincję. Jego dalsze losy nie są znane16. Amancjusz

o

Zarczyński był w Paryżu członkiem Towarzystwa Pomocy Naukowej (1832) i sekretarzem Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej (1833). Wincenty Tyszkiewicz or­ganizował wyprawę Zaliwskiego do kraju; później, po uwolnieniu przebywał w Brukseli, ściśle współdziałając z Lelewelem. Jakub Malinowski oraz Jakub Nagómi- czewski, Herman i Józef Potoccy emigrowali do Francji, gdzie brali aktywny udział w życiu emigracji. Włodzimierz Potocki po walkach we wrześniu 1831 roku w składzie 7. pułku ułanów powrócił do Daszowa. Rodzina Rot- termundów osiedliła się na emigracji w Belgii. Izydor

16 E. K o z ł o w s k i , Wstęp w : A . G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, s . 1 5 .

Sobański zamieszkał w Paryżu, jego brat Aleksander na zamku Koburg w Szwajcarii, drugi brat Gotard został zamordowany na Syberii. Ksawery Sabbatyn pozostał w kraju, gdzie czekał na niego wyrok śmierci, zamieniony później na dożywotnie zesłanie. Ostatecznie kilka lat później powrócił na Ukrainę, został zarządcą dóbr księcia Sanguszki i w końcu uzyskał nawet pozwolenie na wyjazd za granicę w celu poratowania zdrowia. Osiadł aż do śmierci we Francji. Równie dramatycznie ułożyły się losy Leona Stempowskiego. Deportowany na Syberię, uciekł z zesłania i przez Galicję trafił do Francji, gdzie założył Konfederację Narodu Polskiego. Pisał na łamach m.in. „Pamiętnika Emigracji”, był inicjatorem utworzenia pol­skiego cmentarza na Montmartre.

Część powstańców pozostała w kraju: Aleksander Ber­natowicz, podobnie jak jego bracia, po dwóch latach pobytu w twierdzy kijowskiej powrócił do domu. Faustyn Dobrzyński po zesłaniu w Odessie był uczestnikiem po­wstania węgierskiego w 1848 roku. Jacek Gołyński za udział w spisku Konarskiego został zesłany na 20 lat ciężkich robót na Syberii, gdzie rychło zmarł. Grupa innych zaangażowana w spisek w Omsku, po dekonspiracji cierpiała i ginęła pod tysiącami spadających na nich razów.

Trzeba przypomnieć jeszcze jedną postać, której pamięć przetrwała pokolenia — hr. Wacława Rzewuskiego. Za życia stylizował się na romantycznego bohatera (czemu sprzyjał Farys A. Mickiewicza, entuzjastycznie zresztą przyjęty przez samego hrabiego). Tajemnicza śmierć w bit­wie pod Daszowem otworzyła mu drogę do literackiej legendy. Nie od razu uwierzono w jego śmierć i sądzono, że schronił się w krajach Wschodu. (Jarosław Iwaszkiewicz wspominał, że jeszcze na początku XX wieku starzy włościanie wierzyli w ocalenie dziedzica i czekali na jego powrót — sic!). Na pośmiertną legendę Emira złożyły się utwory jego współczesnych, przede wszystkim Duma

0 Wacławie Rzewuskim (1832-1833) i Król Ladawy Juliusza Słowackiego, Dumy Widorta Wincentego Pola (1835), w których występował jako wzór bohatera walki o wolność. Na tym tle wyróżniał się utwór oficera Pułku Jazdy Wołyńskiej, Michała Budzyńskiego Wacław Rzewuski (1841), w którym odmawiał Emirowi — synowi tar- gowiczanina Seweryna prawa do odegrania roli przywódcy1 kwestionował (rozpowszechnioną przez Słowackiego) wersję o zabójstwie z rąk ukraińskiego chłopstwa, zaś Feliks Wrotnowski oceniał Emira jako dobrego patriotę, ale bez talentów dowódczych, zabitego w obławie z chęci zysku17. Wizja Słowackiego nie musiała być jednak daleka od prawdy, skoro poezja ukraińska z reguły towarzyszyła carskiej, antypolskiej propagandzie i mogła znaleźć kogoś,

s

kto wcielił w czyn jej namowy. Świadczyć o tym może chociażby poemat dotyczący historii Ukrainy pt. Mykoła Kowal (wyd. 1832), w którym bohater domaga się kary dla szlachty, „kotorych duszi bezpokojni/ uśpiły k buntu czerń skłonyt”, a szlachcic Miatyżyński (sic! miatież — ros. bunt), podżegacz i „czarny charakter” ginie z rąk ludu. W taki sposób miał zginąć wuj Słowackiego, Januszewski. W innym utworze pt. Dziewiąta oda otwarcie nawoływano do tworzenia kozackich pułków w celu zwalczania pol­skiego powstania („Teper to budemo Lachów czubyt’!”), podobnie w wierszu Kozacka pieśń („Skorij chodimo na Lichiw”)18.

»

Poezja polska oczywiście nawoływała do wbicia polskich słupów granicznych w Dnieprze i Dźwinie, przeważał motyw walki na Litwie, choć w mniejszej skali nie

17 Łącznie do XX wieku poświęcono Emirowi 20 utworów. M. I n g 1 o t, Legenda Emira, s. 408, 412^14; F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 235-236.

18 S. K o z a k , Pogłosy powstania listopadowego na Ukrainie w: Dziedzictwo powstania listopadowego w literaturach obcych, Warszawa 1986, s. 84-88.

zapominano o Wołyniu, Podolu i Ukrainie („Dalej, bracia Podołanie”), choćby w pieśniach legii litewsko-wołyńskiej, w nastrojach tęsknoty za wyzwoleniem („Już tam niejeden z zabużańskich braci /Uchem przy ziemi każdy tętent ima” S. Goszczyński). Obok wodzów naczelnych armii powstań­czej największą bodaj popularnością cieszył się w poezji właśnie gen. Dwernicki, któremu nie zaszkodziła klęska w maju 1831 roku. Częściej jednak przypominano bitwę pod Stoczkiem (W. Pol, S. Garczyński, Maciejowski, G. Ehrenberg, A. Górecki aniżeli boremelskie boje i całą wyprawę wołyńską. Właściwie tylko jeden autor pod­pisujący się imieniem Edward C., oficer 1. p.uł. przedstawił w wierszowanym Wspomnieniu o wyprawie wołyńskiej najważniejsze jej momenty od Stoczka i Boremla po Klebanówkę, i tułaczkę przez Galicję. Jeszcze tylko Juliusz Słowacki planował kontynuację Le roi de Ladawa, chcąc oprzeć fabułę na historii korpusu Dwernickiego, ale nie wyszedł poza konspekt przyszłych rozdziałów. Generałowi poświęcono też pieśń na nutę Mazurka Dąbrowskiego („Dalejże za Bugu brzegi!/ Z dzielnym wodzem wiara! /Łączcie tam bratnie szeregi /Na zagładę cara”) i po wielekroć czczono jego imię uwieńczone sławą z „pól Stoczka, Puław, Kurowa”, uniewinniając wręcz wkroczenie korpusu do Galicji („Starzec, Sarmata prawdziwy/ Z laurem obficie wplątanym w siwiznę”).

Insurekcja w guberniach południowo-zachodnich również doczekała się utworów literackich. Michał Czajkowski w Gawędach (Paryż 1840) opisywał boje Pułku Jazdy Wołyńskiej pod Mołoczkami i Iłżą, a Tymko Padurra rozsławił wierszem zawołanie pułku: „Sława Bogu”. Rów­nież Wincenty Pol uczcił zasługi bojowe Karola Różyckiego w wierazu Pieśń za Bugiem19.

19 Wspomnienia roku 1830-1831, wyd. J. Horoszkiewicz, Lipsk 1880, s. 43-45, 64-73. („Grzmi trzykrotne: Sława Bogu! /Pan Różycki przodem rusza/ Za nim hufiec oczajdusza” — s. 79.).

POWSTAŃCZE I EMIGRACYJNE POLEMIKI WOKÓŁ WYPRAWY GEN. DWERNICKIEGO

Wierzę w respublik jedynaka syna — Mochnacki nim był u nas, ten kostera! [...] Potem w książeczce sądził swoich braci,Tych co są prawi, i tych co bezwstydni.Weń uwierzywszy z dwóch tomów zaczętych:W emigracyjnych wierzę wszystkich świętych20

Wiadomości o złożeniu broni przez korpus gen. Dwer­nickiego wywołały burzę w sejmie. „Kaliszanie” obarczali winą stronników księcia Adama J. Czartoryskiego z wy­działu dyplomatycznego za wydanie korpusowi konser­watywnych instrukcji. Z goryczą mówił w izbie poselskiej 21 maja Bonawentura Niemojewski: „Gdyby gen. Dwerni­cki miał instrukcje do ogłoszenia usamowolnienia włościan, byłby dziś może w Kamieńcu Podolskim”21. Poseł Ignacy Wężyk żądał 25 maja wyjaśnień w sprawie losu korpusu, lecz minister wojny odparł, że nic nie wie, ponieważ korpus „wyszedł z obrębu linii operacyjnej” (sic!). Poseł Gustaw Małachowski obarczał odpowiedzialnością klubis- tów, którzy rzekomo w myśl instrukcji mieli iść na „rabunek i zabory”, co spotkało się z repliką deputowanego Dominika Krysińskiego22. W połowie maja powrócili do Warszawy działacze Towarzystwa Patriotycznego — uczestnicy wy­prawy na Wołyń. Po przeżytej klęsce byli pełni roz­goryczenia i nieufności do gen. Skrzyneckiego23. 28 lipca zredagowali, a w sierpniu opublikowali adres do swojego

20 J. S ł o w a c k i , Beniowski, oprać. A. Kowalczykowa, Wrocław 1996, s. 145-146. „w książeczce” — w Powstaniu narodu polskiego w r. 1830 i 1831, 1 wyd. 1834.

21 Diariusz sejmu 1830-1831, wyd. M. Rostworowski, Kraków 1907, t. III, s. 630.

22 W. Z w i e r k o w s k i , Rys powstania, s. 295; M. M o c h n a c k i , Powstanie narodu polskiego, t. II, s. 427-432.

23 W. Z a j e w s k i , Walki wewnętrzne, s. 145.

dowódcy, gen. Dwernickiego, w którym, wysławiając jego czyny, krytykowali wydział dyplomatyczny Rządu Narodo­wego. „Ocaliłeś szczupłą garstkę walecznych po chlubnej i zwycięskiej walce z kilkakrotnie silniejszym wrogiem [...]. Nie sama przemoc wroga, ale i niezręczność dyp­lomacji naszej zgotowała Ci ten los niezasłużony” — czy­tamy w adresie24.

Prysł mit jedności narodowej, Rządu i Sejmu jako monolitu. Na forum sejmu doszło bowiem 2 maja 1831 roku, (a więc w chwili przejścia korpusu Dwernickiego do Galicji) do sporu na tle wizji przyszłego ustroju społeczno-politycznego ziem zabużańskich i ich związków z Polską. „Kaliszanie” dążyli do rozciągnięcia praw konstytucyjnych Królestwa Polskiego na Litwę, Wołyń i Podole już w trakcie powstania, głosili potrzebę znie­sienia poddaństwa chłopów i ścisłego centralizmu. Prze­ciwko takiej wizji oponowali zwolennicy księcia Adama, optując za luźną federacją Ziem Zabranych i utrzymaniem tam poddaństwa — słowem za „panowaniem arystokracji i szaleństwami oligarchii”, jak to określił „Kurier Polski”25. Gazeta nie przebierała w słowach, nazywając arystokratów „wstecznymi federalistami wzdychającymi do starostw”26. Echo tragedii pod Klebanówką rychło odbiło się w po­wstańczym parlamencie. „Kaliszanie” obwiniali stron­ników księcia Czartoryskiego z wydziału dyplomatycznego— „wydał on bowiem arcykonserwatywne instrukcje Dwernickiemu”, w którego korpusie akurat panowały „nastroje lelewelowskie”27.

W połowie maja powrócili do stolicy „pełni rozgo­ryczenia, nieufności do naczelnego wodza” członkowie Towarzystwa Patriotycznego, uczestniczący w wyprawie

24 „Gazeta Polska” nr 218, 14 VIII 1831.25 „Kurier Polski” nr 555, 3 VII 1831, s. 914-915.26 Tamże, nr 529, 6 VI 1831, s. 769.27 W. Z a j e w s k i , Walki wewnętrzne, s. 123.

Dwernickiego — m.in. ksiądz Aleksander Pułaski, ksiądz Ignacy Szynglarski, Tadeusz Krępowiecki i inni. Dynami­cznie przejęli ster spraw w Towarzystwie i ożywili jego działalność, zwłaszcza po klęsce pod Ostrołęką. Opub­likowano adres do gen. Dwernickiego napisany w lipcu 1831 roku, w którym ponownie winą za klęskę obwiniano wydział dyplomatyczny28. „Redaktorowie czterech przed- niejszych gazet jak czterech ewangelistów nie szczędzą swej żółci, kłamstw i potwarzy, miotają się bezczelnie razem i bezkarnie na izbę poselską” — pisał nie bez złośliwości Julian Ursyn Niemcewicz29.

Niefortunna wyprawa wywołała na emigracji falę po­lemik, wśród których największe znaczenie miały dyskusje i spory między gen. Dwernickim, kpt. Anastazym Du­ninem, adiutantem generała i płk. Karolem Różyckim, powstańcem wołyńskim. Pierwszy Dunin na łamach „Pa­miętnika Emigracji” rozpoczął cykl artykułów pt. Dzia­łania korpusu Jła Dwernickiego (Paryż 1832-1833). Publikacja ta spotkała się z żywym oddźwiękiem płk. Karola Różyckiego, który napisał Uwagi nad wyprawą jenerała Dwernickiego na Ruś (Bruksela 1837). Te z kolei doczekały się Odpowiedzi gen. Dwernickiego (Londyn 1837). Dowódca wyprawy subiektywnie naświetlił jej przebieg również w Pamiętnikach (opublikowane we Lwowie, 1870), czerpiąc dosłownie z zapisów Dunina. Adiutant generała replikował Różyckiemu w książce pod długim tytułem Odpowiedz na rozbiór siedmiu ar­tykułów... (Londyn 1838). Na autora Uwag spadły też obelgi i gromy świętego oburzenia ze strony innych żołnierzy korpusu, którzy gromadnie wystosowali Kilka słów odpowiedzi dła pana pułkownika Różyckiego na uwagi jego nad wyprawą jen. Dwernickiego na Ruś (Paryż 1838).

28 „Gazeta Polska”, nr 218, 14 VIII 1831.29 Cyt. za: W. Z a j e w s k i , Walki wewnętrzne, s. 148.

Różycki, oburzony wypowiedzią jednego z generałów francuskich, Vaudoncourta, że „Dwernicki zrażony obojęt­nym duchem mieszkańców, nie śmiał iść środkiem kraju”30, postanowił napisać apologię wysiłków powstańczych miesz­kańców Wołynia i postawił tezę: „Ostateczną przyczyną ich nieczynności, tak jak straty korpusu, stał się sam Dwernicki”31. Autor następnie szerzej przedstawił swoje zdanie: „Dwernicki nie daje Rusi żadnego polecenia, nie daje nawet znać o sobie, i sam, bez żadnej pewności, wchodzi na Wołyń”, a więc „tym samym nie tylko korpus swego dowództwa na oczywistą zgubę naraził, lecz co większa, całej sprawie narodowej ciężką wyrządził szko­dę”32.

W Pamiętnikach Dwernicki narzeka, że specjalnie od­sunięto go od działań na głównym froncie, „wysyłając na straconą pocztę”33. Różycki krytykował powolny marsz korpusu przyczyniający się do straty czasu i koniunktury militarnej, porównując go z mobilnością wojsk gen. Tolla (Dwernicki „między Wisłą a Bugiem 40 dni stracił i tylko 24 mile uszedł”, podczas gdy wódz rosyjski „po 14 dniach 24 mile”34. I nie usprawiedliwiają go żadne wiosenne roztopy35, bo tym samym szlakiem szedł Toll).

Gen. Dwernicki popełnił zasadniczy błąd, przyczyniając się do klęski wyprawy. Nie należało maszerować przy samej granicy, gdzie nie było żadnej możliwości manewru— ocenił decyzje wodza płk Karol Różycki w Uwagach. I sugerował, że „lepiej było iść naprzód za ustępującym Rüdigerem, lepiej było nawet, gdyby się zatrzymał, uderzyć

30 K. R ó ż y c k i , Uwagi nad wyprawą gen. Dwernickiego na Ruś, Bruksela 1837, s. VI.

31 Tamże, s. 1.32 Tamże, s. 3.3 3 J . D w e r n i c k i , Pamiętniki, Lwów 1870, s. 138.34 K. R ó ż y c k i , Uwagi, s . 7 .35 A. D u n i n, Odpowiedź, s. 5.

na niego w okolicach Włodzimierza, jak czepiać się cudzej granicy, jak zmieniać swój marsz zaczepny na odporne wahanie i na ostatek w najniebezpieczniejszym miejscu czekać na bitwę bez celu”36. Lecz generał sądził, że wzmocni się wielką rzeszą insurgentów wołyńskich, a tyły wroga opanują oddziały powstańcze; po chwili namysłu zrezygnował z żądania posiłków poza przekazaniem mu legii litewsko-wołyńskiej (której był oficjalnym dowódcą, a której mu nie chciano dać)37. A. Dunin bronił decyzji generała, pisząc, że na Podole „wzywały świetniejsze nadzieje”; „marsz nad granicą Galicji koniecznym był by iść na Podole”38. Jeżeli generał otrzymał od Naczelnego Wodza rozkaz marszu na Kamieniec Podolski, mógł obrać inną drogę39 — w głębi Wołynia istniała szansa oparcia sięo partyzantkę, nad granicą musiał liczyć tylko na własne siły. Andrzej Wroński podejrzewa, że Skrzynecki takiego rozkazu w ogóle nie wydał (wiadomość pochodzi wyłącznie z Pamiętników Dwernickiego)40, tym bardziej, że nieco dalej generał przyznaje, że w pobliżu granic z Austrią znalazł się... mimowolnie. Różycki wytykał sprzeczności w relacjach Dunina: początkowo marsz na Kamieniec postanowiony był przez generała u progu wyprawy, później okazało się, że „bitwa go do tego zmusiła”41.

Rozkaz marszu w kierunku Kamieńca Podolskiego leżą­cego na uboczu był niezrozumiały dla samego Dwernic­kiego42, Różycki go potępił („Kamieniec nie mógł mu

3 6 K . R ó ż y c k i , Uwagi, s . 4 2 .37 F. W r o t n o w s k i, Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 107-108;

J. D w e r n i c k i , Pamiętniki, s . 7 1 .38 A. D u n i n , Ostatnie działania korpusu Dwernickiego, „Pamiętnik

Emigracji” („Ludwik Kapet”) Paryż, 6 IV 1833, nr 3, s. 3.39 T e n ż e , Odpowiedź, s. 27-28; J. D w e r n i c k i , Odpowiedź,

s. 95-96, 105.40 A. W r o ń s k i, Powstanie listopadowe, s. 43.41 K. R ó ż y c k i, Uwagi, s. 26.42 J. D w e r n i c k i, Pamiętniki, s. 69.

posłużyć do uorganizowania powstań; marsz do niego chyba tylko szkodą Polski mógł stać się pamiętnym”)43. Powinien był iść na teren Polesia Łuckiego, a więc tam, gdzie koncentracja sił powstańczych była największa i gdzie nie dotarł Rüdiger. Dunin usprawiedliwia genera­ła, tłumacząc, że warunki naturalne nie sprzyjały wyko­rzystaniu jazdy („naszą przewagą była jazda, która w lasach mogła być nieczynna”)44. Natomiast podjęta przez Dwernickiego próba przedostania się na Podole wzdłuż granicy z Galicją była, w sytuacji militarnej przewagi rosyjskiej, niebezpieczna — i zakończyła się niepowodzeniem. Dunin zapytywał retorycznie, „czyli mógł jenerał Dwernicki z Beresteczka zwrócić marsz na Krzemieniec, mając w Boremlu Rydygiera”? Gdyby generał dotarł do Kołodna, „marsz ponad granicę stałby się pamiętny w dziejach militarnych”45. „Gdyby był

o

zdołał przemknąć się w stronę Łucka lub Żytomierza, nie miałby przewagi wroga, odciągnąłby ich od Kamieńca— i dał możność zrywu Podola i Ukrainy” — dopowiada Wrotnowski46. Różycki jednak argumentował, że gdyby nawet korpus dotarł do celu, zostałby osaczony w Ka­mieńcu przez przeważające siły rosyjskie i tym bardziej żadnego wsparcia dla insurekcji nie mógłby udzielić47. Stało się jednak inaczej, marsz korpusu upamiętnił się przede wszystkim poprzez internowanie po przekroczeniu kordonu galicyjskiego.

Błędem generała była też rezygnacja z podjęcia walki z Rüdigerem nad Bugiem, gdy wojsko rosyjskie było mniej liczne, pozbawione pomocy gen. Rotha i Kajzarowa, przy

43 K. R ó ż y c k i , Uwagi, s . 4 5 .44 A. D u n i n, Działania, „Pamiętnik Emigracji”, (broszura: „Władysław

II”), Paryż 12 X 1832, nr 11, s. 4.45 Tamże.46 F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 129-130.47 K. R ó ż y c k i, Uwagi, s. 46-47.

czym tylko jedna trzecia sił składała się z doświadczonych wiarusów, a resztę stanowili niewyszkoleni rekruci48.

Prądzyński ocenił Dwernickiego krótko: „przegrał dla Polski pierwszą wielką, stanowczą, walną bitwę”, całą winę zrzucając na dowódcę korpusu i nie widząc żadnych błędów ani Naczelnego Wodza, ani sztabu, czyli... samego siebie49. „Przeciwne zasadom sztuki wojennej nie mogło być podciągnione pod żadne kombinacje strategiczne, co Prądzyński za swoją specjalność uważał”50. Prądzyńskiemu post factum łatwo było pisać o „niedorzecznych nadzie­jach”51, jakie pokładano w wyprawie wołyńskiej. Kwater­mistrz doszedł do wniosku, że — stacjonując pod Zamoś­ciem — Dwernicki przyniósłby powstaniu więcej korzyści niż w tej nieszczęsnej wyprawie52. Maurycy Mochnacki w Powstaniu narodu polskiego pytał: „dlaczego J. Dwerni­cki, bawiąc tak długo pod Zamościem, stąd nie wchodził w stosunki z tymi prowincjami? Czemu nie nakazywał powstań, które by uprzedzając jego wyprawę daleko ją skuteczniejszą zrobiły?”53.Tymczasem właśnie pokonanie wojsk rosyjskich na Wołyniu mogło skutecznie zagrozić głównym siłom Dybicza: „wtargnięcie na Wołyń powinno było powodzeniem oręża pociągnąć za sobą siły główne armii rosyjskiej ze stanowisk pod Warszawą i przenieść teatr wojny z Polski na Wołyń”. Tokarz dodaje, że wysłanie w pościg za Dwernickim 3400 bagnetów i szabel osłabiało siły feldmarszałka i uniemożliwiało przeprawę

48 F. W r o t n o w s k i, Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 118-119.49 W. T o k a r z, Wojna, s. 215, 291 : „Prądzyńskiego cechowała zawsze

skłonność do wskazywania w instrukcjach za wielu celów, nie dających się pogodzić z sobą. [...] Po klęsce umiał dosadnie krytykować Skrzynec­kiego, ale w czasie wojny nie potrafił zapobiec najgorszym nawet jego decyzjom”.

50 I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. II, s. 286-287.51 Tamże, t. II, s. 66.52 Tamże, t. II, s. 327.5 3 M . M o c h n a c k i , Powstanie narodu polskiego, t. II, s. 471.

na lewy brzeg Wisły, a przybycie uzupełnień z Rosji było wówczas niemożliwe54. Przy okazji Dwernicki bardzo naiwnie sądził, że wyprawa doprowadzi go wręcz do bram Kijowa (sic!)55. Podobnie myślał gen. Skrzynecki, tylko obaj generałowie nie obliczyli dobrze sił potrzebnych do odniesienia sukcesu56. Sam Dunin szczerze wyznawał: „męstwem można było zdobywać kraje, ale je utrzymać było niepodobna”57.

Krytykowano nieposłuszeństwo generała, który wziął z sobą cały korpus58, „może w skuteczność partyzantki nie wierzył, nie pojął przeznaczenia naczelnika insurekcji, zdolności do niej nie uczuł”59.

Dwernicki bronił się, twierdząc, że nie mógł wziąć z sobą mniejszych sił z powodu zagrożenia przez korpus Kreutza60. „Pozostawienie na tyłach Dwernickiego korpusu Kreutza stanowiło błąd, obciążający zarówno sztab główny jak i samego generała”61.

Generał nie miał też żadnego pomysłu dla powstańców wołyńskich. Dość naiwnie tłumaczył się, że nie było jego rzeczą organizować czy wywoływać powstania tylko z nimi współpracować, ale nawet nie zatroszczył sięo efektywne rozpowszechnienie odezw do mieszkańców Wołynia, które wydał po bitwie £>od Poryckiem62. Różycki skrytykował za to ostro generała: „nie dał ani rady,

54 W. T o k a r z , Rozprawy i szkice, t. II, s. 479.55 J. D w e r n i c k i , Pamiętniki, s. 65-66.56 W. T o k a r z , Wojna, s. 291.57 A. D u n i n, Bitwa pod Boremlem, „Pamiętnik Emigracji” (broszura:

„Władysław IV”), Paryż 8 II 1833, nr 10, s. 2.58 I. P r ą d z y ń s k i, Pamiętniki, t. II, s. 289.5 9 S . B a r z y k o w s k i , Historia powstania listopadowego, t. III, s. 83.6 0 A . D u n i n , Działania korpusu, „Pamiętnik Emigracji”, Paryż 4 IX

1832 (broszura: „Bolesław II”),nr 8, s. 9; J. D w e r n i c k i , Odpowiedź, s . 2 6 .

6 1 A . W r o ń s k i , Powstanie listopadowe, s . 3 2 .62 J. D w e r n i c k i , Pamiętniki, s . 8 3 .

ani hasła, owszem ich działanie wstrzymał”63, a w efekcie, jak przyznaje sam Dunin, „wiara wszelako w powstanie stygła”64. Barzykowski uzupełnia tę wypowiedź o fantas­tyczną rewelację, jakoby generał otrzymał zgodę na zrabowanie kościoła w Poczajowie i dóbr hrabiny Branic- kiej w Białej Cerkwi65.

Mieszkaniec Wołynia, Kisiel, wymówił się od zadania bycia emisariuszem, wysłał następnie Dobrzyńskiego— słuch o nim zaginął, trzeci — Wereszczyński przysłał nic niemówiące ogólniki o powstaniu na Wołyniu (Różycki natomiast zarzucał, że Dwernicki nie wykorzystał emisa­riuszy66 — okazuje się, że sami, wbrew nadziejom generała, zawiedli67). Feliks Wrotnowski, dziejopis insurekcji za Bugiem i jej uczestnik, konkluduje: „Przez pięć tygodni jedna odezwa i jeden emisariusz, co na czas zdążyć nie mógł — to przyczyna klęski”68. Dunin twardo bronił generała, podkreślając, że odezwy wysyłano kilkakrotnie i Wołynianie zostali powiadomieni o akcji korpusu69, tylko „któż w głębi Wołynia czytał którą proklamację Dwernic­kiego” — zapytywał z ironią Różycki70.

Tymczasem ewentualny sukces słabo uzbrojonych i przy­gotowanych powstańców bez wsparcia wojska polskiego mógł się okazać tylko mirażem, tym bardziej, że w zachod­niej części Wołynia stały przeważające liczebnie wojska rosyjskie.

„Wyprawa nie mogła wesprzeć t a k i e g o powstania ani powstanie wyprawy... Dopełnić należało rozkazu, nie

63 K. R ó ż y c k i , Uwagi, s . 3 .64 A. D u n i n , Ostatnie działania, „Pamiętnik Emigracji” (broszura:

„Ludwik Kapet”), Paryż 6 IV 1833, nr 3, s. 3.6 5 S . B a r z y k o w s k i , Historia powstania listopadowego, t. III, s. 79.66 K. R ó ż y c k i , Uwagi, s . 5 , 2 7 .67 J. D w e r n i c k i, Odpowiedź, s. 29.68 F. W r o t n o w s k i, Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 116.6 9 A . D u n i n , Odpowiedź, s . 1 9 .70 K. R ó ż y c k i , Uwagi, s . 3 3 .

wchodzić w rozbiór tego, co p o t e m nastąpi”71 — pod­kreślał z naciskiem Dunin.

Emisariusz Rządu Narodowego, mjr Bazyli Chróś- ciechowski, w generale nie wzbudził zaufania72. Tym­czasem prawda w 1831 roku wyglądała inaczej. „Wydaje się, że podczas pobytu w Zamościu, a również później, po przekroczeniu Bugu, Dwernicki święcie ufał Chróście- chowskiemu i wierzył w prawdziwość dostarczanych mu informacji”, jak słusznie podkreśla Andrzej Wroński73. Nieufność i żal do Chróściechowskiego objawiły się dopiero na emigracji. Wrotnowskiemu major jawił się jako „złowrogie widmo, którego nazwisko nabyło smutnej sławy przez żale i skargi”74. Mochnacki ocenił, że emisa­riusz Rządu Narodowego „słabo, a często nierozmyślnie działał; [...] wydając kilka razy przeciwne sobie rozkazy, najsroższy cios zadał powstaniu”75. Konfrontacja plo­tek o sile korpusu z rzeczywistością miała działać na powstańców wołyńskich przygnębiająco. Winę za dez­informację Dwernicki zrzuca na Chróściechowskiego76, tymczasem w istocie major rozpowszechniał tylko to, co mówił mu generał, liczący na oszukanie w ten sposób Rosjan. Lektura pamiętników nasuwa przypusz­czenie, że Chróściechowskierma wierzono — i co waż­niejsze — słuchano go. (Z pamiętnika powstańca z Po­dola, Aleksandra Gołyńskiego, wynika, że zaakcep­towano nie tylko pierwszy termin wybuchu powstania, ale — prawie bez sprzeciwów, z jednym wyjątkiem

71 A. D u n i n, Działania, „Pamiętnik Emigracji” (broszura: „Władysław II”), Paryż 12 X 1832, nr 11, s. 4.

72 F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t . 1 , s . 3 4 ; J . D w e r n i c k i , Pamiętniki, s . 4 8 , T e n ż e , Odpowiedź, s . 3 1 .

73 A. W r o ń s k i, Powstanie listopadowe, s. 33.74 F. W r o t n o w s k i , Powstanie na Wołyniu, Podolu, t. 1, s. 148.75 M. M o c h n a c k i, Powstanie narodu polskiego, t. II, s. 470.7 6 A . D u n i n , Działania, „Pamiętnik Emigracji”, Paryż 22 XI 1832,

(broszura: „Leszek Biały”), nr 3, s. 4; J. D w e r n i c k i, Odpowiedź, s. 14.

— przesunięcie w czasie daty wybuchu powstania, co równało się dekonspiracji)77.

Różycki popełnił błąd, nie wierząc, że Chróściechow- ski był wysłannikiem Rządu Narodowego78. Gołyński, z którym major zetknął się osobiście, miał większe zaufanie do emisariusza („wykrył mi, że jest wysłany przez Rząd Narodowy i przez wodza naczelnego jako emisariusz”. Jełowicki: „my myśleliśmy, że dobrze jej [insurekcji] usłużymy, zachowując może za długo żelazne posłuszeństwo naczelnej władzy”79). Należy dodać, że redaktorzy paryskiej Kroniki Emigracji Polskiej w 1835 roku dostrzegali źródło niepowodzeń już w fatalnej polityce gen. Chłopickiego: „strata czasu przez tak długo nieczynną Dyktaturę, nie tak się łatwo dała nagrodzić”— pisano z goryczą80. Obwiniano Rząd Narodowy, że na barki generała zrzucił jednocześnie za dużo obowiązków. Jednocześnie redakcja kierowała pretensje pod adresem samego Dwernickiego o to, że źle wybrał trasę, pozwolił się odciąć od Zamościa, wchodził między silniejsze korpusy rosyjskie, a w efekcie złożył broń za wcześnie, „odjąwszy nadzieję powstańcom podolskim”81. Wytykano generałowi niekonsekwencje w myśleniu: całą winę za katastrofę korpusu zrzucał na rząd, który nie chciał przenosić wojny za Bug — a wysłał korpus na Wołyń; żalił się, że go posłano „na zgubne imię” — a oddziały generałów Sierawskiego i Chrzanowskiego ruszały na pomoc; zapomniał, że rząd starał się uratować go z Ga­licji, gdzie biernie czekał na rozwój wypadków, co „jest rodzajem przyznania się, że się nie ma energii lub chęci działania”. „Tak więc — konkludowali redaktorzy — za­

77 A. G o ł y ń s k i , Pamiętnik podolskiego powstania, s. 103.78 K. R ó ż y c k i, Uwagi, s. 40.79 A. J e ł o w i c k i, Moje wspomnienia, s. 75.80 Jenerał Dwernicki, „Kronika Emigracji Polskiej”, 1835, t. 2, s. 4-5.81 Tamte, t. 2, s. 7-9.

rzuty przez Jenerała Dwernickiego względem wyprawy na Wołyń innym czynione, spadają na niego samego”82. Także kilka krytycznych słów pióra Aleksandra Jełowic- kiego spotkało się z nader żywym odzewem. Dunin uznając, że dobre imię korpusu zostało znieważone, wyzwał Jełowickiego na pojedynek. Konflikt zakończył się publicznymi przeprosinami, a w dodatku redaktor „Kroniki Emigracji Polskiej” musiał wyrazić głośno uwielbienie dla korpusu83. Jednocześnie recenzje, które ukazały się na łamach tego czasopisma, były przychylne dla Różyckiego (z nutą wyrzutu, że powinien był wcześ­niej chwycić za pióro) i mimo całego szacunku dla generała — krytykujące jego dzieło jako „rozwlekłe i mordujące dla czytelnika”84.

Do dyskusji włączył się gen. Ludwik Mierosławski, który w skrupulatnym Rozbiorze krytycznym kampanii 1831 roku (wyd. Paryż 1845) wytknął błędy uczestników wy­prawy i partyzantki zabużańskiej. Rząd Narodowy zmarno­wał cenne dwa miesiące, gdy wróg nie miał jeszcze skoncentrowanych sił i zaniedbał propagandę. Projekt gen. Prądzyńskiego — tłumaczył autor — miał duże szanse realizacji na początku 1831 roku, gdy korpus Rosena (przypomnijmy, że był to Korpus Litewski, w którym służyło wielu Polaków) „wyglądał tylko szelestu naszych chorągiewek, ażeby połączyć się z nami”85. Mierosławski sądził również, że sami mieszkańcy czekali biernie za Bugiem, gdy na „całej powierzchni Rusi (2400 mil kwad­ratowych, 4,5 min ludności) nie było żadnego punktu, który Moskwa utrzymać mogłaby bez rozprzężenia na to

82 Tamże, t. 2., s. 10.83 Jełowicki: „nie miałem zamiaru ubliżyć” 5 XI 1834 r., tamże, s. 64;

redaktor S. Kunatt, tamże, s. 33.84 Tamże, t. 6, s. 303, 333; t. 7, s. 144.85 L. M i e r o s ł a w s k i , Rozbiór krytyczny, t. 1, s. 407.

korpusów do wojny w Kongresówce”86. Polacy za Bugiem zmarnowali trzy szanse chwycenia za broń: w styczniu 1831 roku, gdy wojska carskie dopiero wkraczały na Litwę; w lutym, po bitwie pod Grochowem i gdy siły gen. Kreutza znajdowały się jeszcze za Bugiem i w kwietniu, gdy Rüdiger dochodził nad Styr. I wygłaszał wielekroć później powielaną tezę, że dla stłumienia insurekcji w Zie­miach zabranych carat musiał wydzielić wojska z głównych sił Dybicza. Po bitwie ryczy wolskiej, gdyby odniesiono jeszcze jedno zwycięstwo na Kreutzem, to przy braku sił rosyjskich za Bugiem droga na Wołyń byłaby otwarta. W Puławach Dwernicki mógł zebrać 12 tys. wojska i razem z Sierawskim i Pacem przekroczyć Bug, stanowiąc bardzo poważne zagrożenie dla Rüdigera87. Analizując bitwę pod Boremlem, Mierosławski postawił gen. Dwernickiemu dwa istotne zarzuty: że odwód płk. Wierzchlejskiego stał za daleko i że zbyt szybko wycofał się z Nowosiółek, oddając ten ważny punkt stronie rosyjskiej. „Nadaremnie bohaterskie szwadrony nasze po trzykroć złamały jazdę moskiewską, bo za każdym postępem naszej linii, ogień miotany z No­wosiółek giął ją i przygotowywał jeździe moskiewskiej odwet morderczy”88. Czterej autorzy (Dwernicki, Różycki, Dunin i Mierosławski) niewątpliwie zgadzają się w jednym: niedostatek piechoty uniemożliwił generałowi odniesienie pełnego zwycięstwa, za co obwiniają tych, którzy owej piechoty nie dali, czyli Rząd Narodowy. Mierosławski stawiał retoryczne pytanie o konieczność przejścia korpusu do Galicji i apodyktycznie wyrokował, że Dwernicki nie wykorzystał wszystkich szans, że mógł przez zabór austria­cki przebijać się w całości lub małymi grupkami na Podole. Uważał, że również wyprawa gen. Chrzanowskiego warta była wsparcia przez insurgentów, obwiniał szlachtę o bier-

86 Tamże, t. 1, s. 449.87 Tamże, t. 1, s. 408, 412, 418.88 Tamże, t. 1, s. 426^-27.

Generał Dwernicki na czele 2. pułku ułanów. Mal. P. Michałowski

Ułani na patrolu. Obraz Jana Rosena

Ułan w walce z kozakiem. Mal. W. Kossak

Krakusi. Mal. P. Michałowski

Parlamentariusze. Mal. Wojciech Kossak

Korpus gen. Dwernickiego przekracza granicę austriacką 1 V 1831 G.B. Wunder, rys. J.M. Voltz, miedzioryt kolor, ręcznie, po 1832 r.

August Lobkowitz (1797-1842) Gen. bryg Julian Sierawski (1777-1849)

Gen.dyw. Wojciech Chrzanowski (1793-1861) Ludwik Stecki (1795-1859)

Narcyz Olizar (1794-1862) Płk Karol Różycki (1789-1870)

Michał Czajkowski Sadyk Pasza (1804-1866)

Wincenty Tyszkiewicz (1795-1856)

Sobańscy:Izydor (1796-1847)i Aleksander (1794-1861)

Jełowieccy:Aleksander (1804-1877), Edward (1803-1848), Eustachy (1805-1869) i ojciec -Wacław (1773-1831)

Gen. bryg. Benedykt Kołyszko Wacław Emir Rzewuski (1784(1749 lub 1754-1834) -1831)

Poświęcenie sztandarów w Krasnosiółce przed bitwą pod Daszowem 1831 r.

Legia Litewsko- -Wołyńska powstała w lutym 1831 r.

Emigracyjne epilogi: Józef Dwer- Emigracyjne epilogi: Karol Róży- nicki ok. 1857 r. cki ok. 1850 r.

Emigracyjne epilogi: księża zmartwychwstańcy (od 1842 r.) — wśród nich Aleksander Jełowicki (pierwszy z prawej) i Hieronim Kajsiewicz (trzeci od lewej, siedzi za stołem). Zamienili mundury powstańcze na sutanny, a karabiny na słowo pisane i kaznodziejstwo w imię zmart­wychwstania Polski.

ność i szerzenie wizji nowej hajdamacczyzny, i oceniał, że „obawa rzezi już była ze strony szlachty obłudnem uprze­dzeniem i niezręcznym pretekstem do utrzymania się przy niegodziwych przywilejach”, a lud pozostał przez to obojętny. „Nigdzie w Polsce kwestia strategiczna nie zawisła tyle od kwestii społecznej ile na Rusi”89, tymczasem w kwestiach społecznych szlachta wołyńska zachowała całkowitą bierność. Trwanie zaś przy anachronicznej trady­cji konfederackiej skutkowało tym, że insurekcja „musiała być pokonana przez lada brygadę regularną”90. Miażdżącą kpiną spuentował słabe wysiłki Steckiego i Olizara: „ta heca szlachecka jest jeszcze znakomitą epopeją w porów­naniu z haniebnym letargiem szlachty krzemienieckiej”91, powtarzał zarzuty Jełowickiego pod adresem uczestników klęski daszowskiej. I dawał dobre rady: nie obciążać pochodu wojsk taborem, zawładnąć miastami powiatowymi i utrzymać je w swoim ręku jak najdłużej, nie rozpraszać się po przegranej.

Walenty Zwierkowski dopowiada, że zabrakło wyższego oficera, który w razie śmierci Dwernickiego mógłby przejąć dowództwo, z Warszawy nie wysłano instruktorów, którzy staliby się profesjonalną kadrą dowódczą dla partyzantów na Ukrainie92. Stanisław Barzykowski po latach podsumo­wał „potępieńcze swary” emigrantów: „Nie chęci, nie uczuć brakowało, ale siły odpowiedniej nie było i to jedyny zaniedbania powód. [...] Dwernicki przy armii pozostawiony mógł znaczne posługi oddać, wyprawa zaś do ziem ruskich przechodziła jego siły i nie odpowiedział swojemu powo­łaniu”93. Nawet człowiek stojący daleko od rozgrywających

89 Tamże, t. 1, s. 396.90 Tamże, t. 1, s. 453, 456.91 Tamże, t. 1, s. 447.9 2 W . Z w i e r k o w s k i , Rys powstania, s. 205.93 S. B a r z y k o w s k i , Historia powstania listopadowego, t . 3 , s . 7 2 ,

7 7 .

się nad Styrem wydarzeń, Leon Drewnicki, dowódca pospolitego ruszenia powiatu warszawskiego, wyrażał na emigracji myśli, które nurtowały jego — chłopskie— środowisko i oceniał wyprawę korpusu, mieszając prawdę z fałszem, zaprawione goryczą klęski: „Sejm i rząd narodowy mówili o wolności; o wolności, aby szlachcie było wolno trzymać wieśniaków w wiecznej niewoli, jak trzymali. Sejm i rząd narodowy, wysyłając Dwernickiego na Wołyń, zabronił jemu wydawać odezw. [...] Dwernicki jako szlachcic danej jemu instrukcji w ni­czym nie uchybił. A wypróżniwszy piwnice z wina u tamtejszej szlachty i wypiwszy miód u księży Ba­zylianów w Poczajowie, udał się do Galicji i tam broń i ludzi wybornych Austriakom oddał”94.

REPRESJE CARSKIE WOBEC POKONANYCH

Dzisiaj podróżny przejeżdża te stepy I nie wie o krwi, co się na niej lała [...] Dawna chwała / Już zapomniana*

Jeszcze w trakcie działań wojennych Mikołaj I wydał 22 marca 1831 roku st. st. ukaz, w którym rozkazał karać powstańców z Ziem Zabranych śmiercią, konfiskatą mająt­ków lub zesłaniem syberyjskim. Od lipca 1831 roku zaczęły działać gubemialne i powiatowe „Komisje do spraw bun- towników”, w których udział brali, prócz urzędników rosyjskich, marszałkowie powiatowi szlachty polskiej96. Car perfidnie dążył do tego, by Polacy karali samych

94 L. D r e w n i c k i, Za moich czasów, oprać. J. Dutkiewicz, Warszawa 1971, s. 192.

95 J. S ł o w a c k i , Beniowski, s. 341 (pieśń VIII [B], w. 153-154, 158-159).

96 J. K a c z k o w s k i , Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1863, Warszawa 1918, s. 252-257, 272-274.

siebie, jak to już raz miało miejsce w okresie Sądu Sejmowego. Wyróżniono trzy kategorie przestępców: 1) przywódców, 2) biorących czynny udział w powstaniu, 3) wspierających powstanie — i w zależności od tego zapadały różne wyroki. W „Spisie imiennym męczenników polskich” odnaleźć można 110 nazwisk powstańców z trzech guberni południowo-zachodnich: z Wołynia 60 (w tym z Owrucza 12), z Podola 35, z Kijowszczyzny 15. Na szlaku zesłań pojawiały się najczęściej słynne miejs­cowości carskiej „golgoty Wschodu”: Kazań, Tobolsk, Perm, Wiatka, a także Kursk, Tomsk, Omsk, Orenburg, Nerczyńsk, Irkuck. Prawie połowa zesłańców z tej listy (50 osób) została wcielona „w sołdaty”97. Inni uczestnicy powstania uniknęli kary, emigrując lub ukrywając się. Według obliczeń N. Mitinej98 tak postąpiło 456 osób z guberni wołyńskiej. Procentowy skład tej grupy wyraźnie odzwierciedla stanowy charakter insurekcji (60,1% to szlachta, 13,5% chłopi, 6,3% mieszczanie, 3,6% ducho­wieństwo katolickie). Z Podola 473 osoby (w tym: 82,4% szlachta, 17,6% ludność poddana), zaś z guberni kijowskiej 159 osób (78,2% szlachta, 13,8% chłopi, 0,8% duchowień­stwo). Założony 16 września 1831 roku st. st. w Peters­burgu Komitet Guberni Zachodnich wydał nakaz powoła­nia „Komisji do spraw konfiskaty dóbr” obejmującej swoim zasięgiem również interesujący nas obszar. Starano się uderzyć w grupę ziemiańską, pełniącą kierowniczą rolę w powstaniu, obecnie przebywającą na emigracji lub w więzieniach. Spośród 55 osób z guberni kijowskiej i podolskiej — co ukazuje D. Beauvois w swojej pracy— tylko jedenastu posiadało mniej niż stu chłopów pańszczyźnianych. Dla przykładu Aleksander Jełowicki

97 Spis imienny męczenników polskich, obejmujący imiona oficerów i obywateli, którzy za udział w walce 1831 r. o narodową niepodległość zesłani zostali w dalekie głębie moskiewskiego carstwa, Lipsk 1832, passim.

98 N. M i t i n a , Socjalnyj sostaw uczastnikow, s. 170, 182-183.

posiadał 456 „dusz”, Onufry Gałecki 213, zaś Aleksander Potocki w jednym tylko kluczu humańskim liczącym 16 folwarków — 5609 chłopów pańszczyźnianych. Na Wo­łyniu liczba skonfiskowanych „dusz” wyniosła 61 286 (m.in. skonfiskowano majątki Czackiego, Czajkowskiego, Dobieckiego, Połowińskiego, Olizara, Różyckiego, Stoc- kiego, Worcella, a więc głównych bohaterów opisywanych wydarzeń". Prace Gawrońskiego i Kaczkowskiego100 podają zawyżone liczby „dusz”, lecz za to szczegółowo wymieniają nazwiska represjonowanych powstańców: na Wołyniu 117 osób, na Podolu 66, na Ukrainie 41. Istnieją również ogólne spisy patriotów, którzy stracili majątki: na Wołyniu 412 osób, na Podolu 406, na Ukrainie 82 osoby. Łącznie w guberni wołyńskiej represjami objęto 529 powstańców, w guberni podolskiej 472, w guberni kijow­skiej 123. Ponieważ wśród urzędników rosyjskich pano­wała niepewność co do rzeczywistego udziału oskarżonych w powstaniu 1831 roku, a prace komisji śledczych trwały latami, stąd wielu obywateli odwoływało się od orzeczeń, przysięgało, że nie miało nic wspólnego z „buntem”. To przyniosło oczekiwany skutek — czasami majątki zwra­cano, lecz bez odszkodowania za poniesione straty. Zresztą Polacy mieli prawo nabywania skonfiskowanych dóbr i w ten sposób część ziemi — w odróżnieniu od sytuacji po 1863 roku nadal pozostawała w polskich rękach.

Carat mścił się również na dzieciach powstańców. Ukaz z 4 lipca 1833 roku nakazywał umieszczać je w szkołach cywilnych i wojskowych w głębi Rosji, by szybko uległy rusyfikacji. Taki los spotkał m.in. syna Karola Różyckiego— Edmunda. W listopadzie 1834 roku surowo zakazano emigrantom powrotu do kraju, a mieszkańcom guberni

99 D. B e a u v o i s, Polacy, s. 243-244.100 F. R a w i t a-G a w r o ń s k i , Konfiskata ziemi polskiej przez Rossy ę

po roku 1831 i 1863, Kraków 1917, s. 9-16, 39-41; J. K a c z k o w s k i , Konfiskaty na ziemiach polskich, s. 358, 363-365.

wszelkich kontaktów z nimi i dlatego wzmocniono siły policyjne wzdłuż granicy państwa. Powiaty przygraniczne zostały obsadzone brygadami kawalerii101. Tajna policja panoszyła się wszędzie. Obliczono, że w 1840 roku w guberniach południowo-zachodnich stacjonowało 65 tys. wojska i policji102.

Carat po 1831 roku dążył do całkowitej dezintegracji szlachty polskiej: wyeliminowania z życia polityczno- -społecznego nieposesjonatów, zepchnięcia ich w obręb ludności poddanej i zrusyfikowania oraz do zmuszenia szlachty średniej, zamożnej, by posłusznie egzystowała w trybach biurokratycznego mechanizmu władzy. Na mocy ukazu z 31 października 1831/19 października st. st. prawo szlachectwa przysługiwało bez rewizji tylko posiadaczom ziemi. Drobna, bezrolna szlachta została zmuszona do zapisania się w tzw. podusznyj okład tj. do kategorii podatników: jednodworców (wolnych chłopów nieodrabiają- cych pańszczyzny) i grażdan (inteligencji, wolnych zawo­dów). Rządowi zaborczemu chodziło nie tylko o podatki, choć wykonanie ukazu powierzono ministrowi finansów J. Kankrinowi, lecz o zniszczenie tożsamości narodowej naj­bardziej rewolucyjnego elementu polskiego. Zaczęto zatem tworzyć specjalne komisje powiatowe z udziałem czynow- ników rosyjskich i marszałków szlachty. To wywołało protest tych ostatnich (Gracjana Lenkiewicza, Aleksandra Prze- ździeckiego, Henryka Tyszkiewicza), którzy uważali, że tylko zgromadzenia szlacheckie mogą rozpatrywać sprawy heraldyczne. Carat jednak postanowił, że Polacy będą niszczyli samych siebie. W obronie przed zdeklasowaniem wydawano kolektywne atesty dla drobnej szlachty, tj. doku­menty, w których stwierdzano, że posiadacz takowego jest szlachcicem, od dawna zamieszkuje w majątku obszarnika

101 „Kronika Emigracji Polskiej”, t. II, Paryż 1835, s. 173; „Pielgrzym Polski”, Paryż 1 III 1833, s. 3.

102 D. B e a u v o i s, Polacy, s. 253.

i może być usunięty z ziemi tylko z woli właściciela, ale niestety, w oczach władz rosyjskich były bezwartościowe. Proceder nasilił się po 11 października 1831 roku st. st., gdy władze ogłosiły, że opodatkują wszystkich, którzy nie mają żadnych dokumentów szlachectwa, a w końcu (28 sierpnia 1834 roku st. st.) pozbawiły samorządy szlacheckie wydawania i rejestrowania dowodów genealogicznych. Urzędnicy rosyjscy gorliwie przekreślali białe karty ksiąg metrykalnych, aby tylko uniemożliwić nowe wpisy. Mimo iż akcja przeciwko drobnej szlachcie trwała, a generał-gubemator Lewaszow ponaglał do zakończenia prac, minister Kankrin wpadł na pomysł przesiedlenia nieposesjonatów na Kaukaz, w struktury rosyjskiego „miru” pod nadzorem policji. Gubernator podolski F. Łubianowski miał zająć się realizacją projektu, myślano bowiem o deportacji 1200 rodzin z Podola. Minister radził przesiedlić w pierwszej kolejności byłych powstańców, reemig­rantów i ludzi podejrzanych. Trudności rozpoczęły się już z chwilą gromadzenia kilku tysięcy ludzi żyjących stale w rozproszeniu. Łubianowski wciąż raportował o niemożności wykonania rozkazu; w końcu udało się zebrać 76 osób, które 24 sierpnia 1834 roku st. st. wyruszyły w daleką podróż.

Proces rewizji szlachectwa przebiegał dość szybko. Niektórzy ziemianie nawet chętnie współpracowali z komis­jami, np. szlachcic Szymanowski wpisał braci Jana i Wasyla Karasiewiczów w poczet jednodworców, ponieważ nie płacili czynszu. Ich skarga nie dała oczywiście żadnego rezultatu. W latach 1831-1833 ogólna liczba zdeklasowanej szlachty w trzech guberniach wyniosła przeszło 72 tysiące osób! Do roku 1838 taki sam los spotkał jeszcze 93 tysiące Polaków. Sejmiki śmiało wykreślały biedaków, bo ziemiań- stwo Podola i Ukrainy uważało, że lepiej mieć pokornych ukraińskich poddanych niż nazbyt wolnych, niestałych szlacheckich chudopachołków.

W lutym 1838 roku władzę w trzech guberniach objął Dymitr Gawryłowicz Bibikow. Z jego osobą wiąże się

kilkunastoletni terror (rządził do 1852 roku) uderzający w całokształt życia polskiego na Ukrainie prawobrzeżnej. Budził powszechny strach bezwzględnością, z jaką wypeł­niał swoją misję. „Człowiek już niemłody, siwy, z na- strzępionymi czarnymi brwiami, co mu wyrazu srogości dodawało, [...] potrafił być gwałtownym, brutalnym i bez serca” — tak kreślił jego sylwetkę pamiętnikarz, Tadeusz Bobrowski103. Gubernator postanowił zakończyć proces deklasacji drobnej szlachty, której liczba w 1840 roku sięgała jeszcze 178 tysięcy ludzi. Akurat wykryto spisek Szymona Konarskiego i machina represyjna ruszyła z całą mocą przeciwko Polakom. Bibikow uzyskał w Petersburgu pozwolenie na utworzenie w Kijowie Centralnej Komisji Rewizyjnej, którą sam zaczął kierować. Rozegrał się odtąd ostatni akt ponurego dramatu bezprawia i samowoli carskiej biurokracji: w 98% przypadków szlachectwo weryfikowa­nych osób odrzucano, nawet mimo przedstawiania wiary­godnych dowodów z XVII i XVIII wieku. 12 października 1843 roku st. st. Bibikow informował Komitet ds. Guberni Zachodnich, że z 18 546 badanych rodzin 541 osób uznano za prawdziwą szlachtę, 16 300 pozostawiono do decyzji heroldii; 79 069 osób przypisano do jednodworców. Sam generał-gubemator w swoich zamierzeniach szedł jeszcze dalej, gdyż planował w przyszłości likwidację... jedno­dworców jako osobnej grupy społecznej (mimo wszystko prawnie wyróżniali się z tłumu chłopstwa). Mówił: „Jeśli życzymy sobie, aby kategoria jednodworców i grażdan, powstała na terenach guberni zachodnich z byłej szlachty polskiej, niespokojnej, niepewnej i leniwej, zamieniła się w kategorię ludzi użytecznych, należy zlikwidować od razu tę ledwo uformowaną grupę wraz z jej różnicami [...] dzielącymi ją od innych oraz wyeliminować wszystkie pozostałe odmienności dotychczas tolerowane, ponieważ

103 T. B o b r o w s k i , Pamiętnik, t . 1 , s . 2 8 5

[...] są one bezwzględnie politycznie szkodliwe, gdyż przeszkadzają w zupełnym połączeniu się polskiej szlachty ze społeczeństwem rosyjskim i jej zniknięciu na zawsze”104. Trudno zaiste, o bardziej klarowny antypolski, antyszlache- cki program wynarodowienia metodycznie realizowany od 1831 roku.

Drobiazgowość urzędników była bez wątpienia przesad­na, ale za to ogromnie skuteczna, a pomoc bogatej szlachty w dostarczaniu danych nieoceniona. Bibikow z nielicznymi czynownikami nie osiągnąłby takich wyników, gdyby Polacy nie miażdżyli samych siebie. Protesty nieposes- jonatów nie zdały się na nic. Tylko najzasobniejsi mogli opłacić się sekretarzowi kancelarii generał-gubematora Mikołajowi Pisarewowi, największemu łapownikowi na Ukrainie, który „brał i brał, i jeszcze brał na wszystkie strony, i od każdego, kto wpadł w jego ręce”105. W ciągu dwudziestolecia (1831—1853) oderwano od wspólnoty pol­skiej przeszło ćwierć miliona ludzi, co przedstawił przeko­nująco D. Beauvois:

W latach 1831-1833: 72 144 osóbW latach 1834-1839: 93 139 osóbW latach 1840-1846: ok. 160 000 osóbW latach 1847-1853: 15 000 osób

Ogółem ok. 340 000 osób przypisanych do jednodwor- ców i chłopów skarbowych106.

Carat doprowadził do zupełnej dezintegracji drobnej szlachty, zredukował ją do poziomu ludu ukraińskiego. Wraz z chłopieniem następował proces depolonizacji i przy­jmowania prawosławia. Bibikow wystąpił jednocześnie przeciwko samorządom szlacheckim, doprowadzając do

1 0 4 D . B e a u v o i s , Polacy, s. 129.105 T. B o b r o w s k i , Pamiętnik, t. 1, s. 286, 290.106 D. B e a u v o i s, Polacy, s. 139.

likwidacji Statutu Litewskiego i zastąpienia go prawodaw­stwem rosyjskim. (Ukaz „O całkowitym objęciu cywilnym prawem rosyjskim wszystkich odzyskanych od Polski ziem zachodnich z 25 czerwca/13 czerwca st. st. 1840 roku wprowadzał nowy „Swod Zakonow”). Już od 1831 roku zanikał specyficznie polski charakter sejmików. Dawne tytuły zniesiono na mocy ukazu z 2 stycznia 1832 roku st. st. — odtąd marszałek szlachecki nazywał się „pred- woditielem dworjaństwa”. Dawnym uczestnikom powstania utrudniano udział w wyborach. Czynne prawo uzyskali ziemianie, posiadający co najmniej 100 „dusz”, bierne— ludzie, mogący wylegitymować się dziesięcioletnim stażem urzędniczym. Padały nawet propozycje, by ze spisów szlacheckich wykreślać tych, którzy od trzech pokoleń nie uzyskali w służbie rosyjskiej żadnej rangi. W późniejszym czasie posesjonatów zobowiązano do służby w armii i aparacie cywilnym w głębi Rosji. W 1840 roku liczba biorących aktywny udział w życiu szlacheckim wyniosła 2703 osoby na Wołyniu, Podolu i Ukrainie łącznie. Chcąc zachować resztki iluzorycznej władzy, marszałkowie gorliwie realizowali żądania rosyjskie. Bibi­kow zachęcał również rdzennych Rosjan do osiedlania się nad Dnieprem. „Skutek był taki, że gubernie zalała urzęd­nicza fala wyrzutków i mętów społecznych, przede wszys­tkim emerytowanych i umierających z głodu wojskowych, którzy jak szakale zwietrzyli łup”107. Bibikow wpierw ostrożnie, a następnie na szeroką skalę zaczął zastępować wybieralnych urzędników szlacheckich nomenklaturą rosyj­ską. Cel takich działań był prosty: rusyfikacja i unifikacja trzech guberni z resztą Cesarstwa.

Jednocześnie polityka władz rosyjskich oscylowała mię­dzy propagandową wizją „dobrego cara” niosącego chło­pom sprawiedliwość przeciwko „złym” panom polskim,

107 Tamże, s. 157; „Wiadomości Krajowe i Emigracyjne”, Paryż 18 III 1835, nr 5, s. 20.

a realiami zaostrzającego się wyzysku pańszczyźnianego. Umiejętnie przy tym wykorzystywano zakorzenione ani­mozje między dworem a wsią, między Polakami a Ukraiń­cami. Odezwa gen. Sackena z okresu powstania w 1831 roku głosiła: „Poddani, którzy dochowaliście posłuszeń­stwa tronowi! Oświadczamy, że rebelianci oszukują was i obiecują, czego dotrzymać nie są w stanie, po to, aby uczynić was współwinnymi ich zbrodni i wzbogacić się waszą krzywdą. Nie wierzcie im, a tych, którzy będą was nakłaniać lub zmuszać do buntu, starajcie się pochwycić i postawić przed zwierzchnością. Nie będziecie więcej należeć do panów, którzy powstali przeciw prawowitej władzy”108. Początkowo rząd zastosował pewne ulgi wobec chłopstwa w skonfiskowanych majątkach powstańców, np. w Sawraniu Wacława Rzewuskiego, by właśnie sprawić wrażenie, że Rosja lepiej dba o swoich poddanych niż polscy „buntownicy”. Ale wolność osobistą z rąk cara otrzymał tylko jeden chłop, Siemion Burdelik, który w ma­ju 1831 roku wydał w ręce władz swojego dziedzica, T. Lewickiego, powstańca z Wołynia. Sytuacja chłopów pogorszyła się znacznie, gdy skonfiskowane majątki za­częto od 1837 roku zamieniać w znane w Rosji od czasów arakczejewszczyzny „kolonie wojskowe”, a chłopów w „żołnierzy rolnych”. Wobec wzmagających się buntów chłopskich solidarność ziemiańska przeważyła ponad po­działami narodowymi: na apel zagrożonych ziemian pol­skich i rosyjskich wojsko carskie bagnetami tłumiło bunty Ukraińców. Daniel Beauvois przedstawił przerażający w swej wymowie długi rejestr samowoli szlacheckiej i kuriozalnego wymiaru szlacheckiej „sprawiedliwości” wobec poddanych. Tylko w guberni kijowskiej w latach 1838-1839 doszło do 25 przestępstw, w tym 20 zabójstw. Dla przykładu: „11 marca 1838 r. Ziemianin T. Tuszyński

108 D. B e a u v o i s, Polacy, s. 36.

zabił jednego ze swoich chłopów pańszczyźnianych. Uwol­niony od winy i kary”. „28 kwietnia 1838 roku. Ekonom księcia Radziwiłła, J. Zambroszycki, zasiekł chłopa na śmierć. Uwolniony od winy i kary”. „16 sierpnia 1839 roku. Ekonom K. Krzyżanowski śmiertelnie pobił chłopa. Śmierć tę uznano za zgodną z Wolą Boską i po upomnieniu zwolniono obwinionego”109. Bibikow zrozumiał, że pozor­na obrona ukraińskich chłopów przed nadużyciami Pola­ków (a w majątkach rosyjskich wcale nie było lepiej!) może przysłużyć się sprawie rusyfikacji. Występki ekono­mów, wywodzących się najczęściej z drobnej szlachty, stały się dla gubernatora kolejnym argumentem przema­wiającym za koniecznością przekształcenia ich w jedno­dworców, a niesprawiedliwe wyroki okazały się pretekstem do zniesienia Statutu Litewskiego i zastąpienia go prawem rosyjskim. W 1847 roku na polecenie Mikołaja I wprowa­dzono wyłącznie na obszarze trzech guberni ukaz o tzw. inwentarzach. Były to, ujęte w ramy ścisłych wyliczeń, zestawienia powinności chłopskich, zwłaszcza pańszczyz­ny, na rzecz obszarników. Teoretycznie wprowadzały one porządek i ulgi w rejestrze chłopskich powinności, ale w praktyce łapówki skuteczniej przemawiały do wyobraźni carskich urzędników niż paragrafy, dlatego szlachta często uwalniała się od ograniczeń, zupełnie obcych jej przy­zwyczajeniom, np. szlachcic Bekierski w powiecie tarasz- czańskim dowolnie zwiększał wymiar pańszczyzny, hrabia Juliusz Krasicki wydzielał zbyt małe działki chłopskiej ziemi, gdzie indziej szlachcic wyjaśniał, że chłop poranił się sam, bo szarpał się, gdy mu chciano wymierzyć zasłużoną karę (sic!)110.

Terror carski dotknął także polską oświatę, kulturę i Kościół rzymskokatolicki. Przede wszystkim — po wcześniejszej grabieży zamknięto Liceum Krzemienieckie

109 Tamże, s. 50-51.110 T. B o b r o w s k i , Pamiętnik, t. 1, s. 287.

(1832), natomiast powołano nowy ośrodek uczelniany— Uniwersytet św. Włodzimierza w Kijowie, mający pełnić funkcje rusyfikacyjne (w istocie stał się ośrodkiem rewolucyjnym przed powstaniem styczniowym). Jedno­cześnie następowała rotacja kadry — nauczycieli Polaków przenoszono w głąb Rosji, a na ich miejsce przychodzili pedagodzy rosyjscy, którym „rosyjskość starczyła za kwa­lifikacje”111. Obiektem ataku stała się mowa polska — gdy w 1844 roku Bibikow dowiedział się, że kilku polskich magnatów naucza dzieci chłopskie w języku polskim, wyolbrzymił całą sprawę do rozmiarów groźnego spisku i wydał rozporządzenie pozwalające policji tępić szkółki ludowe. Godziło to bardzo mocno w więź językową łączącą pół miliona chłopów-katolików z Polakami. W czujnych oczach cenzury prewencyjnej można było zamknąć czaso­pisma nie tylko za jawny, ale nawet... domniemany cel autorów „nieprawomyślnych” artykułów. A strach dodat­kowo tłumił granice rozsądku, np. cenzor Jełagin, który wcześniej zarządzał... stajniami, skreślał wszystko to, czego nie rozumiał, w myśl przepisu zakazującego puszczania w obieg rzeczy mglistych. Bibikow zlikwidował również prywatne stancje, by odgrodzić uczniów od polskości. Wprowadził koszarowe życie w szkołach, bo uważał, że młodzież bardziej niż studiów potrzebuje prawomyślnego wychowania. Urządzał tzw. smotry — ohydne rewie dyscypliny, podczas których uczniowie musieli np. na rozkaz kłaść się w błoto czy na rozkaz spać... Ciosy spadły także na Kościół rzymskokatolicki, a przede wszystkim na unicki. Rygorami surowych kar zakazano przechodzenia z prawosławia na katolicyzm (1832), małżeństwa dwuwyz- naniowe mogły zawierać śluby tylko w cerkwi i tam można było chrzcić dzieci; świątynie katolickie zamieniano na cerkwie, warsztaty, więzienia, koszary... Zakazywano ich

111 „Pielgrzym Polski”, Paryż 1833, s. 69.

remontów (gdy właściciel wsi w powiecie radomyskim chciał wyremontować kościół, urzędnicy rosyjscy zwlekali z udzieleniem zgody, później orzekli, że pozwolą odnowić... cerkiew, w końcu ruiny kościoła w tajemniczy sposób spłonęły!). Klasztory kasowano pod byle pozorem: Bibikow wymyślił, że zakonnicy znęcają się nad prawosławnymi poddanymi! Dlatego też z 304 klasztorów na Ziemiach Zabranych skasowano 191, ograniczano kontakty ze Stolicą Apostolską, cenzurowano kazania. W 1842 roku zabrano Kościołowi dobra ziemskie, w zamian wypłacając ducho­wieństwu pensje.

Carat postanowił wreszcie zlikwidować Kościół grec­kokatolicki — unicki (od 1596). Za udział w powstaniu klasztory bazy Hańskie w Poczajowie i Owruczu uległy konfiskacie. W 1838 roku biskup Józef Siemaszko został zwierzchnikiem Kościoła i zaczął zmuszać duchowieństwo do zmiany wiary. 12 lutego 1839 roku synod w Połocku podjął decyzję o przejściu unii na prawosławie, na co car Mikołaj I entuzjastycznie wyraził zgodę. W ten sposób administracyjnie zadecydowano o losie 110 tys. ludzi, nie pytając ich o zdanie, zresztą obeszło się prawie bez protestów. W 1840 roku surowo zakazano byłym unitom przechodzenia na katolicyzm. W efekcie różnych represji osłabła pozycja Kościoła rzymskokatolickiego. Duchowień­stwo prawosławne przewyższało liczebnie katolików. Na 4171 cerkwi istniało tylko 427 kościołów. Mimo to, propaganda rosyjska stale głosiła zagrożenie ze strony katolicyzmu.

Skrupulatne, drobiazgowe działania władz carskich zadały poważne ciosy polskości na Ukrainie. System czynił ogromne spustoszenia w świadomości narodowej. Rusyfika­cja odbywała się we wszystkich dziedzinach życia społecz­nego. Nie tyle represje karne, zesłania, lecz siła ukazów administracyjnych pozbawiła życia obywatelskiego 340 tysięcy Polaków. Zauważmy, że w tym samym czasie

przebywał w Rosji arystokrata francuski markiz de Custine. „Pojechałem do Rosji, aby znaleźć tam argumenty przeciw rządom reprezentacyjnym, powracam jako zwolennik kon­stytucji” — napisał po powrocie do ojczyzny112. Zobaczył bowiem w państwie carów brak praw i zasad, pogardę dla człowieka, samą istotę wschodniego despotyzmu: machinę państwową, która obezwładnia jednostkę i przekreśla or­ganiczną ewolucję życia społecznego. „Ten straszny system upadla dusze grozą strachu, znieprawia je korupcją, ogłupia ciemnotą, odurza fałszem” — dopowiada polski historyk113. Ale za tym wszystkim kryły się symptomy przyszłej rewolucji.

1,2 W. K a r p i ń s k i , Chusteczka, s . 3 7 .1 1 3 J . K u c h a r z e w s k i , Od białego caratu, t . 1 , s . 7 9 .

ZAKOŃCZENIE

Wyprawa korpusu gen. Józefa Dwernickiego na Wołyń zakończyła się wbrew oczekiwaniom klęską i internowa­niem. Patrząc na wydarzenia z wiosny 1831 roku, do­strzegamy ścisłą współzależność między działaniami kor­pusu i siłą miejscowego ruchu spiskowego. Niepowodzenie wyprawy wpłynęło na szybki upadek lokalnego powstania, tak słabego, że nie mogło pomóc regularnym oddziałom polskim. Zwycięstwo pod Boremlem, jedno z najświet­niejszych czynów jazdy polskiej w 1831 roku, nie zmieniło trudnego położenia wojska, w jakie wprowadził je sam dowódca. Generał Dwernicki okazał się dobrym taktykiem, lecz gorszym strategiem. Następujące po sobie szarże kawalerii wyczerpywały swój impet u wrót Nowosiółek i z braku piechoty nie można było dopełnić dzieła całkowitym zwycięstwem. Duże straty i wyczer­panie amunicji stawiały pod znakiem zapytania dalszy marsz i realizację instrukcji Naczelnego Wodza. W niej bowiem krył się klucz do sukcesu. W świetle polemik powstańczych i emigracyjnych jaśniej rysuje się grono winnych klęski. Przypomnijmy: Prądzyński nakreślił zbyt ogólny plan, niemający oparcia w realiach wołyńskich, Skrzynecki bez sprzeciwu zaakceptował niesubordynację

dowódcy korpusu, a Dwernicki — nie zrealizował punktów instrukcji tak, jakby należało. Dzielny, ale osamotniony korpus maszerujący wzdłuż granicy austriackiej nie miał wielkich szans na zwycięstwo. Sytuację militarną znad Styru porównajmy z tym, co działo się nad Niemnem. Warunki tak się ułożyły, że powstanie na Litwie mogło odnieść sukces. Działały tam znaczne siły wojsk regularnych (generałowie: A. Giełgud, D. Chłapowski, Dembiński, Rohland) wspomagane przez prężny ruch partyzancki. W czasie odwrotu gen. H. Dembińskiemu udało się okrężną drogą — przez ziemie białoruskie — powrócić do War­szawy. Tymczasem Dwernicki pierwszy dał fatalny przykład przekroczenia granicy, walcząc jednak mężnie do końca. Nieudolny Giełgud złożył broń przed Prusakami wraz ze zniechęconymi do walki i niesubordynowanymi żołnierzami i przypłacił to śmiercią.

Działania wojenno-powstańcze na Wołyniu, Podolu i Ukrainie charakteryzowały się kilkoma specyficznymi cechami. Nie sposób ich zrozumieć w oderwaniu od złożonej specyfiki życia społecznego na tych ziemiach. Daniel Beauvois trafnie zatem nadał tytuł swojej książce we francuskim oryginale: Le noble, le serf et le revizor. La noblesse polonaise entre le tsarizme et les masses ukrainien­nes („Szlachcic, chłop i rewizor. Szlachta polska między caratem a masami ukraińskimi 1831-1863”). Warto również wysnuć analogie do przebiegu powstania 1831 roku na Litwie czy nawet powstania kościuszkowskiego na Wołyniu.

W guberniach południowo-zachodnich polskość była utoż­samiana z katolicyzmem i dworami szlacheckimi. Polacy stanowili mniejszość w barwnej mozaice etniczno-religijnej, ale dominowali w życiu politycznym, społeczno-gospodar­czym, kulturalnym. Ich pozycja była jednak stale zagrożona przez politykę caratu, wrogą zwłaszcza wobec mas drobno- szlacheckich i katolicyzmu, tak wyraźnie ustępującemu prawosławiu. Również losy Kościoła greckokatolickiego

zostały przesądzone w chwili gdy carat podjął decyzjęo likwidacji unii. Nieograniczony ucisk pańszczyźniany powodował konflikty między dworem a wsią, tym głębsze, że dodatkowo odbywały się one na tle różnic etnicznychi religijnych. Krwawe widmo koliszczyzny utrudniało poro­zumienie, a szlachta z reguły nie chciała, więc i nie wysunęła wobec Ukraińców żadnego programu reform (podobnie —jak wiemy — w Królestwie Polskim w 1831 roku „panowieo czynszach radzili”). Nie podjęto również na szerszą skalę agitacji patriotycznej. Powstanie uznane zatem za „pańskie”, a więc obce chłopom nie zostało masowo poparte przez lud. Dodatkowo tradycje historyczne — przede wszystkim pamięć

o

powstania Chmielnickiego, buntu Gonty i Żeleźniaka skłaniały chłopów do poparcia Rosji, co zostało umiejętnie podsycanei wykorzystane przez propagandę carską. Dlatego pod wzglę­dem narodowym ruch powstańczy ograniczał się w znacznej mierze do Polaków, pod względem społecznym do stanu szlacheckiego. Kierownictwo insurekcji objęła zamożna szlach­ta, ale w szeregach zaznaczył się masowy udział herbowych nieposesjonatów. Trzeba zaznaczyć jeszcze raz, że nie był to ruch wyłącznie polski i szlachecki, gdyż uczestniczyły w nim także inne narodowości i grupy społeczne (widać to naj­wyraźniej na przykładzie składu Pułku Jazdy Wołyńskiej)— najliczniej na Wołyniu, w mniejszym stopniu na Podolui Ukrainie. Na ziemiach ukraińskich ruch powstańczy był krótkotrwały. Obok brawury i bohaterstwa uwidoczniły się też samowola, spory wewnętrzne, skłonność do paniki, słabość militarna. Wprawdzie związano walką pewne siły rosyjskie, ale nie miało to takiego znaczenia jak na Litwie. Współczesnym uczestnikom wydarzeń wydawało się wpraw­dzie w maju 1831 roku, że silny płomień powstańczy ogarnął na długo wszystkie Ziemie Zabrane, lecz na Rusi ledwo zabłysnął i zgasł.

Inaczej było na Litwie. Polacy stanowili nad Niemnem zwartą masę narodu i to nie tylko wśród szlachty, lecz

również inteligencji i chłopstwa — a zatem polskość od pokoleń wrosła w dwory i zaścianki szlacheckie, w domy mieszczańskie i chłopskie chaty. Wspólnota narodowai religijna łagodziła konflikty społeczne. Wilno stanowiło centrum polskości prężniej oddziałujące na Ziemie Zabrane niż Krzemieniec. Silna tradycja unii z Koroną umożliwiała podjęcie solidarnej walki o niepodległość. Chłopi na Litwiei Żmudzi poparli ruch zbrojny, razem ze zbiegłymi re­krutami z armii carskiej tworzyli oddziały powstańcze, które wyzwalały wsie i miasteczka. Tego zjawiska zupełnie nie dostrzegamy na Ukrainie, gdzie tylko szlachta or­ganizowała oddziały.

Wybuch powstania listopadowego zaskoczył gubernie południowo-zachodnie. Trzeba było od podstaw tworzyć struktury konspiracji. Na losach insurekcji zaważyło zwle­kanie z podjęciem walki, oczekiwanie na sygnał z War­szawy, chaos organizacyjny, błędne mniemanie, że gen. Dwernicki pokieruje całym ruchem. Nie wykorzystano dogodnej chwili do podjęcia walki, gdy gubernie były wolne od przeważających sił rosyjskich. Natomiast na Litwie powstanie rozpoczęło się spontanicznie, żywiołowo już pod koniec marca 1831 roku. Powstańcy, choć słabo uzbrojeni, napadali na garnizony rosyjskie, przejmowali transporty i kurierów, byli nieuchwytni dla nieprzyjacielai w wojnie szarpanej wiązali znaczne jego siły. Można przyjąć, że powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie— uwzględniając wszystkie złożone różnice sytuacji między 1831 a 1794 rokiem — bardziej przypominało losy in­surekcji kościuszkowskiej niż działania „listopadowe” na Litwie. Jedyna, bardziej znana konspiracja wołyńska, czyli szlachecka konfederacja powiatu włodzimierskiego w Kow­lu, nie rozwinęła żadnej żywszej działalności, czekając biernie, podobnie jak Olizar lub Jełowiccy, na hasło z zewnątrz. Regularne jednostki wojska (np. oddziały mjr. Józefa Kopcia, gen. Franciszka Wyszkowskiego, I Dywizja

Wołyńska gen. Jana Grochowskiego) podobnie jak Pułk Jazdy Wołyńskiej Karola Różyckiego, przebijały się wśród utarczek z wrogiem na zachód, by połączyć się z Kościusz­ką. I tak jak Różycki lub Legia Litewsko-Ruska biły się na terenie Kongresówki, tak I Dywizja Wołyńska broniła Warszawy, walczyła pod Szczekocinami, Maciejowicami, na Pradze... Opisany szerzej wypad mjr. Liberadzkiegoi Joachima Deniski przypomina w jakimś stopniu losy korpusu gen. Dwernickiego. Oba powstania łączy też osoba gen. Benedykta Kołyszki.

Represje carskie po 1831 roku objęły całokształt życia polskiego na Ukrainie prawobrzeżnej. Szczególną wrogość carat objawił wobec warstwy drobnoszlacheckiej. Sy­stematycznie, przez wiele lat, metodami administracyjnymi władze rosyjskie osłabiały i niszczyły polskość na tamtych terenach. Gdy jednak nadszedł rok 1863, kolejne pokolenie Polaków chwyciło na Rusi za broń, by znów walczyćo mit Rzeczpospolitej w granicach przedrozbiorowych, mit wyrażony w trójdzielnej pieczęci powstańczej z wi­zerunkiem polskiego Orła, litewskiej Pogoni i rusińskiego Archanioła Michała.

Aneks 1

Instrukcjaadministracyjno-polityczna Naczelnego Wodza

dla gen. Dwernickiego, podczas jego wyprawy na Wotyń

Warszawa, dnia 28 lutego 1831 r.

Ponieważ obywatele Wołynia, Podola, Ukrainy, a nawet zadnieprowskich krajów sprzyjają naszemu powstaniu, pragną odrodzenia Polski i sami ku wielkiemu temu celowi swoją objawili przychylność, Pan Generał znajdziesz wszę­dzie wsparcie, pomoc. Będziesz miał za sobą szlachtę całą, a przynajmniej jej większość, będziesz miał i lud pozyskany, wciągniony do rewolucji przez szlachtę. Wciągnienie, zapalenie ludu jest niezmiernie ważnem, zobojętni mater- jalną przewagę Rosji a naszą podwoi.

Trudno wskazać Panu Generałowi wszelkie środki, któremi masz upowszechniać powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie. Przynajmniej ważniejsze wskazuję.

1. Pozyskanie przywiązania ludu jest konieczne. Sami panowie powinni po części wytwarzać ten obywatelski obowiązek, po części przez proklamacje, przez wysłańców, przez księży, należy wskazywać ludowi, że zyska wiele, jeśli będzie bronić rewolucji. Nie zaszkodzi dać przyrzeczenie, że lata służby do lat 10 będą zmniejszone, że każdy wchodzący do wojska mieć będzie, zupełną wolność i własność ziemi, że będzie sądzony przez sędziów, ale nie przez swoich panów, że wszyscy uzyskają zmniejszenie podatków. Słowem należy wystawić ludowi to, co my rozumiemy przez ulepszenie moralnego, fizycznego i cywilnego bytu. Każda rewolucja powinna zapowiadać i dotrzymywać dobrodziejstwa, jeśli nie, nikt do niej szczerem sercem nie przystąpi.

2. Dla tych ważnych powodów — koniecznem jest pozyskać sprzyjanie wszelkiego duchowieństwa, mającego

wpływ przeważny. Cala szlachta, pojmująca całą okropność swej tak długiej niewoli, powinna włościanom zapewnić wolność i dokonać spokojnie to, co inne kraje przez okropne wstrząśnienia zyskiwać musiały.

3. Wołyń, Podole, Ukraina mają wiele tak nazwanej drobnej szlachty. Pamięta ona przynajmniej przez podanie swoje swobody, swoje wolności, przez wrodzone uczucie nienawidzi Moskałów, stanowi po wyższych stanach najoś- wieceńszą i najpatriotyczniejszą część ludności. Trzeba ją koniecznie pozyskać, zapalić, zapewnić własność, zniesienie czynszów i przywrócenie swobód. Dostarczy ona mnogiej walecznej jazdy.

4. Poczajowski zakon posiada ogromne bogactwa, są wielkie u pani Branickiej w Białej Cerkwi, mają być jeszcze u pani Krasuskiej znaczne gotowizny. Trzeba te pieniądze pożyczyć, wydać zaręczenie, że je Naród zwróci, za najświętszy dług uzna. Te operacje trzeba wykonać roztropnie, zgodnie z honorem narodowym i z całem zabezpieczeniem wziętych pieniędzy od chciwości, egoizmu i brudnego drapiestwa.

5. Bliskość Austrji i Turcji liczne przedstawia korzyści; trzeba natychmiast doświadczyć, czyli przemycanym spo­sobem nie będzie można nabyć broni, prochu i wszelkich wojennych materjałów.

6. Jeśli Pan Generał poweźmie wiadomość, że gdzie Moskale mają składy prochu, kul, magazyny, lub jakiekol­wiek potrzeby wojenne — należy je zabrać lub zniszczyć. Co niezmiernie łatwo da się uskutecznić przy pomocy sprzyjających obywateli, przy wskazanych przez nich manowcach. Szarpać, niszczyć nieprzyjaciela, na wszystkich punktach zapalać powstanie — to wielki środek zmierzający do głównego celu jakim jest dźwignienie, postawienie dawnej Polski.

7. Zniechęcenie osad wojskowych rosyjskich, nazywa­nych posileniami, jest niezmierne przyjazne naszej sprawie.

Należy do nich wyprawić wysłańców — wszelkiemi zaręczeniami wciągnąć do powstania ale tak, ażeby kierunek wojny, kierunek sił zawsze do nas należał.

8. Obywatele, którzy najwięcej pomocy mogą udzielić,są:

Na W o ł y n i uGracjan Linkiewicz, Karol książę Sanguszko, hrabia

Mniszek z Wiszniowca,Eligjusz Piotrowski, Adam Szweykowski, Radzymiński

z Szymkowic, Stanisław Sosnowski.Na Ki j o w s zc zy źn i eHenryk Tyszkiewicz, Jerzy Sobański, Kajetan Proskura,

Charliński deputat, Mazarakibyły prezes, Gustaw Olszar, Herman Potocki.Na P o d o l uKonstanty Przeździecki, Michał Sobański, Jakób Mali­

nowski, Michał Moszczyński, Ludysław Swieykowski, Skibniewski, Bohusz dzierżawca klucza Peczyskiego. Rów­nie patrjotycznymi, sprzyjającymi powstaniu obywatelami są: generał Krupiński, Karol Jabłonowski, Michał Brzos­towski, książę Mikołaj Sapieha, Borecko, Józef Stecki.

9. Wszędzie, gdzie Pan Generał wejdziesz, należy uorganizować powstanie zbrojne, powołać dawnych wojs­kowych, ustanowić Rząd Tymczasowy jako wypływ Rządu Narodowego w Warszawie. Cały kraj ogłosić w stanie wojny, ustanowić sądy wojenne i wykonanie wszelkich rozkazów polecić pod karą śmierci. Ten środek zasłoni przed odpowiedzialnością obywateli, na przypadek, gdyby Moskale wrócić mieli.

10. Wszelkie pieniądze, wszelką własność skarbu rosyjs­kiego należy natychmiast zająć, sprzedać, obrócić na korzyść powstania. Dobra Narodowe powstającym włoś­cianom można przyrzec na własność.

11. Na przypadek ścigania nieprzyjaciela należy wszystko uprowadzać: bydło, zboże, ludzi zdolnych do noszenia

broni, zadawać wszelkie szkody, robić wszelkie przykrości nieprzyjacielowi.

12. Co do wojennych działań, tych naturę wskazać powinno położenie kraju, siła nieprzyjacielska. W ogólności póki Pan Generał powstania nie upowszechnisz, znakomitej siły nie zbierzesz, unikaj ważnych bitew. Masz góry, lasy, błota — a więc wyborny teatr podjazdowej, niszczącej nieprzyjaciela wojny, którą ostrożnie, zręcznie, umiejętnie, zawsze się wzmacniając i w sposobie, jaki był właściwy naszemu sławnemu Czarnieckiemu, prowadzić należy.

13. Moskale nie mają zapewne skupionych sił, trzeba na rozdzielonych napadać, rozbijać, psuć moralność żołnierzy moskiewskich, co łatwo wykonanem być może, jeżeli zdołasz zebrać wielką ilość jazdy.

14. Byłoby rzeczą równie potrzebną jak użyteczną, aby Pan Generał, zasiągnąwszy rady od światłych ludzi na Wołyniu i Podolu, urządził przy swoim korpusie drukar­nię obozową, przynajmniej jeden arkusz co dwa dni wygotować mogącą, dla wydawania w niej gazety, tam­tym krajom potrzebnej i celowi rozszerzenia ducha pub­licznego pomocnej. W Krzemieńcu i okolicy znaleźliby się do tej pracy zdolni redaktorowi i z Krzemieńca i Poczajowa możnaby dostarczyć litery, prasy, zecerów i... [brak wyrazu — red.]. Nie tylko w polskim języku, ale nawet rosyjskim, lub cerkiewno-ruskim należałoby dla ludu tamtych prowincyj wydawać pismo oświecające i obudzające w nim ducha, które za pomocą dobrze urządzonej komunikacji rozchodzić by się mogło za Dniepr, do brzegów Donu i Wołgi. Podobne pismo ruskie, wydawane przez światłych pisarzy i uczonych Bazylia­nów, mogłoby dobrej sprawie wielkie oddać usługi, działając to na rozjątrzone umysły w kolonjach militar­nych, to na niechętnych dworowi petersburskiemu obywa­teli po wsiach mieszkających, to na różne ludy do oderwania od Rosji skłonne.

15. Te są uwagi, których rozwinienie, zastosowanie zostawiam roztropności, patryjotyzmówi Pana Generała. Masz Pan Generał najpiękniejszą sposobność przysłużenia się Ojczyźnie, nadania stanowczej przewagi naszemu powstaniu. Jeżeli wciągniesz do naszej rewolucji Wołyń, Podole i Ukrainę, zrobisz to, obyśmy zyskali zaledwie wygraniem kilku walnych bitew.

Słowem masz Pan Generał pozyskać lud i to koniecznie, najlepiej przez wpływ księży, zbierać pieniądze, lotem błyskawicy rozszerzać powstanie, rozbijając nieprzygoto­wanego nieprzyjaciela. O szlachcie nie wspominam, gdyż ta najchętniej powinna sprzyjać naszemu powstaniu.

Ponieważ Pan Generał prawdopodobnie ciągle moich poleceń odbierać nie będziesz, otrzymujesz niniejszem upoważnienie działania pod względem wojskowym i cywil­nym wszystkiego, czego tylko wymagać będzie potrzeba osiągnienia głównego zamiaru, którym jest rozszerzenie powstania i niszczenie sił i zasobów nieprzyjaciela. Pamię­taj, że nagłemi marszami i ciągłem szarpaniem, nie po­zwalając nigdzie się gromadzić i ośmielić, rozprószyłeś wojska Kreutza — mniemam, że i teraz zachowasz ten sam system wojny, tembardziej, że nieprzyjaciel nie będzie mógł znacznych sił wyprowadzić.

Cyt. za: B. P a w ł o w s k i , Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830-1831, t. 1, Warszawa 1931, s. 427-430.

Aneks 2

Instrukcya dla JWgo Generała dywizyi Dwernickiego[początek marca 1831 R.]

Wolą jest Wodza naczelnego, ażebyś JWny Generał, porozumiawszy się z generałem Sierawskim, uformował z wojska, będącego pod Jego dowództwem, korpus, którego liczba nie ma przenosić 1.500 jazdy i 6 dział kalibru rosyjskiego. Korpus ten ma się szczególniej składać z dy- wizyonów dawnych pułków jazdy, mieć wielu oficerów i ochotników; ruchomość ma być główną jego własnością.

Z tym korpusem JWny Generał przejdziesz bez żadnej zwłoki Wisłę i działać natychmiast zaczniesz w sposób, który uznasz za najkorzystniejszy dla sprawy ojczystej, w czem Wódz naczelny zupełną wolność JWmu Generałowi zostawia. Możesz udać się na główną komunikacyą armii nieprzyjacielskiej, przed Pragą skoncentrowanej, zniszczyć jej magazyny i parki, stamtąd wkroczyć za Bug. Albo też, jeżeli to przedsięwzięcie zdawałoby się JWmu Generałowi zbyt trudnem do uskutecznienia, możesz maszerować prosto na Wołyń, w guberniach zabużańskich wzniecić powstanie, dla którego byłbyś ze swoim korpusem środkiem zbioru. Tam zebrawszy nowe siły, mógłbyś może działać skutecznie w tył armii nieprzyjacielskiej. Twierdza Zamość jest w stanie dostarczyć JWmu Generałowi według potrzeby więcej dział i amunicyą.

JWny Generał masz uważać swój korpus za zupełnie samoistny, mniej zatem potrzebujesz zważać na utrzymanie swoich komunikacyj z naszą armią i z Wisłą. Gdybyś był zagrożony przemagającemi siłami nieprzyjaciela, masz punkt oparcia pod Zamościem, masz obszerne pole do unikania przeważnych sił na całej przestrzeni, rozciągającej się po Dniepr i Dźwinę. Na koniec mógłbyś także szybkim marszem omylić uwagę nieprzyjaciela, udając się na prawy

brzeg Narwi. Wódz naczelny zostawia Jemu Generałowi zupełną wolność robienia oddziałów, dzielenia swojego korpusu, łączenia go na powrót, zgoła oddaje zupełnie jego przezorności i czynności [sposób] prowadzenia działań, któryby przyniósł najwięcej korzyści polskiej sprawie.

Oprócz wojska, wymienionego w niniejszej instrukcji, uda się pod rozkazy JWgo Generała legion Wołyński, skoro tylko organizacya jego dozwoli mu ruszać w pole, co wkrótce ma nastąpić. Już kilku, należących do tego legionu, odbiera rozkaz udania się do JWgo Generała.

Generał Sierawski z resztą wojska, pozostającego z dzi­siejszego korpusu JWgo Generała, zastąpi Go na teraźniej- szem stanowisku.

Zgoła przeznaczeniem JWgo Generała jest wzniecić i prowadzić wojnę na tyle nieprzyjaciela, zagrażającego stolicy, powiększać ile możności swój korpus ochotnikami i powstaniami wołyńskiemi. Ma się rozumieć, że gdzie JWny Generał trafisz na władze administracyjne, działające na rzecz nieprzyjaciela, takowe uchylisz. Polaków zaś, którzy wbrew przeciwko uchwale sejmowej objęli znacz­niejsze urzędy na rzecz nieprzyjaciela, starać się będziesz odesłać pod strażą do Warszawy do dyspozycyi Rządu.

Cyt. za: I. P r ą d z y ń s k i , Pamiętniki, t. IV, s. 110-112.

Aneks 3

Odezwa gen. Dwernickiego do mieszkańcówWołynia, Podola i Ukrainy

Bracia mieszkańcy Wołynia, Podola i Ukrainy! Wojsko Polskie przebyło już tę rzekę, co po pamiętnym, dokonanym na Polsce 1795 rozbiorze oddzielała braci od braci. Z roz­rzewniającym uniesieniem ucałowało bratnią ziemię i już chorągiew wolności powiewa na żyznych polach Wołynia! Strudzone spiesznemi marszami narodowe wojsko pierwszy swój krok na ziemi bratniej odznaczyło zwycięstwem. Rozbity pod Poryckiem pułk dragonów Kargopolski, wsła­wiony męstwem w wojnie tureckiej, zaniesie między swoich postrach, a między okolicznych obywateli nadzieje! Szczęś­liwy, że przewodzę tym szczęśliwym szykom, które wam wolność i zbawienie niosą, pewny jestem, że wkrótce ujrzę około siebie tysiące Wołynia, Podolan, i Ukraińców. Sprawa, o którą walczymy, również święta dla was, jak była dla małej cząstki niegdyś rozległego Królestwa, co niby osobnem rządzona prawem, jednychże z wami do­znawała ucisków. W zaczęciu szlachetnego dzieła wy­przedzili was nadwiślańscy bracia wasi, bo mieli stolicę, skarb i wojsko; w jego dokonaniu żadnej prowincji polskiej nie dacie się wyprzedzić, bo równe macie dla sprawy wspólnej powinności, równą dla wywalczenia jej swobód pomoc i środki. Mieszkańcy ośmiu województw, zwanych Królestwem Polskim, wszystko co mieli, złożyli na świętym ołtarzu powstającej ojczyzny. Majątki swoje zrobili włas­nością Polski i nie przestając na tej wielkiej ofierze, ponieśli życie swoje na krwawe pole boju z taką gor­liwością, że nieprzyjaciel wyparty już prawie z granic Królestwa ze wstydem opuszcza krainę, której zdobycie tak łatwem mu się zdawało. Również i wy wielkie ponie­siecie ofiary, również majątków waszych i życia, gdy idzie

o niepodległość Polski, oszczędzać i żałować nie będziecie. Rękojmią tych waszych poświęceń jest dla mnie tak licznie gromadząca się do stolicy Królestwa i do mego obozu młodzież z waszej prowincji, znana wszystkim wasza szlachetna miłość ojczyzny, wasze oburzenie przeciw nieprawemu rządowi, co despotycznie chciał was do znikczemnienia przywieść, wasze wyższe pojęcia pragnące jak najswobodniejszego umysłowego życia, które pod prawym tylko i oświeconym rządem rozwinąć się może; pamięć nareszcie waszych przodków i ziemia wasza, cała prawie mogiłami walecznych okrył. Obecna jest waszej myśli chwała przodków waszych, szlachetni obywatele! Jeśli jest chwałą Polski, że swoim orężem zasłoniła Europę od zniszczeń i straszniejszej nad nie ciemnoty i wam się należy część tej chwały. Na waszych przodków piersiach kruszyły się miecze, niosące despotyzm i wszystkie z niego wypływające nieszczęścia ludów. Nieodrodni od przodków waszych, zachęceni ich mogiłami i wy pochwycicie za oręż, a połączywszy nasze siły walecznością i poświęcenia­mi dowiedziemy światu, że godni jesteśmy niepodległości,o którą rozpoczęliśmy walkę. Rząd Narodowy Królestwa Polskiego chcąc wam, szlachetni obywatele, podać pożąda­ną dla was sposobność przyłączenia się do wielkiego dzieła, przysłał mię na czele wojska do waszej pięknej krainy, abym w imieniu ojczyzny przyjął was na rycerzy świętej sprawy i w miejsce uciskających was rosyjskich urzędników, łącznie z wami wybrał narodowe komitety, które by nad waszem czuwały dobrem. Poniesionymi dotąd klęskami przerażony już jest nieprzyjaciel.

Do was tylko należeć będzie dokonać zwycięstwa i cho­rągwie wolności nad naszym rodzinnym rozwinąć Dniep­rem. Pewny jestem, że przybywać będziecie do polskiego obozu i zwiększając szyki narodowe, przyspieszycie dokoń­czenie wielkiego dzieła! Zacne Polki tych krain przyłożą się także do powszechnego powstania. Ich głos pełen

słodyczy zawsze jest słuchany, ich zachęcenia liczne powiodą hufce na pole chwały! Węzłem miłości ojczyzny i poświęceń połączą się ze swojemi nadwiślańskiemi siostrami i wdzięczna potomność jedna dla wszystkich mieć będzie wieńce.

Niech żyje wolna, niepodległa i nierozdzielna Polska!

W obozie pod Poryckiem dnia 12 kwietnia 1831 roku.Jenerał Dywizji, dowódca oddzielnego korpusu

(—) J. Dwernicki

Cyt. za: S. P r z e w a 1 s k i, Bitwa pod Boremlem, s. 254-255

Aneks 4

Przebieg bitwy pod Boremlem w Pamiętnikach gen. Józefa Dwernickiego

Przed samą dwunastą nieprzyjaciel zaczął występować z dębiny na pola pod Nowosiółkami, w ściśniętych kolum­nach, i zatrzymał się. Masy jego kawalerji, piechoty z liczną artylerją, obok naszej przedniej straży, stojącej przy Nowo- siółce, przeważną nazbyt przedstawiały siłę, aby się dała pojąć ta nieruchomość, kiedy przejściem Styru rozpocząw- szy zaczepne działanie, powinien był natychmiast próbować wzięcia Nowosiółek i Boremla. Spostrzegłem te wahania się, lecz nie mogąc w tem miejscu uderzyć, z powodu że pola za Nowosiółkami nie były dogodne dla działań kawalerji, trzeba było zwabić nieprzyjaciela na obszerną równinę, między tą wsią i Boremlem rozciągającą się. W tym celu postąpiwszy z pierwszą linją pod Nowosiółki, po kilkunastu wystrzałach działowych rozpocząłem odwrót w szachownicę, dawszy rozkaz bataljonowi, stojącemu w Nowosiółkach, ażeby zapaliwszy tę wieś wrócił do Boremla. Ten ruch wsteczny, odpowiadając memu planowi, ośmielił nieprzyjaciela do ruszenia naprzód z całemi siłami, składającemi się z sześciu pułków kawalerji, dragonów i huzarów, z dwóch dywizji piechoty, czterdziestu dział i dwóch pułków kozaków. Artylerją nieprzyjacielska spiesz­nie wybiegłszy na pagórek, razić zaczęła linję naszą ustępującą; odwrót jednak odbył się w największym po­rządku do pozycji pod Boremlem początkowie zajętej. Rozległa płaszczyzna przedzielała dwa wojska walczące. Na nieszczęście bataljon opuszczając Nowosiółki źle ogień podłożył, tylko dwie chałup zgorzało i nieprzyjaciel tę wieś piechotą i artylerją obsadził. Dwie baterje pod samą wsią postawił, drugie dwie w polu po prawej stronie wsi. Za artylerją w dwóch linjach dwie brygady kawalerji huzarów

i dragonów. Inna brygada kawalerji z jedną baterją została pod dębiną w rezerwie, z kozakami po obu skrzydłach.

Stanąwszy na pozycji kazałem artylerji ogień rozpocząć, a gdy skuteczne strzały zaczęły mieszać śmiało postępującą kawalerję, pierwsza nasza linja atak przypuściła z taką natarczywością, iż w mgnieniu oka rozbite huzary i dragony odsłoniły dwie baterje swej artylerji, które kawalerja nasza przeleciawszy, uderzyła na drugą linję, za temi dwoma baterjami stojącą.

Nic nie zdołało oprzeć się zapędowi naszych: kłuty i rąbany nieprzyjaciel pierzchał aż pod dębinę. Tam dopiero bateija rezerwowa, rozpocząwszy ogień kartaczowy, wstrzy­mała naszą kawalerję i do odwrotu skłoniła. Rozbite poprzednio huzary i dragony formując się usiłowały odciąć naszą kawalerję od Boremla. W wielkim zamieszaniu bój okropny wszczął się między walczącymi. Waleczność żołnierza polskiego zmusiła nieprzyjaciela drogo okupować ten chwilowy tryumf, jaki sobie roił ze zmuszenia naszych do odwrotu. Majorowie Lewiński, Krasnodębski, Potocki, Trojanowski, kapitan Modzelewski, przytomnością i męst­wem otwierają drogę walecznym i na pierwotną pozycję przyprowadzają. Dwie baterje rosyjskie zabrane a w tym odwrocie naszych przez huzarów odbite, mocno uszkodzo­ne, z baterją rezerwową pod dębiną połączyły się. Wtenczas posunąłem drugą linję pod komendą pułkownika Szeptyc­kiego, która zasłoniwszy odwrót pierwszej, uderza na kawalerję, nacierającą w całej masie. Po krótkiem starciu łamią się szeregi nieprzyjacielskie, a pierwsza nasza linja sformowana wspiera drugą i wtenczas nieprzyjaciel tył podał, uchodząc częścią na błota, częścią w dębinę. Pułk huzarów księcia Oranji szczególniej ucierpiał i trupem zasłał plac boju; baterja o ośmiu działach dostaje się w nasze ręce i jest w tył Boremla uprowadzona, oprócz tego pięć dział przez baterję Puzyny zdemontowanych, zostaje na placu. W czasie zamieszania koń pode mną pada

raniony, i jestem przez huzarów obskoczony, lecz w tym momencie przypada szwadron 4go ułanów, kłuje i rozpędza huzarów, oficer tego szwadronu porucznik Baum podaje mi swego konia. Kawalerja nasza, powracająca z zabranymi jeńcami, koło Nowosiółek była wystawiona na morderczy ogień z tej wsi, przez działa i ręczną broń miotany, od którego kilkunastu prowadzonych jeńców było zabitych.

Od początku bitwy baterja nieprzyjacielska, za rzeką koło browaru ustawiona, ciągle strzelała na pałac Boremel- ski. Granaty dochodziły do kościoła i niekiedy między piechotą naszą pękały a w tej chwili brygada strzelców pieszych, za browarem stojąca, pod zasłoną swej baterji uderzyła na most. Major Szymanowski, wysłany natych­miast z trzema działami, zastał już strzelców rzucających deski na pale mostowe, pomimo ognia dwóch kompanji, strzegących przeprawy. Była to chwila bardzo ważna, bo zagrażała opanowaniem przez nieprzyjaciela Boremla, gdyby mu się przeprawa udała. Lecz gdy w ściśniętą kolumnę na grobli przyprowadzone przez Szymanowskiego działa kilkanaście strzałów kartaczowych rzuciły, nieprzy­jaciel zwrócił w tył, uchodził bez porządku i blisko połowę ludzi w zabitych i rannych utracił.

Krótką przerwę działań kawalerji nieprzyjaciel zapełnił ciągłą kanonadą, żadnego awantażu nie przynoszącą, oprócz zniszczenia pałacu, zamienionego w ruinę, wiele podobnych pamiątek w tej krainie powiększającą. Wierzchlejskiemu posłałem rozkaz, aby zostawiwszy jeden szwadron dla obserwowania drogi od Beresteczka, z resztą jak najspiesz­niej przybył do Boremla.

Wkrótce kawalerja nieprzyjacielska wystąpiła znowu w szyku bojowym i trzeci atak rozpoczęła, a razem piechota, dotąd nieczynna w Nowosiółkach, zaczęła debuszować z tej wsi na drogę do Boremla wiodącą. Rydygier przez te poruszenia, nie wątpiąc o wzięciu Boremla, chciał bitwę na swoją korzyść rozstrzygnąć i rzeczywiście rozstrzygniętą

została. Czy podług jego myśli? Obaczymy. Za posunięciem się kawalerji nieprzyjacielskiej, plutony baterji Puzyny pospieszyły w odstępy szwadronowe pierwszej naszej linji, a gdy ogniem kartaczowym złamały szeregi nacierających huzarów i dragonów, wtenczas obie nasze linje z całą natarczywością uderzywszy, do tłumnego odwrotu nie­przyjaciela zmusiły, szablą i piką pędząc przed sobą pierzchających.

Zaraz przy poruszeniu naszych linji wziąłem dwa dywiz­jony Igo strzelców i 2go ułanów i poprowadziłem na piechotę. Za pierwszem natarciem bataljon, formujący czoło kolumny wychodzącej z Nowosiółek, rozbity i w po­łowie w niewolę zabrany został. Następne bataljony spiesz­nie do wsi wróciły. Kawalerja nasza zapędziła się pod samą wieś; ponieważ dla wysokich płotów, jakiemi była ogrodzona, nie mogła wpaść do środka, cofnąłem się straciwszy dwunastu tylko ludzi w zabitych i rannych, chociaż ogień ręczny i działowy, ze wsi miotany, był tak gęsty, że prawie wszyscy mieliśmy płaszcze i mundury kulami poznaczone. (...)

Wtenczas kawalerja nasza była już pod dębiną, trzeci raz wpędziwszy nieprzyjaciela jak pierwej do lasu i na błota. Major Wierzchlejski przymaszerował i zajął wskazaną mu pozycję w bok Boremla. Zjawienie się Wierzchlejskiego spostrzegł zapewne nieprzyjaciel i wziął za nowo przybyłe wojsko, bo nie tylko nie posunął się za powracającą spokojnie z jeńcami naszą kawalerją, ale i artylerję swoją rezerwową z kozakami z pod dębiny ku Hrynikom cofnął. Dzień był na schyłku. Ogień z obu stron ustał. Kawalerja nasza stanęła na placu bitwy. Objeżdżałem szeregi i wywo­ławszy z wszystkich oddziałów oficerów i po kilku podofi­cerów, do żołnierzy przemówiłem:

— Bracia! dopełniliście godnie powinności. Już to nie pierwszy raz rad jestem to wam oświadczać. Ojczyzna będzie wam wdzięczna. Wiecie wy, coście w dniu dzisiejszym

zdziałali? Oto kilku nieprzyjacielskich żołnierzy na każdego z was walczyło, jednak nie tylko nie daliście się pokonać, ale owszem pobiliście ich! Otrzymaliśmy plac bitwy i na nim stoimy. Jest to dowód, że żołnierz polski poświęcając życie w obronie kraju jest niezwyciężony, niepodobieństwa nawet pokona. Dziękuję wam. Niech żyje Ojczyzna!— Okrzyki: „Niech żyje Polska!” długo się rozlegały. Trębacze grali narodową pieśń. Tej uroczystej radości słuchał nieprzyjaciel, we wsi Nowosiółce i w dębinie osadzony.

Straty nasze w tym dniu były znaczne, chociaż nierównie mniejsze od strat nieprzyjaciela. Najwięcej utraciły dywiz­jony krakusów Kościuszki, 2go i 4go ułanów. W ogóle mieliśmy 48 zabitych, 44 rannych i wziętych w niewolę, w większej części w dniu 18 za rzeką.

Cyt. za: J. D w e r n i c k i , Pamiętniki jenerała, Lwów 1870, s. 97-103.

Aneks 5

Odezwa z 1831 r. do Rosjan

Polacy do RosjanCierpiący w żelaznych okowach samodzierżawia, uginają­

cy się pod ciężkim i hańbiącym jarzmem niewolnictwa, powstańcie z nami, Rosjanie! Wstydźcie się za długoletnie poniżenia! Niezdecydowanie, niedowierzanie, cały ten zgub­ny duch umacnia pęta niewolnictwa. Doświadczyliście tego. Ale pierwsi, młodzi bohaterowie waszej wolności nie na darmo przelali swoją krew. Ona rozgrzewała chłodne podzie­mia, w których jęczeli bracia, współuczestnicy ich fatalnego losu. Ona połączyła na zawsze serca dwóch walecznych, współplemiennych ludów. Ona utwierdziła wielki sojusz plemion słowiańskich. Na tę krew męczenników wspólnej wolności przysięgliśmy zemścić się na gnuśnych tyranach; obecnie wypełniamy naszą świętą obietnicę. Nastał czas oswobodzenia cierpiącej Rosji. Wsłuchajcie się w przyzywa­jący was głos dwustu tysięcy uzbrojonych Polaków, gotowych poświęcić siebie, aby okupić wolność i niezawisłość. Odrzuć­cie z pogardą skarby i pochlebstwa wiarołomnych i podstęp­nych tyranów. Czyż macie walczyć w obronie waszych ciemięży cieli? Czyż macie stać na straży ugniatającego was niewolnictwa?... Lękacie się okazać zdrajcami wobec wasze­go potomstwa! Lękacie się jego przekleństwa! Wielki duch czasów, wyrokowi którego nic nie jest w stanie się oprzeć, szacowne cienie Bestużewów, Rylejewych i Murawiowów patrzą na was i surowo sądzić was będą.

Powstań, zbrojny hufcu rosyjski! Niech występek prze­kształci się w cnotę, niewola w wolność, ciemnota w oświe­cenie, zdeptane prawa ludu i człowieczeństwa niech nabiorą życia i siły, niech odnowią Rosję!

Zamiast wrogości i waśni Polacy witają was pokojem, sojuszem i wolnością. Porównajcie wielkoduszność ludu

z pychą samodzierżawia — i wyciągnijcie do nas dłonie przyjaźni i braterstwa. Wybierajcie: albo być narzędziem żądnego władzy satrapy albo bohaterami wolności i wiel­kości Rosji.

Cyt. za: S. P r z e w a 1 s k i, Odezwy z roku 1831, „Rocznik Wołyński”, t. V i VI (1936 i 1937) pod red. J. Hoffmana, Równe 1937, s. 146., z jęz. ros. tłum. D. Ostapowicz.

Aneks 6

Odezwa do żołnierzy rosyjskich z 1831 r.

Witacie, rosyjscy wojownicy!Do nas, bracia, żołnierze! U nas wesoło i swobodnie,

marny wszystkiego pod dostatkiem. Jesteśmy gościnni i wiemy, jak ugościć chwatów zuchów. Do nas, bracia! Do nas!

Nie wierzcie waszym dowódcom, którzy wam bają niedorzeczną bajeczkę, o tym, że żołnierz powinien służyć Monarsze zgodnie z przysięgą. Pomyślcie sami, zbierzcie się razem i powiedzcie: wielu jest między nami takich, którzy dobrowolnie i za radą zechcieli być żołnierzami? Biorą was siłą, zakuwają w dyby i wyganiają z gospodarstw, od rodziców, od żon, od malutkich dzieci, od ukochanych, i ostrzygłszy głowy, przymuszają rozkazem złożyć przysięgę. Lecz Bóg, spra­wiedliwy sędzia, czytający w naszych sercach, nie przy­jmuje wymuszonej przysięgi, i nie karze za nią. On widzi wasze nieszczęścia, widzi, jak dowódcy okrutnie biją was niewinnych pałkami, jak zmuszają was służyć dwadzieścia pięć lat i za to nagradzają was takim żołdem, za który biednego żołnierza nie stać i na szklankę wódki. Wiemy, jak was morzą kaszą, którą i psy zjeść by nie chciały. A po wyjściu z wojska, zostaje wam tylko chodzić po świecie z torbami i posilać się z żebraniny w imię Chrystusa.

Jesteśmy waszymi braćmi, Polakami, pragniemy ob­darzyć was prawdziwym dobrem. Musicie wiedzieć, że żołnierz polski mieszka jak w domu, ze swoją rodziną, otrzymuje trzydzieści dwie kopiejki codziennego żołdu, wołowinę i wódkę, nie z pieniędzy artelu, jak u was a ze skarbowych, służy wszystkiego tylko dziesięć lat i jeszcze młody, i krzepki wraca do domu, żeni się

i za dobrą i nienaganną służbę otrzymuje dożywotnią pensję. I wy będziecie mieli tak samo.

Do nas, bracia, do nas! Każdy, kto przyjdzie z bronią, otrzyma dwadzieścia rubli srebrem, a kto przyjdzie z bronią i koniem, temu dadzą trzydzieści rubli srebrem. Kto przyprowadzi innych z sobą, otrzyma nadzwyczajną i naj­lepszą nagrodę. Nie będziemy was zmuszać do służby; kto zaś zechce służyć wraz z nami, ten po pięcioletniej służbie odejdzie do rezerwy i otrzyma dziedzicznie ziemię, i woły i konie na gospodarstwo i dwadzieścia pięć rubli srebrem.

Do nas, bracia, do nas! Z całego serca pragniemy widzieć was i nas szczęśliwymi. Zdecydujcie się — pora wygnać morderców, którzy was męczą, karzą i traktują gorzej niż bydło.

Niech żyje wolna Polska i Rosja!

Cyt. za: S. P r z e w a 1 s k i, Odezwy z roku 1831, „Rocznik Wołyński”, t. V i VI (1936 i 1937) pod red. J. Hoffmana, Równe 1937, s. 147., z jęz. ros. tłum. D. Ostapowicz.

Aneks 7

K. Różycki,Uwagi nad wyprawą Jenerała Dwernickiego na Ruś.

Postanowienia naszego jenerała jedne po drugich na wyścigi się zmieniały. Miał spieszyć z przeprawą Styru, tymczasem uchodził po dwie mile na dzień i odpoczywał. Miał unikać bitwy a wkrótce potem kazał się wstrzymać z powstaniem, aż bitwę stoczy. Z Drużkopola poszedł szukać przeciwnika, a w kilka godzin ominął w Beresteczku mały oddział, na który mógł korzystnie przeważną siłą uderzyć, i bez mostu przejść rzekę. Poszedł do Boremla robić demonstracyą przeprawy, a nie widząc przeciwnika, czekał na niego nad mostem, aż przyjdzie z całemi siłami. Na koniec dał się zwieść; Rüdiger pod jego bokiem powraca na lewy brzeg Styru, zadaje wielkie szkody; wypuszcza go wprawdzie z tej matni, ale jenerał polski samochcąc w drugą gorszą się zapędza. (...)

Bitwa 19go z oczy wistem niebezpieczeństwem bez żadnego widoku została przyjęta. Walecznie lecz nie- przezomie była ona przeprowadzona. Przeszło czwarta część korpusu stała daleko od pola walki, co jest przeciwne pierwszej zasadzie sztuki.

Nieszczęściem nasz jenerał (...) każe wierzyć, że gdyby był dopadł Kamieńca, marsz jego ponad granicą stałby się był pamiętny w dziejach militarnych. Dwernicki, chociażby był miał dwa razy tyle sił, ile prowadził, nie mógłby bezkarnie, w obecnym na ten czas stanie rzeczy, przybrać tego kierunku, który przybrał. (...)

Dwernicki nie wykonywał nawet instrukcyi Skrzynec­kiego, do której się odwołuje: on wybrał z niej, to tylko co najdogodniejszym dla siebie upatrzył. Domyślny artykuł powiada, że naczelny wódz, pisząc instrukcyją, przewidy­wał, iż korpus będzie powinien trzymać się granicy, ażeby

uszedł zupełnej zagłady. Lecz instrukcyja kazała iść jak najspieszniej, a jenerał uchodził po dwie mile na dzień, albo często i odpoczywał. (...) Jakoż, Dwernicki, doszedłszy do Koślak, był już tylko od Kamieńca mil 14. (...) Lecz przypuśćmy nawet, że Dwernicki bez oporu wszedł był do tej warowni, zapytajmy go jakiej się stąd spodziewał korzyści? Wszakże Rüdiger, dość by jednak zrobił, gdyby (...) go tam przytrzymał, aż Roth z Mołdawii nadciągnie (...). Czy natenczas nasz jenerał, zamknięty w półkolu między Zbruczem a Dniestrem, miałby styczność z po­wstaniami? (...)

Ale czytając artykuł jenerała, mógłby może kto wnosić, iż nie sam tylko Kamieniec był punktem jego dążenia: są tam następujące słowa: wybór Boremla do przejścia Styru dowodzi, Że jenerał Dwernicki myślił o środkowych powia­tach Wołynia. (...) Dwernicki, mówiąc w swojem piśmie, że myślił o środkowych powiatach Wołynia, zapomniał coo kilka stronic wyżej powiedział, a to zupełnie zgodne jest z czynem. Idąc do Boremla zwrócił, jak pisze, całą uwagę RUdigera na punkt, którym nigdy przemknąć się na drugą stronę rzeki nie zamierzał; mówi nawet, że dlatego most stawiał w oczach kozaków. (...)

Błędy jego zbyt szkodliwie wpłynęły na dalszy bieg naszej wojny, ostateczną przyczynę nieczynności powstań na Rusi, ich rozproszenie, stratę korpusu, i zgubny przykład chronienia się za cudze granice jemu przypisać należy. (...) Bez zniesienia się zaś z powstaniami, bez żadnego rozpo­rządzenia onemi, po co i dokąd szedł polski jenerał?

Cyt. za: K. R ó ż y c k i , Uwagi, s. 42-49

Aneks 8

Anastazy Dunin, Odpowiedź na „Uwagi nad wyprawą Jen. Dwernickiego na Ruś”.

Ja więc, nie Jenerał, uważałem, że instrukcija nie mogła zbawić Rusi i ten po dwakroć wstręt do niej oświadczyłem, ja utrzymywałem, że nie mniej dla Jła. Dwernickiego nie było potrzebne jak instrukcija, że jeden pułk regularnej piechoty byłby zbawienniejszy nad wszystkie rady pisane; lecz bynajmniej nie co do instrukcji mówiłem że: „(...) Cztery tysiące wojska miało przed sobą z razu trzynaście, później dwadzieścia kilka tysięcy nieprzyjaciela, dopełnić jednak należało rozkazu nie wchodząc co potem nastąpi” (tom I., Władysław IV)1. Gdzież więc tu jest mowa0 instrukcji polecającej trzymać się granicy, którą zawsze potępiałem i której tylko P. Różycki potrafił mnie uczynić stronnikiem, przenosząc oderwane myśli z jednego miejsca na drugie. (...) I pisarz Uwag, który czyta, że korpus przyszedłszy do Boremla zastał kozaków na grobli, twierdzi jednak, że Jenerał zgubił się w Boremlu z oczu Rudigera1 robiłby niepotrzebną demonstracyjną ceremoniję, a zaraz obok tego utrzymuje że demonstracija na Beresteczko byłaby użyteczniejsza, lubo kilka wierszy powyżej twierdził że położenie Rudigera od granicy, a tem samem od Beresteczka, tak było odległe że Jenerał mógł był odkuć się od granicy i wyżej rzekę przechodzić, przez co oczywiście sprzeciwiał się własnej zasadzie demonstracji na Beres­teczko, itd. (...)

Krytyka [Różycki] naucza mnie, że: „nie każda zasada służąca znacznej armii jest zasadą czterotysięcznego kor­pusu wojska. Dwernicki przeszedłszy Bug nie mógł mieć

1 A. D u n i n w Odpowiedzi cytuje fragmenty swoich artykułówo wyprawie gen. Dwernickiego zamieszczonych w numerach „Pamiętnika Emigracji” w latach 1832-1833.

innej podstawy nad ziemię, którą zajmował stopami swego korpusu;” i ta nauka byłaby dla mnie i nową i ważną, gdyby się szczególnym trafem nie spotkała z tem, co przed sześcią laty pisałem: „Wiadomo iż operacije czterotysięcz- nego korpusu nie mogą mieć żadnej stałej podstawy, nie mogą mieć innej jak męztwo korpusu i śmiałą ofensywę dowódzcy. Tem męstwem które przez trzy miesiące toro­wało drogę Dwernickiemu można było zdobywać kraje, ale je utrzymać było niepodobna. Jakoż każdą milę za nami zajmował nieprzyjaciel.” (karta 2ga. Władysław IV) (...) Potępiałem instrukciją która przewidywała wypadki i zara­dzić im nie chciała. Utrzymywałem że marsz po nad granicą stał się mniej pomyślnym skutkiem stosunku dwóch sił walczących, lecz nie wahałem się dodać, że szukać innej drogi po bitwie 19go. stan korpusu nie pozwalał. Nie można sprawiedliwie ocenić wydarzeń, jeśli ich własną miarą mierzyć nie będziemy. Siły korpusu były mocno nadwerężone przez trzymiesięczne trudy i marsze. Do­prowadzić je ile można w całości do powstań na Podolu, było ważniejszą rzeczą jak przekonać się czyli Rüdiger z Boremla do Krzemieńca potrafi ubiedz 6 mil i 3/4, kiedy korpus miał ich 8 do zrobienia (...), kiedy Rüdiger po odłączeniu swoich słabych był jeszcze trzykroć mocniejszy od korpusu polskiego. Na ostatku twierdziłem, i to zawsze powtórzę, że gdyby był korpus zdołał dojść na Podole, marsz po nad granicą stałby się pamiętny w dziejach wojskowych, bo byłby nadgrodzony powodzeniem, bo chodziło jedynie o dopięcie celu, mniej o drogę do niego prowadzącą. (...) Jenerał szedł do Kamieńca drogą najbliż­szą, i już był niedaleki kresu do którego zmierzał; kont­rowersja więc P. Różyckiego jest jedynie ze mną nie z Jenerałem.

Cyt. za: A. D u n i n, Odpowiedz, s. 24-25, 27-29.

Aneks 9

Karol Różycki, Pamiętnik Pułku Jazdy Wołyńskiej

Jak kiedy zbłąkanego nocą wędrowca wschód słońca uradował, tak uradowała nas wiadomość, że nasz sławny, nasz waleczny Dwernicki przeszedł Bug i krwawą drogą ku nam maszeruje. — Wiadomość ta doszła mnie po zwycięs­twie pod Boremlem; dwadzieścia pięć mil i wojska mos­kiewskie dzieliły nas od tego bohatera; z drżącemi sercami czekaliśmy chwili działania. (...)

Z 13 na 14/26 Kwietnia W.P. syn znanego wam z patryjotyzmu i waleczności pułkownika, zakomunikował mi polecenie pana Chruścikowskiego, powstania w dniu 15 (27) tegoż miesiąca. (...) Bohater nasz, syt sławy, której nie przeżyją Polacy, łamiąc się korzystnie z pięć razy większą od swojej siłą, a widząc nowo przybywają­cego nieprzyjaciela, chciał ocalić zasłużone krajowi, waleczne swoje wojsko, i wszedł z niem w granice Austrji. Pan Chruściechowski odwołuje powstanie na­szych prowincji, a nieszczęśliwe to odwołanie dochodzi nas tegoż samego dnia, 15 (27) Kwietnia, w wieczór, kiedy wielu już było skompromitowanych. — Komu występek ten przypisać? Jak go nazwać, zbrodniczym czy nierozsądnym? (...)

Sobańscy, Wincenty Tyszkiewicz, Jełowiccy, Potoccy, Korsak, Rzewuski (...) i wielu innych obywateli Podola wyszło uzbrojonych w pole, a wkrótce szesnaście szwad­ronów kawalerii i znaczny oddział piechoty uformowano pod naczelnictwem jenerała dawnych wojsk, Kołyski. (...). Dla nas, koledzy, naznaczyłem dzień 5 (17) maja do wystąpienia zbrojnego. (...)

Z 4go na 5ty zebraliśmy się w lasach Korowiniec Mały,o mil cztery od Żytomierza (...) i zamiast wyrachowanych 480 koni stanęło 130. (...) Niewiele palnej broni i pałaszów

uzbrajało nas, ale uzbrajały nas lance, ta odwieczna polska broń, której każda inna ustąpić musi. (...)

Na miejscu zbioru podzieleni byliście na cztery plutony (...). Jedne były uczucia, jedne cele nasze, tak jak my byliśmy dziećmi jednej ziemi; słowa: „SŁAWA BOGU” w miejscu dzikiego „Hurra” zaleciłem wam powtarzać przy ataku. (...) Poczem mieliśmy się udać na Podole, wesprzeć powstanie Kołyski, a w miarę naszego powodzenia zamie­rzałem powrócić, zebrać moich strzelców pieszych, osadzić nimi niedostępne miejsca w lasach (...), a jazdą przecinać mieliśmy bliskie trakty transportowe, prowadzące z głębi kraju do czynnej armji nieprzyjacielskiej. (...) Już miałem niemiłą wiadomość, że jenerał Kołysko po znacznej stracie pod Daszowem, zbliżał się nad rzekę Bug podolski [Boh] (...). W Ułanowie, dla przecięcia komunikacji zabrana była poczta. — Konie pocztowe, niezdatne pod jeźdźców, użyto do wiezienia karabinów, których przybywało na każdej prawie mili, gdyż często awangarda nasza albo małe poboczne patrole znajdowały po kilku przechodzących maruderów moskiewskich i rozbrajały. (...)

Oświadczyłem: że zdaje się, że Kołysko zmierza ku Galicji, w tem położeniu pomocy mu nie zaniesiemy. Puśćmy się zatem zuchwalszą ale nadziei drogą (...), idźmy do Królestwa! (...)

Zwróciłem marsz ku Winnicy, aby tem poruszeniem nie dać poznać nieprzyjacielowi strony, w którą prawdziwie zmierzałem (...).

Piętnastego, przeszedłszy Krasnopol (...) odebrałem wia­domość od moich wysłanników, że dwa oddziały nie­przyjaciół idą ku nam: — jeden, z prawej naszej strony i z tyłu, miał przybyć przez Krasnopol, a drugi, z przodu, przez Mołoczki. — Na lewo były błota, a na prawo bagnista rzeczka; poznałem się na prędce z naszem poło­żeniem, i zaledwie po ukończonym popasie kazałem siąść na koń (...). Wychodziliście w porządku w równiny, ja

obserwowałem nadchodzących przeciwników. — Widzia­łem oddział piechoty nie mocniejszy nad pół batalionu i 40 kozaków, wchodzących do Krasnopola. (...) Plutony po bokach drogi ustawione, pod rozkazami komendantów szwadronowych, miały odciąć nieprzyjaciela od wsi, i, zwróciwszy, z tyłu uderzyć; z dwoma zaś plutonami, Seweryna Pilchowskiego i Michała Czajkowskiego, po­stanowiłem środkiem atakować od czoła. W tym porządku zbliżaliście się ku niemu, kiedy ujrzałem, że się w czworo­bok zwinął i stanął; od 150 kroków kazano wam iść kłusem, a od 80 usłyszeliście gwiżdżące kule; „puszczaj cugle!” zawołałem, i zabrzmiały pierwszy raz słowa „SŁA­WA BOGU!”, a konie nasze całą siłą pędu wniosły nas w szeregi niewolników. — Padają! Krzyczą pardon! (...)

Stanęliście potem w kolumnę plutonową, a ja drugiego wyglądałem oddziału nieprzyjacielskiego, kiedy nadbiegł i doniósł podoficer (...), że oddział ten nie wychodzi z Krasnopola (...) a kozacy na widok ataku unieśli się w stronę, z której przyszli. (...) Co prędzej zatem zebrano na wozy 230 karabinów, tyleż ładownic z ładunkami i pałaszami, oraz bębny, jako naszą zdobycz, a słowa „Sława Bogu” na znak wdzięczności po trzykrotnie wy­krzyknęliśmy.

K. R ó ż y c k i , Pamiętnik Pułku Jazdy Wołyńskiej, Kraków 1898, s. 11-21.

Aneks 10

Powstanie na Podolu i bitwa pod Daszowem w relacji Aleksandra Jełowickiego

W tej chwili otrzymana przesadzona wiadomość o po­wstaniu wołyńskiem i wkroczeniu jenerała Dwernickiego na Wołyń uradowała serca nasze, a własnoręczny rozkaz jenerała Dwernickiego, którym nas do siebie wołał, był hasłem powstania (...). Wszyscy prawie obywatele i urzęd­nicy ze swymi oddziałami zebrali się w dniu tym [5 maja] w liczbie sześćset koni i kilkadziesiąt piechoty we wsi Krasnosiółce nad rzeką Bohem położonej, gdzie się połą­czyli z oddziałem olhopolskim i bałckim blisko 500 koni wynoszącym i z częścią oddziału jampolskiego z 80 ludzi złożoną. Zebrani obywatele, nie mając komu dowództwa powierzyć, bo jenerał Dwernicki, pomimo najusilniejszych próśb naszych, nie przysłał nam znanych z biegłości w swej sztuce oficerów, złożyli go w ręce sławnego jenerała Kołyszki, obciążonego wiekiem spoczywającego od dawna na laurach, którymi wraz z nieśmiertelnym Kościuszką skronie swoje jako obrońca Ojczyzny ozdobił. (...) Chwila wykonywania szczerej przysięgi Ojczyźnie była wspaniałą, była rozrzewniającą. (...) Lecz na nieszczęście w pierwszej chwili spostrzegliśmy słabość wojennego porządku i niepo­dobieństwo utrzymania subordynacyi między nowymi żoł­nierzami, którzy w naczelnikach swoich widzieli tylko równych sobie współobywateli i sąsiadów (...). Dnia 13 maja liczyliśmy już blisko 2.000 kawaleryi i 200 piechoty (...). Dnia 14 maja ruszyliśmy z Granowa do Daszowa. Pod Daszowem Jenerał Roth z dywizyą buską złożoną z trzech pułków ułanów atakował w marszu naszą tylną straż, złożoną z niezupełnego szwadronu kawaleryi, który, na widok nieprzyjaciela, śmiało się nań rzuciwszy, rozproszył jego straż przednią, lecz spostrzegłszy całą siłę nieprzyja-

cielą cofnął się ku innym naszym szwadronom, których część była jeszcze przed miastem od strony nieprzyjaciela, druga zaś część za miastem już była w obozie. Zajęliśmy się co prędzej ściąganiem i szykowaniem sił naszych, gdy tymczasem nieprzyjaciel wszystkie swe siły sformowane w jedną kolumnę wzmocniwszy sześciu armatami, postąpił ku nam i ogniem kartaczowym chciał nas odstraszyć. Na odgłos dział nieprzyjacielskich dwa najbliższe nasze szwad­rony ze zwyczajnem Polaków męstwem uderzyły na nie­przyjaciela i w mgnieniu oka przełamały linię jego. Dalej stojące szwadrony nasze nie mogły jeszcze walczącym zdążyć na pomoc: jeden z dowódców naszych, nie chcąc ich, jak myślał, na zupełną stratę wystawić, rozkazał odwrót w celu połączenia tych szwadronów z całą naszą siłą i całą zadać nieprzyjacielowi cios stanowczy. Pierw­szego i drugiego rozkazu nie usłuchali mężni żołnierze nasi; za trzecim znalazło się kilku mniej śmiałych, którzy powtarzanymi wykrzyknikami: rejterada! zginęliśmy! czter­dzieści armat, 30. 000 Moskali — i przykładem ucieczki roznieśli popłoch pomiędzy niedoświadczonych żołnierzy; wszyscy, rzucając najpiękniejsze zwycięstwo, w najwięk­szym nieporządku ruszyli do miasta; popłoch ten ogarnął i rozproszył nie będące nawet w boju szwadrony. Ucieczka bez żadnego powodu, która zajęła miejsce niemylnie spodziewanego tryumfu, najgorliwszych obywateli żołnierzy okropną przejęła boleścią; nadaremnie usiłowali dowódcy zgromadzić wojsko, aby go na nieprzyjaciela, który nas ścigać nie śmiał, poprowadzić. W ostatniej więc rozpaczy, sami w liczbie pięćdziesięciu rzucili się z bohaterską odwagą na całą linię nieprzyjaciela; za pierwszem uderze­niem przełamali, zajęli dwie armaty, zabili blisko sto ludzi; otoczeni następnie całą masą nieprzyjaciela przebili się przez nią prawie bez straty, a nie widząc żadnego posiłku, a tem samem celu walki, nieścigani do swoich wrócili. W całej tej bitwie mieliśmy tylko dziewiętnastu zabitych;

dziesięciu naszych z piechoty dostało się w niewolę; nieprzyjaciel stracił w zabitych blisko dwieście ludzi. Ta walka okazała nam pojedyncze męstwo naszych żołnierzy, ale oraz i to, że odwrót nieregularnego wojska jest jego zgubą. (...).

Cyt. za: Dyaryusz sejmu z r. 1830-1831, wyd. M. Rostworowski, t. V, Kraków 1911, s. 398-401.

BIBLIOGRAFIA (wybór)

Czasopisma z lat 1830-1831

„Dziennik Powszechny Krajowy”.„Gazeta Polska”.„Kurier Polski”.„Orzeł Biały i Pogoń”.„Nowa Polska”.„Tygodnik Petersburski”.

Czasopisma z okresu Wielkiej Emigracji

„Kraj i Emigracja”, Paryż 1837-1838.„Kronika Emigracji Polskiej”, Paryż 1835.„Noworocznik Demokratyczny”, Paryż 1843.„Pamiętnik Emigracji”, Paryż 1832-1833.„Pielgrzym Polski”, Paryż 1832-1833.„Wiadomości Krajowe i Emigracyjne”, Paryż 1837.

Pamiętniki i wspomnienia

B e r z e w i c z y E., Wspomnienia podporucznika pułku jazdy wołyńskiej spod komendy Karola Różyckiego, Lwów 1876.

B o b r o w s k i T., Pamiętnik mojego tycia, oprać. S. Kieniewicz, Warszawa 1979, t. 1-2.

B u d z y ń s k i M., Wspomnienia z mojego życia, Poznań 1880, t. 1.C z a j k o w s k i M., Gawędy, Paryż 1840.C z a j k o w s k i M., Kilka słów o Rusinach w roku 1831, „Kraj

i Emigracja”, Paryż 1837-1838.Diariusz sejmu z r. 1830-1831, wyd. M. Rostworowski, Kraków

1907-1912, t. 1-6.D u n i n A., Działania korpusu Jła Dwernickiego, „Pamiętnik

Emigracji”, Paryż 1832-1833.D u n i n A., Odpowiedź na „ Uwagi nad wyprawą jenerała

Dwernickiego na Ruś”, Londyn 1837.D w e r n i c k i J., Odpowiedź na pismo pod tytułem „Uwagi

Karola Różyckiego nad wyprawą jenerała Dwernickiego na Ruś”, Londyn 1837.

D w e r n i c k i J., Pamiętniki jenerała Józefa Dwernickiego, Lwów 1870.

G o ł y ń s k i A., Pamiętnik podolskiego powstania 1830-1831 roku, Warszawa 1979.

J e 1 o w i c k i A., Moje wspomnienia, Warszawa 1970.01 i z ar N., Pamiętniki kasztelana Narcyza Olizara, Lipsk 1871.Pamiętniki dekabrystów, przeł. K. Radziwiłł, J. Zeltner, oprać. W.

Sliwowska, t. 1-3, Warszawa 1960.Pamiętniki polskie, wyd. K. Bronikowski, t. 2, Paryż 1841.P a w ł o w s k i B., Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej

1830-1831, t. 1, Warszawa 1931-1935.P r ą d z y ń s k i I., Pamiętniki, Kraków 1909.P r z e w a l s k i S., Odezwy z roku 1831, „Rocznik Wołyński”,

Równe 1936-1937, R. V-VI.R ó ż y c k i K., Pamiętnik Pułku Jazdy Wołyńskiej, Kraków 1898.R ó ż y c k i K., Uwagi nad wyprawą jen. Dwernickiego na Ruś,

Bruksela 1837.Zbiór pamiętników do historii powstania polskiego z roku

1830-1831, Lwów 1882.

OPRACOWANIA

A n d r z e j o w s k i Z . , Karol i Edmund Różyccy, dowódcy polscy w walce z Rosją, „Pamiętnik Kijowski”, Londyn 1963, t. 2.

A s k e n a z y S., Bracia, „Teki Historyczne”, t. XI, Londyn 1960-1961.

A s k e n a z y S., Łukasiński, t. 1-2, Warszawa 1929.A s k e n a z y S., Rosya-Polska 1815-1830, Lwów 1907.B a r z y k o w s k i S., Historia powstania listopadowego, t. 2-4,

Poznań 1883-1884.B e a u v o i s D., Polacy na Ukrainie 1831-1864, przeł. K.

Rutkowski, Paryż 1988.B e a u v o i s D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich

1803-1832, Rzym-Lublin 1991.B e a u v o i s D., Trójkąt Ukraiński, Lublin 2006.B o r t n i k o w A.I., Uczast rosijskich sołdatiw i oficeriw u pol-

skomu powstanni 1830-1831 g., „Ukrainskij istoricznij żumal”, Kijów, nr 2 (1962).

B r a n d y s M., Koniec świata szwoleżerów, t. 2-4, Warszawa 1974-1976.

Cal l i e r E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831, Poznań 1887.

C h o ł o d e c k i-B i a ł y n i a J., Korpus Dwernickiego w granicach Austrii, Lwów 1913.

D j a k o w W., Z a j c e w W., O b u s z e n k o w a L , Socjalnyj sostaw uczastnikow polskogo wosstania 1830-1831 zapadnich gubemii russkoj imperii, w: Istoriko-socjołogiczeskije issledo- wania, Moskwa 1970.

D u t k i e w i c z J., Austria wobec powstania listopadowego,Kraków 1933.

Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849, praca zbiorowa pod red. W. Zajewskiego, t. 1, Warszawa 1991.

G r o b i c k i J., Wyprawa gen. Dwernickiego na Wołyń, „Przegląd Kawaleryjski”, t. 7, 1930.

H o f f m a n J., Wołyń w walce, „Rocznik Wołyński”, t. II, Równe 1831.

K l e b a n o w s k i j P., K istorii polskogo wosstania w Jugo- Zapadnom Kraje w 1831, „Kijewska Starina”, t. 89, (1905).

K r u t o w W . , S z w i e c o w a - K r u t o w a , Diekabristy, t. 1-2, Moskwa 2001.

K u c h a r z e w s k i J., Od białego caratu do czerwonego, t. 1-2, pod red. A. Szwarca i P. Wieczorkiewicza, Warszawa 1998.

K u c z e r s k a j a M., Konstantin Pawłowicz, Moskwa 2005.K u k i e ł M., Czartoryski a jedność Europy, Warszawa 2008.

K u k i e ł M., Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795-1815, Warszawa 1920.

K u k i e ł M., Historia w służbie teraźniejszości, oprać. R. Habiel- ski, Warszawa 1994.

K u k i e 1M. Próby powstańcze po trzecim rozbiorze, Kraków 1912.K u k i e ł M., Wojna 1812 roku, t. 1-2, Warszawa 1937.L e w i c k i j O., Epizod iz polskogo miatieża 1831 g. w Jugo-

Zapadnom Kraje, „Kijewska starina”, t. 18 (1899).Łoj ek J., Opinia publiczna a geneza powstania listopadowego,

Warszawa 1982.M a j e w s k i W., Grochów 1831, Warszawa 1982.M i e r o s ł a w s k i L., Rozbiór krytyczny kampanii 1831, t. 1-2,

Paryż 1845.M i t i n a N., Socjalnyj sostaw uczastnikow wosstania na Ukrainie

w 1830-1831 w: Istoriko-socjołogiczeskije issledowania, Moskwa 1970.

M o c h n a c k i M., Powstanie narodu polskiego w r. 1830 i 1831, t. 1-2, Warszawa 1984.

M o ś c i c k i H., Pod berłem carów, Warszawa 1924.P a w ł o w s k i B . , D u t k i e w i c z J., Dwernicki Józef w: Polski

Słownik Biograficzny, t. 6, Kraków 1948.P a w ł o w s k i B., Dwernicki, Poznań 1927.P a w ł o w s k i B . , Przejście korpusu gen. Dwernickiego do Galicji,

„Kwartalnik Historyczny”, t. XX (1906).P a w ł o w s k i B . , Wyprawa gen. Dwernickiego na Wołyń w 1831,

„Biblioteka Warszawska”, t. LXIV, (1907), cz. 4.Powstanie Listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnętrzne. Mi-

litaria. Europa wobec powstania, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1990.

Powstanie Listopadowe 1830-1831. Geneza — uwarunkowania— bilans — porównania, pod red. J. Skowronka i M. Żmigrodzkiej, Wrocław 1983.

P r z e w a l s k i S., Boremelskie boje, „Rocznik Wołyński”, t. II, Równe 1931.

P r z e w a l s k i S., Bitwa pod Boremlem, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1963, t. IX, cz. 2.

P u z y r e w s k i A., Wojna polsko-rosyjska 1831 roku, przeł. P.J. Bykowski, Warszawa 1888.

S k o w r o n e k J., Adam Jerzy Czartoryski, Warszawa 1994.S m o l k a S., Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopado­

wymi, t. 1-2, Warszawa 1984.S o k o ł o w s k i A., Wyprawa Dwernickiego na Wołyń, „Rozprawy

Akademii Umiejętności”, t. LXI (1917).S z y n d 1 e r B., Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994.T a r c z y ń s k i M., Generalicja powstania listopadowego, War­

szawa 1980.T o k a r z W., Armia Królestwa Polskiego, Piotrków 1917.T o k a r z W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1994.W r o ń s k i A., Powstanie listopadowe na Wołyniu, Podolu

i Ukrainie, Warszawa 1993.W r o t n o w s k i F., Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie

w roku 1831, Paryż 1837-1838.Z a c h a r e w i c z Z., Różycki Karol w: Polski Słownik Bio­

graficzny, t. 32, Wrocław 1989-1991.Z a m o y s k i A., 1812. Wojna z Rosją, przeł. M. Ronikier,

Kraków 2007.Z a j e w s k i W., Powstanie Listopadowe 1830-1831, Warszawa

1998.

WYKAZ ILUSTRACJI

Aleksander I (1777-1825). „Dziwny car”, łudzący Polaków wizją połączenia ziem polskich pod swoim berłem. W 1812 r. miała ona ostrze antynapoleońskie. W traktacie wiedeńskim znalazł się zapis o „rozszerzeniu wewnętrznym” wobec Królestwa Polskiego, jakie car uzna za stosowne. Niezrealizowane obiet­nice staną się ważnym czynnikiem wybuchu powstania. Z lito­grafii A. Aschenbrennera wg rysunku A. Lessera.M. Zgómiak, Wielka Historia Polski, t. 4, cz. 1: Polska w czasach walk o niepodległość (1815-1864), Oficyna Wydaw­nicza FOGRA, Świat Książki, Kraków-Warszawa 2003, s. 20.

Mikołaj I (1796-1855). Zdecydowanie przekreślił wszelkie ma­rzenia na połączenie Ziem Zabranych z Kongresówką: „Póki życia mego, nie pozwolę, aby idea ponownego zjednoczenia Litwy z Polską była w jakikolwiek sposób ośmielana”. Bitwa pod Stoczkiem wywołała w oczach cara szczery podziw: „Stoczek jest bardzo zaszczytny dla młodego wojska Dwernic­kiego, a tym haniebniejszy dla naszych strzelców konnych”. W. Bruce Lincoln, Mikołaj /, przeł. H. Krzeczkowski, PIW, Warszawa 1988.

Gen. dyw. Karol Kniaziewicz (1762-1842). Zwycięzca spod Hohenlinden (1800) zrażony do polityki Napoleona powrócił na Wołyń. W 1807 r. stanął przed alternatywą: wywołania antyrosyjskiego powstania lub dowodzenia Polakami w służbie cara. W 1812 r. maszerował w szeregach Wielkiej Armii na Moskwę. W 1831 r. został przedstawicielem dyplomatycznym

Rządu Narodowego w Paryżu. Malarz nieznany, przełom XVIII i XIX w.Historia Polski. Kalendarium dziejów t. 2 (1655-1887), oprać, zbiór., Marketing Room Poland Kraków 2010, s. 270.

Wielka Sobota 1831 (obnoszenie zdobytych rosyjskich sztan­darów). Śledztwo prowadzone po klęsce ujawniło związki dekabrystów z konspiracją polską na Ziemiach Zabranych a ostatnim akordem powstania była bitwa z wojskami wie­rnymi carowi na Ukrainie w 1826 r. Wydarzenia te odbiły się echem jeszcze w 1831 r., gdy demonstracja w Warszawie przyczyniła się do ogłoszenia detronizacji Mikołaja I. Rys. J.N. Lewicki.Kronika powstań polskich..., s. 113.

Książę Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861). Plany połączenia ziem polskich pod berłem carskim łączył z polityką an- tynapoleońską. Jako kurator wileńskiego okręgu naukowego współtworzył Liceum Krzemienieckie. W 1831 r. w roli prezesa Rządu Narodowego próbował drogą dyplomatyczną ratować korpus Dwernickiego po internowaniu. Według litografii Villaine’a.Wielka Historia Polski, s. 20.

Gen. dyw. Józef Dwernicki (1779-1857). Od II do V 1831 r. odniósł szereg sukcesów, w bitwach osobiście prowadził szarże jazdy. Otoczony przez Rosjan pod Boremlem, wyrwał się z opresji dzięki wiernym żołnierzom. Mimo niezwykłej popular­ności (na jego cześć układano pieśni i wiersze) po klęsce korpusu musiał zmierzyć się z polemikami na swój temat. Litografia Villaine’a.W. Zajewski, Powstanie listopadowe, Bellona, Warszawa 1998.

Bitwa pod Stoczkiem 14 II 1831 r. Pierwszy sukces powstańców nad Rosjanami w wojnie 1831 r. miał przede wszystkim wymiar moralny — zaszczepił w wojsku polskim wiarę w zwycięstwo. „Sześć dział na tymże miejscu, gdzie stały, dostały się w nasze ręce, zabrał je pułk 4 ułanów wspólnie z 2 strzelców konnych” — relacjonował na gorąco po bitwie gen. Dwernicki.W. K o s s a k , Atak na działo, 1932, Muz. WP, nr inw. MWP54078 (źródło: Wizja Wojska Polskiego w twórczości

Kossaków, Katalog 2008, s. 100 (Szarża na baterie rosyjskie pod Stoczkiem, mai. W. Kossak).

Nowe formacje wojska powstańczego w 1831 r.Od XII 1830 do II 1831 r. zaczęto formować trzecie i czwarte bataliony piechoty oraz piąte i szóste szwadrony jazdy. Niezbyt dobrze uzbrojone, umundurowane i wyszkolone ale pełne zapału stanowiły trzon korpusów gen. J. Dwe­rnickiego i gen. J. Sierawskiego. Akwarela Romana Ru- pniewskiego, rok 1831 Muz. WP.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 106.

Gen. bryg. Jan Skrzynecki (1787-1860). Wiadomość o niesub­ordynacji gen. Dwernickiego Naczelny Wódz przyjął nie­frasobliwie: „Może to Bóg natchnął go tą myślą, a w takim razie jego nieposłuszeństwo skończy się rezultatem pomyślnym”— powiedział. Skrzynecki spodziewał się, że zabużańska akcja Dwernickiego spowodowałby wycofanie wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego — i jak złośliwie dodawał Prądzyński— „będzie mógł cieszyć się dostojeństwem, nie oddając się przykrym zachodom życia obozowego”.J. Kossak, Gen. Skrzynecki ze sztabem, Wizje wojska polskiego w twórczości Kossaków, red. E. Wasilewska i in., s. 45.

Gen. dyw. Ignacy Prądzyński (1792-1850). Opracował instrukcję dla korpusu gen. Dwernickiego i jak zwykle, zapisał w niej za wiele zadań dla jednej osoby, ale dowódca wyprawy nie wypełnił jej punktów w całości.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 113.

Kpt. Piotr Wysocki (1797-1875). Bohater Nocy Listopadowej został wysłany przez gen. Skrzyneckiego do korpusu w roli... agenta, śledzącego poczynania żołnierzy; otwarcie wyparł się swej misji przed gen. Dwernickim, a w trakcie bitwy pod Boremlem wyróżnił się chlubnie w walce.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 94.

Pułk Pierwszy Ułanów. Dywizjon 1 p.uł. wysłano spod Boremla do Nowosiółek. Ułani stanęli za wsią i rozsypali flankierów naprzeciw linii kozaków. Z obu stron rozległa się długa, bezładna strzelanina. Rys. B. Gembarzewski.B. Gembarzewski, Wojsko Polskie 1815-1830, Warszawa 1903.

Pułk Drugi Ułanów. Gen. Dwernicki był dowódcą pułku przed 1831 r. Pojawienie się na placu boju stojącego nieopodal w rezerwie dywizjonu 2 p.uł. pod Boremlem skłoniło Rosjan do zaprzestania bitwy. Rys. B. Gembarzewski.B. Gembarzewski, Wojsko Królestwa...

Strzelcy konni. Zasłużyli się w bitwie pod Poryckiem (11 IV 1831 r.) rozbijając rosyjski pułk dragonów. Pod Boremlem największe straty poniosły szwadrony 2. i 5. pułków strzelców konnych. Rys. B. Gembarzewski.B. Gembarzewski, Wojsko Królestwa

Generał i adiutanci jazdy. Pod Boremlem Dwernicki wybrał dogodne dla strony polskiej miejsce bitwy i narzucił wrogowi teren walki, w pierwszej linii ustawił dywizjony 4. pułku ułanów i 1. pułku strzelców konnych wspartych przez artylerię. Rys. B. Gembarzewski B. Gembarzewski, Wojsko Królestwa

Generał Dwernicki na czele 2. pułku ułanów. „Pierwsza nasza linia atak przypuściła z taką natarczywością, iż w mgnieniu oka rozbite huzary i dragony odsłoniły dwie baterie swej artylerii, które kawaleria nasza przeleciawszy, uderzyła na drugą linię” — pisał o pierwszej szarży wojsk polskich gen. Dwernicki. Mal. P. Michałowski.Historia Polski. Kalendarium, s. 326.

Ułani na patroluPatrole kawalerii wysłane przed bitwą pod Boremlem w celu nawiązania kontaktu z nieprzyjacielem nie potrafiły natrafić na ślad wojsk carskich, mimo iż cała potęga gen. Rtidigera parła w kierunku Styru. Obraz Jana Rosena.Historia Polski. Kalendarium dziejów 1655-1887, t. 2, s. 334.

Ułan w walce z kozakiem. W pewnym momencie bitwy pod Boremlem Polacy musieli grupkami lub samotnie przebijać się z okrążenia, dokonując popisów szermierczych. Mai. W. Kossak, rok 1900 (MN, Warszawa).Wielka Historia Polski, t. 4, s. 115.

Krakusi. W skład korpusu wchodziły szwadrony krakusów im. Tadeusza Kościuszki oraz im. Księcia Józefa Poniatowskiego. Gen. Dwernicki dowodził krakusami już w 1813 r. Mai. P. Michałowski.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 17.

Parlamentariusze. Gen. Dwernicki wysłał do Austriaków par- lamentariusza, by pertraktował w sprawie przyjęcia przez nich rannych i chorych żołnierzy korpusu. Dowiedział się, że w razie przekroczenia granicy korpus zostanie rozbrojony i internowany. Mai. Wojciech Kossak, 1926 (MWP).Wizja WP w twórczości Kossaków. Katalog, s. 95.

Korpus gen. Dwernickiego przekracza granicę austriacką 1 V 1831 r. W pościgu za korpusem polskim szła dywizja huzarów rosyjskich. Już miało dojść do bitwy, gdy austriacki płk Fackh na czele plutonu jazdy wjechał między wrogie wojska i wezwał je do zaprzestania walki na obcym te­rytorium i złożenia broni. Obaj przeciwnicy odmówili. Wówczas Fackh przesunął korpus Dwernickiego do Kle- banówki. Gen. Rüdiger kłamał później, że granicę naruszył... niewielki oddział kawalerii lub „hołota powstańcza podająca się za Rosjan”. Wojska rosyjskie pozostały w Galicji do wieczora i zachowywały się jak w zdobytym kraju nie­przyjacielskim. G.B. Wunder, rys. J.M. Voltz, miedzioryt kolor, ręcznie, po 1832.Kronika powstań polskich 1794-1944, Wyd. Kronika-M.Mi- chalak, Warszawa 1994, s. 115.

August Lobkowitz (1797-1842). Jako austriacki gubernator Galicji i Lodomerii prowadził politykę nieoficjalnie sprzyjającą Pola­kom, łagodnie patrzył na ucieczki żołnierzy Dwernickiego na trasie do miejsc internowania.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 129.

Gen. bryg. Julian Sierawski (1777-1849). W opinii L. Mierosław­skiego „zawistnik” zazdrosny o sławę Dwernickiego; nie wsparł go w drodze na Wołyń siłami swojego korpusu, gdy zaś w końcu wyruszył na pomoc, przegrał bitwy pod Wronowem i Kazimierzem (17-18 IV 1831 r.).Wielka historia Polski, t. 4, s. 120.

Gen. dyw. Wojciech Chrzanowski (1793-1861). Na początku maja wyruszył w lubelskie ze spóźnioną pomocą dla gen. Dwernickiego. Uwikłał się w walki z Rosjanami w Lu­belskiem i w końcu zamknął się bezczynnie w twierdzy zamojskiej.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 177.

Ludwik Stecki (1795-1859). Opanował miasteczko Włodzimierz i przedarł się do korpusu Dwernickiego, następnie służył w legii litewsko-ruskiej w stopniu kapitana.J. Straszę wicz, Il Polacchi de lia revolutione del 29 Nov. 1830, Capolago, 1833-1834.

Narcyz Olizar (1794-1862). Zaangażowany w konspirację de­kabrystów, w 1831 r. na czele oddziału powstańczego opa­nował Kowel; w Warszawie został posłem i kasztelanem, emigrant.J. Straszewicz, II Polacchi della revolutione del 29 Nov. 1830, Capolago, 1833-1834.

Płk Karol Różycki (1789-1870). Dowódca powstańczego Pułku Jazdy Wołyńskiej, umiejętnie łączył patriotyzm polski z lokal­nym, rusińskim. Dla podkomendnych był bat’ką (ojcem), drugim Chmielnickim, nawet wzbudził szacunek u Rosjan. Francuzi widzieli w nim drugiego Gotfryda de Bouillon. Dla Mickiewicza zachwyconego Pamiętnikiem stał się wzorem cnót żołnierza i obywatela.J. Straszewicz, II Polacchi della revolutione del 29 Nov. 1830, Capolago, 1833-1834.

Michał Czajkowski, Sadyk Pasza (1804-1866). Służył w Pułku Jazdy Wołyńskiej pod komendą K. Różyckiego. Na emigracji został agentem dyplomatycznym Hotelu Lambert. Jako pisarz sławił kozaczyznę i swojego dowódcę m. in. w Gawędach (1840). Postać pełna sprzeczności: szlachcic i kozak, żołnierz i watażka, „poturczeniec” i panslawista.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 176.

Wincenty Tyszkiewicz (1795-1856). Naczelnik powstania podol­skiego, poseł na sejm w 1831 r. W imieniu władz powstańczych odrzucił ofertę marszałka Paskiewicza kapitulacji Warszawy we IX 1831 r.; emigrant.J. Straszewicz, 11 Polacchi della revolutione del 29 Nov. 1830, Capolago, 1833-1834.

Sobańscy: Izydor (1796-1847) związany ze spiskiem dekabrystów; w 1831 r. rozpoczął powstanie na Podolu, walczył później w 5. pułku ułanów, emigrant; Aleksander (1794-1861), został adiutantem gen. Skrzyneckiego, emigrant.J. Straszewicz, II Polacchi della revolutione, 1832-33.

Jełowiccy: Aleksander (1804-1877), powstaniec, ppor. Legii Litewsko-Ruskiej, poseł na sejm; na emigracji w zakonie zmartwychwstańców; Edward (1803-1848) na emigracji z gen Bemem walczył w Wiedniu, stracony przez Austriaków Eustachy (1805-1869) zesłany na Sybir; ojciec — Wacław (1773-1831) zginął pod Majdanem.J. Straszewicz, Il Polacchi délia revolutione del 29 Nov. 1830 Capolago, 1833-1834.

Gen. bryg. Benedykt Kołyszko (1749 lub 1754-1834), weteran insurekcji kościuszkowskiej, sterany wiekiem dowódca sił powstańczych pod Daszowem.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 118.

Wacław Emir Rzewuski (1784-1831). Sława arabskiego Farysa i tajemnicza śmierć pod Daszowem zapoczątkowały literacką legendę Emira, zwłaszcza dzięki Dumie Juliusza Słowackiego. Tymczasem z pamiętników wyłania się postać dobrego żoł­nierza i przeciętnego dowódcy.Wielka Historia Polski, t. 4, s. 119.

Poświęcenie sztandarów w Krasnosiółce przed bitwą pod Daszo­wem, 1831 r. Specyficznym ukraińskim kolorytem powstania listopadowego było zapewnienie przez insurgentów poszano­wania religii prawosławnej i nadanie wolności chłopom. Mai. Feliks Szewczyk.A. U r b a ń s k i , Z czarnego szlaku i tamtych rubieży. Zabytki polskie przepadle na Podolu, Wołyniu, Ukrainie, Warszawa 1928, s. 45.

Legia Litewsko-Wołyńska powstała w II 1831 r. na skutek uchwały sejmu (później przemiana na Legię Wołyńsko-Rus- ką), wzięła udział w bitwie pod Grochowem, ale mimo próśb gen. Dwernickiego nie została dołączona do jego korpusu. Jej szeregi wsparli powstańcy wołyńscy na czele z N. Olizaremi L. Steckim. Wzięła udział w wyprawie łysobyckiej gen. Jankowskiego (VI 1831). Rytował Teodor Krzysztof Dietrich. Kronika powstań polskich, s. 112.

Emigracyjne epilogi: Józef Dwernicki ok. 1857 r. W Paryżui Londynie kierował m.in. Komitetem Narodowym Emigracji Polskiej. Od 1848 r. przebywał w Galicji. Do końca życia

przechowywał jako pamiątkę szablę spod Boremla. Mai. A. Raczyński, ok. 1857 r. (Muz. Nar. Wrocław).Wielka Historia Polski, t. 4, s. 161.

Emigracyjne epilogi: Karol Różycki ok. 1850 r. (fot.) Jako Brat-Wódz stworzył z paryskiego mieszkania przy ul. Truffault 46 centrum towiańszczyzny.K. Różycki, Pamiętnik Pułku Jazdy Wołyńskiej, Kraków 1898, wklejka po stronie tyt.

Emigracyjne epilogi: księża zmartwychwstańcy (od 1842 r.)— wśród nich Aleksander Jełowicki (pierwszy z prawej)i Hieronim Kajsiewicz (trzeci od lewej, siedzi za stołem). Zamienili mundury powstańcze na sutanny, a karabiny na słowo pisane i kaznodziejstwo w imię zmartwychwstania Polski. A. Witkowska, Cześć i skandale, Słowo-Obraz-Terytoria, Gdańsk 1997, s. 74.

SPIS TREŚCI

Wstęp .................................................................................................... 5Społeczeństwo Wołynia, Podola i Ukrainy przed powstaniem

listopadowym ................................................................................ 111. Rola Ziem Zabranych w stosunkach polsko-rosyjskich

w epoce porozbiorowej ................................................................ 24Pod berłem carów 1795-1813 .................................................. 24

Od kongresu wiedeńskiego do powstania listopadowego1814-1830 ................................................................................. 38

Powstanie dekabrystów i sprawa polska na Ziemiach Zabranych .................................................................................. 48

2. Wyprawa gen. Józefa Dwernickiego na Wołyń ......................... 71Sytuacja strategiczna Wojska Polskiego w okresie wyprawygen. Dwernickiego .................................................................... 71Wojska, dowódcy, teatr działań militarnych .......................... 77Początek wyprawy — marsz w kierunku Wołynia ................ 87Korpus na Wołyniu i bitwa pod Boremlem ............................ 97

Przejście granicy austriackiej i internowanie korpusu . 109Echa wyprawy gen. Dwernickiego w Europie ..................... 115

Działania militarne mające wesprzeć korpus gen. Dwernickiego ................................................................. 120

3. Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie ............................... 129Partyzantka wołyńska ............................................................ 129

Działania Pułku Jazdy Wołyńskiej Karola Różyckiego 135Ruch powstańczy na Podolu i Ukrainie ................................ 146Bitwa pod Daszowem i jej skutki ......................................... 158

4. Powstańcze i emigracyjne epilogi ............................................ .167Późniejsze losy żołnierzy korpusu i powstańców .................167

Powstańcze i emigracyjne polemiki wokół wyprawygen. Dwernickiego ................................................................. .180Represje carskie wobec pokonanych .................................... .194

Zakończenie .................................................................................... .207Aneksy ...............................................................................-............ .212Bibliografia ..................................................................................... .241Wykaz ilustracji .............................................................................. .246Mapy................................................................................................. .254