Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem.www.ksiegarnia.bellona.pl

Nasz adres:Bellona SAul. Grzybowska 7700-844 WarszawaDział Wysyłki tel.: (22) 45 70 306, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@bellona.pl

Ilustracja na okładce: Łukasz Mieszkowski Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korektor: Hanna Rybak

© Copyright by Jarosław Centek, Warszawa 2009 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2009

ISBN 978-83-11-11497-5

H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

JAROSŁAW CENTEK

VERDUN 1916

WSTĘP

Bitwa pod Verdun jest jednym z bardziej znanych epizodów pierwszej wojny światowej. Mimo iż miejsce to znajduje się daleko od granic Rzeczpospolitej, wielu Polaków oddało tam życie, walcząc w obcych mundurach. Problem ten został dopiero niedawno podniesiony przez A. Nieuważ­nego1. Pod Verdun na przykład walczyła 4. Dywizja Piechoty, której sztab w czasie pokoju stacjonował w Byd­goszczy, a pułki piechoty tej jednostki uzupełniano również w Gnieźnie, Pile oraz Inowrocławiu. Straciła ona na zachodnim brzegu Mozy w kwietniu i maju 1916 r. 103 oficerów i 4035 żołnierzy. Następnych 136 oficerów i 5612 żołnierzy zginęło bądź zostało rannych w lipcu i sierpniu 1916 r., kiedy dywizja walczyła na wschodnim brzegu rzeki. Polacy znajdowali się także w innych jednostkach niemieckich oraz w austriackich bateriach dział 305 mm, które skierowane zostały pod Verdun. Na znajdujących się w okolicy Verdun cmentarzach niemieckich spoczywa co najmniej 125 żołnierzy sprzymierzonej armii2. Wśród nich

1 A. N i e u w a ż n y , Verdun et le Polonais [w:], 1916-2006. Verdun sous le regard du monde, pod red. F. Cocheta, b.m.w. 2006, s. 189-201.

2 K. F i s c h e r, S. K1 i n k, Spurensuche bei Verdun. Ein Führer über die Schlachtfelder, Bonn 2005, s. 131-144.

są również Polacy. Tymczasem polska historiografia bitwą pod Verdun zajmuje się bardzo rzadko3.

Bitwa, która miała na celu wykrwawienie nieprzyjaciela, być może wydaje się mało interesująca, a wydarzenie zbyt odległe. Tymczasem Verdun urosło do niemal mitycznego wymiaru, zajmując istotne miejsce w podręcznikach do historii zarówno we Francji, jak i w Niemczech. Jednak zależnie od celu, jaki chciały osiągnąć władze, różna jest interpretacja tych samych wydarzeń.

Verdun stało się też symbolem pojednania francusko- -niemieckiego. Pierwszy raz w lipcu 1936 r.. kiedy na pole bitwy przywieziono 500 niemieckich weteranów. Spotkali się tam ze swoimi śmiertelnymi wrogami sprzed dwudziestu lat. „Przemieszani, obok siebie maszerowa­liśmy teraz, Niemcy i Francuzi, Włosi i Amerykanie, Brytyjczycy i Belgowie [...] Tu, na miejscu naszego nocnego marszu, każdy metr kwadratowy ziemi był wówczas napojony krwią. Tu wykrwawiały się najlepsze żołnierskie ludy ziemi, tu jest święta ziemia. [...]. Wolno bił dzwon z wieży mauzoleum, a potem ponad polem bitwy huknął wystrzał armatni. W językach obecnych tu żołnierzy frontowych tysiące ludzi złożyły przed szczątkami poległych przysięgę, że będą utrzymywać i chronić pokój na świecie. I we wszystkich językach Europy rozbrzmiewało przez noc „Przysięgamy!"4. De­klaracje te pozostały jednak bez pokrycia i trzy lata później światem wstrząsnęła jeszcze straszliwsza wojna. Po niej przyszło kolejne pojednanie. Dali temu wyraz

' Wśród monografii bitwy polskich autorów można jedynie wymienić prace A. U l r i c h a , Pod Verdun. Poznań 1937 oraz M. S a d z e w i c z a, Verdun, Warszawa 1964. Na język polski przetłumaczono książki Ph. P e t a i n a oraz H. C o r d y ’ e g o , obie pod tytułem Bitwa pod Verdun. W serii Architectura et Ars Militaris ukazał się album Walki o Twierdzę Verdun, wydany prze/ T. Idzikowskiego i P. Skubisza.

4 P.C. E t t i g h o f e r . Verdun. Das große Gericht, Gütersloch 1936, s. 300-303.

w 1984 r. prezydent Francji, Franęois Mitterrand, oraz kanclerz Niemiec, Helmut Kohl, trzymając się za ręce w czasie uroczystości ku czci poległych pod Verdun.

Niniejsza praca ma charakter popularnonaukowy. Nie aspiruje do miana pełnej monografii bitwy, nie ma też ambicji tworzenia nowych teorii i stawiania przełomowych hipotez. Celem jest przede wszystkim zebranie i pod­sumowanie stanu badań we Francji i Niemczech na temat bitwy pod Verdun, i przedstawienie ich szerszemu gronu czytelników, którzy nie mają dostępu do tej literatury.

Przyjęte założenia uzasadniają pominięcie kwerendy archiwalnej. Podstawą źródłową niniejszej monografii jest zatem literatura wspomnieniowa, która mimo swoich bra­ków faktograficznych, stanowi doskonałe uzupełnienie dzieł zawodowych historyków, nadając kolorytu przedstawianym wydarzeniom. Naukowe publikacje dotyczące bitwy, które ukazały się w okresie międzywojennym, skupiały się przede wszystkim na przebiegu działań militarnych, analizując je z dużą dokładnością5. Z kolei prace wydane po wojnie dotyczą najczęściej różnych aspektów bitwy, będących niejako na poboczu głównych wydarzeń, niekoniecznie jednak przez to mniej ważnych. Pełen wykaz wykorzys­tanych prac znajduje się w bibliografii.

Ze względu na wyznaczoną prawami serii wydawniczej objętość niniejszej monografii konieczne było ograniczenie stopnia szczegółowości opisu działań bojowych do szcze­bla korpusu i dywizji, tylko w wyjątkowych sytuacjach pułków czy batalionów. Pociągnęło to za sobą rezygnację z szerszego wykorzystania monografii poszczególnych

5 Skrajnym przykładem jest tu praca K. von K1 ü f e r a, Seelenkräfte im Kampf um Douaumont. II/I.-R. 24, seine Nachbarn und Gegner am 25. Februar 1916, Berlin 1938. Ta dość obszerna monografia analizuje praktycznie minuta po minucie opanowanie fortu Douaumont. Dzięki mrówczej pracy jej autor ustalił ostatecznie, jak rzeczywiście przebiegały te wydarzenia.

regimentów, ograniczono się jedynie do ciekawszych frag­mentów przedrukowanych w niemieckich pracach, które są poświęcone działaniom poszczególnych broni w czasie pierwszej wojny światowej.

Wypada jeszcze poruszyć kilka kwestii technicznych. W pracy zdecydowano się stosować francuskie nazwy własne dla fortów czy elementów krajobrazu naturalnego. W przypadku gdy w literaturze niemieckiej przeważa tłumaczenie danej nazwy, podano również jej niemiecką wersję. Stopnie oficerskie przytoczone są w tłumaczeniu, bez podawania ich polskich odpowiedników6. W zakresie stosowanej w pracy terminologii główne obiekty twierdzy Verdun są określane mianem „fortu”, wszystkie pozostałe zaś ogólnym terminem „dzieło” ewentualnie „dzieło po­średnie”. Wszystkie godziny, jeżeli nie podano inaczej, odnoszą się do czasu niemieckiego.

Chciałbym bardzo serdecznie podziękować Jarosławowi Chorzępie za cenne uwagi dotyczące twierdzy Verdun oraz znaczne wzbogacenie materiału ilustracyjnego, prezen­towanego w niniejszej pracy. Podziękowania należą się również Jackowi Hodze i Emilowi Dmitrukowi za lekturę maszynopisu i cenne uwagi dotyczące przejrzystości treści.

6 Wyjątkiem od tej zasady są stopnie Leutnant oraz Oberleutnant, w przypadku których zastosowano odpowiedniki porucznik i podporucznik, aby uniknąć zamieszania, jakie z pewnością wprowadziłyby terminy nadporucznik i porucznik.

I. SYTUACJA STRATEGICZNA STRON ZIMĄ 1915/1916 R. ORAZ ICH PLANY NA 1916 R.

W 1915 r. Państwom Centralnym udało się odnieść dwa poważne sukcesy. Pierwszym z nich była wiosenno-letnia kampania na froncie wschodnim. Drugiego maja 1915 r. siły niemieckie i austro-węgierskie dokonały przełamania frontu pod Gorlicami1 i zmusiły rosyjską 3. Armię do opuszczenia Galicji Zachodniej. W toku dalszych operacji odzyskano Przemyśl i zajęto Lwów. Na początku lipca 1915 r. odbyła się narada w Poznaniu, w której wzięli udział: cesarz Wilhelm II, szef niemieckiego Sztabu Gene­ralnego, generał piechoty Erich von Falkenhayn, oraz przedstawiciele dowództwa niemieckiej części frontu wschodniego (Oberbefehlshaber-Ost, w skrócie Ober-Ost)— marszałek Paul von Hindenburg i generał porucznik Erich Ludendorff. Ustalono wówczas dokonanie ofensywy nad Narwią, która wraz z uderzeniem sił Grupy Armii Mackensena między Wisłą a Bugiem miała doprowadzić do okrążenia wojsk rosyjskich na ziemiach byłego Króles­twa Polskiego. Zamiar ten się nie powiódł, ale do paździer­nika 1915 r. opanowano kilka twierdz, jak: Modlin (Nowo- georgijewsk), Brześć Litewski czy Kowno. Falkenhayn

Szerzej zob. M. K l i m e c k i , Gorlice 1915, Warszawa 1991.

liczył, że dzięki temu Rosja będzie na pewien czas pozbawiona możliwości prowadzenia działań ofensywnych. Mimo to wciąż wiązała poważne siły Państw Centralnych, liczące łącznie 88 dywizji.

Drugim istotnym sukcesem było zawarcie 6 września1915 r. w Pszczynie konwencji wojskowej z Bułgarią. Dzięki wsparciu nowego sojusznika, a także skierowaniu na Bałkany posiłków niemieckich, udało się przygotować kolejną opera­cję przeciwko Serbii. Dopiero tym razem połączone wojska niemieckie, austro-węgierskie i bułgarskie pokonały bitnych obrońców tego kraju i do grudnia 1915 r. opanowały terytorium Serbii. Bułgarzy odparli próbę odsieczy prowadzo­ną siłami francuskimi, które w tym celu wylądowały w Salonikach, na obszarze neutralnej wówczas Grecji.

Zwycięska kampania serbska przyniosła Państwom Cen­tralnym lądowe połączenie z Istambułem, co miało ogromne znaczenie dla cierpiącej z powodu braków w zaopatrzeniu Turcji. Zniszczenie armii serbskiej jednak się nie powiodło. Jej oddziały nie skapitulowały, tylko zostały ewakuowane na Korfu, gdzie miały doskonałe warunki do odzyskania wartości bojowej. Dodatkowo, ze względu na obecność sił Ententy w Salonikach, jak i konieczność okupowania Serbii, na terytorium tego kraju, nie licząc Bułgarów, pozostawiono wojska w sile około 12 dywizji.

Powyższe sukcesy, mimo iż bardzo istotne, nie mogły w żadnej sposób aspirować do miana rozstrzygających. W obydwu przypadkach udało się wprawdzie zdobyć teren, ale nie zniszczono sił nieprzyjaciela, które wciąż stanowiły potencjalne zagrożenie i wiązały własne wojska. Należy przy tym podkreślić, że czas działał zdecydowanie na niekorzyść Państw Centralnych, które musiały jak najlepiej wyzyskać odniesione sukcesy i doprowadzić do szybkiego zakończenia wojny.

Tymczasem na froncie zachodnim wojska niemieckie od czasu bitwy pod Ypres znajdowały się w defensywie.

Wiosenne uderzenie odciążające sił francusko-brytyjskich w Artois w maju i czerwcu 1915 r. wprawdzie przyniosło tylko nieznaczne zyski terenowe, oznaczało jednak, że inicjatywa na tym odcinku przeszła w ręce Ententy. Kolejne wielkie uderzenie przygotowano w Szampanii pomiędzy Argonami i Reims oraz pod Arras. Zamierzano wówczas zmusić Niemców do ewakuacji łuku Peronne-Noyon-Sois- sons. Poczyniono także przygotowania do ponownej ofen­sywy w Artois. Ostatecznie, mimo ciężkiej i kryzysowej sytuacji, udało się Niemcom odeprzeć także i to uderzenie2. Falkenhayn zdawał sobie jednak sprawę, że taka sytuacja nie będzie trwać zbyt długo.

Podobnie wyglądało na froncie włoskim, gdzie siły austro-węgierskie odpierały ataki Włochów nad Isonzo (dziś Socza). Mimo iż dla monarchii habsburskiej był to najważ­niejszy z frontów, to ze względu na konieczność wydzielenia dużych sił przeciwko Rosji i Serbii, na tym teatrze działań wojennych do początków 1916 r. możliwa była w zasadzie tylko obrona. Dopiero osłabienie pierwszego z tych państw i wspólne z sojusznikami podbicie drugiego dawało Austro- -Węgrom nadzieję na przejęcie inicjatywy na tym froncie.

Kolejnym potencjalnym zagrożeniem było wspomniane wcześniej lądowanie 5 października 1915 r. wojsk państw Ententy w Salonikach. Wprawdzie premier grecki Eleut- herios Venizelos wydał zgodę na tę akcję, jednak król Konstantyn, chcąc utrzymać Grecję z dala od wojny, udzielił mu dymisji i ogłosił pełną neutralność. Nie po­wstrzymało to w żaden sposób sił generała dywizji Mauri- ce’a Sarraila przed okupacją portu i próbą przyjścia z pomocą Serbii. Oddziały te zostały, jak wspomniano, pobite przez Bułgarów i w grudniu odrzucone na terytorium Grecji, gdzie utworzyły obóz warowny w Salonikach. Liczebność stacjonujących tam wojsk wciąż rosła.

2 Zob. J.-B. D u r o s e l l e , Wielka wojna Francuzów 1914-1918, Warszawa 2006, s. 89.

Niejasna była także postawa Rumunii. Król Ferdynand I, wywodzący się z niemieckiej dynastii Hohenzollern-Sig- maringen, i premier łon Bratianau zapowiadali, że są zdecydowani zachować neutralność. W rzeczywistości sytuacja wyglądała jednak inaczej, gdyż niemiecki attache, major Bronsart von Schellendorff, donosił z Bukaresztu, że Rumunia w dogodnej dla siebie chwili przystąpi do wojny po stronie Ententy. Rosjanie bardzo na to liczyli i z tego powodu pod koniec 1915 r. uderzyli na północ od granicy rumuńskiej, a głównym punktem ciężkości był obszar między Prutem a Dniestrem. Wprawdzie wówczas siły austro-węgierskie krwawo odparły tę ofensywę, jednak pojawiły się pierwsze oznaki spadku morale w siłach zbrojnych naddunajskiej monarchii3.

Początkowo zarówno Falkenhayn, jak i szef austro-wę- gierskiego Sztabu Generalnego4, generał pułkownik Franz baron Conrad von Hötzendorf, byli zgodni, że najpilniejszą sprawą jest przeprowadzenie operacji przeciwko Salonikom. Bardzo szybko okazało się jednak, że ze względu na trudne warunki terenowe i brak możliwości zaopatrywania wojsk konieczne są długotrwałe przygotowania. Z tego względu uderzenie w tym rejonie stało się raczej mało praw­dopodobne. Zresztą taka ofensywa nie była dla Państw Centralnych korzystna. Do związania znajdujących się na Bałkanach sił Ententy mogły z powodzeniem wystarczyć wojska bułgarskie, które w razie likwidacji obozu warow­nego nieprzyjaciela na terenie Grecji pozostałyby bezczyn­ne, gdyż konwencja wojskowa zawarta z Bułgarią przewi­dywała użycie sił tego państwa wyłącznie na Bałkanach. Z kolei wycofane z tego frontu wojska francuskie z pew­

3 Der Weltkampf um Ehre und Recht, pod red. M. Schwartego, t. 2, Leipzig-Berlin b.d.w., s. 86 i n.

4 Oryg. Armeeoberkommando, czyli dosłownie „Naczelna Komenda Armii”.

nością trafiłyby na front zachodni, pogarszając sytuację walczących tam Niemców5.

Wkrótce nastąpiły pierwsze rozdźwięki pomiędzy Fal- kenhaynem a Conradem von Hötzendorfem. Szef austro- -węgierskiego Sztabu Generalnego zdecydował się na własną rękę przeprowadzić operację przeciwko Czarnogórze i Albanii, bez uprzedniego poinformowania Niemcówo swoich planach. Było to istotne, bo Falkenhayn liczył, iż wojska austro-węgierskie zluzują część niemieckich dywizji na froncie wschodnim, które mogłyby zostać rzucone na zachód przeciwko Francji. W efekcie między obu genera­łami wybuchł konflikt, zażegnany dopiero w czasie ob­chodów urodzin cesarza Wilhelma II, 27 stycznia 1916 r. Sytuacja taka z pewnością nie sprzyjała przygotowaniom do rozstrzygającego uderzenia6.

Dla Austro-Węgier najważniejszym frontem był front włoski, toteż Conrad von Hötzendorf, dysponując siłami zwolnionymi z kampanii serbskiej, zdecydował się na przeprowadzenie ofensywy w Tyrolu. Chciał do tej operacji wyznaczyć część wojsk z Galicji, które miały zostać zluzowane przez siły niemieckie. Prosił także o skierowanie na front włoski kilku niemieckich dywizji piechoty i silnej ciężkiej artylerii w celu wzmocnienia uderzenia. Falkenhayn uznał, że wyeliminowanie Włoch z wojny będzie bardzo trudne i nawet jeżeli się uda, nie poprawi to sytuacji. Wskazywał, że dopóki Francja, a przede wszystkim Wielka Brytania, są zdecydowane walczyć przeciwko Państwom Centralnym, to nie dopuszczą, by ich sojusznik zawarł

5 Zob. H. Freiherr von F r e y t a g - L o r i n g h o v e n , Menschen und Dinge wie ich ihn in meinem Leben sah, Berlin 1923, s. 289.

6 A. von C r a m o n , Unser Österreichisch- Ungarischer Bundesgenosse im Weltkriege. Erinnerungen aus meiner vierjähriger Tätigkeit als bevollmächtigter deutscher General beim k. u. k. Armeeoberkommando, Berlin 1922, s. 44-46.

odrębny pokój7. Oprócz tego opady śniegu, które wystąpiły w połowie lutego, znacznie utrudniły przygotowania, a także spowodowały przesunięcie rozpoczęcia działań z 10 kwiet­nia na 15 maja. Dwumiesięczna koncentracja wojsk i ma­teriału wojennego nie mogła ujść uwagi nieprzyjaciela, co z kolei znacznie zmniejszyło szanse na osiągnięcie decydu­jącego rozstrzygnięcia8.

Falkenhayn zresztą miał już własny plan. Uważał, że największym wrogiem Niemiec w wojnie jest Wielka Brytania. Zarówno bezpośrednie zagrożenie wysp, jak i podjęcie szerszych działań na Bliskim Wschodzie było niemożliwe. Również mało prawdopodobne wydawało się przeprowadzenie operacji, która doprowadziłaby do ewakuacji wojsk brytyjskich z Francji. W takiej sytuacji szef niemieckiego Sztabu Generalnego zamierzał okrętami podwodnymi zwalczać dowóz zaopatrzenia i materiału wojennego do Wielkiej Brytanii. Na lądzie zaś zdecydował się zwrócić przeciwko armii francuskiej, którą podobno nazwał „najlepszym mieczem Anglii”9. Na drugorzędnych teatrach wojennych chciał prowadzić działania jak naj­mniejszymi siłami, by na głównym kierunku zebrać ich jak najwięcej. Raport w sprawie planowanych działań złożył 3 grudnia 1915 r. Według wspomnień uczest­niczącego w tym spotkaniu generała pułkownika Hansa von Plessena, generalnego adiutanta cesarza Wilhelma II, „generał Falkenhayn rozwinął Jego Wysokości po­ważny obraz sytuacji strategicznej z wnioskiem, że do osiągnięcia rozstrzygnięcia trzeba wyprowadzić uderzenie na zachodzie, do którego należy zgromadzić wszystkie dostępne siły”. Ustalono wówczas wstępnie ofensywę

1 Der Weltkrieg 1914 bis 1918, t. 10, Berlin 1936, s. 4-7; por. A. von Cr a m o n , op.cit., s. 39^2.

8 Szerzej zob. Der Weltkampf..., t. 5, s. 199-224.9 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 9.

w Alzacji, gdzie Falkenhayn zamierzał uderzyć na twierdzę Belfort10.

Najważniejszym źródłem, wykorzystywanym do odtwo­rzenia planów Falkenhayna, które powstały zimą 1915/1916 r., jest memoriał przedstawiony rzekomo cesa­rzowi Wilhelmowi II w czasie świąt Bożego Narodzenia. Szef niemieckiego Sztabu Generalnego miał w nim stwier­dzać, iż: „za francuskim odcinkiem frontu zachodniego są w zasięgu cele, do których utrzymania francuskie dowódz­two będzie zmuszone rzucić ostatniego żołnierza. Jeżeli to zrobi, to siły Francji się wykrwawią, ponieważ nie ma innej możliwości, bez względu na to, czy zdobędziemy cel, czy nie. [...] Niemcy nie będą zmuszone zużywać się dla operacji na tak ograniczonym obszarze, by wszystkie pozostałe fronty zostały osłabione. Mogą z ufnością ocze­kiwać spodziewanych nieprzyjacielskich uderzeń odciąża­jących, a nawet mieć nadzieję na skoncentrowanie sił w dostatecznej ilości, by poradzić sobie z tymi atakami za pomocą przeciwuderzeń. Ponieważ mają swobodę prowa­dzenia swojej ofensywy szybko lub wolno, przerwać ją czasowo lub ją wzmocnić, jak to odpowiada ich celom”.

W dokumencie znalazły się też rozważania, gdzie mog­łoby być skierowane niemieckie uderzenie. Jako odpowied­nie do tego celu Falkenhayn miał wskazać twierdze Belfort i Verdun. Natarcie miało być przeprowadzone na drugą z nich, gdyż była ona „najpotężniejszą podporą dla każdej próby uczynienia frontu niemieckiego we Francji i Belgii nie do utrzymania, za pomocą stosunkowo niewielkich sił”. Likwidacja tego zagrożenia jako cel poboczny miała być tak cenna, że pojawiający się w razie ataku na Belfort niejako przy okazji sukces polityczny oczyszczenia połu- dniowo-zachodniej Alzacji tracił swoje znaczenie".

10 Cyt. za: Der Weltkrieg..., t. 9, Berlin 1933, s. 490 i n.11 Cyt. za: Der Weltkrieg..., t., 10, s. 10.

Interesujące jest, że historykom niemieckim, którzy w latach trzydziestych przygotowywali oficjalną syntezę pierwszej wojny światowej, nie udało się dotrzeć do oryginału tegoż dokumentu. Zadowolili się stwierdzeniem, że „musi pozostać nierozstrzygnięte, czy generał von Falkenhayn treść memoriału przedstawił cesarzowi w formie jednorazowego zwartego wykładu, czy w różnych, czasowo rozgraniczonych, rozdziałach”12. Jednocześnie skierowano tekst wydrukowany we wspomnieniach byłego szefa Sztabu Generalnego do analizy stylistycznej. Zadania tego podjął się psycholog wojskowy, dr Wohlfart. Według jego ustaleń memoriał nosi ślady wielokrotnego przeredagowywania. Wiele wskazuje na to, że — przynajmniej w opublikowanej formie — powstał po wojnie13. Mimo to R.T. Foley, opierając się na fragmencie dziennika generała von Plessena, według którego Falkenhayn 3 grudnia miał również powie­dzieć: „to Ententa nas zaatakuje na zachodzie i tym samym się wykrwawi”, stara się potwierdzić autentyczność kon­cepcji wykrwawienia armii francuskiej14. Wydaje się jednak, że jest to błędna interpretacja tego fragmentu. Sformułowa­nie dotyczy Ententy, a nie konkretnie wojsk francuskich, a przy wspomnianym ataku nie pada słowo Verdun. Falkenhayn przecież liczył się z operacją nieprzyjaciela na innym odcinku frontu. Zresztą wydaje się wątpliwe, żeby wódz naczelny armii francuskiej, generał Joseph Joffre, rzucał na rzeź kolejne jednostki, aby opanować zajęte przez Niemców wzgórza na prawym brzegu Mozy, jeżeli sytuacja wojsk francuskich na lewym brzegu rzeki byłaby zagrożona. Do bitwy na wykrwawienie doszło dlatego, że

12 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 2, przyp. 1.13 Zob. H. A f f l e r b a c h , Falkenhayn. Politisches Denken und Handeln

im Kaiserreich, München 1994, s. 343-345.14 R.T. F o l e y , German Strategy and the Path to Verdun. Erich von

Falkenhayn and the Development of Attrition 1870-1916, Cambridge 2004. s. 189.

Falkenhayn miał nadzieję świeżymi siłami zrealizować cel, jaki zakładano podczas pierwszego uderzenia w lutym1916 r., a Francuzi starali się temu za wszelką cenę przeciwstawić15. Szef sztabu 5. Armii, generał porucznik Konstantin Heinrich Schmidt von Knobelsdorf, przyznał w liście do Hermanna Ziese-Beringera, że nie znal „Memo­riału Bożonarodzeniowego” ani nie potrafił określić czasu jego powstania. Stwierdzał natomiast, że „rozkaz do ataku sztabu 5. Armii zawiera dokładne brzmienie słów rozkazu generała von Falkenhayna. „Zdobycie twierdzy jak naj­szybszym sposobem”. Polecenie zostało mi wydane ustnie w Ministerstwie Wojny w Berlinie, dokąd zostałem we­zwany. Odpowiedziałem na to: „wtedy będziemy musieli pod Verdun walczyć przynajmniej z połową francuskiej armii”. Przy tym plan wykrwawienia nie był wspomniany słowem. O błędzie w zrozumieniu nie może być mowy”16.

Z tego powodu słuszne wydaje się założenie, że treść „Memoriału Bożonarodzeniowego” jest fałszywa17. W takiej sytuacji należy poszukać innych źródeł informacji na temat rzeczywistych planów Falkenhayna. Marszałek Petain w swojej pracy poświęconej bitwie pod Verdun pisał, iż „Szef Sztabu Generalnego, wybierając Verdun, przygoto­wywał w istocie wielki cios; że zamykając występ naszych linii swoim ogniem i swoimi szturmami, chciał spowodować jego upadek; że przyciągając nasze odwody na prawy brzeg [Mozy — J.C.] z rzeką za plecami przypuszczał, że nie będziemy mogli wycofać ich następnie w odpowiednim

15 W. F o e r s t e r , Falkenhayns plan für 1916. Ein Beitrag zur Frage: Wie gelangt man aus dem Stellungskriege zu entscheidungsuchender Operation?, „Militärwissenschaftliche Rundschau” 1937, s. 312 i n.

16 H. Z i e s e-B e ri n g e r, Der einsame Feldher. Die Wahrheit über Verdun, t. 2, Berlin 1934, s. 200.

17 Uważa tak biograf Falkenhayna H. A f f l e r b a c h , op.cit., s. 544 oraz G. K r u m m e i c h , Saigner la France? Mythes et realite de la Strategie allemande de la bataille de Verdun, „Guerres mondiales et conflicts contemporains” 1996, nr 182, s. 29.

czasie; licząc w następstwie na gwałtowne wtargnięcie na lewy brzeg, przewidywał olbrzymi nowy Sedan”18. Jest to interesująca teza, jednak jej słabą stronę stanowi założenie, iż miało nastąpić uderzenie na lewym brzegu Mozy po zaangażowaniu się francuskich odwodów na brzegu pra­wym, gdyż Falkenhayn wyraźnie nakazywał przeprowa­dzenie operacji tylko po wschodniej stronie rzeki.

Z kolei ówczesny szef sztabu niemieckiej 3. Armii, pułkownik Fritz von Loßberg, w swoich wspomnieniach zawarł notatki ze spotkania szefów sztabu wszystkich armii w kwaterze głównej Fałkenhayna 12 lutego 1916 r. w Me- zieres. Szef Sztabu Generalnego miał wówczas powiedzieć, że „Niemiecka armia wchodzi teraz w okres operacji na zachodzie, które mają przynieść rozstrzygnięcie”. Ponieważ uważał, że zimą Francuzi są mniej odporni, natarcie powinno nastąpić o tej porze roku. „Zimą 1914/1915 większy niemiecki atak był niemożliwy. Teraz są jednak do tego dostępne rezerwy”. Odrzucał jednak propozycje ope­racji, które przygotowały wszystkie armie, gdyż uważał, że do jej realizacji nie potrzeba 20-30 dywizji. Sądził, że „zbieranie dużych sił trwa bardzo długo. Ich atak według doświadczeń posuwa się naprzód powoli, tak że nie­przyjaciel ma czas do przeciwdziałania. Z tego względu trzeba odejść od zasady zbierania wszystkiego do wielkiego ataku”. Stwierdzał, że „był rozważany atak na Belfort, jednak jest on bardzo ciężki do wykonania. Z tego względu Naczelne Dowództwo wybrało Verdun jako cel uderzenia. Należy przy tym dążyć do zdobycia Verdun”. Uważał, że samo zagrożenie twierdzy jest dla Francuzów niebezpieczne. Zastanawiał się, jaki wpływ będzie miała bitwa na pozostałe odcinki frontu. Stwierdzał, że „Francuzi, zachowując mocne nerwy, mogą zdać się na odporność twierdzy. To byłoby dla nas niekorzystne. Powstaje wtedy pytanie, czy należy

18 Ph. P e t a i n , Bitwa pod Verdun, Warszawa 1931, s. 16.

kontynuować atak na Verdun, czy rozpocząć operację przy innych armiach”. Mówił, że „Francuzi ściągną do Verdun duże siły, ponieważ my zawsze tak robiliśmy przy od­pieraniu wielkich ataków. Wówczas będzie można zadać armii francuskiej ciężkie straty. Istnieje też trzecia moż­liwość, że Francuzi tylko wzmocnią obronę pod Verdun i w tym czasie zaatakują w innych miejscach, z których głównie wchodzą w grę Artois i Szampania”. Spodziewał się również brytyjskiego ataku, „ponieważ jednak właśnie teraz przemieszały się stare angielskie dywizje z nowymi dywizjami Kitchenera”19, operacja taka nie miałaby, jego zdaniem, zbyt dużych szans na sukces20. Według dowódcy3. Armii, generała pułkownika Karla von Einema, Loßberg zdał następującą relację z tego spotkania „Falkenhayn chce zaatakować na froncie zachodnim jeszcze w trakcie zimy. Verdun jest dla niego punktem, w którym można osiągnąć duży sukces, tj. sukces, który zaboli Francuzów. Gdzie mają być wykonane następne ataki, rozstrzygnie się zależnie od sytuacji”21.

Podsumowując wszystkie te przesłanki, można zary­zykować twierdzenie, że plan Falkenhayna opierał się na założeniu, iż ewentualne uderzenie na Verdun ściągnie w to miejsce odwody francuskie. Mogło przy tym chodzić zarówno o zaangażowanie ich w walce, jak i słynne wykrwawienie (Ausblutung). Najprawdopodobniej atak na Verdun nie miał doprowadzić do rozstrzygnięcia, a stanowić jedynie środek do wznowienia operacji przy innych armiach, o których wspominał w swoich notatkach von Loßberg.

19 Horatio hrabia Kitchener, był w tym czasie ministrem wojny, osobiście zachęcał ochotników do wstępowania do wojsk brytyjskich.

20 F. von L o ß b e r g , Meine Tätigkeit im Weltkriege, Berlin 1939, s. 205-207.

21 Ein Armeeführer erlebt den Weltkrieg. Persönliche Aufzeichnungen des Generalobersten von Einem, wyd. J. Alter, Leipzig 1938, s. 200.

Sporną kwestą pozostaje, czy Falkenhayn zamierzał zdobyć Verdun, czy nie. Jak wspomniano wcześniej, generał Schmidt von Knobelsdorf twierdził, że otrzymał ustny rozkaz opanowania miasta. Nie jest to jednak argument przesądzający. Szef Sztabu Generalnego mógł uznać, że aby ściągnąć francuskie odwody w rejon walk, uderzenie 5. Armii musi sprawić wrażenie, że twierdza jest zagrożona. Najprostszym zaś sposobem było właśnie wydanie takiego rozkazu, jaki sztab 5. Armii otrzymał. Z drugiej jednak strony książę Wilhelm wspominał, że niepokoił go „wielo­krotnie wypowiedziany pomysł szefa Sztabu Generalnego, że chodzi o to, by wykrwawić armię francuską pod Verdun, bez względu na to, czy twierdza przy tym padnie, czy nie”. Pomysł szybkiego zdobycia twierdzy miał zaś powstać w sztabie 5. Armii i to niejako na przekór planom Falkenhayna22. Sprzeczność można wyjaśnić tym, że książę Wilhelm zapewne chciał zrzucić na szefa Sztabu General­nego jak największą odpowiedzialność za rzeź, w jaką bitwa się zamieniła.

Jest wysoce prawdopodobne, że szef Sztabu Generalnego zamierzał opanować linię wzgórz Froideterre23-Fleury-Sou- ville, zanim Francuzi skoncentrują pod Verdun swoje rezer­wy. Następnie przewidywał dwie możliwości — albo nieprzy­jaciel rzuci odwody do kontrataków, albo ewakuuje miasto24. Dla Falkenhayna lepsze byłoby pierwsze z tych rozwiązań. Taki plan tłumaczyłby rozkaz szybkiego uderzenia w kierun­ku Verdun. Jest on również zgodny z notatkami sporządzony­mi przez von Loßberga, według których rezygnacja przez nieprzyjaciela z walki o Verdun byłaby niekorzystna.

22 W i l h e l m , op.cit., s. 160.21 H. A f f l e r b a c h , op.cit., s. 362 i n.; por. Der Weltkrieg..., t. 10,

s. 121.24 Franc, „chłodna ziemia”. W tekście nazwa, jak wszystkie nazwy

własne, została pozostawiona w oryginale. W literaturze niemieckiej jednak jest tłumaczona na „Kalte Erde”.

Naczelny wódz armii francuskiej, generał Joseph Joffre, podsumowując sytuację wojsk Ententy na przełomie 1915 i 1916 r., wspominał, że armie francuskie i brytyjskie „potrzebowały odpoczynku dla regeneracji i uzupełnienia zapasów amunicji”. Wojska rosyjskie zaś przed podjęciem działań ofensywnych wymagały reorganizacji. Włosi przy­gotowywali się do zimy, a Serbowie w czasie odwrotu musieli porzucić artylerię i mnóstwo materiału wojennego. Wysłana im z odsieczą Armia Orientu nie mogła już pomóc i zaczęła się umacniać w Salonikach. Konieczna była ewakuacja sił ekspedycyjnych walczących na Gal­lipoli, a wojska brytyjskie w Mezopotamii zostały zmu­szone do odwrotu25.

W Paryżu 17 listopada 1915 r. odbyło się spotkanie premiera brytyjskiego Herberta Henry’ego Asquitha z pre­mierem francuskim, Aristidem Briandem. Obecny był również francuski wódz naczelny, generał Joffre. Po­ruszono wówczas wprawdzie sprawy kontynuowania walki w rejonie Morza Śródziemnego, jednak, według słów Brianda, było to „pierwsze z serii spotkań trwających aż do pełnego zwycięstwa sprzymierzonych”. Zdecy­dowano się również powołać stały komitet mieszany mający koordynować działania wojenne przeciwko Pań­stwom Centralnym26.

W dniach 6-8 grudnia 1915 r. w Kwaterze Głównej generała Joffre’a w Chantilly odbyła się konferencja przedstawicieli dowództw Ententy. Wzięli w niej udział:

— przedstawiciele Wielkiej Brytanii: marszałek sir John French, dowódca sił brytyjskich we Francji; generał sir William Robertson, szef sztabu brytyjskich sił ekspedycyj­nych; sir Archibald Murray, szef brytyjskiego Sztabu Generalnego;

25 Memoires du marechal Joffre (1910-1917), t. 2, Paris 1932, s. 161.26 Les Armees Franęaises dans la Grande Guerre (dalej cyt. AFGG),

t. IV, vol. 1, Paris 1926, s. 3 i n.

— przedstawiciele Rosji: generał kawalerii Jaków Żyliń­ski, szef Rosyjskiej Misji Wojskowej przy Francuskiej Wielkiej Kwaterze Głównej; pułkownik Aleksiej hrabia Ignatiew, rosyjski attache we Francji;

— przedstawiciel Włoch: generał Carlo Porro, zastępca szefa włoskiego Sztabu Generalnego;

— przedstwiciel Belgii: generał Wielmans, szef Sztabu Generalnego armii belgijskiej;

— przedstawiciel Serbii: pułkownik Stefanovic, serbski attache wojskowy we Francji.

Konferencja miała doprowadzić do uzgodnienia sta­nowisk i podjęcia decyzji co do wspólnych planów na 1916 r. Przed rozmowami poglądy przedstawicieli sztabów poszczególnych państw Ententy nie były zgo­dne. Joffre uważał, że możliwe jest przełamanie linii nieprzyjaciela, jeżeli zgromadzi się do tego celu do­stateczne siły i środki. Stwierdzał, że powinno ono nastąpić wiosną 1916 r. na froncie francuskim. W ciągu dwóch miesięcy powinni uderzyć również Rosjanie oraz Włosi, by uniemożliwić nieprzyjacielowi swobodne przerzucanie rezerw.

Z kolei sztabowcy brytyjscy uważali, że na frontach pobocznych można się ograniczyć do utrzymania stanu posiadania i osłony brytyjskich posiadłości (przede wszyst­kim Egiptu) i przenieść nadwyżkę sił na główny front. Miało to dotyczyć również wycofania wojsk z Salonik, czego nie chcieli zaakceptować Francuzi.

Zupełnie odmiennego zdania był rosyjski szef Sztabu Generalnego, generał Michaił Aleksiejew. Jego zdaniem należało właśnie rozpocząć działania na frontach pobocz­nych, wybierając najsłabszy punkt Państw Centralnych. W związku z tym proponował wykonanie uderzenia na Wiedeń siłami dziesięciu korpusów z Salonik przez Serbię oraz taką samą liczbą związków operacyjnych z Bukowiny w kierunku stolicy Austro-Węgier. Plan ten został od­

rzucony przez sprzymierzonych ze względu na trudności w koncentracji i zaopatrzeniu.

W czasie obrad oprócz konfrontacji poglądów na temat wspólnego kontynuowania działań wojennych przedstawi­ciele poszczególnych państw przedstawili także szacunkową liczebność sił zbrojnych swoich krajów. Generał Żyliński stwierdził, że Rosja ma aktualnie 2000 batalionów na froncie wschodnim oraz 107 batalionów na Kaukazie, co łącznie miało dać 2 750 000 żołnierzy. Generał Porro zaś poinformował zebranych, że wiosną stan bojowy armii włoskiej osiągnie 1 784 000 ludzi. Wojska francuskie natomiast miały liczyć 1 500 000 żołnierzy. Wojska Wiel­kiej Brytanii zaś około 1 100 000 żołnierzy, służących w 53 dywizjach. Francja natomiast dysponowała 97 dywiz­jami aktywnymi i rezerwowymi oraz jednostkami terytorial­nymi w sile 37 dywizji.

W protokole z konferencji, podpisanym 8 grudnia 1915 r., stwierdzano, że „Przedstawiciele sprzymierzonych armii są zgodni co do tego, że rozstrzygnięcie wojny da się osiągnąć tylko na głównych teatrach działań, czyli takich, gdzie nieprzyjaciel użył większości swoich sił (front rosyjski, francusko-brytyjski i włoski)”. Sojusznicy mieli dążyć do tego, by ich armie osiągnęły maksymalne stany bojowe mniej więcej w marcu. „W razie ataku nieprzyjaciela na jedno z mocarstw, wszystkie inne w ramach możliwości będą mu pomagać. Od teraz należy dążyć do wyczerpania nieprzyjaciela przez częściowe ataki i lokalne działania, szczególnie przez te mocarstwa, które jeszcze dysponują bogatymi rezerwami ludzkimi”27. Wskazano zatem Rosję jako kraj, który kosztem życia własnych obywateli miał wygrać wojnę dla pozostałych sojuszników.

W czasie konferencji przede wszystkim dyskutowano nad przeprowadzeniem jednoczesnych ofensyw na frontach

21 Cyt. za: Der Weltkrieg..., t. 10, s. 46.

zachodnim, wschodnim i włoskim. Odnośnie do frontówo znaczeniu drugorzędnym udało się Francuzom przefor­sować decyzję o pozostawieniu sił ekspedycyjnych w Sa­lonikach. Postanowiono jednak wycofać wojska walczące na półwyspie Gallipoli. W Egipcie zaś Brytyjczycy mieli ograniczyć się tylko do obrony aktualnego stanu posiadania, by móc skoncentrować jak najwięcej sił do decydującego uderzenia we Francji28.

W styczniu 1916 r. okazało się, że Rosja będzie gotowa do podjęcia poważniejszych akcji dopiero w czerwcu. Wielka Brytania również potrzebowała tyle samo czasu, gdyż liczba ochotników w ciągu 1915 r. spadła i nie można było pokryć zapotrzebowania na uzupełnienia istniejących jednostek, wynoszącego 35 000 ludzi tygodniowo. W takiej sytuacji w styczniu 1916 r. uchwalono ustawę o obowiąz­kowej służbie wojskowej, ale osiąganie gotowości bojowej przez nowo sformowane oddziały było procesem czaso­chłonnym29.

W pierwszych miesiącach 1916 r. sprzymierzeni zdecy­dowali, że Rosja ma uderzyć lewym skrzydłem i wedrzeć się do Galicji, by skłonić Rumunię do przystąpienia do wojny po stronie Ententy. Włochy zaś zobowiązały się, gdy tylko pogoda na to pozwoli, do rozpoczęcia lokalnych działań zaczepnych. Decydujące uderzenie miało oczywiście zostać wykonane na froncie zachodnim. Początkowo nie było zgodności pomiędzy Brytyjczykami a Francuzami co do wyboru miejsca przełamania, ostatecznie jednak ustalo­no, że ofensywa nastąpi po obu stronach Sommy30.

28 AFGG, t. IV, vol. 1, s. 9-16; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 47; por. Memoires du marechal Joffre..., t. 2, s. 167 i n.

29 J. B u c h a n , Nelson’s history of the war, t. 12, London-Edin- burgh-New York b.d.w., s. 147-166.

30 Memoires du marechal Jojfre..., t. 2, s. 173 i n.; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 50-52

II. TWIERDZA VERDUN

Twierdza Verdun stanowiła element środkowego odcinka pasa francuskich fortyfikacji drugiej połowy XIX w., rozciągający się od Dunkierki aż do Morza Śródziemnego. Dzielił się on na dwie części: pierwsza z nich biegła między bramą Stenay i bramą Charmes — naturalnymi szlakami ewentualnych inwazji, od Verdun wzdłuż Mozy do Toul, druga zaś położona była między bramą Charmes i granicą ze Szwajcarią, ciągnęła się od Epinal wzdłuż Mozeli aż do Belfortu.

Verdun jest położone na dnie płaskiej doliny Mozy, szerokiej w tym miejscu na kilka kilometrów. Sama Moza nie jest szeroką rzeką, jest jednak dość głęboka. Dodatkowo, na południe od Verdun, równolegle do jej koryta płynie Kanał Wschodni (Canal d’Est)1.

Główna część miasta leży na zachodnim brzegu rzeki. W jego centrum znajduje się wzgórze, na którym wzniesio­no twierdzę. Jej budowa rozpoczęła się w 1554 r., następnie została przerwana, a ukończono ją po roku 1664 według projektu marszałka Sebastiena le Prestre de Vaubana. W późniejszym czasie dobudowano w niej dodatkowe korytarze podziemne, których łączna długość wyniosła

1 F. H. S i m o n d s, They shall not pass, Garden City-New York 1916, s. 97 i n.

cztery kilometry. Miała ona infrastrukturę umożliwiającą zakwaterowanie 4000 żołnierzy2.

Obszar na zachód od Mozy był słabo zalesiony, z li­cznymi pagórkami, ale różnice wysokości dochodzą tam tylko do 90 metrów, przez co wzgórza nie są wyraziste. Oprócz wzgórza 304, średnia wysokość tego terenu jest mniejsza niż pola bitwy na prawym brzegu Mozy. Oprócz wspomnianego wzgórza należy jeszcze wymienić dwa szczyty Mort-Homme o wysokości 265 metrów i 286 metrów, a także wzgórze na południowy zachód od Malancourt (275 m).

Na prawym brzegu rzeki zaś równolegle do niej ciągnie się szerokie na około 15 kilometrów i długie na 50 kilometrów lesiste pasmo Cötes du Meuse. Wypływa z niego wiele strumieni, zarówno w kierunku zachodnim do Mozy, jak i na wschód na płaskowyż Woevre. Cötes du Meuse wznoszą się około 100 metrów ponad płaskowyż oraz do 180 metrów ponad Mozę. Są utworzone z wapnia, z wyrazistymi szczytami. Płaskowyż Woevre ma zaś glebę gliniastą, która w czasie opadów nie przepuszcza wody i cała okolica robi się bardzo błotnista. Ziemia ta wysuszona na słońcu jest z kolei bardzo twarda, co utrudnia budowę okopów3.

Po wojnie francusko-pruskiej 1870-1871 Verdun znalazło się w strefie okupowanej przez Niemców. Dopiero po zapłaceniu przez Francję kontrybucji wojennej, w grudniu 1973 r., wojska niemieckie się wycofały. Verdun było ostatnią opuszczoną przez nich miejscowością francuską. Co ciekawe, w Verdun stacjonowali żołnierze 24. pp. W czasie pierwszej wojny światowej pododdziały tego właśnie pułku zdobyły fort Douaumont.

W wyniku traktatu pokojowego we Frankfurcie nad Menem, zawartego po wojnie francusko-pruskiej 10 maja

2 K. F i s c h e r , S . K l i n k , op.cit., s. 125.3 Der Weltkrieg..., t.10, s. 55 i n.; E. K a b i s c h, op.cit., s. 38 i n.

1871 r., Alzacja i Lotaryngia weszły w skład Rzeszy Niemieckiej. Ta poważna zmiana granicy, pozbawiająca Francuzów naturalnych pozycji dogodnych do prowadzenia działań defensywnych, wymusiła na nich przygotowanie nowego systemu obronnego. Zadanie to otrzymał generał Sere de Rivieres, który wówczas pełnił funkcję szefa Wojsk Inżynieryjnych (Directeur du Genie) w Ministerstwie Wojny. Postulował on modernizację dwóch pasów for­tyfikacji, przygotowanych jeszcze przez Vaubana — gene­ralnego inspektora twierdz z czasów Ludwika XIV — mię­dzy Verdun a Toul oraz pomiędzy Epinal i Belfortu.

W chwili podjęcia decyzji o modernizacji Verdun posia­dało tylko cytadelę oraz bastionowe fortyfikacje miejskie zaprojektowane przez Vaubana. Pierwszy zarys nowego planu fortyfikacyjnego powstał już w 1873 r. Przewidywał on budowę 6 dużych fortów: Souaumont, Tavannes, Roze- lier Landrecourt, Sivry-la-Perche, Bois Bourrus, 4 dzieł pośrednich Haudainville, Saint-Symphorien, Froide-Terre, Charny i 2 małych punktów oporu — Sivry i Dugny. W roku 1874 generał Charles Frossard, inspektor generalny twierdz uznał ten projekt za mało realny. Kryzys francusko- -niemiecki z 1875 r. wpłynął na przyspieszenie budowy. Powstały wówczas Forty Paniki (Forts de la Paniuque), 6 szańców artyleryjskich: Belleville, Saint-Michel, Belrupt, Dugny, Regret, la Chaume. Pomiędzy 1875 a 1877 r. wzniesiono dalsze forty: Souville i Tavannes na północnym wschodzie, Rozelier na południowym wschodzie, Haudain­ville na południu oraz Marre na północnym zachodzie. Kolejny etap rozbudowy Verdun miał miejsce w latach 1879-1885, kiedy to powrócono do planu z 1873 r. zbudowano wysunięte najdalej na północny wschód forty Douaumont, Vaux oraz Moulainville na wschodzie, na zachodzie zaś fort Bois Bourrus i Landrecourt oraz dzieła pośrednie Choisel, Chana, Sartelles. W tym okresie twierdza Verdun liczyła 16 fortów artyleryjskich z fosami krytymi

ogniem za pomocą kaponier, z czego 10 zbudowanych według koncepcji z 1874 r.

Przełom w artylerii związany z wprowadzeniem prochu bezdymnego i pocisków burzących wymusił modernizację istniejących obiektów. Aby utrzymać wartość bojową twierdzy, w 1887 r. rozpoczęto unowocześnianie poszcze­gólnych dzieł. Jako pierwszy wzmocnienie z betonu otrzymał fort Douaumont. W 1888 r. prace takie wykonano w fortach Vaux i Souville oraz Marre. Rok później przebudowano Tavannes i Moulainville, a w 1890 r. fort Rozelier. Modernizację kontynuowano w 1891 r., poddano jej fort Landrecourt, a jako ostatni, w 1892 r., fort Bois Bourrus.

W międzyczasie rozbudowywano obronę międzypól, budując magazyny sektorowe oraz schrony dla piechoty.

Starano się także poprawić możliwości obrony przeciw- szturmowej poszczególnych obiektów. W tym celu w for­tach Douaumont, Landrecourt, Le Rozelier, Haudainville, Vaux i Regret zamieniono kaponiery skarpowe na przeciw- skarpowe, pozwalające ostrzeliwać od tyłu żołnierzy wdzie­rających się do fosy. Tworzono także i stopniowo wzmac­niano również dzieła pośrednie Froideterre, Thiaumont, la Laufe, Charny. Wzniesiono również baterię pancerną— eksperymentalną wieżę wysuwalno-obrotową Bussiera dla dwóch długolufowych armat kal. 155 mm na zapleczu fortu Souville. Rozpoczęto instalowanie pancernych kopuł obserwacyjnych, wież wysuwalno-obrotowych dla 2 ckm oraz dla 2 armat kal. 75 mm oraz dla armaty kal. 155 mm. Łącznie w Verdun zainstalowano 29 wież pierwszego typu, 14 drugiego i 6 trzeciego. W ramach modernizacji na fortach wybudowano również 23 betonowe tradytory ar­tyleryjskie, przeznaczone do prowadzenia ognia flankują­cego międzypola4.

4 Po dwie armaty 75 mm każdy.

W 1910 wzniesiono nowoczesny fort pancerny Vache- rauville. na północnym odcinku pierścienia twierdzy, z 2 wieżami armat 155 mm, wieżą armat kal. 75 mm i wierzą dla ckm.

W 1914 r. Verdun było jedną z najnowocześniejszych twierdz we Francji. Tworzyło ją 11 dużych fortów, z których 1 był nowoczesny, a 10 zmodernizowanych oraz 27 większych dzieł pośrednich, w tym 1 nowoczesne (La Falouse) i 16 zmodernizowanych, częściowo ze stanowis­kami pancernymi oraz 118 baterii5. Uzbrojenie twierdzy stanowiło 427 armat w obiektach fortecznych, 203 działa rewolwerowe, 50 moździerzy oraz 58 ckm w fortach. Dodatkowo w rezerwie było 258 dział, 50 moździerzy i 8 ckm. Łączny obwód pierścienia fortecznego wynosił około 50 kilometrów. Do tego należy dodać szereg koszar, 26 magazynów międzypolowych, 34 schrony dla piechoty oraz 8 magazynów sektorowych. Załoga liczyć miała 66 000 żołnierzy. Dzieła zaatakowanego w 1916 r. frontu północ­nego posiadały w chwili wybuchu wojny 4 wysuwalno- -obrotowe wież z działami 155 mm R07 i jedną wieżę Bussiera, 7 wież wysuwalno-obrotowych na 2 armaty kalibru 75 mm R02, 12 wież karabinów maszynowych, 9 tradytorów oraz 24 pancerne stanowiska obserwacyjne6.

Z różnych dzieł pośrednich, które odegrały istotną rolę w późniejszych działaniach, należy wymienić dzieło Thiau- mont. Zostało ono wzniesione w latach 1887-1888 z ka­mienia łamanego. Zmodernizowano je pomiędzy latami 1902 a 1905, dodając m.in. wieżę z karabinem maszyno­wym, trądy tor artyleryjski oraz pancerne stanowisko obser­wacyjne. Zadaniem tego obiektu było zabezpieczenie wschodniej flanki fortu Douaumont. Załogę stanowił pluton piechoty oraz 20 artylerzystów.

5 A. D e n i z o t , Verdun 1914-1918, Paris 1996, s. 14-18. A. B e r ­n e d e , Verdun 1916. Le point de vue franęais, Le Mans 2002, s. 23-26.

6 Ph. P e t a i n , op.cit., s. 102.

Kolejnym istotnym obiektem było dzieło Froideterre, również wzniesione w 1887-1888 r. Modernizacja z lat 1902-1905 przekształciła je w największe ze wszystkich dzieł pośrednich. Posiadało ono koszary wzniesione z be­tonu, przeznaczone na 200 ludzi, tradytor artyleryjski, pancerną wieżę wysuwalno-obrotową z 2 armatami kal. 75 mm, 2 wieże ckm oraz 2 stanowiska obserwacyjne. Wartość bojową tego dzieła obniżał jednak brak połączenia po­szczególnych jego elementów za pomocą korytarzy pod­ziemnych. Wykonano je dopiero po zakończeniu walk7.

Niemcy, planując kampanię przeciwko Francji, zamierzali dokonać obejścia systemu twierdz francuskich uderzeniem silnego prawego skrzydła przez Belgię i dalej w kierunku na Paryż, który miał być oskrzydlony od północy i od południa. Koncepcję tę sformułował szef Sztabu General­nego Niemiec (w latach 1891-1906), marszałek Alfred hrabia Schlieffen. Pierwszy memoriał zakładający pogwał­cenie neutralności Belgii opracowany był już w 1899 r., przewidywano w nim jednak przejście tylko przez połu­dniową część tego państwa. W ostatnim memoriale, napi­sanym w 1905 r., Schlieffen opowiadał się za marszem przez całą Belgię. Na odcinku Dunkierka-Verdun uderzać miały siły odpowiadające 46 dywizjom piechoty, 25 dywiz­jom rezerwowym oraz 8 dywizjom kawalerii. Na lewym brzegu Mozeli Schlieffen planował koncentrację wojsk, których liczebność odpowiadałaby 7 dywizjom piechoty,3 dywizjom rezerwowym oraz 3 dywizjom kawalerii. Ich zadaniem było wykonanie pozorowanego uderzenia na Nancy, by ściągnąć na siebie jak największe siły nie­przyjaciela. Oparciem lewej flanki niemieckiej miały być twierdze Metz i Wiedenhofen8.

7 K. F i s c h e r , S . K l i n k , op.cit., s. 5; ibidem, s. 60.8 Treść zob. G. R i t t e r , Der Schlieffenplan. Kritik eines Mythos,

München 1956, s. 145-159. Terrence Zuber (T. Z u b e r , Inventing the Schlieffen Plan. German War Planning 1781-1914, New York 2002)

Następca Schlieffena, generał pułkownik Helmuth von Mołtke, wprowadził do tego planu pewne modyfikacje, polegające przede wszystkim na osłabieniu prawego skrzyd­ła (proporcja prawej flanki do lewej została zmieniona z 7:1 na 3:1), które miało wykonać zasadnicze uderzenie, oraz wzmocnieniu lewego, gdyż Moltke obawiał się, że przewidziane przez Schlieffena siły nie wystarczą do utrzymania Alzacji i Lotaryngii. Odnośnie do działań nieprzyjaciela Niemcy zakładali, że większość sił francus­kich zgromadzi się na zachód od linii Belfort-Mezieres, gotowa do uderzenia na wschód, północ lub południe.

Francuzi po 1871 r. przed długie lata planowali strategi­czną defensywę opartą na przygotowanych wcześniej liniach twierdz w pobliżu granicy. Zdecydowany przełom nastąpił dopiero w 1911 r., gdy szefowie sztabów Francji, generał Auguste Dubail, i Rosji, Jaków Żyliński, zdecydowali, że obie strony powinny prowadzić od początku działania ofensywne. Wiosną 1913 r. Franzuci opracowali i zatwier­dzili Plan 17, który przewidywał koncentrację sił francus­kich w dwóch głównych grupach:

— południowej w linii Belfortu-Epinal-Nancy, gdzie planowano rozmieścić 1. i 2. Armie, liczące razem 20 dywizji piechoty, 6 dywizji rezerwowych i 4 dywizje kawalerii;

— północnej w rejonie Verdun-Hisron, gdzie zgrupować miała się 5. Armia i Korpus Kawalerii, czyli siły 10 dywizji piechoty, 5 dywizji rezerwowych i 3 dywizji kawalerii.

Centrum zaś stanowiły 3. Armia licząca sześć dywizji piechoty, trzy dywizje rezerwowe i dywizję kawalerii oraz

podjął próbę podważenia istnienia „planu Schlieffena”, co jednak skryty­kowano (zob. G.P. G r o ß , There was a Schlieffen Plan. Neue Quellen [w:], Der Schlieffenplan. Analysen und Dokumente, wyd. H. Ehlert, M. Epkenhans, G.P. Groß, Padeborn-München-Wien-Ztirich 2006, s. 117-160.

formowana za jej prawym skrzydłem 4. Armia składająca się z sześciu dywizji piechoty i dywizji kawalerii.

Zadaniem grupy południowej była ofensywa w kierunku Lotaryngii. Z kolei 5. Armia uderzać miała w kierunku północnym, zadaniem 3. Armii było odparcie ewentualnych niemieckich ataków na linię Mozy, a 4. Armia miała początkowo prowadzić działania obronne, a następnie osłaniać skrzydła ofensywy skierowanej na Metz9.

Główna pozycja obronna twierdzy znajdowała się na lewym brzegu Mozy — od fortu Bois Bourrus przez grzbiet Marre do dzieła Charny. Z drugiej strony rzeki zaś przez grzbiet Froideterre do fortu Douaumont, stamtąd w kierunku południowo-wschodnim do fortów Vaux, Mou- lainville, Rozelier i Haudainville nad Mozą. Wysunięta pozycja na zachodnim brzegu biegła przez dzieło Germon- ville, wzdłuż zachodniego i północnego skraju Bois Bourrus, do północnego zbocza grzbietu Marre. Na wschodnim brzegu zaś rozbudowano ją dopiero po wybuchu wojny. Zaczynała się na wzgórzu Poivre, przebiegała następnie przez wzgórze 378 (na wschód od Louvemont do dzieła Bezonvaux, stamtąd zaś wzdłuż wschodnich stoków Cótes du Meuse, na południe przez dzieło Chatillon do rejonu Haudiomont, a potem skręcała na południowy zachód przez kompleks leśny do fortu Genicourt, który łączył się z pozostałymi umocnieniami wzniesionymi nad Mozą. Wojska francuskie zajmowały jednak stanowiska jeszcze dalej od Verdun, na wysuniętej pozycji polowej10.

Ponieważ obie strony zamierzały prowadzić działania ofensywne, doszło do walk o charakterze spotkaniowym. W bitwie w Lotaryngii 20 i 21 sierpnia 1914 r. niemiecka 7. Armia, dowodzona przez bawarskiego następcę tronu,

9 Ch. L a n r e z a c , Le plan de Campagne franęais et le premier mois de la guerre, Paris 1920, s. 15-20; Der Weltkrieg..., t. 1, Berlin 1925, s. 61-65, 84-90.

10 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 55.

pokonała siły francuskie i wraz z sąsiednią 6. Armią odrzuciły nieprzyjaciela. Również na prawym skrzydle, w bitwie pod Namur 22-23 sierpnia, Niemcy odnieśli zwycięstwo. Żaden z tych sukcesów nie był jednak roz­strzygający. To samo dotyczy bitew pod Longwy (22 sierpnia 1914 r.) czy Neufchäteau (24-25 sierpnia 1914 r.), w których 5. i 4. Armie niemieckie pobiły 3. i 4. Armie francuskie. Nie mniej jednak w wyniku tych walk Francuzi zmuszeni byli rozpocząć odwrót.

Pod koniec sierpnia 1914 r. siły niemieckiej 5. Armii, dowodzonej przez następcę tronu Rzeszy i Prus, księcia Wilhelma, zaczęły zbliżać się do rejonu Verdun. Centrum tego związku operacyjnego znalazło się naprzeciw twierdzy. Lewe skrzydło blokowało ją od wschodu, prawe zaś rozpo­częło manewr oskrzydlający. Oddziały tej flanki sforsowały Mozę i rozpoczęły marsz na południe. W początkach września również drugie skrzydło armii przyłączyło się do działań okrążających, zbliżając się do St. Mihiel. Francuzi stawiali opór, broniąc skutecznie fortu Troyon. Tymczasem w dniach 5-9 września 1914 r. stoczona została bitwa nad Mamą, zakończona porażką Niemców. Generał Moltke, chcąc zorientować się w sytuacji, wysłał podpułkownika Richarda Hentscha do dowództw 1., 2., 3., 4. i 5. Armii jako pełnomocnika Naczelnego Dowództwa. Uznał on sytuację za bardzo groźną i polecił wykonać odwrót na linię rzeki Aisne. W celu wyrównania frontu cofnąć się miały także 3.,4. i 5. Armie. Książę Wilhelm próbował interweniować, by móc kontynuować okrążanie twierdzy. Sprawa była jednak przesądzona i pomimo sukcesów odnoszonych już po klęsce nad Mamą, Niemcy musieli zrezygnować z prób zamknięcia Verdun i tym samym stracili najlepszą możliwość zdobycia twierdzy11.

11 Zob. F. von L o ß b e r g , op.cit., s. 54-58. Należy jednak zwrócić uwagę, że samo oblężenie twierdzy nie oznaczało jeszcze sukcesu, konieczne było odparcie prób odsieczy.

Działania wojenne w 1914 r. częściowo toczyły się w rejonie fortów — choć w większości obrońcy Verdun opuścili je i zajęli pozycje w okopach. Wpłynęły na to doświadczenia z walk o Liege, Maubege i Namur, gdzie forty nie były w stanie oprzeć się sile ognia niemieckiej ciężkiej artylerii. Wnioski te zostały potwierdzone przez walki o twierdze rosyjskie w czasie kampanii 1915 r., jak np. Modlin, Kowno. Zdawało się, że czas twierdz pierś­cieniowych już minął. Toteż Verdun było praktycznie opuszczone i zaniedbane, a odcinek frontu, na którym się znajdowało, był stosunkowo spokojny. W takiej sytuacji zabrano nawet działa z fortów. Później, w chwili zagrożenia nie wszystkie wróciły na miejsce — np. Vaux i Thiaumont nie mogły odzyskać części swoich armat 75 mm do flankowania międzypola12. Wpływało to także na stan liczebny załogi obszaru warownego Verdun, która 20 sierpnia 1915 r. liczyła 4119 oficerów i 196 319 żołnierzy, a 25 września już tylko 2112 oficerów i 97 825 żołnierzy. Jednak już 16 października załoga zwiększyła się do 2858 oficerów i 137 692 żołnierzy13.

Generał Joffre doprowadził również do zmiany statusu miejsc umocnionych. Udało mu się uzyskać dekret rządowy, który został wydany 5 sierpnia 1915 r. Dekretem tym gubernatorzy twierdz, dotychczas podlegli rządowi, zostali bezpośrednio podporządkowani naczelnemu dowódcy, a jed­nostki forteczne wraz ze zgromadzoną tam bronią i zapa­sami stały się częścią armii polowej. W związku z tym już 9 sierpnia utworzono Rejon Umocniony Verdun (Region Fortifiee de Verdun), którego dowódcą i jednocześnie gubernatorem Verdun został artylerzysta, generał dywizji Frederic-Georges Herr14.

1 2 P h . P e t a i n , op.cit., s . 1 0 2 i n .1 3 A . D e n i z o t , op.cit., s . 5 8 .14 E. K a b i s c h , op.cit., s . 3 7 ; A . D e n i z o t , op.cit., s . 5 3 .

W grudniu 1915 r. dowodzący obroną lasu Caures podpułkownik Emile August Cyprien Driant, który był deputowanym do francuskiego Zgromadzenia Narodowego z Nancy, udał się na urlop do Paryża. Wykorzystał tam swoje znajomości i w kręgach politycznych przedstawił zły stan przygotowań Verdun do obrony. Naraził się tym samym Joffremu, który zarzucał mu pominięcie drogi służbowej. Niemniej jednak interwencja przyniosła skutek, gdyż parlamentarzyści wysłali na miejsce delegację, która miała zapoznać się z sytuacją15.

Do Verdun dochodziły dwie linie kolejowe. Jedna z nich prowadziła z Commercy i znajdowała się w dolinie Mozy, druga zaś z Sainte-Menehould i Clermont-en-Argonne. Niemcom udało się przerwać pierwszą dzięki opanowaniu Saint-Mihiel nad Mozą. Druga zaś znajdowała się w zasięgu ich artylerii, przez co tory niejednokrotnie były przerywane pociskami. Oprócz tego funkcjonowała kolejka wąsko­torowa „Meusien”, którą transportowano przede wszystkim żywność, ale także i część materiału wojennego. Główną zaś arterią, którą docierało do twierdzy zaopatrzenie, była droga z Bar-le-Duc. Ze względu na swoje znaczenie zyskała miano „Świętej Drogi” (la Voie Sacree). Była ona nad­zorowana przez samochodową komisję regulującą (com­mission regulatrice automobile), z siedzibą w Bar-le-Duc. Komisja powstała podczas spotkania na dworcu w tym mieście 19 lutego. Droga z Bar-le-Duc do Verdun została zorganizowana na wzór kolei. Podzielono ją na specjalne odcinki, zwane kantonami. Każdy z nich wyposażono w system semaforów, środki dozoru i łączności oraz sprzęt naprawczy. Wszystkie pojazdy, których nie dałoby się odholować, miały zostać zepchnięte z drogi. Następnego dnia przeprowadzono rekonesans w terenie i poinstruowano przyszłych szefów kantonów o czekających ich zadaniach.

1 5 G . W e r t h , Verdun. Die Schlacht und der Mythos, Augsburg 1990, s. 64 i n.

Piechota była wyładowywana z pociągów w Revigny, Bar-łe-Duc oraz Ligny. Działa i tabory zaś poruszały się wszystkimi drogami w tym rejonie, a na skrzyżowaniach ze „Świętą Drogą” przepuszczane były przez dyżurnych na zmianę z kolumnami samochodowymi. Amunicję natomiast rozładowywano z pociągów na samochody w Bar-łe-Duc oraz Baudonvillers. Następnie przewożono ją „Świętą Drogą” do Verdun. Żywność zaś była transportowana kolejką „Meusien” po rozładowaniu w Revigny. W ten sposób do Verdun trafiało maksymalnie 800 ton dziennie.

Otwarcie drogi nastąpiło 22 lutego, jednak już 29 lutego wskutek odwilży nawierzchnia mocno rozmiękła i przydat­ność tej arterii stanęła pod znakiem zapytania. Wówczas Francuzi z wielu kamieniołomów zaczęli dostarczać tłuczeń, który wysypywano następnie na drogę. W Bar-łe-Duc i Troyes rozbudowano warsztaty samochodowe, zaopatrzone w części zamienne oraz opony, które często przebijały się na niedokładnie potłuczonych kamieniach.

Początkowo liczba samochodów przydzielonych do samo­chodowej komisji regulującej i podległych dowództwu Obszaru Umocnionego Verdun wynosiła 3900. Były one zgrupowane w 175 sekcji. Pojazdy te obsługiwało łącznie 300 oficerów oraz 8500 żołnierzy.

W okresie od 22 lutego do 7 marca „Świętą Drogą” przerzucono 23 000 ton amunicji, 2500 ton materiału wojennego oraz 190 000 żołnierzy. Dziennie zatem do­starczano 1500 ton amunicji i 13 600 ludzi. Liczba pojazdów, a co za tym idzie możliwości samochodowej komisji regulującej wciąż rosły. W szczytowym okresie po „Świętej Drodze” kursowało 8000 ciężarówek. Już w marcu przewieziono 587 000 ton materiałów (w tym 140 000 ton tłucznia do naprawy nawierzchni), w kwietniu zaś 560 000 ton (w tym 60 000 ton kamieni), a w maju aż 666 000 ton materiału (w tym 186 000 ton tłucznia). Oprócz tego przewożono w tych miesiącach od 400 000

do 426 000 żołnierzy na front oraz ewakuowano od 220 000 do 260 000 rannych16.

Opis „Świętej Drogi” zawarł w swoich wspomnieniach Carroll Dana Winslow. Pisał on: „Ruch był tak duży, że musieliśmy poruszać się w ślimaczym tempie. Przed nami ciągnął się jednostajny strumień ciężarówek z amunicją i zaopatrzeniem. Wzdłuż drogi kolumny żołnierzy szły do okopów. Ich ciężkie płaszcze już były przemoknięte, a prawdopodobne było, że pozostaną takie przez tydzień, ale nic ich nie zrażało. Po prostu radośnie maszerowali, śpiewając swoje marszowe piosenki, zupełnie nie zważając na krople deszczu, które od wielu godzin obciążały coraz bardziej ich ekwipunek.

Z przeciwnego kierunku przyjechały puste kolumny zaopatrzeniowe. Między nimi wciśnięte były karetki i auto­busy wiozące ludzi wracających ze swojej „tury” w oko­pach. Biedacy wyglądali prawie nieludzko, bo od stóp do głów byli brązowi od błota. Ich twarze były zlepione brudem, a tygodniowy zarost powodował jeszcze mniej zachęcający wygląd. Wydawali się patrzeć na nas z odleg­łym, półprzytomnym wyrazem twarzy, byli tak całkowicie odrętwieni przez okropne bombardowanie, któremu zostali poddani”17.

16 Ph. P e t a i n , op.cit., s. 37-39; D o u m e n c , Les transports auto­mobiles sur le front Franęais 1914-1918, Paris 1920, s. 48-64

17 C.D. W i n s l o w , With the French Flying Coprs, New York 1917, s. 148 i n.

III. PRZECIWNICY I ICH PRZYGOTOWANIA

Na stopie pokojowej łącznie z jednostkami stacjonującymi w Afryce armia francuska liczyła około 915 000 oficerów i żołnierzy. W czasie mobilizacji latem 1914 r. z zasobów 5 000 000 przeszkolonych mężczyzn pod broń powołano około 3 781 000, z czego 2 689 000 żołnierzy armii polo- wej i załóg twierdz było do dyspozycji głównodowodzącego generała Joffre’a. Reszta zaś stanowiła jednostki roz­lokowane w głębi Francji oraz w Afryce Północnej i była podporządkowana ministrowi wojny.

Ruszająca na wojnę w 1914 r. francuska armia połowa składała się z 44 dywizji, zgrupowanych w 21 korpusów armijnych (I-XVIII, XX, XXI oraz kolonialny) z 5 samo­dzielnych dywizji (37, 38, 44, 45 oraz Dywizji Marokańskiej (Division Marocaine). Do tego należy dodać 26 dywizji rezerwowych (w tym 6 fortecznych) o numerach od 51 do 76. Sformowano również 13 dywizji oddziałów terytorial­nych. Jazdę zaś zgrupowano w 10 dywizji kawalerii.

Podstawowe uzbrojenie piechoty francuskiej stanowił karabin Lebel wz. 1886/93, kalibru 8 mm, z rurowym magazynkiem na osiem naboi. Broń ta miała wprawdzie jeszcze dość dużą wartość bojową, niemniej jednak znacznie ustępowała niemieckiemu karabinowi typu Mauser. Fran-

cuski karabin był dość długi (1307 mm), przez co bardzo nieporęczny. Załadowanie jednego pocisku do Lebela zabierało niewiele mniej czasu niż załadowanie pełnego magazynka w Mauserze. Napełnianie rurowego magazynka było tak uciążliwe, że po zużyciu znajdujących się tam nabojów uzupełniano go dopiero po zakończeniu walk. Francuzi jeszcze przed wojną zdawali sobie sprawę z niedo­skonałości swojego uzbrojenia strzeleckiego. Z tego powodu w 1907 r. wprowadzono na uzbrojenie karabin Berthier wz. 1907, który również był przystosowany do amunicji kalibru 8 mm. W ściankach drewnianego łoża znajdował się magazynek, który był wprawdzie nowocześniejszy niż w modelu Lebela, ale za to mieścił tylko trzy naboje. Również ten karabin był dość długi (1306 mm), co rzutowało na jego poręczność. Pierwszą modyfikację kara­bin ten przeszedł w 1915 r. (wz. 1907/15), ale dopiero w kolejnej, przeprowadzonej w 1916 r., wprowadzono nowy magazynek na pięć naboi. Model ten oznaczono jako karabin wz. 1907/15 M 16'.

Jeśli chodzi o broń maszynową, armia francuska nie była jednolicie wyposażona. Ze względu na rozległe obszary pustynne w koloniach wykorzystywano modele chłodzone powietrzem. W 1907 r. wprowadzono do produkcji karabin maszynowy opracowany w arsenale St Etienne. Nie był on udaną konstrukcją, gdyż lufa przegrzewała się w trakcie strzelania, a skomplikowany mechanizm często się zacinał. Model ten został jednak w połowie wojny zastąpiony przez ciężki karabin maszynowy Hotchkiss wz. 1914, również chłodzony powietrzem. Była to zdecydowanie lepsza kon­strukcja, szybkostrzelnością nieustępująca karabinom ma­szynowym chłodzonym wodą. Obydwa karabiny strzelały

1 I.J. W o j c i e c h o w s k i , Karabin powtarzalny Berthier wz. 1907/15 M 16, Warszawa 1985, s. 3-5; por. A. K o s t a n k i e w i c z , Broń strzelecka Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa b.d.w., s. 64-69.

pociskami kalibru 8 mm, znajdującymi się w taśmie metalowej.

W 1915 r. armia francuska przyjęła na uzbrojenie ręczny karabin maszynowy Chauchat wz. 15, zasilany przez magazynek na 20 naboi2 kalibru 8 mm, umieszczony pod lufą. Broń ta była bardzo lekka — tylko 2,5 raza cięższa od karabinów Lebela i Berthiera. Niestety obniżenie wagi okupiono wadami, jak niska szybkostrzelność, skompliko­wane rozbieranie i składanie broni, czy dość często zdarza­jące się zacięcia3.

Francuska doktryna przewidywała w artylerii polowej jedynie lekkie armaty. Nie było tam miejsca dla lekkich haubic polowych. Poważnie osłabiało to skuteczność tej broni, gdyż doświadczenia pierwszych walk pokazały, że nawet najlepsze armaty nie były w stanie wykonać wszyst­kich zadań, jakie stawiał przed artylerią połową rozwój sytuacji taktycznej na polu walki. Francuskie armaty polowe kalibru 75 mm wz. 1897 były jednymi z najlepszych w swojej klasie. Było to pierwsze działo wyposażone w oporopowrotnik, który wyhamowywał odrzut lufy i przy­wracał ją na pozycję, jaką zajmowała przed strzałem. W ten sposób zwiększono celność i szybkostrzelność artylerii polowej. Lekkie haubice polowe major Malandrin starał się zastąpić wynalezionym przez siebie specjalnym pierścieniem, pełniącym funkcje hamulca aerodynamicz­nego, dzięki czemu pociski spadały pod większym kątem. Rozwiązanie to jednak w żaden sposób nie było w stanie zrekompensować braku artylerii stromotorowej.

Słabą stroną armii francuskiej w 1914 r. były działa ciężkie. Trzon artylerii korpuśnej stanowiły wciąż lekkie armaty polowe zorganizowane w czterodywizjonowy pułk

2 W praktyce zalecano umieszczanie maksymalnie 17 naboi, gdyż w przeciwnym razie obniżał się stopień niezawodności broni.

3 Encyklopedja wojskowa, pod red. O. Laskowskiego, t. 1, Warszawa 1931, s. 637 i n.; por. A. Kostankiewicz, op.cit., s. 108 i n.

(w każdym dywizjonie trzy baterie po cztery działa— razem 48 sztuk). W założeniu korpusy miały dys­ponować 3-4 bateriami haubic 155 mm, jednak w chwili wybuchu wojny nie udało się jeszcze wyposażyć armii polowej w dostateczną ich liczbę. Jeszcze gorzej było w przypadku ciężkich armat — w chwili wybuchu wojny przydzielenie korpusom dział kalibru 105 mm było dopiero w planach4. Należy jednak zwrócić uwagę, że Francuzi bardzo szybko docenili znaczenie artylerii ciężkiej i zna­cznie rozwinęli tę broń.

Armia francuska poniosła na początku wojny ogromne straty. Łącznie do końca 1915 r. wyniosły one ponad 1 900 000 żołnierzy, w tym ponad 600 000 zabitych i 400 000 zaginionych5. Zapewne z tej przyczyny już w listopadzie i grudniu 1915 r. w celu uzupełnienia szeregów pod broń powołano mężczyzn przewidzianych do wcielenia w l 9 1 6 r . W 1916 r. zamierzano postąpić podob­nie z kolejnym rocznikiem, jednak najwcześniej mógł on wejść do akcji w drugiej połowie roku. W styczniu 1916 r. Francuzi mogli liczyć zatem na 158 000 przeszkolonych piechurów, znajdujących się w jednostkach zapasowych. Nie była to jednak liczba wystarczająca na pełne uzupeł­nienie stanów walczących jednostek. Armia francuska w tym okresie liczyła bowiem 105 dywizji piechoty (z tego 12 terytorialnych). Z tego względu eksperymentalnie prze­grupowano 58. DP i 152. DP w trzy pułki piechoty zamiast czterech6.

Wielkie jednostki francuskie zostały wzmocnione przez utworzenie przy brygadach piechoty drugiej kompanii karabinów maszynowych, przydzielenie ciężkich haubic

4 Der Weltkrieg..., t. 1, Berlin 1925, s. 82 i n.; Das Ehrenbuch der Deutschen Feldartillerie, wyd. A. Benary, Berlin b.d.w., s. 119 i n.

5 E. K a b i s c h , op.cit., s . 2 2 ; P . M i q u e l , Les Poilus. La France sacrifice, Paris 2000, s. 244.

6 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 53.

oraz moździerzy. W drugiej połowie 1916 r. francuskie dywizje piechoty składały się z dwóch brygad po dwa pułki każda. Pułk piechoty z kolei tworzyły trzy czterokompanijne bataliony oraz pluton armat 37 mm, a także dwie kompanie (po cztery sekcje) ciężkich karabinów maszynowych. Rów­nież dwa pododdziały tego typu podlegały dowództwu brygady piechoty. Łącznie na każdy pułk piechoty przypa­dało w 1916 r. aż 96 sztuk tej broni. Dodatkowo każda kompania piechoty miała osiem ręcznych karabinów ma­szynowych (fusil mitrailleur).

Artylerię dywizyjną stanowił trzydywizjonowy pułk artylerii. Każdy dywizjon zaś składał się z trzech cztero- działowych baterii armat 75 mm. Dywizja dysponowała również szwadronem kawalerii, saperami oraz służbami. Dodatkowo formowano specjalną artylerię okopową w po­staci dwóch baterii, każda po 12 dział. Tak wzmocniona francuska dywizja piechoty liczyła przy pełnych stanach 533 oficerów, 17 436 żołnierzy, 6113 koni oraz 1996 wozów7.

Łącznie w połowie lutego 1916 r. armia francuska miała 6400 dział polo wy ch, 3700 dział ciężkich oraz 167 najcięższych. Lotnictwo natomiast dysponowało około 800 samolotami8.

Armia niemiecka natomiast liczyła na stopie pokojowej 34 780 oficerów (łącznie z sanitarnymi i weterynaryjnymi) oraz 663 578 podoficerów i żołnierzy. Służyli oni w 319 pułkach piechoty, 18 batalionach strzelców, 11 pododdzia­łach karabinów maszynowych (Maschinengewehr-Abtei- lung), 233 kompaniach karabinów maszynowych, 110 pułkach kawalerii (razem 547 szwadronów), 100 pułkach artylerii polowej (633 baterie), 26 pułkach artylerii pieszej oraz 35 batalionach pionierów, a także w jednostkach lotniczych, łączności i samochodowych. Siły te były

7 A. B e r n e d e , op.cit., s . 3 6 6 i n .8 Der Weltkrieg..., t . 1 0 , s . 5 3 .

zgrupowane w 25 korpusów armijnych. Rezerwy ludzkie szacowano na około 8 400 000 mężczyzn.

Niemcy zmobilizowali w 1914 r. około 3 840 000 żoł­nierzy oraz 880 000 koni. Z tego na armię połową przypa­dało około 2 100 000 ludzi oraz 730 000 koni. Dość szybko w 1914 r. sformowali kolejne korpusy rezerwowe (XXII-XXVII), w listopadzie rozpoczęto tworzenie następ­nych (XXVIII-XXXI), które gotowość bojową osiągnęły w styczniu 1915 r. W lutym 1915 r. rozpoczęto przefor- mowywanie dywizji piechoty. Początkowo składały się one z dwóch brygad po dwa pułki, a później miały tylko jedną, za to trzypułkową brygadę piechoty. W ten sposób udało się zwiększyć liczbę dywizji piechoty aż o 809.

Uzbrojenie niemieckiego piechura stanowił karabin Mau­ser wz. 1898 kalibru 7.92 mm z magazynkiem na pięć naboi. Broń ta była lepsza niż jej francuskie odpowiedniki, ale niepozbawiona wad. Wśród nich można wymienić dość dużą wrażliwość na zabrudzenia, co w warunkach wojny pozycyjnej przysparzało wiele problemów. Źle rozwiązano kwestię celownika, którego nastawy rozpoczynały się dopiero od 400 metrów. Wynikało to z doświadczeń wojny francusko-pruskiej, kiedy walkę ogniową prowadzono na takie właśnie odległości. W żaden sposób nie przystawało to jednak do warunków wojny pozycyjnej. Zdecydowano się na rozwiązanie prowizoryczne — za muszką umiesz­czano muszkę pomocniczą, która umożliwiała celowanie z odległości 200 metrów10. Jednak jednostki Landwehry" i landszturmu12 były wyposażone w starsze modele, jak np.

9 Der Weltkampf..., t. 6, Leipzig-Berlin b.d.w., s. 5-18.10 Die militärischen Lehren des Großen Krieges, wyd. M. Schwarte,

wyd. 2, Berlin 1923, s. 445.11 Landwehra — niemiecka obrona krajowa. Do służby w tej formacji

byli zobowiązani wszyscy przeszkoleni wojskowo Niemcy. W pierwszym rzucie Landwehry pozostawali przez 5 lat, potem przechodzili do drugiego rzutu, do którego należeli do 39 roku życia.

12 Landszturm miał w razie wojny służyć w ochronie Rzeszy, w wyjąt-

karabin wz. 88, który w 1905 r. dostosowano do tej samej amunicji, jaka była przeznaczona do karabinów wz. 9813.

Niemcy dysponowali bardzo dobrymi ciężkimi karabina­mi maszynowymi Maxim wz. 08. Była to broń chłodzona wodą, co zwiększało jej masę. Problemów dostarczała również ciężka podstawa saneczkowa, która ograniczała kąt, w jakim można było prowadzić ogień.

Latem 1916 r. Niemcy wprowadzili do jednostek frontowych lekki karabin maszynowy wz. 08/15. Był to w zasadzie nieco uproszczony ckm wz. 08 z dwunożną podstawą. Rozwiązanie takie miało swoje zalety — prze­de wszystkim łatwo było rozpocząć masową produkcję. Broń ta miała też dość dużą siłę ognia i była stosunkowo niezawodna. Nie brakowało jednak także wad — lkm wz. 08/15 był zbyt ciężki, zasilany długimi taśmami nabojowymi, które żołnierze musieli wlec ze sobą w cza­sie walki. Początkowo dwójnóg umieszczony był po­środku karabinu, co powodowało trudności w celowaniu, gdyż rozkołysana odrzutem woda w chłodnicy chwiała całą bronią14.

Piechurzy niemieccy chętnie używali w walce granatów, zarówno trzonkowych, jak i o jajowatym kształcie skorupy. Stosowanie tej broni było tak powszechne, że wyższe dowództwa musiały wydawać specjalne instrukcje, które nakazywały przede wszystkim używania karabinów, a do­piero potem granatów.

kowych wypadkach miał być włączany do jednostek polowych. Należeli do niego wszyscy Niemcy objęci obowiązkiem służby wojskowej w wieku od 17. do 45. roku życia. Również dzielił się na dwa rzuty, granicą był 39. rok życia.

13 Der Weltkrieg 1914 bis 1918: Kriegsrüstung und Kriegswirtschaft, t 1, Berlin 1930, s. 225 i n.

14 Leitfaden für das Maschinengewehr 08/15 (M.G. 08/15) Vom 31. Januar 1917, Berlin 1917, s. 9; szerzej zob.: W. R e i b e r t , Die Mas­chinengewehre 08/15 und 08/18 nebst Abriß über das Maschinengewehr 08, Berlin 1934, s. 1-50.

Podstawowa armata połowa wz. 96 nowego wzoru ustępowała nieco swojej francuskiej odpowiedniczce. Jed­nak w pułkach artylerii polowej Niemcy mieli również haubice 105 mm, które od początku wojny były bardzo przydatne.

Ciężka artyleria w armii niemieckiej była od początku wojny doskonale rozwinięta. Na początku XX w. wpro­wadzono ciężką haubicę kalibru 149 mm, którą kil­kakrotnie modernizowano. Działo to było stosunkowo celne, szybkostrzelne i mobilne. Z powodzeniem mogło wspierać działania armii polowej. W latach 1909-1912 wprowadzono również działa 211 mm, które doskonale nadawały się nie tylko do niszczenia wszelkich umocnień polowych, ale także lekkich dziel stałych. Najcięższe działa miały kaliber 305 mm oraz 420 mm (słynne „Grube Berty”). W początkowym okresie wojny one wręcz rozstrzelały twierdze belgijskie. Niewątpliwie Niemcy liczyli, że dokonają tego samego pod Verdun.

Ogromne straty poniosła również armia niemiecka. Od początku wojny do końca 1915 r. zginęło, zaginęło, zostało rannych lub zachorowało około 61 300 oficerów i 2 896 000 żołnierzy. Aby uzupełnić te straty, zdecydowa­no się we wrześniu 1915 r. ponownie postawić przed komisjami wojskowymi uznanych w czasie pokoju za niezdolnych do służby wojskowej. Dzięki tej ponownej weryfikacji pozyskano około 175 000 rekrutów. Dodatkowo spośród leczonych w Niemczech rannych, zdolność do służby wojskowej odzyskiwało 52 procent oficerów oraz 44,7 procent żołnierzy. Ponieważ do kraju ewakuowano zwykle cięższe przypadki, można przyjąć, iż łącznie około 70 procent wszystkich rannych trafiało ponownie na front.

Pod koniec 1915 r. niemiecka armia połowa (z wy­jątkiem sił znajdujących się w gubematorstwach belgijskim i warszawskim) liczyła 132 000 oficerów, 4 100 000 podoficerów i żołnierzy oraz 1 270 000 koni. Łącznie

z rocznikiem 1916, podobnie jak we Francji zmobi­lizowanym już późną jesienią 1915 r., Niemcy dyspo­nowali liczbą 750 000 rekrutów znajdujących się w je­dnostkach zapasowych15.

W 1916 r. większość niemieckich dywizji piechoty składała się z trzypułkowej brygady piechoty. Wyjątkowo niektóre zachowały jeszcze pierwotną organizację — dwie dwupułkowe brygady piechoty. Każdy pułk składał się z trzech batalionów oraz kompanii karabinów maszyno­wych. Na przełomie lat 1915/1916 zaczęto przydzielać do tych oddziałów jeszcze plutony karabinów maszynowych, które wykorzystano do sformowania drugiej i trzeciej kompanii karabinów maszynowych. Proces ten trwał do jesieni 1916 r. We wrześniu 1915 r. Niemcy dokonali reorganizacji pododdziałów moździerzy, zbierając je w kompanie przydzielane następnie poszczególnym dywiz­jom piechoty16. Każda z tych wielkich jednostek dys­ponowała trzydywizjonowym pułkiem artylerii polowej z armatami 77 mm oraz haubicami 105 mm. Artyleria ciężka zaś była podporządkowana dowództwom korpusów, dopiero w 1917 r. zaczęto przydzielać do dywizji piechoty po jednym dywizjonie dział ciężkich17.

Niemcy w początkowym okresie wojny pozycyjnej nie rozbudowywali swoich pozycji w głąb, starali się utrzymać wysunięte linie okopów. Bardziej skomplikowane systemy obronne powstały dopiero wtedy, gdy okazało się, że artyleria dysponująca odpowiednią ilością amunicji jest w stanie zniszczyć każdą widoczną pozycję. W czasie zimowej bitwy w Szampanii w 1915 r. potężne przygoto­

15 Der Weltkrieg..., t. 9, s. 373-377.16 Zob. H. C r o n , Die Organisation des deutschen Heeres im Weltk­

riege, Berlin 1923, s. 43-51, 80; Handbuch der Verbände und Truppen des deutschen Heeres 1914-1918, pod red. J. Krausa, cz. VI, t. 1, wyd. G. Bauer, J. Kraus, Wien 2007, passim.

17 H. C r o n , op.cit., s. 54-72.

wanie artyleryjskie miało umożliwić nacierającym gęstym tyralierom francuskiej piechoty (100 m za nimi posuwały się kolumny rezerw) zajęcie pozycji niemieckich bez walki. Jednak mimo ogromnego zużycia amunicji (18-20 pocisków na metr okopów), nie osiągnięto zadowalających sukcesów. Niemcy przekonali się wówczas o skuteczności granatów ręcznych w obronie, a także, iż walkę należy prowadzić „na co najmniej dwóch pozycjach”. Karabiny maszynowe najlepiej było umieszczać na osłoniętych stanowiskach i wykorzystywać przede wszystkim do ognia flankującego. 30-40 metrów przed wysuniętym okopem Niemcy budowali linie zasieków, a 12 metrów z tyłu znajdował się drugi rów.

Francuskie pozycje przeważnie składały się z trzech linii, z których pierwsza była znacznie rozbudowana, ale miała być słabo obsadzona. Często jednak znajdowało się tam zbyt dużo żołnierzy, co zwiększało straty w czasie nieprzyjacielskiego ostrzału. Druga, 150-200 metrów w głąb od pierwszej, stanowiła główną linię oporu, znajdowały się tam stanowiska do obrony okrężnej. W odległości 400-500 metrów od niej były schrony przeznaczone dla rezerw, które miały wykonać kontratak. Przy budowie wszystkich stanowisk dbano o wykorzy­stanie zalet ognia flankującego.

Wiosną 1915 r. Joffre przygotował specjalne regulacje dotyczące metody ataku. Przede wszystkim atak powinien być poprzedzony przygotowaniem artyleryjskim — ogień huraganowy trwający 4-5 godzin. Noc poprzedzającą uderzenie należało poświęcić na rozbudowę pozycji wyjściowych. Każdej dywizji wyznaczano pas przełama­nia szerokości od 1200 do 1500 metrów, przy czym uderzenie miało następować w ugrupowaniu w głąb. Zależnie od sytuacji były to dwie fale, z których każda składała się z dwupułkowej brygady, lub cztery, gdy rzut tworzył pułk piechoty. Atak przeprowadzała tylko czołowa

brygada (lub pułk), pododdziały wykonujące atak nie były wzmacniane przez pozostałe pułki, gdyż, zdaniem Joffre’a, uniemożliwiałoby to skuteczne kierowanie ope­racją. Artyleria podzielona była na trzy grupy. Zdecydo­wana większość (blisko 2/3) miała ostrzeliwać okopy nieprzyjaciela, około 1/3 przeznaczano do niszczenia zasieków, a tylko niewielką część do walki z nie­przyjacielską artylerią. W efekcie ta metoda „zmieniała dywizję w pojedynczą niezdarną falangę, która, gdy zaczęła się ruszać, mogła atakować tylko naprzód lub zawrócić w całkowitej rozsypce”. Dokument ten bardzo szybko wpadł w ręce niemieckie18.

Francuzi zdawali sobie sprawę, że „piechota jest bez­bronna bez pomocy artylerii”, a także, iż w walce bezpo­średniej bagnety zostały wyparte przez „granat, rewolwer i nóż”. Uważano, że dzięki odpowiedniemu szykowi żołnierze są w stanie przedrzeć się przez nieprzyjacielską zaporę ogniową czy ogień karabinów maszynowych. W na­tarciu ogień piechoty odgrywać miał mniejszą rolę niż wcześniej, jego użycie powinno być ograniczone do wypad­ków, gdy inaczej nie można było posuwać się naprzód.

Według Francuzów ogromną rolę odgrywała artyleria, która nie tylko przygotowywała ofensywę, ale także osła­niała piechotę w trakcie jej trwania. Po opanowaniu wrogiej pozycji zaś była przegrupowywana w celu wspierania pościgu. Zdawano sobie sprawę ze skuteczności koncentracji ognia artyleryjskiego na ważnych odcinkach. Przy czym istotne punkty oporu powinny być ostrzeliwane przez działa ciężkie, lekkie schrony i żołnierze w okopach stanowiły cele dla artylerii polowej.

Armia francuska polegała na ofensywie, gdyż sama defensywa nie mogła przynieść rozstrzygającego zwycięst­wa, a oddanie inicjatywy nieprzyjacielowi pozwalało mu

18 W. B a 1 c k, Development of Tactics — World War, Fort Leavenworth 1922, s. 52-66.

na koncentrację znacznych sił i środków w wybranym przez niego miejscu19.

Zapewne w związku z przygotowywaną na 1916 r. wielką ofensywą Francuzi opracowali nową koncepcję prowadzenia działań zaczepnych, która znalazła swój wyraz w wydanych w styczniu 1916 r. instrukcjach o celu akcji ofensywnych, natarciach małych i wielkich jednostek. Zdecydowano wówczas, że przebijanie się przez linie nieprzyjacielskiej obrony nie będzie gwałtowne i szybkie, lecz bardziej długotrwałe20.

W ataku Niemcy stosowali, najprawdopodobniej jako pierwsi, wał ogniowy. Taktyka ta polegała na stopniowym, regulowanym według zegarka, przenoszeniu ostrzału ar­tyleryjskiego w głąb nieprzyjacielskich pozycji. Za tym wałem miała poruszać się własna piechota, która dzięki temu mogła szybko opanować nieprzyjacielskie okopy, zanim ich obrońcy zdołali się zreorganizować. W rzeczywis­tości jednak bywało różnie, gdyż prymitywne środki łączności utrudniały zmianę ustalonej szybkości przemiesz­czania się wału ogniowego. Niejednokrotnie nacierający żołnierze dostawali się przez to pod ostrzał własnej artylerii lub atakowali pozycje, których obrońcy zdążyli już ochłonąć po przejściu wału przez ich stanowiska.

Od stycznia 1915 r. Niemcy używali również miotaczy ognia, które szybko dowiodły swojej skuteczności w wal­kach pozycyjnych. Silnie oddziaływały na morale prze­ciwnika.

W marcu 1915 r. niemiecki Sztab Generalny wydał rozkaz nakazujący formowanie specjalnych jednostek uderzeniowych, które miały opracować taktykę prze­łamywania umocnionych pozycji nieprzyjaciela. Bitwa pod Verdun dostarczyła wielu doświadczeń w tej kwestii.

'9 P. A z a n , The war of positions, Cambridge 1917, s. 18-26.20 L. P a s c h a l , Rozwój myśli taktycznej we Francji i Niemczech

podczas wojny 1914-1918, Warszawa 1925, s. 88 i n.

Swoją przydatność niemieckie oddziały szturmowe udowo­dniły wiosną 1918 r.

Wbrew stereotypom w armii niemieckiej kładziono duży nacisk na samodzielność działania dowódców wszystkich szczebli, nakazywano unikania działania schematycznego, podkreślano konieczność dopasowywania wydawanych rozkazów do aktualnej sytuacji taktycznej21.

Falkenhayn swoją decyzję wykonania ataku na Verdun skonsultował z szefem sztabu 5. Armii, generałem Schmid­tem von Knobelsdorfem. Plany uderzenia na twierdzę przygotowywane były już wcześniej. Zimą 1912/1913 r. rozegrano grę wojenną dotyczącą zdobywania tej twierdzy. Jako wzorcowe rozwiązanie ówczesny szef niemieckiego Sztabu Generalnego, generał pułkownik Helmuth von Moltke (młodszy), przedłożył plan uderzenia z kierunku północno-wschodniego na prawym brzegu Mozy. Tym­czasem już wówczas niektórzy z opracowujących to zadanie oficerów zwrócili uwagę, iż w takiej sytuacji dużym zagrożeniem byłby ogień nieprzyjaciela z lewego brzegu Mozy. Z tego powodu zaproponowali uderzenie po obu stronach rzeki. Późniejszy generał porucznik Ernst Kabisch, odpowiedzialny wówczas za wyniki rozgrywki wśród oficerów stacjonujących w Metz, przyłączył się do tego zdania i zgłosił sprawę generałowi Moltkemu. Ten jednak nie udzielił w tej kwestii żadnej odpowiedzi. Co ciekawe, generał von Falkenhayn, który był wówczas szefem sztabu IV KA, z pewnością znał rozwiązanie Moltkego, co mogło mieć wpływ na podejmowane przez niego decyzje. W każ­dym razie w 1912 r. zakładano atak na północno-wschodni odcinek w pełni okrążonej twierdzy trzema dywizjami rezerwowymi, dysponującymi silną ciężką artylerią i jed­nostkami oblężniczymi22. W czasie wojny jednak sytuacja

21 Exerzier-Reglement für die Infanterie. Vom 29 Mai 1906, Berlin 1913, s. 78 i n„ pkty 250-254.

22 Der Weltkrieg..., t.10, s. 56; E. K a b i s c h , op.cit., s . 3 5 .

różniła się diametralnie. Dlatego też dowództwo 5. Armii 1 kwietnia 1915 r. poleciło podległym dwóm korpusom przygotowanie planów uderzenia, jednak najprawdopodob­niej nie zostały one sporządzone23.

Być może, opierając się na wynikach wspomnianej gry wojennej, Falkenhayn w czasie spotkania z generałem Schmidtem von Knobelsdorfem odrzucił sugestię dowództ­wa 5. Armii, by rozpocząć ofensywę jednocześnie na obydwu brzegach Mozy. Swoją decyzję motywował bra­kiem możliwości wydzielenia do takiej operacji wystar­czającej liczby jednostek piechoty oraz bardzo silnej artylerii. Argumentował, że nawet jeżeli Francuzi rzucą wszystkie siły do obrony twierdzy, to Brytyjczycy i tak podejmą na innym odcinku uderzenie odciążające.

Dowódca niemieckiej 5. Armii napisał w swoich wspo­mnieniach, że otrzymał „przed świętami Bożego Narodzenia ustnie ściśle tajny rozkaz Naczelnego Dowództwa, by zaatakować nieprzyjacielskie pozycje na północ od Verdun, na prawym brzegu Mozy, i przygotować plan ataku”24. Przeanalizowano wówczas możliwości wykonania tegoż rozkazu. Zrezygnowano z uderzenie na odcinek wschodni twierdzy, gdyż koncentracja artylerii na płaskowyżu Woevre nie mogła zostać niezauważona przez Francuzów. W tym rejonie znajdował się trudny, lesisty teren, który dodatkowo był dobrze umocniony. Atak z kierunku południowo-wscho- dniego skierowany na pasmo Cötes du Meuse nie rokował powodzenia ze względu na gęste łasy. W takiej sytuacji zdecydowano się uderzyć na odcinek północny. Na prawym brzegu Mozy miało nacierać pięć korpusów. Dowództwo 5. Armii liczyło, że Falkenhayn przekaże im do dyspozycji także dalsze siły, by mogły kontynuować natarcie w razie wyczerpania sił jednostek pierwszej linii. Szef Sztabu

23 Der Weltkampf..., t. 2, s. 481.24 W i l h e l m , Meine Erinnerungen aus Deutschlands Heldenkampf,

Berlin 1923, s. 160.

Generalnego jednak nigdy o tym nie wspominał, a podobne sugestie odrzucał, tłumacząc, że potrzebuje rezerw do odparcia nieprzyjacielskich ataków w innych punktach.

Pod koniec 1915 r. Falkenhayn ogłosił, że ofensywa niemiecka pod Verdun będzie miała kryptonim Gericht, czyli „Sąd”.

Po raportach i licznych konsultacjach pomiędzy Falken- haynem a dowództwem 5. Armii 4 stycznia 1916 r. przy­gotowano plan ataku. Dwa dni później opracowano plan ostrzału artyleryjskiego. Stwierdzano, że „Decyzja zdobycia twierdzy Verdun najszybszym sposobem spoczywa na wypróbowanym działaniu ciężkiej i najcięższej artylerii. [...] Ze zdobytego wschodniego brzegu stałe umocnienia i fortyfikacje polowe na zachodnim brzegu przy ich zdobywaniu mogły być zwalczane ogniem flankującym25. Znajdujący się po drugiej stronie Mozy VI Korpus Rezer­wowy miał współdziałać w uderzeniu tylko ostrzałem swojej artylerii. W planie artyleryjskim przewidywano, że na każde 150 metrów linii okopów ogień prowadzić będzie czterodziałowa bateria haubic 211 mm. Pozycje drugiej linii miały ostrzeliwać ciężkie haubice polowe (150 mm) oraz artyleria najcięższa. Ponieważ Niemcy uznali, że mają zbyt mało dział do walki z artylerią nieprzyjaciela, zdecy­dowano się ostrzelać pociskami gazowymi znane pozycje francuskich baterii. Dwudziestego drugiego grudnia 1916 r. do sztabu 5. Armii przybył generał major Schabel, który jako „generał artylerii pieszej przy dowództwie armii (General der Fußartillerie beim Armee-Oberkommando)” był odpowiedzialny za przygotowania jednostek artylerii. Po zorientowaniu się w sytuacji, uznał, że do skutecznego wsparcia ataku potrzeba 808 ciężkich dział stromotorowych (kalibru 150 i 211 mm), 232 ciężkie armaty (kalibru od 100 do 150 mm) oraz 22 działa najcięższe. Ostatecznie przy­

25 Der Weltkrieg..., t 10, s. 58.

dzielono mu 416 ciężkich dział stromotorowych, 209 ciężkich armat oraz 26 najcięższych dział stromotorowychi 3 najcięższe armaty. Uzupełnienie stanowiło 550 dział polowych, z czego 308 w pasie przełamania. Braki w ar­tylerii miały uzupełnić moździerze (32 ciężkie, 88 średnich oraz 82 lekkie) przeznaczone do ostrzeliwania pierwszej linii nieprzyjaciela.

Dowództwo 5. Armii postulowało przydzielenie 3 szta­bów pułków, 19 dowództw batalionów oraz 57 kompanii pionierów26, z których pod dowództwo księcia Wilhelma trafiło jedynie 39 kompanii pionierów oraz 8 kompanii miotaczy ognia. Użycie tych ostatnich w większej liczbie miało nie tylko skutecznie razić siłę żywą nieprzyjaciela, ale także obniżyć jego morale.

Niemcy dokonali też odpowiedniej koncentracji lotnict­wa, przeznaczając do działania w rejonie Verdun 5 polo­wych jednostek lotniczych (Feld-Flieger-Abteilung), 2 jed­nostki lotnictwa artylerii (Artillerie-Flieger-Abteilung) oraz jednostkę statków powietrznych (Feld-Luftschiffer-Ab- teilung)21.

Przygotowania do rozpoczęcia operacji pod Verdun wymagały specjalnej organizacji transportu kolejowego, który nadzorowało sześć urzędów ruchu kolei polowych (Feldbahnbetriebsamt) wraz z 24 dworcami, gdzie specjalne grupy organizowały rozładunek. Do regulacji ruchu trans­portu kołowego wykorzystano policję drogową.

Do prac ziemnych konieczne było ściągnięcie ogromnej ilości sprzętu. W samym tylko pasie III Korpusu Armii zapotrzebowanie określono na 7000 osłon pancernych, 6000 nożyc do cięcia drutu, po 17 000 łopat i tyleż samo kilofów, 1 000 000 worków z piaskiem, 265 ton drutu kolczastego, 30 000 desek, kilka tysięcy kozłów do za­kładania drutu kolczastego, 2000 płyt blachy falistej, 1000

26 Tak w Niemczech nazywano odpowiedniki jednostek saperskich.27 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 60-63.

drabinek szturmowych, 200 beczek na wodę, 400 latarń do rowów dobiegowych. Po dostarczeniu tego na front, rozpoczęto intensywne prace na pierwszej linii okopów. Rozbudowywano rowy łącznikowe, schrony itp., by mogły przyjąć oddziały pierwszej fali uderzeniowej, liczące około 6000 ludzi. Starano się w miarę możliwości ukryć postępy w budowie pozycji przed obserwacją z ziemi i powietrza, aby wykorzystać czynnik zaskoczenia. Z tego samego powodu zrezygnowano z przygotowywania przejść przez zasieki i ograniczono się do wykonania ścieżek bezpośrednio przed szturmem.

Szczególną uwagę przywiązywano do wznoszenia pozycji dla dział i bezpiecznych schronów dla dużej ilości amunicji artyleryjskiej, gdyż ze względu na słabą sieć dróg, niedającą szans na bieżące zaopatrzenie, konieczne było zgromadzenie pocisków na sześć dni, tj. około 2 500 000 sztuk. Przywo­ziło je 1300 pociągów. Wyładunek ludzi, sprzętu i zaopat­rzenia odbywał się na 32 rampach kolejowych28. W póź­niejszym okresie bitwy uzupełnianie amunicji oznaczało ciężką pracę dla kanonierów, gdyż kolumny amunicyjne zrzucały kosze z pociskami w nieładzie, byle jak najszybciej wynieść się ze strefy zagrożenia29.

Do wykonywania wszystkich niezbędnych prac ziemnych ściągnięto na tyły 5. Armii 15 000 jeńców rosyjskich. Liczba ta okazała się jednak niewystarczająca i konieczne było odkomenderowywanie do budowy pozycji i infra­struktury etapów żołnierzy jednostek liniowych30.

Niemcy starali się na wszystkie możliwe sposoby za­chować przygotowywaną operację w tajemnicy. Dlatego żołnierzom przerzucanym w rejon Verdun tłumaczono, że jadą wspierać obronę tego odcinka przed francuską ofen­sywą, która miała doprowadzić do przecięcia znajdującej

28 L. G o l d , op.cit., s . 2 8 ; E . K a b i s c h , op.cit., s . 5 7 i n . ; P . C . E t t i g h o f e r , op.cit., s . 2 0 .

29 Zob. np. Ehrenbuch der Deutschen Feldartillerie..., s. 384.30 G. W e r t h , op.cit., s . 5 3 .

się tylko 20 kilometrów za frontem linii kolejowej Metz-Charleville. Blokowano urlopy, wprowadzono ostrą cenzurę listów31.

Pod koniec grudnia 1915 r. przybył VII Korpus Rezer­wowy, jeden z pierwszych wyznaczonych do przeprowa­dzenia uderzenia. Pozostałe związki operacyjne (korpusy armijne XVIII, III i XV) dotarły na pole bitwy dopiero pod koniec stycznia, ale ich sztaby i wybrane jednostki brały już wcześniej udział w przygotowaniach na miejscu.

Rozkaz 5. Armii dla wyznaczonych do przeprowadzenia ataku korpusów dzielił pas natarcia na trzy odcinki:

— „A”, zajęty przez VII Korpus Rezerwowy (13. DRez., 14. DRez. oraz LXXVII BP) generała piechoty Hansa von Zwehla. Na froncie długości 8 kilometrów znajdowały się w sumie 24 bataliony, 264 działa, 16 kompanii pionierów,4 kompanie miotaczy ognia oraz 6 kompanii moździerzy. Zadaniem tego ugrupowania było zdobycie lasu Haumont i oczyszczenie z nieprzyjaciela terenu pomiędzy lasem Haumont, Samogneux a Mozą;

— „B”, obsadzony przez XVIII Korpus Armijny (21. DP1 25. DP) generała piechoty Heinricha Dedo von Schencka, miał nacierać na odcinku 2 kilometrów. Niemcy zgromadzili tu 18 batalionów, 266 dział, 12 kompanii pionierów,2 kompanie miotaczy ognia oraz 6 kompanii moździerzy. Zadaniem tych sił było zdobycie lasu Caures i wdarcie się na linię wzgórz w kierunku na Champneuville do dominu­jącego nad okolicą wzgórza 344 włącznie;

— „C”, na którym atakować miał III Korpus Armijny (5. DP i 6. DP) generała piechoty Ewalda von Łochowa. Szerokość pasa natarcia dochodziła do 4 kilometrów. Znajdowało się tu 20 batalionów, 320 dział, 12 kompanii pionierów, 2 kompanie miotaczy ognia oraz 6 kompanii moździerzy

3 1 L . G o 1 d , op.cit., s . 2 4 i n . ; P . C . E 1 1 i g h o f e r , op.cit., s . 1 6 .

Czwarty odcinek zaś zajmował V Korpus Rezerwowy (9. DRez., 10. DRez.) generała piechoty Ericha von Gündela. Korpus ten jednak miał nie brać udziału w po­czątkowej fazie operacji32.

Luzowanie jednostek znajdujących się w pasie prze­łamania przez jednostki wyznaczone do wykonania ude­rzenia odbyło się od 8 do 12 lutego. Zgodnie z planem przygotowanie artyleryjskie miało się zacząć 12 lutegoo godzinie 8.00, najcięższej artylerii nakazano otwarcie ognia o 9.00, moździerzom zaś dopiero około 13.00. Na godzinę 17.00 zaplanowano szturm piechoty. Wówczas artyleria i moździerze miały przenieść ogień w głąb nieprzyjacielskich pozycji.

Przedpołudniem 11 lutego 1916 r. odprawiono nabożeń­stwa polowe dla zgromadzonych żołnierzy, którzy następnie przedefilowali przed przybyłym na front cesarzem Wilhel­mem II. Tego dnia dowódca 5. Armii przygotował rozkaz na dzień następny: „Po długim czasie twardej obrony wzywa nas rozkaz Jego Wysokości cesarza i króla do ataku! Bądźmy przeniknięci świadomością, że Ojczyzna oczekuje od nas wielkich czynów. Trzeba pokazać naszym wrogom, że żelazna wola zwycięstwa pozostała żywa w niemieckich synach i że tam, gdzie niemiecka armia rozpoczyna atak, łamie każdy opór! W całkowitej pewności, że każdy na każdym stanowisku da z siebie wszystko, wydaję rozkaz do ataku!”33.

Rankiem 12 lutego 1916 r. zdecydowana większość baterii niemieckich zakończyła wstrzeliwanie się w wy­znaczone cele. Okopy pierwszej linii były wypełnione gotowymi do szturmu żołnierzami. Jednak nastąpiła nie­oczekiwana zmiana pogody. Zamiast dużego mrozu, przy­szła odwilż. Wiatr zachodni przygnał ciężkie, stalowe chmury deszczowe, pojawiła się mgła utrudniająca obser-

12 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 71.33 Wilhelm, op.cit., s. 172; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 70.

wację. Rozmiękła ziemia uniemożliwiała poruszanie się poza drogami. Dowódca 5. Armii stanął przed trudną decyzją, ostatecznie jednak, po konsultacji z dowódcą armijnej artylerii, zdecydował się przesunąć uderzenie o 24 godziny. Następnego dnia nie było jednak żadnej poprawy warunków, do wszystkich schronów woda lala się strumie­niami. Żołnierze w okopach podstawiali menażki, które co kilka minut wybiegano opróżnić, mimo to woda sięgała tam do kostek. Starano się ją również wypompowywać, ale bez rezultatu i wkrótce jej poziom uniemożliwił żołnierzom korzystanie z dolnych prycz34.

Ostatecznie dopiero 20 lutego kierunek wiatru zmienił się na północno-wschodni i przyniósł lekki mróz i poprawę widoczności. Wówczas zdecydowano, że rozpoczęcie ope­racji nastąpi 21 lutego.

Na początku grudnia do francuskiego dowództwa zaczęły docierać meldunki o wycofywaniu z Serbii dywizji piechotyi ciężkiej artylerii oraz o transportach kolejowych zmierza­jących w kierunku frontu zachodniego. To przekonało Francuzów, że Niemcy planują na tym teatrze działań wojennych większą operację, nie wiedzieli jednak, gdzie. Zbierane przez wywiad informacje były najczęściej niejasnei sprzeczne, niemniej jednak już 4 stycznia po raz pierwszy wzięto pod uwagę możliwość niemieckiego uderzenia na Verdun. Oprócz tej twierdzy liczono się w równym stopniu z atakiem we Flandrii, Szampanii, Lotaryngii lub próbą opanowania twierdzy Belfortu. Przełom nastąpił 11 stycznia, kiedy do francuskiego konsula w Danii zgłosił się pilot, który zdezerterował z armii niemieckiej, i powiedział, że przygotowywany jest atak na Verdun. Informacje te zostały potwierdzone wiadomościami o koncentracji 400 000 żoł­nierzy niemieckich w tym rejonie. Uwagę dowództwa francuskiego zwróciło również wysokie natężenie ruchu na

34 P. C. E11 i g h o f e r, op.cit., s. 30-37.

liniach kolejowych w pobliżu Verdun. Niemieckie przygo­towania do ataku na Verdun poświadczały także zdobyte u jeńców listy, w których żołnierze pisali, że pod koniec lutego cesarz Wilhelm II dokona przeglądu wojsk w tym mieście. Przesłuchani 6 i 7 lutego dezerterzy opowiedzieli Francuzom o gromadzeniu się wojsk niemieckich na lewym brzegu Mozy w rejonie Damvillers. Nie mogli jednak ustalić, czy ewentualne uderzenie nastąpi po obydwu stronach rzeki. Francuzi nabrali pewności co do niemieckich 14 lutego 1916 r., gdy przechwycili rozkaz dowódcy 5. Armii, informujący o mającej nastąpić ofensywie35.

Jednak w czasie kolejnej konferencji w Chantilly (14 lutego 1916 r.) Joffre, pomimo oczywistego zagrożenia niemieckiego, postanowił kontynuować przygotowania do wspólnej ofensywy brytyjsko-francuskiej nad Sommą. Zre­zygnowano jednak z planowanych wcześniej operacji w kwietniu i maju. Ograniczono się do jednego głównego uderzenia 1 lipca nad Sommą oraz mniejszej operacji, zapewne mającej odwrócić uwagę Niemców, w rejonie La Basse-Ypres. Ta operacja miała się rozpocząć dwa tygodnie wcześniej. W czasie tego spotkania głównodowodzący siłami brytyjskimi, marszałek Douglas Haig, zgodził się również na wycofanie z północnego odcinka frontu fran­cuskiej 10. Armii36.

Minister wojny, generał brygady Joseph Gallieni, in­formował, że niektóre odcinki frontu nie są dostatecznie przygotowane do obrony. Jako jeden z nich wymienił Verdun. Gdy dowódca obszaru warownego, generał dy­wizji Frederic-Georges Herr, poprosił o przydział artylerii ciężkiej, usłyszał w odpowiedzi, że „Verdun nie jest miejscem ataku”37.

35 Memoires du Marechal Joffre..., s. 203 i n.; Ph. Petain, op.cit., s. 9; AFGG, t. IV, vol. 1, s. J 34 i n.

36 E. K ab i s c h, op.cit., s. 32; A. D e n i z o t, op.cit., s. 61.37 Cyt. za: A. Denizot, op.cit., s. 65.

W początkach stycznia 1916 r. front obszaru warownego Verdun rozciągał się od Bethincourt do Saint-Mihiel (bez tej miejscowości). Obsadzały go cztery dywizje piechoty (72. DP, 132. DP, 3. DP i 67. DP), dalsze trzy (51. DP, 4. DP i 15. DP) znajdowały się w rezerwie.

Pierwsze wzmocnienia skierowano tam na początku 1916 r., kiedy to Joffre wysłał do twierdzy dwie dywizje. W jej pobliżu miał w dyspozycji także VII i XX Korpusy. Po wzmocnieniach stan liczebny załogi obszaru warownego na 21 stycznia 1916 r. wynosił 3679 oficerów i 156 134 żołnierzy38. W rejonie twierdzy lub w znajdujących się blisko odwodach było w sumie 12 dywizji francuskich.

Stopniowo, od połowy stycznia, zaczęły przybywać wzmocnienia artylerii, przede wszystkim działa kalibru 155 mm, ale także dwie baterie 240 mm. Łącznie do 10 lutego Verdun otrzymało 85 ciężkich dział. Zwiększono także liczebność artylerii polowej i skierowano w ten rejon posiłki dla lotnictwa.

Od 1 lutego 1916 r. obszar warowny Verdun został wyjęty spod zwierzchnictwa Wschodniej Grupy Armii (Groupe d’armees de 1’Est) i przekazany dowództwu Centralnej Grupy Armii (Groupe d’armees du Centre). Poinformowano również dowództwo Wschodniej Grupy Armii, by było gotowe skierować posiłki do Lotaryngii39.

Złe warunki atmosferyczne dały Francuzom więcej czasu na przygotowania i sprowadzenie posiłków, co miało znaczny wpływ na przebieg dalszych działań40. Na początku drugiej dekady lutego wyładowano w rejonie Verdun VII KA, 19. DP i 15. DP, Wschodnia Grupa Armii poczyniła przygotowania do przekazania twierdzy XX KA, 4. Armia zaś wysłała do „obszaru warownego” 48 DP. Na spotkaniu

38 A. Denizot, op.cit., s. 58.39 Memoires du marechal Joffre..., s. 205.40 Von Fr e y t a g-L or h i nghoven, op.cit., s. 292.

dowódcy obszaru warownego Verdun, generała Herra, z generałami: Mauricem Bałfourierem (dowódca XX KA), Bazelairem (dowódca VII KA) oraz Georgesem Louisem Humbertem (dowódca 3. Armii), stwierdzono optymistycz­nie, że „burzy można oczekiwać ze spokojem”. Liczono wówczas, że Niemcy mają na tym odcinku 14 dywizji piechoty, którym można było przeciwstawić 11 z obszaru warownego, a także 26 dalszych, znajdujących się w od­wodzie naczelnego wodza.

Atak poprzedziły dezercje żołnierzy niemieckich po­chodzących z Alzacji lub Lotaryngii. Zarówno 15, jak i 20 lutego na francuską stronę przeszły po trzy osoby (z 172 pp, i 143 pp), które zdecydowanie potwierdzały, że ofen­sywa ma się wkrótce rozpocząć.

Ugrupowanie wojsk obszaru warownego Verdun na 20 lutego 1916 r. było następujące:

— Zgrupowanie Bazelaire’a (na lewym brzegu) broniło odcinka Avocourt-Bethincourt siłami 29. DP, pasa od Bethincourt do Mozy wojskami 67 DP;

— Zgrupowanie Chretiena (XXX KA) dysponowało trzema dywizjami, rozmieszczonymi następująco: 72. DP— Moza-las Comte, 51. DP las Comte-Omes oraz 14. DP Ornes-Fromezey;

— Zgrupowanie Duchene’a (II KA) siłami trzech dywizji (132. DP, 3. DP i 4. DP) broniło odcinka od wysokości kontrolowanego przez Niemców Etain do Maizey-sur-Meuse.

Generał dywizji Fernand Langle de Cary, dowodzący Grupą Armii Centralnych, 15 lutego wydał instrukcje dotyczące organizacji obrony. Wskazywał on, że nie należy zbyt gęsto obsadzać pierwszej linii, gdyż w razie nie­przyjacielskiego uderzenia zostanie ona zniszczona przez jego przygotowanie artyleryjskie. Do powstrzymania wro­giego natarcia miała służyć jedna, położona bardziej w głąb, główna pozycja oporu. W ten sposób zdecydowano się

na prowadzenie elastycznej obrony, która powodowała wprawdzie utratę terenu, ale zmniejszała straty. Dowódca obszaru warownego Verdun, generał Herr, przekazał wprawdzie instrukcję generała de Langle’a de Cary swoim podwładnym, dodał jednak uwagi od siebie. Stwier­dzał w nich, że instrukcja brana dosłownie „jest nie do wykonania”. Jej treść musi być dopasowana do „okoliczno­ści związanych z danym przypadkiem. Jest więc sprawą dowódcy rozdzielić oddziały w danych miejscach, jak uważa to za słuszne. Żołnierze muszą wytrwać na swoich posterunkach do końca, nie tylko na pierwszej, ale także na drugiej pozycji”41.

Dowódca francuskiej 72. DP, generał Bapst, miał za zadanie obronę odcinka od Mozy do prawego skraju lasu Caures. Zbudował on „pierwszą pozycję” składającą się z „punktów oporu”: Bras, las Haumont, las Caures oraz z „pierwszej linii”. Od 100 do 300 m za nią znajdowała się „linia wsparcia” z punktami oporu i schro­nami dla karabinów maszynowych. Bardziej z tyłu znaj­dowała się „linia redut”42.

41 Cyt. za: H. Zi e s e-B eri nger, op.cit., s. 177.42 Ph. Petain, op.cit., s. 19 i n.; A. Bernede, op.cit., s. 80.

IV. POCZĄTKOWY OKRES OFENSYWY

Dwudziestego pierwszego lutego 1916 r. o godzinie 8.12 książę Wilhelm wydał bateriom swojej 5. Armii rozkaz do otwarcia ognia. Na francuskie okopy, schrony i kwatery posypał się grad pocisków. Meldowano o licznych znisz­czeniach, poczynionych przez ogień artylerii. Do bombar­dowania pozycji nieprzyjaciela włączyły się też niemieckie moździerze. Krótko po tym Francuzi opuścili wysuniętą pozycję na północ od lasu Herbebois. Przygotowanie ar­tyleryjskie skupiało się głównie na trójkącie Brabant-Or- nes-Verdun. Między 16.00 a 17.00 Niemcy prowadzili ogień huraganowy — baterie, które do tej pory średnio oddawały 30 strzałów na godzinę, zwiększyły tę liczbę do 120-200. Ciężkie działa siłą odrzutu wbijały się w błotnistą ziemię, aby przyspieszyć stygnięcie luf nakładano na nie mokre ręczniki1. Obserwatorzy artyleryjscy informowali o uciekających Fran­cuzach z lasu Herbebois. Lotnicy zaś donosili o pożarach w Verdun i trafieniach w forty. Według ocen obrońców, na ich pozycje spadło około miliona pocisków.

Artyleria francuska przejawiała niewielką aktywność i w dodatku działała chaotycznie, jednak kilka ciężkich

1 L. G o I d, op.cit., s. 54; H. Z i e s e-B e r i n g e r, op.cit., s. 181 in.

pocisków spadło na Vittarville, gdzie znajdowało się dowództwo niemieckiej 5. Armii. W takiej sytuacji książę Wilhelm zdecydował się przenieść swój sztab do Stenay.

W chwili otwarcia ognia przez niemieckie baterie dla Francuzów stało się oczywiste, że przewidywana nie­przyjacielska ofensywa właśnie się rozpoczęła. Sztaby dywizji broniących twierdzy zaalarmowały podległe sobie oddziały. Dowódca 51. DP, generał Boulange, wysłał znajdujący się w rezerwie batalion 233 pp na linię frontu w celu wzmocnienia obrony lasu Ville i lasu Herbebois. Z kolei generał Chretien wzmocnił 51. DP batalionem z 208 pp ze swoich rezerw. Na wyższym szczeblu zaś dowódca Środkowej Grupy Armii, generał de Langle de Cary, zwrócił się do wodza naczelnego z prośbą o przydział sił lotniczych i artylerii przeciwlotniczej. Joffre zdecydował się skierować do Verdun XX KA2.

Punktualnie o 17.00 żołnierze podeszli do drabinek szturmowych w okopach i przeszli przez przygotowane wcześniej ścieżki we własnych zasiekach. Potem roz­proszyli się w tyralierę i ruszyli w stronę nieprzyjacielskich pozycji. Pierwszego dnia wykonano tylko rozpoznanie bojem na odcinku szerokości 10 kilometrów (las Hau- mont-łas Herbebois).

Na odcinku VII KRez. ostrzał niemieckiej artylerii był na tyle skuteczny, że już o 16.30 sztab korpusu zameldował, że nieprzyjacielskie zasieki są „zniszczone, schrony płoną. Rozpoznająca piechota nie została ostrzelana”. Chcąc wykorzystać korzystną sytuację, generał Schmidt von Knobelsdorf nakazał rozszerzenie uderzenia wyprzedzają­cego i opanowanie całego lasu. Niemcy prawie bez strat osiągnęli północną krawędź lasu Haumont, którego wschod­niej części bronił 165. pp, dowodzony przez pułkownika Bonviolle, zachodnią zaś obsadzał 362. pp. Na skraju lasu

2 AFGG, t. IV, vol. 2, Paris 1933, s. 220 i n.

znajdowała się jedna linia okopów, którą z łatwością opanowano. Dopiero w głębi była główna linia okopów, którą przełamano do 17.45, a o 19.40 zdecydowana więk­szość lasu Haumont było w rękach niemieckich3.

W lesie Caures, na który uderzały jednostki 21. DP z XVIII KA, znajdowały się 56. i 59. bataliony strzelców, wsparte pododdziałami 165 pp, dowodzone przez podpuł­kownika Emile’a Drianta. Zajmowały one sektor o wymia­rach 1300 na 800 metrów. Na teren ten spadło około 80 000 pocisków. Spośród 1300 obrońców w chwili nie­mieckiego uderzenia zostało tylko 450 zdolnych do walki4. Atakujący zdobyli pierwszą linię obrony, na swoim prawym skrzydle opanowali nawet drugą pozycję, ale wobec braku posiłków udało im się utrzymać tylko północną krawędź lasu. Druga z dywizji tego korpusu, 25. DP, natknęła się na niezniszczoną przygotowaniem artyleryjskim linię okopów nieprzyjaciela. Mimo pewnych sukcesów, Niemcy ostatecz­nie wrócili na pozycje wyjściowe.

Z jednostek III KA 5. DP siłami pięciu plutonów5 zaatakowała okopy na północnej krawędzi lasu Ville, jednak zdecydowana obrona Francuzów spowodowała duże straty i uniemożliwiła kontynuowanie natarcia. Natomiast 6. DP uderzyła frontalnie siłą ośmiu plutonów na las Herbebois. Jednak po zajęciu pierwszej linii okopów, natarcie zostało powstrzymane na kolejnej, nierozpoznanej wcześniej, po­zycji obrońców. Zmiany sytuacji nie przyniosło nawet sprowadzenie posiłków. Na wschodnią krawędź lasu Her­bebois niewielkimi siłami uderzenie rozpoznawcze wykonał

3 Von Z wehl, Maubeuge, Aisne-Verdun. Das VII. Reserve-Korps im Weltkriege, von seinem Beginn bis Ende 1916, Berlin 1921, s. 152-154; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 72.

4 A. Denizot, op.eit., s. 78; W. Martin, H. Gerrard, Verdun 1916. Dans la glaise des tranchees, Paris 2004, s. 33.

5 Etatowo kompania niemiecka liczyła około 270 ludzi i składała się z trzech plutonów, przy pełnym stanie osobowym pluton liczył około 90 żołnierzy.

Szef niemieckiego Sztabu Gene­ralnego generał piechoty Erich von Falkenhayn

Dowódca niemieckiej 5. Armii ge­nerał porucznik książę Wilhelm

Szef sztabu niemieckiej 5. Armii generał porucznik Constantin Schmidt von Knobelsdorf

Francuski wódz naczelny, gene­ralissimus Joseph Joffre

Joffre (z lewej) w rozmowie z generałami Fernandem Langle de Carym (w środku) oraz Adolphe Guillaumatem (z prawej)

Obrońca Verdun, generał Philippe Petain

Następca Petaina na stanowisku dowódcy francuskiej 2. Armii, generał dywizji Robert Nivelle

Dowodzący na kluczowym odcinku Souville generał Charles Mangin, który w czasie bitwy zyskał przydomek „Rzeźnik”

Centrum miasta Verdun ze wzgórzem katedralnym

Umocnienia miasta Verdun na wystawie zorganizowanej w Berlinie

Francuskie ciężarówki transportujące posiłki na front

„Święta Droga”

Żołnierze niemieccy w lesie Caures czytający pierwszą korespondencję

Francuski punkt dowodzenia w czasie bitwy

Żołnierze niemieccy w nowych hełmach stalowych w czasie bitwy pod Verdun

Generał artylerii Max von Gal- Iwitz, do 19 lipca 1916 r. dowódca sił niemieckich na lewym brzegu Mozy

Generał piechoty Ewald von Lo- chow, początkowo dowódca III KA, potem Grupy Uderzeniowej „Wschód”, a następnie 5. Armii

Generał porucznik Georg Wichu- Generał piechoty Hans von ra, dowódca niemieckiej 5. DP Zwehl, dowódca VII KRez.

Fort Douaumont w początkowej fazie bitwy

V KRez., jednak jego pododdziałom nie udało się nawet dotrzeć do skraju lasu.

Francuzi mieli problemy z komunikacją, przez co do dowodzącego zaatakowanym zgrupowaniem generała Chre- tiena informacje docierały z opóźnieniem. Dlatego po kilku godzinach przybył na pole walki, aby zorientować się w sytuacji. Wieczorem wydał rozkaz do kontrataku, który miał doprowadzić do odzyskania utraconych okopów. W tym celu wzmocnił francuską 72. DP, kierując do niej 365. pp. Dowódcy obu dywizji (tj. 51. DP i 72. DP) rozpoczęli wieczorem przygotowania do kontrataków na­kazanych przez dowódcę zgrupowania.

Pod koniec 21 lutego 1916 r. Francuzi utracili las Haumont oraz pierwsze linie w lasach Cares, Comte, Ville i Herbebois. Winą za niewielkie sukcesy wojsk niemieckich należy przede wszystkim obarczyć zbytnią wiarę dowództ­wa w skuteczność ognia własnej artylerii. Wielokrotnie okazało się, że w lasach znajdowały się nierozpoznane, a co za tym idzie niezniszczone ostrzałem, francuskie okopy. Przy własnych stratach 600 zabitych i rannych Niemcy wzięli pierwszego dnia 300 jeńców. Francuskie straty krwawe były jednak znacznie większe. Zaatakowana 72. DP została znacznie osłabiona. Niemniej jednak 22 lutego po północy obrońcy w rejonie XXX KA dysponowali jeszcze pewnymi odwodami: w pasie 72. DP znajdowało się pięć batalionów (z 165. pp, 324. pp i 365. pp); na odcinku 51. DP zaś dwa i jedna czwarta batalionu. Sztab XXX KA natomiast miał jedenaście batalionów (z tego pięć z CII BP oraz sześć z 14. DP). Jednak do rana 22 lutego znaczna część tych pododdziałów została wysłana na front. Kolejne wzmocnienia były już w drodze — gene­rałowi Chretienowi podporządkowano LXXIII BP z 37. DP, która zmierzała na pole bitwy.

Przesunięcie frontu dzięki niemieckiemu rozpoznaniu walką utrudniło zadanie artylerii, gdyż w gęstych lasach

nie można było ustalić przebiegu pierwszej linii nie­przyjaciela. Istniało również niebezpieczeństwo rażenia ogniem własnych jednostek.

Dowództwo 5. Armii zdecydowało się nie wyznaczać na 22 lutego zadań o ograniczonym zasięgu, jak uczyniło to poprzedniego dnia. Nakazano, by VII KRez. opanowało 8.00 południową część lasu Consenvoye i od północyi wschodu uderzył na znajdującą się na południe od tego lasu pozycję nieprzyjaciela. Przy czym 13. DRez. otrzymała rozkaz pozostania w lesie Haumont i wspierania z flanki ataku XVIII KA. Zdecydowano także, iż ciężka artyleria rozpocznie o 8.00 przygotowanie artyleryjskie przed frontem III KA i XVIII KA, które o 12.00 miały ruszyć ponownie do ataku.

Od północy 22 lutego 1916 r. artyleria francuska rozpo­częła ostrzał lasu Haumont w celu przygotowania na­kazanego przez generała Chretiena kontrataku. Podpułkow­nik Bonviolle, mając do dyspozycji dwa i pół batalionu z 362. pp i 324. pp, miał odzyskać utracone pozycje. Opóźnienia z koncentracją pododdziałów przeznaczonych do wykonania tego zadania, a także ostrzał artylerii niemieckiej udaremniły francuskie plany. W lesie Herbebois przeciwnatarciem miał kierować podpułkownik Hepp. Dys­ponował on piętnastoma kompaniami z czterech różnych pułków piechoty, z których dwie rzucił do kontrataku. Również i na tym odcinku Francuzom nie udało się uzyskać powodzenia.

Rankiem zaczął padać śnieg, który ograniczył znacznie widoczność, a co za tym idzie możliwość skutecznego wspierania piechoty ogniem artylerii. Ale miało to również swoje dobre strony — Niemcy mogli podchodzić niepo­strzeżenie do francuskich pozycji.

Atak VII KRez. zakończył się powodzeniem, udało się opanować wyznaczone cele. Pierwszym z nich była połu­dniowa część lasu Consenvoye. Natarcie na tym odcinku

wspierał ostrzał moździerzy. Atakującej piechocie przy­dzielono również miotacze ognia. Żołnierze niemieccy granatami i bagnetami (rozkazano rozładować karabiny, by pododdziały nie raziły się wzajemnie ogniem) zdobyli nieprzyjacielskie pozycje, biorąc 450 jeńców (w tym 9 oficerów).

Drugim celem natarcia dla oddziałów VII KRez. była umocniona przez Francuzów wieś Haumont, broniona przez 362. pp. Niemcy jednak skoncentrowanym silnym ostrzałem artylerii, używając „Grubych Bert”, uciszyli baterie, wspie­rające obrońców. Żołnierze ze 159. pp wraz z pionierami7. batalionu pionierów wyszli z lasu i rozwinęli się do ataku nieniepokojeni przez nieprzyjaciela. Wydawało się, iż miejscowość padnie bez walki. Jednak gdy dotarli do pierwszych zabudowań, natknęli się na silny ostrzał kara­binów maszynowych z piwnic i schronów. Ostatecznie wieś została zdobyta po około czterdziestu minutach, w czym bardzo pomogły miotacze ognia. Z 500 obrońców tylko 60 wycofało się do Samogneux. Łącznie zaś francuski 362. pp stracił 1800 ludzi, w tym 1366 jeńców6.

Oddziały lewoskrzydłowej 13. DRez. generała porucznika Alfreda von Kühne, z VII KRez., opanowały również resztę lasu Haumont, skąd Francuzi mogli flankować natarcie niemieckiego XVIII KA w lesie Caures.

Po dłuższym, intensywnym przygotowaniu artyleryjskim jednostki XVIII KA uderzyły o 12.00 na las Caures. Z 21. DP atakowały 81. pp oraz 87. pp, zaś z 25. DP wyznaczono heski 115. Pułk Gwardii Przybocznej, wzmocniony miota­czami ognia, a także 117. pp. Pozycje francuskie osłonięte były zasiekami z drutu kolczastego szerokości 10 metrów lub więcej, za którą była przeszkoda wykonana z pni drzew szerokości 5-6 metrów i wysokości około 2 metrów. Dodatkowo las w pasie 20-30 metrów przed okopami był

6 Von Zwehl, op.cit., 154 i n.; AFGG, t. IV, vol. 1, s. 224-230; L. Gold, op.cit., s. 75 i n.; A. D e n i z o t, op.cit., s. 79.

wycięty. Całość znajdowała się pod osłoną krzyżowego ognia z blokhauzów. Podpułkownik Driant dowodzący obroną na tym odcinku zdawał sobie sprawę z zagrożenia. Jeszcze poprzedniego wieczoru pisał do żony, że „Szturm Niemców może rozpocząć się tej nocy lub zostać przesu­nięty o kilka dni. Ale nie zostanie odwołany. W naszym lesie [Caures — J.C.] pierwsze okopy zostaną stracone zaraz na początku, ponieważ Niemcy użyją miotaczy ognia i gazów bojowych. Dowiedzieliśmy się tego dzisiaj od jednego jeńca”7. Mimo to Driant był zdecydowany utrzymać pozycje za wszelką cenę.

W miejscach, gdzie ostrzał zniszczył francuskie schrony, niemiecki atak posuwał się łatwo, w pozostałych zaś nacierający ponosili dość duże straty. W tych warunkach wręcz bezcenne okazało się wsparcie baterii dział polowych z 61. pułku artylerii, która przemieszczała się za linią atakującej piechoty. Jedna z armat otrzymała zadanie zlikwidowania dwóch francuskich karabinów maszynowych, które zatrzymały Niemców. Rozpoczął się pojedynek na odległość około 500 metrów. Artylerzyści, osłaniani płytą pancerną, o którą bębniły francuskie pociski, prowadzili ogień pojedynczy, korygując za każdym razem koordynaty. Dopiero dwudziesty granat zniszczył jeden z ckm-ów. Załoga drugiego zaś uciekła. Wówczas niemiecka piechota mogła wznowić natarcie i około 16.30 udało się jej osiągnąć południową krawędź lasu Caures. Wtedy Driant nakazał odwrót przez otwartą przestrzeń do Beaumont, w czasie którego zginął wraz z dwoma dowódcami batalionów.

Niemiecka 25. DP nie osiągnęła wyznaczonych jej celów, jakimi były Beaumont i las Fosses, gdyż została zatrzymana ogniem francuskich karabinów maszynowych.

W krwawych walkach atakujące bataliony z 81. pp i 87. pp straciły łącznie 440 ludzi, przy czym 4. kompania 87. pp

7 Cyt. za: G. Werth, op.cit., s. 64.

straciła 80 żołnierzy z 270 stanu etatowego. 25. DP straciła około 300 ludzi. Do niewoli Niemcy wzięli 10 oficerów, 672 żołnierzy (w tym 139 rannych) należących do 56. batalionu strzelców i 59. batalionu strzelców oraz 164. pp, 165. pp, 233. pp, 327. pp oraz 29. pułku terytorialnego8. Najbardziej ucierpiały pododdziały strzelców, z których zebrało się łącznie 8 oficerów i 110 żołnierzy9.

Dowódca III KA, generał Ewald von Lochow, wyznaczył dla swoich oddziałów dość odległe cele. Oddziały ruszały do ataku przy dźwiękach Preußens Gloria i Yorkscher Marsch. Tymczasem niemiecka 5. DP w lesie Ville po opuszczeniu zajętych wcześniej pierwszych okopów nie­przyjaciela została powitana gęstym i celnym ogniem karabinów maszynowych, doskonale wstrzelanych w utra­cone przez Francuzów okopy. W końcu żołnierzom 12. pułku fizylierów i 8. pułku grenadierów przybocznych udało się zmusić obrońców do odwrotu i około 14.30 wyjść na południową i południowo-wschodnią krawędź lasu. Do niewoli wzięto 20 żołnierzy, wszystkich z 233. pp, których dowódca francuskiej 51. DP przysłał dla wzmocnienia 164. pp. Straty niemieckie były dość znaczne i wyniosły około 300 ludzi. Gdy patrole atakujących podeszły pod trzecią pozycję francuską, okazało się, że nie składa się ona z okopów, tylko blokhauzów, i ma co najmniej cztery karabiny maszynowe. Ogień własnej artylerii od godziny ostrzeliwał już dalsze pozycje francuskie, tak że obrońcy mieli czas na odpoczynek. Niemcy nie zdecydowali się użyć będących w dyspozycji dwóch świeżych batalionów, by zdobyć tę linię obrony.

W tym czasie piechota 6. DP atakowała w lesie Herbebois, posuwając się bezpośrednio za ogniem włas­nej ciężkiej artylerii, który w czterech skokach miał

8 L. G o 1 d, op.cit., s. 79-89; Ehrenbuch der Deutschen Feldartillerie..., s. 373 i n.

9 Ph. Petain, op.cit., s. 22.

przetoczyć się przez wyznaczony do opanowania teren. Jednak wykonanie tego planu wyglądało zupełnie inaczej. Także w tym przypadku atakujący znaleźli się szybko pod skutecznym ostrzałem obrońców z nierozpoznanej wcześniej linii francuskich blokhauzów. Lewe skrzydło dywizji nie było w stanie posunąć się naprzód, prawe zaś wyrwało nieprzyjacielowi niewielki skrawek pozycji drugiej linii.

Uderzenie niemieckie prowadzone przez sześć dywizji w pasie 10 kilometrów zaowocowało przesunięciem linii frontu o około 2 kilometry w głąb nieprzyjacielskich pozycji. Do niewoli trafiło 3000 francuskich żołnierzy10, co oczywiście w oficjalnym komunikacie niemieckiej Wielkiej Kwatery Głównej przekazano jako sukces, wspomnianoo „bardzo poważnych krwawych stratach obrońców”, czy pozycjach rozbudowywanych „od półtora roku z użyciem wszystkich środków sztuki fortyfikacyjnej”11. Walki tego dnia nie były jednak takim zwycięstwem, jaki je przed­stawiał oficjalny niemiecki komunikat. Zwłaszcza działania lewego skrzydła III KA przyniosły poważne rozczarowanie. Krwawe straty niemieckie były także dość wysokie i wy­niosły 2350 ludzi, przy czym na XVIII KA przypadło około 900, na III KA nieco mniej niż 900, a na VII KRez. około 60012.

Już 22 lutego Niemcom dał się we znaki ostrzał z fortów położonych na lewym brzegu rzeki, a także ze zgromadzo­nych za grzbietem Marre w rejonie Cumieres baterii francuskich. Falkenhayn w swoich wspomnieniach przyznał, że nie docenił wcześniej tego zagrożenia. Artyleria niemiec­kich VI KRez. i VII KRez., znajdujących się na lewym brzegu Mozy, próbowała bezskutecznie zmusić skoncen­

10 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 78.11 Amtliche Kriegsdepechen. Nach Wollf’sehen Telegr. -Bureaus, t. 4,

Berlin b.d.w. s. 1226.12 L. Gold, op.cit., s. 101.

trowane działa nieprzyjacielskie do milczenia, jednak nawet użycie pocisków z gazem bojowym nic nie dało.

Opierając się na zeznaniach jeńców, Niemcy wiedzieli, że na zachodnim brzegu Mozy już 13 lutego 1916 r. pojawiła się nieprzyjacielska 67. DP. Z kolei na wschodnim brzegu rzeki, przed pozycjami niemieckich XVIII KA i III KA, Francuzi wprowadzili 51. DP. W pasie natarcia znalazły się również elementy francuskiej 14. DP, należącej do VII KA, gdyż jeden z jej pułków okopał się pod Samogneux. W rzeczywistości dowódca obszaru warownego Verdun, generał Herr, przekazał 37. DP pod rozkazy stojącego na czele XXX KA generała Chretiena, skierował pół 16. DP do Dieue, a całą 48. DP do Soilły. Rezerwy XXX KA skurczyły się do siedmiu batalionów, a liczba pododdziałów zużytych w walce wzrosła do trzynastu.

Dwudziesty trzeci lutego rozpoczął się od intensywnego ostrzału artylerii francuskiej, ale ze względu na warunki atmosferyczne Francuzi mieli trudności z prowadzeniem obserwacji pozycji niemieckich, co zmniejszało straty koncentrujących się do szturmu jednostek 5. Armii. O 9.00 artyleria niemiecka otworzyła ogień i po trzygodzinnym ostrzale wszystkie korpusy ponownie przeszły do ataku.

Generał Chretien rozkazał 51. DP zorganizować w nocy ciągłą linię obrony od lasu Wavrille do lasu Herbebois. Dowódca francuskiej 72. DP, generał Bapst, nakazał ewakuację pozycji pod Brabant, gdyż obawiał się, że jego lewe skrzydło zostanie przyciśnięte do Mozy i zni­szczone. Odwrót wykonano w ciągu trzech godzin w nocy z 22 na 23 lutego. Dlatego też 14. DRez. z VII KRez. nie miała problemu z zajęciem słabo obsadzonej linii obrony. Niemcy wyszli na brzeg Mozy po obu stronach Brabant. Tymczasem dowódca francuskiego XXX KA, generał Chretien, pół godziny po zakończeniu ewakuacji, nakazał odzyskanie opuszczonej miejscowości. Rozkazu tego jednak nie zdołano wykonać.

Druga z dywizji niemieckiego VII KRez., 13 DRez., dopiero o 16.30 po ponownym przygotowaniu artyleryjskim zdobyła bronione zawzięcie dzieło pośrednie, położone na wschód od Haumont. Lewe skrzydło tej jednostki przyłą­czyło się do ataku na południowo-wschodnią część lasu Caures, umożliwiając tym samym dalsze posuwanie się 21. DP z XVIII KA. W tym miejscu wzięto do niewoli 1000 żołnierzy i zdobyto 18 karabinów maszynowych oraz 9 dział. W dalszym natarciu lewe skrzydło 21. DP dotarło do środka lasku Fay.

O 13.00 25. DP z XVIII KA na swoim prawym skrzydle uderzyła na umocnioną wieś Beaumont, bronioną przez cztery francuskie kompanie (po dwie z 208. pp i 327. pp). Dużych strat przysporzył Niemcom flankujący ostrzał artylerii z baterii stojących na południe od wzgórza 344. W takiej sytuacji nie byli w stanie opanować tej miejs­cowości i zalegli w jej pobliżu. Lewe skrzydło dywizji zaś, we współdziałaniu z 5. DP, opanowało do 14.30 las Wavrille, jednak pod ciężkim ogniem nieprzyjacielskiej artylerii opuściło północno-zachodnią jego część. Wschod­nią zaś utrzymano pomimo francuskich kontrataków.

Ciężkie walki w lesie Herbebois toczyła dalej 6. DP. Nie powiódł się atak z miotaczami ognia, gdyż ze względu na poszycie lasu nie mogły one osiągnąć odpowiedniej efek­tywności. Ciężkie straty poniosły także drużyny szturmowe z Oddziału Szturmowego Rohra (Sturmabteilung Rohr)13. Francuzi docenili znaczenie tego miejsca dla przebiegu walki, dlatego umieścili tu elementy aż pięciu regimentów. W silnych pozycjach z blokhauzami uzbrojonymi w kara­biny maszynowe umieszczono także co najmniej jeden miotacz ognia. Opór obrońców został złamany dopiero

13 W czasie bitwy rozbudowany do Batalionu Szturmowego Rohra (.Sturmbataillon Rohr). Później w oddziale tym szkolono kadry dla pozostałych jednostek szturmowych, które szły w awangardzie niemieckich ofensyw wiosną 1918 r.

o 18.00, gdy rezerwy niemieckie zostały rzucone przez las Ville na ich flankę i tyły. Zdobycie tego lasu umo­żliwiło zmianę pozycji przez V KRez., który, przesuwając się swoim lewym skrzydłem naprzód, osłaniał lewe skrzydło III KA.

Po trzech dniach ciężkich walk Niemcy opanowali w całości pierwszą pozycję francuską, a także ją prze­kroczyli. Falkenhayn ponownie odwiedził dowództwo 5. Armii oraz sztaby korpusów prowadzących natarcie, stwierdzając, że wszystko przebiega zgodnie z planem. Fakt, iż nie opanowano jeszcze wszystkich celów wy­znaczonych na pierwszy dzień walk nie miał dla niego, jak widać, znaczenia. Tempo ofensywy było wprawdzie dość powolne, jednak straty obu stron rosły stosunkowo szybko. W ciągu 23 lutego Niemcy wzięli do niewoli 2200 jeńców. Oddziały obrońców były już mocno zużyte. Jako posiłki na pole bitwy przybyła francuska kolonialna 37. DP, która miała ustabilizować front w centrum.

Linia pozycji francuskich biegła od Samogneux na południe od Hamount-Anglemont-las Fays-Beaumont-las Fosses-las Chaume-Ornes. Sztab 72. DP znajdował się w dziele pośrednim Froideterre. Generał Bapst 23 lutego wieczorem nie miał już żadnych rezerw. Dowództwo 51. DP rozmieszczone było w Louvemont. Sytuacja na tym odcinku była lepsza, bo Francuzi wciąż mieli tam odwody w liczbie mniej więcej czterech batalionów.

Mimo trudnej sytuacji podległych mu wojsk, generał Chretien nakazał wieczorem 23 lutego za wszelką cenę odzyskać las Wavrille oraz utrzymać obecnie zajmowane pozycje14.

Przebieg działań tego dnia skłonił dowództwo francuskie do wycofania się na dalsze pozycje artylerii polowej należącej do 51. DP i 72. DP na linię — na północ od

14 AFGG, t. IV, vol. 1, s. 341-343.

Douaumont-Haudromont-grzbiet Poivre15. Zdecydowano się również przeprowadzić przegrupowanie ciężkiej artylerii.

Na 24 lutego szef sztabu 5. Armii, generał Schmidt von Knobelsdorf, wydał dowództwu VII KRez. polecenie opa­nowania Samogneux, a następnie przygotowania się do przegrupowania na inny odcinek frontu. Instrukcje dla XVIII KA przewidywały natomiast zajęcie wzgórza 344, lasku Fay i Beaumont oraz, wspólnie z III KA, lasów Fosses i Chaume. III KA zaś oprócz tego miał zdobyć resztę lasu Herbebois. Z kolei V KRez., gdyby okoliczności temu sprzyjały, miał wkroczyć do Mogeville. Rozkaz ataku otrzymał również XV KA, dowodzony przez generała piechoty Bertholda von Deimlinga. Ponieważ miał on niewielką ilość ciężkiej artylerii, wzmocniono go chemicz­nym pułkiem pionierów i dwoma bateriami haubic 211 mm. Jego zadaniem było opanowanie lasu Charriere oraz Fromezey.

Jeszcze 23 lutego 13. DRez. otrzymała rozkaz zdobycia Samogneux, ostatniego punktu wysuniętej pozycji fran­cuskiej w pasie natarcia VII KRez. Z powodu trudności ze skoncentrowaniem pododdziałów wyznaczonych do uderzenia odbyło się ono dopiero w nocy z 23 na24 lutego. Pomiędzy 1.30 a 3.30 niespodziewanym ata­kiem, wspieranym miotaczami ognia i artylerią, dywizja zajęła Samogneux, bronione przez francuską CXLIII BP, która straciła w tej walce około 900 jeńców16. Jednak w ciągu dnia miejscowość ta znalazła się pod intensywnym ostrzałem francuskim głównie z zachodniego brzegu Mozy, który spowodował u Niemców również dość poważne straty. Zginął między innymi zdobywca wsi, major Stahl. Widząc trudną sytuację swoich wojsk,

15 Franc. Cóte du Poivre, niem. Pffeferrücken, czyli „wzgórze (grzbiet) pieprzowe”.

16 Von Zwehl, op.cit., s. 155 i n.; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 83; A. D e n i z o t, op.cit., s. 83.

dowództwo VII KRez. zdecydowało się wyznaczyć więk­szość baterii artylerii ciężkiej do zwalczania dział nie­przyjaciela znajdujących się na zachodnim brzegu Mozy oraz w okolicy młyna Cotelettes. Działania te nie przynios­ły jednak zamierzonego celu.

W nocy odniósł pierwszy sukces również III KA, który wyparł nieprzyjaciela z lasu Herbebois i o 7.00 przesunął swoją pierwszą linię na grzbiety wzgórz na północ od lasu Chaume. XVIII KA natomiast nie przejawiał w nocy aktywności, ale przed południem jego 21. DP zdobyła folwark Angłemont. Broniące się tam resztki II batalionu 165. pp poddały się niemieckiemu patrolowi. Do niewoli dostało się 370 żołnierzy (w tym 150 rannych) oraz cały personel sanitarny.

Niemcy dokonali także przegrupowania swojej ciężkiej artylerii. Zaplanowano je zbyt optymistycznie, nie uwzglę­dniając małej przepustowości dróg, co zaowocowało licznymi korkami i opóźnieniami na przepełnionych tra­sach17. Niemniej jednak większość baterii była gotowa do rozpoczęcia przygotowania artyleryjskiego o godzinie11.00. W tym czasie niemiecka 14. DRez. z VII KRez. wycofała się z pierwszej linii i rozpoczęła marsz na tyły w celu wejścia do walki w innym miejscu. Z kolei druga dywizja tego korpusu, 13. DRez., otrzymała zadanie osłony flanki. W tym celu zajęła pozycje wzdłuż Mozy od Brabant do Samogneux.

O godzinie 14.00 rozpoczął się szturm oddziałów XVIII KA i III KA. Korpus XVIII siłami 21. DP osiągnął linię wzgórz 344-327. Dalsze natarcie zostało jednak powstrzy­mane silnym ogniem artylerii z południa i południowego zachodu. Podporządkowana tej dywizji LXXVII BP dotarła do północnego stoku wzgórza Talou, ale także i ten oddział ucierpiał od ostrzału nieprzyjacielskich baterii, a kontratak

17 B e r e n d t , Mit der Artillerie durch den Weltkrieg, Wissen und Wehr 1923, z. 3, s. 185; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 84.

obrońców wyrzucił go do zachodniego występu wzgórza 344, bronionego przez dwa bataliony 35. pp. Ze względu na duże straty, wynoszące prawie 900 ludzi, oraz brak odpowiedniej artylerii zarzucono planowane na 23.00 wznowienie natarcia. Druga dywizja XVIII KA, 25. DP, miała ponownie uderzyć na Beaumont, które ostrzeliwało osiem baterii artylerii ciężkiej (w tym jedna 420 mm). Mimo to, z powodu zagrożenia ogniem flankującym karabinów maszynowych z lasku Fay, atak mógł skończyć się niepowodzeniem. Wieś, broniona przez cztery francuskie kompanie (po dwie z pułków 208. i 327.), została zdobyta około godziny 15.00 atakiem wojsk niemieckich z lasu Wavrille, które uderzyły z północnego wschodu i ze wschodu. Wsparł to uderzenie atak z północy. Duże straty wśród atakujących wywołały u nich agresję, dlatego nie zawsze brali jeńców, a wziętego do niewoli francuskiego dowódcę zatłukliby kolbami, gdyby nie inter­wencja jednego z niemieckich oficerów.

Po zajęciu Beaumont natarcie się nie zatrzymało. Oczysz­czono także z nieprzyjaciela południową część lasku Fay, bronionego wraz z południowym odcinkiem lasu Caures przez 60. pp. Wówczas ostrzał artyleryjski przeniesiono na lasy Louvemont i Fosses, które także udało się Niemcom opanować.

Znaczne sukcesy odniósł również III KA, który siłami 5. DP opanował wschodnią część lasu Fosses. Prawe skrzydło dywizji zaległo jednak nagle przed bronionym zaciekle wzgórzem 378. Z kolei 6. DP uderzyła przez lasy Chaume, Caurieres i Brule aż do południowych krawędzi lasów Hermitage i Vauche. Po zmierzchu patrole dywizji w rejonie na północny wschód od fortu Douaumont natknęły się na świeżą francuską piechotę. Ponieważ natarcie prawej flankiV KRez. poczyniło tylko niewielkie postępy, między III KA a V KRez. powstała luka szerokości prawie 2 kilometrów, przez co lewe skrzydło 6. DP było nieosłonięte.

Ze względu na niekorzystny kierunek wiatru Niemcy musieli odwołać atak XV KA, który miał być poprzedzony

użyciem gazów bojowych. V KRez. także nie uderzył, gdyż sam był zbyt słaby do wykonania tego natarcia.

Na wzniesieniach pomiędzy Louvemont a wzgórzem 347 zajęły pozycje pododdziały pobitych jednostek, które wzmocniły nadciągające rezerwy. O 18.00 wydano rozkaz, by 153. DP oraz XXXI BP zajęły linię Bazonvaux-wzgorze 378 na wschód od Louvemont i przygotowały się do wykonania kontrataku następnego dnia. W toku walk w szeregach francuskich powstało spore zamieszanie, owocujące podejmowaniem decyzji nieodpowiadających sytuacji bojowej, jak np. odwrót z linii Champneuvil- le-folwark Mormont do grzbietu Poivre.

Z powodu niepokojących wiadomości spod Verdun generał Joffre zdecydował się 23 wieczorem wysłać tam pułkownika Claudela, który miał zorientować się w sytuacji. Następnego dnia pułkownik zameldował, że niemieckie natarcie wytraciło impet i trzeba się przygotować do kontrataku18. Dalsze wydarzenia pokazały jednak, że ta ocena sytuacji była błędna.

W wyniku dotychczasowych walk Niemcy zbliżyli się do Verdun na odległość około 10 kilometrów. W takiej sytuacji dowództwo Środkowej Grupy Armii uznało, że francuskie jednostki stacjonujące na płaskowyżu Woevre w odległości 25 kilometrów od miasta są zagrożone odcięciem. W związku z tym nakazało odwrót w nocy z 24 na 25 lutego na linię pasma Cötes du Meuse. Manewr ten przebiegł bez przeciwdziałania ze strony Niemców. Linia nowych pozycji na tym odcinku przebiegała przez Fres- nes-Eix-Bezonvaux.

Dwudziesty czwarty lutego zakończył się porażką Fran­cuzów. Wśród wojsk na prawym brzegu Mozy zapanował chaos, system obronny był zagrożony. Rzucona do walki

18 Memoires du Marechal Joffre..., s. 208.

37. DP, nie znając terenu i wykonując m.in. niepotrzebny kontratak na las Wawrille, straciła tego dnia 83 oficerów i 4571 podoficerów i żołnierzy. Przejęła ona artylerię wykrwawionej 72. DP (straty 9828 ludzi) i ją zluzowała. Trzecia z dywizji biorących udział w walkach, 51. DP, straciła 6396 ludzi. Niemcy wzięli do niewoli 10 230 jeńców. Francuzi stracili także 75 karabinów maszynowych i 65 dział, z których znaczna część została jednak znisz­czona, gdyż Niemcy przyznali, że zdobyli jedynie 13 działi 30 karabinów maszynowych19.

Tego dnia po południu na pole bitwy zaczęły przybywać pierwsze jednostki XX KA — XXXI BP i 153. DP jużo 16.00 dotarły do Souville. Skierowano je na prawe skrzydło frontu na wzgórze 378 i do Bezonvaux. Wieczorem25 lutego spodziewano się dotarcia 2. DP, a rankiem kolejnego dnia 1. DP.

Generał Herr wydał wieczorem 24 lutego rozkaz, wy­znaczając swoim podwładnym następujące zadania:

— Zgrupowanie Bazelaire’a miało stać frontem na północ na lewym brzegu Mozy i „energicznie wspierać swoją artylerią” działania zgrupowania Chretiena;

— Zgrupowanie Chretiena zaś otrzymało rozkaz utrzy­mania frontu na linii Bras-Douaumont-Hardaumont oraz na Cótes de Meuse do Eix włącznie;

— Zgrupowanie Duchene miało utrzymywać wysunięte posterunki na swoich wcześniejszych pozycjach na płasko­wyżu Woevre, a jako główną linię obrony wyznaczono podnóża Cótes de Meuse od Eix do Eparges.

Generałowie Herr i Chretien działali zgodnie z zasadą walki za wszelką cenę o każdy kawałek ziemi. Docierające na pierwszą linię posiłki otrzymywały zatem praktycznie tylko dwa rodzaje rozkazów: albo odzyskać utracone wcześniej pozycje, albo wytrwać na nowej linii obrony za

19 L. G o l d , op.cit., s. 153; A. D e n i z o t , op.cit., s . 8 3 .

wszelką cenę. Działania takie doprowadziły do szybkiego zużycia jednostek. Joffre, zaniepokojony sytuacją pod Verdun, postanowił wysłać do twierdzy, w nocy z 24 na 25, generała Edouarda de Castelnau jako swojego pełnomoc­nika. Miał on zorientować się w sytuacji i sprawdzić możliwości użycia 2. Armii, którą już 24 lutego wieczorem Joffre zdecydował się skierować do Verdun20.

Niemcy tymczasem zamierzali rozszerzyć pas natarcia, uderzając na odcinku XV KA, stacjonującego na płasko­wyżu Woevre. Dowództwo 5. Armia nie mogła jednak przydzielić do tego zadania odpowiedniej liczby ciężkiej artylerii, gdyż była ona niezbędna na odcinkach pozostałych korpusów. W związku z tym 24 lutego przed południem skierowano do Falkenhayna prośbę o wzmocnienie XV KA 16 bateriami dział ciężkich. Szef niemieckiego Sztabu Generalnego tę prośbę jednak odrzucił.

Ze względu na stosunkowo duże sukcesy w zdobywaniu terenu odniesione 24 lutego konieczne było ponowne przegrupowanie stanowisk artylerii wspierającej ogniem ofensywę. Pomimo wysiłków artylerzystów, pionierówi pomocy piechurów nie udało się zakończyć tej operacji w ciągu nocy. Większość dział była jednak rankiem gotowa do otwarcia ognia. Również artyleria połowa przesuwała się do przodu za atakującymi dywizjami.

Pododdziały LXXVII BP, które miały opanować wzgórze Talou, były już mocno wyczerpane. Dodatkowo część z nich przed atakiem znajdowała się pod ostrzałem nie­przyjaciela. Natarcie załamało się w ogniu obrońców, a zwłaszcza artylerii z lewego brzegu Mozy. Skierowanie ognia baterii VII KRez. na grzbiet Marre w celu uciszenia francuskich dział nie przyniosło rezultatu. W miejsce wyczerpanej LXXVII BP wprowadzono 13. rezerwowy

20 Memoires du Marechal Joffre..., s. 209 i n.; por. Ph.P e t a i n, op.cit., s. 25 i n.; H. Z i e s e-B e r i n g er, op.cit., s. 187 i n.

pułk piechoty z 13. DRez., ale mimo to nie doszło na tym odcinku do ponownego ataku.

Większe powodzenie udało się Niemcom uzyskać na odcinku XVIII KA. Po trwającym cztery godziny przygo­towaniu artyleryjskim obie dywizje uderzyły w pasie grzbiet Poivre-Lovemont. Na prawym skrzydle dwukrotnie ponie­siono porażkę i dopiero o północy zdobyto opuszczone przez Francuzów pozycje. Na lewej flance zaś 25. DP do 16.00 zdobyła Louvemont i okopy znajdujące się na wschód od tej wsi. Jednak Francuzi przypuścili silny kontratak jednostkami kolonialnymi, który udało się złamać dzięki wezwaniu na czas ognia zaporowego artylerii. Reszty dokonał celny ogień karabinów maszynowych. Ostatecznie pozycje niemieckiej 25. DP znalazły się na zaciekle bronionym zachodnim skraju wzgórza 378 oraz na południe od wsi Louvemont.

Tego dnia największy sukces udało się jednak odnieść żołnierzom III KA. Już w nocy 5. DP opanowała opusz­czoną przez Francuzów pozycję na wzgórzu 378. Główne uderzenie obu dywizji korpusu miało jednak nastąpićo 16.00. Przygotowanie artyleryjskie trwało dwie godziny. Do dowództwa 5. DP nie dotarł jednak rozkaz do rozpo­częcia natarcia, toteż początkowo uderzyła tylko 6. DP. Nacierającej piechocie stosunkowo szybko udało się opa­nować nieprzyjacielską pozycję na wzgórzu 347 i północną część lasu Hassoule. Rozkazy nakazywały zatrzymanie się po osiągnięciu linii południowo-wschodnia krawędź lasu Chaffour-południowa krawędź lasu Hassoule. Podczas gdy w lewe skrzydło dywizji toczyło walki w lesie Hassoule, prawe stanęło przed fortem Douaumont. Oficerowie z II batalionu 24. pp widzieli wycofujących się w nieładzie Francuzów, a na przeciwległym wzgórzu potężny fort rażący ogniem swoich dział. Podporucznik rezerwy Eugen Radke opisał swoje odczucia w tamtej chwili: „Jak magnes przyciąga mnie góra. Dla mnie nie ma innego rozwiązania,

tylko: naprzód, Douaumont będzie i musi być nasz”!21. Również dowódca 8 kompanii, Cord von Brandis, wydal rozkaz ataku na fort. W swoich wspomnieniach pisał, że był wówczas pewien, iż zostanie on zdobyty.

Jednak każdy sukces, także i zajęcie fortu Douaumont, ma wielu ojców. Oficjalny komunikat nie wspominał słowem o tym, że fort ten został opanowany bez walki, gdyż zdobycie niebronionego obiektu miałoby dużo mniej­sze znaczenie propagandowe. Dlatego 26 lutego 1916 r. ogłoszono tylko, iż „Pancerny fort Douaumont, północny narożnik głównej linii stałych umocnień twierdzy Verdun, został wczoraj [tj. 25 lutego 1916 r. — J.C.] wzięty szturmem przez brandenburski 24. pułk piechoty i znajduje się w rękach niemieckich22.

Zdobycie fortu udało się dzięki zamieszaniu w szeregach francuskich. Generał Chretien wydał rozkaz, że „Główną linią oporu XXX KA jest linia fortów, linia, która jest wyznaczona przez wieś Bras-Douaumont (wieśi fort)-dzieło pośrednie Bezonvaux-Hardaumont-fort Vaux-La Laufee-baterię Aix”. Drugi punkt rozkazu na­kazywał dowódcom dywizji „rozpoznanie i polepszenie” tej pozycji. Rozkaz nie zawierał dosłownego nakazu ob­sadzenia fortu Douaumont, ale każdy rozsądny oficer, czytając tę instrukcję, zapewne zająłby fort. Jednak ze względu na wyczerpanie sztabu XXX KA, rozkaz ten dotarł do 37. DP z opóźnieniem (25 lutego o 9.45). Generał Deligny, który miał zająć rejon fortu, w ogóle go nie dostał. Paradoksalnie sztaby XXX KA i generała Deligny znajdowały się w tym samym budynku. W rozmowie 24 lu­tego wieczorem Deligny zapytał dowódcę XXX KA, czy przenieść swoją kwaterę do fortu Douaumont. Generał Chretien odradził mu, stwierdzając również, żeby „nie

21 Cyt. za: W. L a h n e, Schicksalwende am Douaumont. Ein Buch von soldatischen Heldentum, München b.d.w., s. 39.

22 Amtliche Kriegsdepeschen..., t. 4, s. 1236.

troszczyć się o forty” oraz polecić podległym mu oddziałom „ze względu na silny ostrzał trzymać się od nich tak daleko, jak tylko się da”23.

Obawiając się okrążenia, dowódca francuskiej 37. DP, generał de Bonneval, nakazał swojej dywizji odwrót.O 18.40 dywizja ta, nieniepokojona przez nieprzyjaciela, cofnęła się 3 kilometry na linię Froideterre-szczyt Bel­leville. Generał Balfourier zaś wydał rozkaz zluzowania wyczerpanych 37. DP i 51. DP przez 39. DP. W ten sposób wszystkie trzy dywizje francuskiego XX KA obsadziły nową linię obrony. Od Bras do wsi Douaumont znajdował się odcinek 39. DP, od wsi Douaumont do lasu Hardaumont 153. DP, a od dzieła pośredniego Hardaumont do Eix 14. DP.

Dwudziestego piątego lutego 1916 r. uderzenie wykonały także V KRez. oraz XV KA z 5. Armii, a także V KA znajdujący się na prawym skrzydle Grupy Armijnej Strantza (Armeeabteilung Strantz). Wcześnie rano odwołano atak, gdyż obawiano się, że pozycje obrońców nie zostały dostatecznie „zmiękczone”. Gdy jednak okazało się, że Francuzi się wycofali, zajęto pozostawione przez nich okopy i po nielicznych starciach Niemcy wyszli na linię Bezonvaux-las Grand Chena i północno-wschodnią część Dieppe. Oddziały 5. Dywizji Landwehry z V KA wyszły zaś na pozycję Gussainville-Hennemont i Pintheville.

Przebywający w rejonie obszaru warownego generał de Castelnau uznał za niezbędne podjęcie natychmiastowych kroków mających zapobiec dalszym postępom wojsk nie­mieckich. Zameldował Joffremu, że konieczne jest utrzy­manie wschodniego brzegu Mozy. Uznał również, że należy przekazać zwierzchnictwo nad wszystkimi silami francus­kimi działającymi w rejonie Verdun dowódcy 2. Armii, czyli generałowi dywizji Philippe’owi Petain. Co więcej,

23 H. Z i e s e-B e r i n g e r, op.cit., s. 204-206.

sztab tejże armii miał być bezpośrednio podporządkowany Joffremu, z pominięciem szczebla pośredniego, jaki stano­wiło dowództwo Centralnej Grupy Armii24.

Kwatera główna 2. Armii dotarła do Verdun rankiem26 lutego. Nowy przełożony obrońców wydał instrukcje wyznaczające w terenie pozycję głównego oporu, której należało bronić za wszelką cenę. Na prawym brzegu miała to być obecna linia frontu ze szczególnym uwzględnieniem fortów Thiaumont i Souville. W kierunku wschodnim była to linia fortów Vaux-Tavannes-Moulainville oraz pasmo Cótes de Meuse, panujące nad płaskowyżem Woevre. Na dotychczas nieatakowanym, lewym brzegu Mozy linia tej pozycji przebiegała przez Cumieres-wzgórze Mort-Hom- me-wzgórze 304-Avocourt. Między Cumieres i Chamy linię obrony miała tworzyć rzeka.

Rankiem 26 lutego 1916 r. ugrupowanie wojsk francus­kich było następujące:

— Grupa Guillaumata (dwie dywizje i sztab I KA) zajmowała pozycje po obydwu stronach Mozy;

— Grupa Balfouriera (wartość czterech dywizji ze sztabem XX KA) broniła wyniosłości ciągnących się od wsi Douaumont do fortu Vaux;

— Grupa de Bazelaire znajdowała się na zachodnim brzegu;

— na wzgórzach Cótes de Meuse, frontem na wschód od Moulainville do Eparges były okopane korpusy XIV i II.

W odwodzie znajdowały się tylko wyczerpane jednostki XXX KA, któremu przez taktykę twardej obrony stanowisk ubyło od stanu początkowego 533 oficerów i 26 000 żołnierzy — 420 oficerów i 19 889 żołnierzy, czyli 76 procent, i w żaden sposób nie nadawał się do prowadzenia jakichkolwiek działań bojowych. Niemniej jednak obrońcom Verdun obiecano nadesłanie kolejnych posiłków w postaci

24 Memoires du Marechal Joffre..., s. 209 i n.; por. Ph.Pe t a i n, op.cit., s. 25 i n.

XIII KA i XXI KA oraz XXXIII KA. Petain postulował także przydzielenie do obrony twierdzy większej liczby ciężkich dział25.

Na odcinku VII KRez. już 26 lutego rankiem udało się 13. DRez. zająć pozycję stary młyn Cotteletes-Cai- ne-Quelle. Kontynuującym natarcie Niemcom dawał się jednak mocno we znaki ostrzał francuskiej artylerii, znaj­dującej się na zachodnim brzegu Mozy.

Z jednostek niemieckiego XVIII KA atakowała 25. DP, która powoli posuwała się w kierunku południowym przez folwark Haudromont. Z powodu dużego zużycia własnych oddziałów, najważniejszym zadaniem dywizji była osłona skrzydłowa korpusów prowadzących główne uderzenie. Jako cel wyznaczono opanowanie znajdujących się naprzeciw pozycji francuskich i następnie osiągnięcie linii: południowo- -wschodnia krawędź Louvemont-grzbiet 500 metrów na południe od baterii nr 524. Dalej miały być prowadzone jedynie rozpoznania. Uderzenie rozpoczęło się o 7.00 bez przygotowania artyleryjskiego. Dowódca niemieckiej XLIX BP, pułkownik von Dassel, na wieść o ogólnych sukcesachi opierając się na nieprawdziwych informacjach o odwrocie Francuzów, przeniósł swój sztab do Beaumont i rozkazał, by „Z całą energią iść naprzód, bez względu na wszystko, by wykorzystać wspaniałe sukcesy”. Ostatecznie natarcie 25. DP zatrzymał ogień karabinów maszynowych w wąwozie Couleuvre26. Działania te kosztowały 25. DP około 300 żołnierzy, przy czym wzięto do niewoli 400 jeńców27.

Wczesnym rankiem obserwatorzy ze zdobytego fortu Douaumont donieśli o odwrocie Francuzów z grzbietu Froideterre do Fleury. W rzeczywistości jednak były to

23 Ph. Pe t a i n, op.cit., s. 32 i n.; H. Z i e s e-B e r i n g e r, op.cit., s. 190.26 Zwanym przez Niemców z racji jego równoleżnikowego ułożenia

West-Ost Schlucht („wąwóz zachód-wschód”).27 L. G o l d , op.cit., s. 204.

oddziały zluzowane z pierwszej linii frontu. Pozycje obrońców obsadzono zaś świeżymi jednostkami. Dowództ­wo niemieckiego III KA, sądząc, że nieprzyjaciel ustępuje pola, wydało rozkaz opanowania dzieła pośredniego Thiau- mont i marszu na fort Souville. Do realizacji tego zadania korpus otrzymał wzmocnienia w postaci 105. pp i 132. pp. Dotarły one jednak na pole walki dopiero o 9.15 i można było wykorzystać je tylko jako rezerwy.

Wsi Douaumont bronił pułkownik de Bellenet wraz z dwoma batalionami francuskiego 95. pp. W pobliżu pozycje zajmowały dwa bataliony algierskich strzelcówi jeden batalion żuawów. Pułkownik de Bellenet był zdeterminowany utrzymać swoje stanowiska za wszelką cenę.

Przygotowanie artyleryjskie prowadziły dwie baterie hau­bic 150 mm oraz jedna 211 mm, a także artyleria połowa 5. DP. Wyznaczone do ataku bataliony miały jednak bardzo niskie stany osobowe, liczyły poniżej 400 lub nawet 300 żołnierzy. W takiej sytuacji dowódca niemieckiej 5. DP, generał porucznik Georg Wichura, wyznaczył 52. pp do wykonania uderzenia, a o 13.30 do przygotowania artyleryjs­kiego włączyło się sześć baterii artylerii ciężkiej. Jednak zajmowanie pozycji wyjściowych przez 52. pp nie obyło się bez strat, pododdziały musiały przejść przez otwarty teren na wzgórzu 378 pod ostrzałem artylerii i karabinów maszyno­wych. Natarcie, pierwotnie zaplanowane na 14.30, zostało ostatecznie przesunięte na 16.00. Uderzenie wykonane z brawurą nie przyniosło rezultatu. Niemcom udało się wedrzeć do nieprzyjacielskich okopów, zostali jednak stamtąd odrzuceni. Straty pułku wyniosły tego dnia ponad 600 żołnierzy, z czego połowa przypadła na II batalion28.

W nocy z 25 na 26 lutego niemiecka 6. DP otrzymała rozkaz opanowania baterii Hardaumont. Wówczas także

28 Ibidem, s. 208 i n.

rozpoczęło się przygotowanie artyleryjskie. Szturm nas­tąpił o 2.00 w nocy. Okazało się, że Francuzi opuścili pozycje na skraju lasu Hardaumont, podobnie jak kilka obiektów fortyfikacyjnych łącznie z docelową baterią. Atakujący znaleźli się jednak pod flankującym ostrzałem ze strony dzieła pośredniego Hardaumont. Uderzenie na ten obiekt prowadzono początkowo bez wsparcia artylerii, co przyczyniło Niemcom dość dużych strat.o 14.00 atakujący znajdowali się 500 metrów od niegoi w ciągu pół godziny posunęli się zaledwie o 400 metrów. Dowódca nacierającego w tym pasie 155. pp, podpułkownik Preusker, zameldował, że bez wsparcia artylerii dzieła nie da się zająć. Dopiero gdy o 15.00 tuż przy obiekcie eksplodował ciężki granat artyleryjski, załoga wywiesiła białą flagę. Do niewoli dostało się 120 żołnierzy. Straty niemieckich pułków piechoty 155. oraz 98. rez. w walkach w lesie Hardaumont 26 lutego wyniosły łącznie około 420 ludzi29.

Już o świcie V KRez. opanował opuszczone przez Francuzów dzieło Bezonvaux i rozpoczął uderzenie na las Hardaumont, gdzie zdobył jedno z tamtejszych nie­wielkich umocnień. Pod wrażeniem sukcesów generał Schmidt von Knobelsdorf uważał, że korpus ten wkrótce zajmie fort Vaux.

Na Eix-Chatillon miał nacierać XV KA. Prawe skrzydło Grupy Armijnej Strantza zostało skierowane na Haudio- mont. Zakładano, że atakujący będą pędzić przed sobą pobitych i wycofujących się obrońców. Taki obraz sytuacji przedstawiono Falkenhaynowi, który wraz z szefem Wy­działu Operacyjnego OHL, generałem majorem Gerhardem Tappenem, przybył do dowództwa 5. Armii w Stenay. Szef Sztabu Generalnego uznał, że w obliczu tak dużych postępów nie trzeba przydzielać posiłków do rozpoczęcia

29 Ibidem, s. 206.

działań na lewym brzegu Mozy, gdyż „Obecne siły armii [...] zdobędą wschodni brzeg. Tym samym zwolnią się siły, by potem zacząć operacje na zachodnim brzegu”. Obecny przy tej rozmowie Tappen zanotował w swoim dzienniku: „Ze względu na szybkie parcie naprzód na wschodnim brzegu nie potrzebujemy dawać żadnych dalszych sił. Dowództwo 5. Armii poradzi sobie samo”30. Optymistycznie zakładano nawet, że Francuzi już rozpoczęli odwrót za Mozę, mimo iż zdobyto jedynie rozkaz nakazujący ewakua­cję płaskowyżu Woevre. Dlatego szef sztabu 5. Armii, generał Schmidt von Knobelsdorf, naciskał na dowództwo Grupy Armijnej Strantza, by rozpoczęło pościg za nie­przyjacielem. Generał Stranz jako cel natarcia wyznaczył swojej prawej flance linię Haudiomont-Manheulles-Fres- nes. Już o 9.30 udało się 5. Dywizji Landwehry opanować Braquis. Przed południem zajęto także Ville en Woevre oraz folwark Aulnois. O 14.30 do 5. Dywizji Landwehry dotarła połowa Bawarskiej Dywizji Zapasowej, która miała załatać lukę powstałą pomiędzy XV KA a 5. Dywizją Landwehry. Nacierającym Niemcom dał się we znaki ostrzał prowadzony z lasów na zachód od drogi Braqu- is—Ville en Woevre. Do wieczora dotarli do wschodniego skraju tych lasów. W wydanym wieczorem rozkazie wzno­wienia natarcia, generał Strantz nakazywał ścigać wycofu­jącego się nieprzyjaciela. Nie udało się jednak zrealizować wyznaczonych celów.

Dwudziestego szóstego lutego dość wysoką aktywność zaczęło przejawiać niemieckie lotnictwo bombowe. Nad obszarem warownym pojawiło się jedenaście eskadr, które w ponawianych nalotach zrzuciły łącznie 2320 kilogramów bomb. Atakowano mosty na Mozie i rejony koncentracji wojsk. Lotnicy meldowali o dużych zgrupowaniach wojsk

30 Cyt. za: Der Weltkrieg..., t. 10, s. 94 i n.

oraz dużym natężeniu ruchu kolejowego. Nie dostrzegli jednak żadnych oznak oczekiwanego odwrotu za Mozę.

Verdun znalazło się pod regularnym ostrzałem działa 305 mm, morskiej armaty 210 mm oraz haubic 105 i 149 mm. Według relacji świadków ciężkie granaty zrywały dachy jak kartki papieru, a bezpośrednie trafienie pocisku 305 mm w koszary miało zabić około 100 żołnierzy. Ostrzał infrastruktury kolejowej oraz mostów na Mozie nie przyniósł natomiast oczekiwanych rezultatów.

Niemcy szacowali siły francuskie na osiem dywizji w linii, z czego co najmniej dwie były według nich niezdolne do walki. Dodatkowo uważali, że w odwodzie znajduje się dywizja marokańska oraz dwie brygady. W drodze miało być według nich kolejne pięć wielkich jednostek. W rzeczywistości od 26 lutego organizacja obrony była następująca:

— Zgrupowanie Bazelaire’a (VII KA) odcinek od Avo- court do Mozy: 29. DP, 67. DP oraz XCV1 i XXXVIII BP;

— Zgrupowanie Guillaumata (I KA) od Mozy do wsi Douaumont (wyłącznie): XXXIX BP i dywizja piechoty;

— Zgrupowanie Balfouriera (XX KA) od Douaumont do Eix: 153. DP, 14. DP, 2. DP, XXXI BP i XCV BP oraz CCXII Brygada Terytorialna;

— Zgrupowanie Duchene’a (II KA) od Eix do Paroches: 3. DP, 4. DP, 68. DP, 132. DP oraz XXXII BP i CCXI BTer.31.

Dowództwo niemieckiej 5. Armii świadome znacznych strat własnych sądziło jednak, że oddziały nieprzyjaciela także poważnie ucierpiały i należy kontynuować natarcie, aby wykorzystać dotychczasowe osiągnięcia. Zaplanowano forsowanie Mozy przez VII KRez., który miał następnie opanować Regneville, co z kolei miało być sygnałem dlaVI KRez. do zajęcia Forges. Jako cel dla XVIII KA

11 A. D e n i z o t, op.cits. 93 i n.

wyznaczono oczyszczenie z nieprzyjaciela lasów na połu­dnie od Louvemont. Do wykonania tego zadania 25. DP została wzmocniona pododdziałami 53. pp rez. z 14. DRez. oraz moździerzami i miotaczami ognia. Ambitne zadanie otrzymał III KA, który miał wyrzucić Francuzów z grzbie­tu Froideterre aż do dzieła Thiaumont i następnie kon­tynuować natarcie na fort Souville. Wiele spodziewano się także po uderzeniu V KRez., któremu wyznaczono zadanie zdobycia fortu Vaux i otaczających go lasów. Korpus ten otrzymał wzmocnienia (zabrane z odcinka III KA) w po­staci czterech najcięższych baterii, ośmiu baterii kalibru 211 mm oraz szesnastu baterii kalibru 150 mm. XV KA otrzymał ponownie rozkaz zdobycia Eix i Moulainville. Także Grupa Armijna Strantza nie otrzymała żadnych nowych instrukcji.

Forsowanie Mozy przez niemiecki VII KRez. pod Samo- gneux zakończyło się niepowodzeniem. Brakowało czasu na przeprowadzenie dostatecznego rozpoznania rzekii w efekcie środki przeprawowe utkwiły na przeszkodach w dnie. Tym samym Niemcy stracili czynnik zaskoczenia, który miał być decydujący dla powodzenia akcji. Dlatego też kosztem niewielkich strat wycofano żołnierzy na prawy brzeg. Fiasko tej akcji oznaczało jednak konieczność zarzucenia planowanego uderzenia na odcinku VI KRez. na lewym brzegu Mozy.

Głównym zadaniem niemieckiej 5. DP było opanowanie wsi Douaumont. W tym celu został jej podporządkowany saski 105. pp, który wypełnił lukę, jaka istniała między dywizją a XVIII KA. Przygotowanie artyleryjskie miało trwać cztery godziny. O wadze, jaką Niemcy przywiązywali do opanowania tej miejscowości, świadczy wyznaczenie do jej ostrzeliwania m.in. baterii dział kalibru 420 mm oraz dwóch baterii kalibru 211 mm. Francuzi jednak także nie pozostali bezczynni, zluzowali zmęczone oddziały 37. DP jednostkami 2. DP. W wąwozie Couleuvre pozycje zajął

8. pp, a wieś Douaumont obsadził 110. pp. Dodatkowo w tym rejonie znalazły się dwa bataliony 9. pułku żuawów.

O świcie 27 lutego maszerujący przez odsłonięty połu­dniowy stok wzgórza 378. saski 105. pp poniósł pierwsze straty, przede wszystkim zginęło dwóch dowódców kom­panii. Wraz ze 105. pp wieś Douaumont miał atakować 52. pp. Dwa z jego batalionów, które brały udział w walce, liczyły już tylko 300-400 ludzi i musiały zostać wzmoc­nione żołnierzami trzeciego pododdziału. Na wieść o suk­cesach niemieckiej 6. DP, które okazały się zresztą nie­prawdziwe, dowództwo sąsiedniej 5. DP nakazało o 17.10 uderzenie na tę miejscowość. Ostrzał artylerii przeniesiono na dalsze cele, co pozwoliło obrońcom Douaumont opuścić bezpieczne betonowe schrony i zająć pozycje w okopach. W trwających do nocy walkach nie udało się Niemcom osiągnąć sukcesu. W czasie ataków tego dnia 52. pp stracił 200 ludzi, a 105. pp 300.

Planowany początkowo na 14.00 atak niemieckiej 6. DP został przesunięty na 15.30, gdyż uznano, że przygotowanie artyleryjskie nie dokonało wystarczającego „zmiękczenia” pozycji obrońców. Także i tu pojawiły się niezgodne z prawdą meldunki o zdobyciu wsi Douaumont przez oddziały 5. DP. Autor niemieckiej monografii bitwy, która powstała w latach dwudziestych, zastanawiał się nawet, czy te pomyłki nie miały na celu zachęcenia własnych żołnierzy do większych wysiłków32. Stanowiska Francuzów w lesie Caillette, ostrzelane m.in. przez dwie baterie dział 305 mm, nie były jednak zniszczone. Na dodatek Niemcy musieli atakować w bardzo niekorzystnych warunkach atmosferycznych — w twarz wiał im wiatr i padał deszcz ze śniegiem. Nacierający żołnierze 3. batalionu strzelcówi 24. pp zostali powitani najpierw gęstym ogniem zaporo­

32 L. Gold, op.cit., s. 214-216.

wym francuskiej artylerii, a następnie ostrzałem ze skrzydła. Ci, którzy wdarli się do okopów nieprzyjacielskich, byli tam uwięzieni cały dzień 28 lutego przez nieprzyjacielski karabin maszynowy, który z prawej flanki co parę minut wystrzeliwał serię pocisków. Według relacji jednego z ucze­stników tych walk, za każdym razem, gdy otwierał on ogień, słychać było „krzyk postrzelonych oraz przekazywa­ne meldunki, kto został trafiony lub zabity. Leżeliśmy wszyscy ciasno przyciśnięci do ziemi. Nie można było podnieść głowy; nie można było się nawet obrócić, jeżeli nie chciało się być zaraz trafionym w ramię albo plecy [...] próbowaliśmy palcami wydrapać twardą ziemię, by wejść nieco głębiej w grunt”33. Tego dnia III batalion 24. pp stracił 5 oficerów i 99 żołnierzy. Dla 3. batalionu strzelców był to zaś najkrwawszy dzień całej wojny — jego straty wyniosły 6 oficerów i 407 żołnierzy.

Natarcie XV KA rozwijało się pod nieprzerwanym ostrzałem francuskiej artylerii. Do wieczora 30. DP dotarła do folwarku Suppleville oraz zachodniego skraju lasu Moranville. 39. DP natomiast zaległa przed bronionym zaciekle przez francuski 366. pp wzgórzem 255, znaj­dującym się na północny wschód od Moulainville. Ostatecz­nie do 28 lutego oddziały XV KA wyszły na pozycje u stóp Cótes du Meuse. Sukces ten pociągnął za sobą jednak pogorszenie sytuacji żołnierzy tego korpusu. Ich stanowiska znalazły się bowiem na podmokłym terenie, gdzie roz­budowa okopów oraz dostarczanie zaopatrzenia było utrud­nione. Narażeni byli także na ostrzał artylerii francuskiej, która niejednokrotnie używała pocisków chemicznych34.

Dowództwo Grupy Armijnej Strantza wieczorem 26 lutego przypuszczało, że nieprzyjaciel pod osłoną nocy

33 Ibidem, s. 219.34 B. von D e i m l i n g , Aus der alten in die neue Zeit, Berlin 1930,

s. 208 i n.

ewakuuje się na zachodni brzeg Mozy, dlatego też na­kazało energiczny pościg. Udało się jednak opanować tylko lasy na zachód od Braquis i Ville en Woevre. Ze względu na brak odpowiedniego wsparcia artyle­ryjskiego nie próbowano nawet zdobywać umocnionych miejscowości u podnóża wzgórz.

Dopiero 27 lutego okazało się, że nadzieje Niemców z poprzedniego dnia były płonne. Pierwszy raz od początku bitwy żaden z korpusów 5. Armii nie osiągnął większych sukcesów. Wyraźnie widać był wyczerpanie nacierających wojsk, które wraz z podjętą wcześniej decyzją Falkenhaynao niewzmacnianiu 5. Armii mogło doprowadzić tylko do całkowitego wygaśnięcia tempa natarcia.

Na podstawie wiadomości pozyskanych od jeńców Niem­cy przypuszczali, że na pole walki przybyła francuska 2. DP oraz najprawdopodobniej także 1. DP z I KA, a oddziały nieprzyjacielskiego XX KA miały się wycofywać w kierunku Fleury. Zauważono również wzmocnienie francuskiej artylerii. W takiej sytuacji należało się liczyć z tym, że obrońcy wykonają silne kontrataki. Własne siły ofensywne Niemców były praktycznie wyczerpane. Dowó­dztwo 5. Armii chciało jednak poprawić sytuację w rejonie fortu Douaumont, dlatego nakazało zdobycie wsi Douau­mont, pozostałe jednostki miały ograniczyć się jedynie do prowadzenia rozpoznania, porządkowania szyków, a także zwalczania nieprzyjacielskich baterii.

Do natarcia na wieś Douaumont wyznaczono ponownie oddziały 5. DP. Do przygotowania artyleryjskiego wy­znaczono baterię dział 420 mm, baterię kalibru 305 mm oraz liczne mniejszych kalibrów. Położono nacisk na zniszczenie zasieków znajdujących się przed tą miejs­cowością. Niemcy umieścili na wysuniętych stanowiskach ogniowych także trzy średnie moździerze kalibru 170 mm, jednak ze względu na trudności z transportem amunicji pod ogniem francuskich baterii udało się zgromadzić do nich

tylko 60 pocisków. Z fortu Douaumont uderzenie wspierać miały także cztery lekkie moździerze.

Wobec wyczerpania żołnierzy i braku odpowiednich przygotowań, 12. pułk grenadierów zwrócił się z prośbąo przesunięcie ataku o 24 godziny. Zarówno dowództwo brygady piechoty, jak i 5. DP poparło tę propozycję. Jednak sztab III KA, wierząc w siłę ognia artylerii ciężkiej, odrzucił ją, by nie pozwolić nieprzyjacielowi odpocząć. W takiej sytuacji Niemcy mieli uderzać bez odpowiednich przygotowań. Pozycje wyjściowe nie były dostatecznie rozbudowane, brakowało przede wszystkim punktów ob­serwacyjnych do kierowania ogniem artylerii. Nie załatano luki pomiędzy 105. pp a 25. DP, co w razie kontrataku nieprzyjaciela stwarzało zagrożenie dla flanki, a nawet tyłów atakujących pododdziałów. Nie udało się sprowadzić do fortu Douaumont wozu z drabinkami szturmowymi, gdyż transportujący go żołnierze zostali rozstrzelani ogniem karabinów maszynowych.

Pozycje atakujących i obrońców były tak blisko siebie, że znajdujący się w wysuniętych okopach żołnierze pierwszej fali natarcia ponosili straty od odłamków ciężkich pocisków niemieckich. Wycofali się więc na boki i wzięli udział w uderzeniu dopiero jako druga fala. Mimo to szturm rozpoczął się zgodnie z planem o godzinie 16.00. Nacierający natknęli się na flankujący ogień karabinów maszynowych z trzech blokhauzów oraz z lasu Albain. Jeden z uczestniczą­cych w natarciu oficerów wspominał, że „gdy szeregi wychodziły z lasu, przewracały się naprzód jak ołowiane żołnierzyki”. Szturm dotarł 15 metrów od pozycji obrońców, ale został odparty. Załamała się również próba oskrzydlenia lasu Albain. Tymczasem Francuzi wykonali kontratak na prawe skrzydło, który powstrzymano ogniem karabinów maszynowych. Aby zlikwidować to zagrożenie, Niemcy zdecydowali się wreszcie załatać lukę pomiędzy 105. pp a 25. DP — rezerwą korpusu — dwoma batalionami 64. pp.

W czasie szturmu 28 lutego udało się Niemcom opano­wać tylko kilka blokhauzów i zbliżyć na 50 metrów do wschodniego krańca wsi. Karabiny maszynowe obrońców powstrzymywały wszelkie próby zmniejszenia tego dystan­su. Zakończony niepowodzeniem szturm przyniósł Niem­com poważne straty — w 105. pp wyniosły one 24 oficerów i 649 żołnierzy (z tego 9 oficerów i 98 żołnierzy zabitych oraz 48 zaginionych), w 12. pułku grenadierów— 249 ludzi, w 2. kompanii III batalionu pionierów — 30 ludzi. Potężna siła przygotowania artyleryjskiego, o której wspominali wzięci do niewoli jeńcy, nie była jednak w stanie zapewnić atakującym zwycięstwa.

W okresie od 21 do 28 lutego Niemcy na odcinku północnym wbili się średnio 8 kilometrów w głąb pozycji francuskich. Opanowali fort Douaumont i fortyfikacje w lesie Hardaumont, które stanowiły północno-wschodni narożnik stałej linii umocnień twierdzy. Walki ostatnich dni lutego dowiodły, że mimo tych sukcesów, nie można już liczyć na szybkie rozstrzygnięcie bitwy. Zamiar opano­wania stałych fortyfikacji francuskich przed nadejściem posiłków do obszaru warownego spełzł na niczym. Stan własnych wojsk w zasadzie wykluczał kontynuowanie operacji bez ich zluzowania. Niektóre z pododdziałów, jak np. III batalion 24. pp, były przez siedem dni nieprzerwanie w walce. Krwawe straty tego batalionu wyniosły 400 ludzi (w tym 12 oficerów — wszyscy dowódcy kompanii). Na zmniejszenie stanów osobowych miała wpływ również dość duża liczba chorych. Uzupełnienia liczące 220 żoł­nierzy nie były w stanie przywrócić pełnej wartości bojowej pododdziału. Żołnierze i oficerowie, którzy pozostali w sze­regach, mieli brudne, podarte mundury, a część nosiła nawet francuskie obuwie. Na zszarzałych twarzach malo­wało się zmęczenie35.

35 L. Gold, op.cit., s. 219 i n.

Do niepowodzenia przyczyniły się błędy popełnione w przygotowaniach i błędy w realizacji. Do najważniejszych należy zaliczyć brak rezerw, które mogłyby odpowiednio szybko zluzować wyczerpane oddziały. Wymiana jednostek prowadzących natarcie była konieczna przed rozpoczęciem walk o linię stałych umocnień.

Mimo iż liczebność niemieckiej ciężkiej artylerii pod Verdun była imponująca, to należy zwrócić uwagę, że w rzeczywistości stanowiła ona tylko nieco ponad połowę zapotrzebowania wyliczonego przez dowództwo 5. Armii. Nie uwzględniono także wzmocnienia siły ognia baterii francuskich w czasie walki. O ile 25 lutego artyleria obszaru warownego Verdun liczyła 944 działa, to w marcu francuska 2. Armia dysponowała już 1834 lufami36.

Przyjęta taktyka ostrzeliwania potężnym ogniem okopów nieprzyjaciela, zajmowanych następnie przez własną pie­chotę, mogła przynosić efekty tylko przez kilka pierwszych dni. Przy takiej metodzie działania każdy postój dawał czas nieprzyjacielowi na umocnienie się, co z kolei oznaczało konieczność przeprowadzenia starannego i czasochłonnego rozpoznania jego pozycji oraz skierowania dział wspierają­cych natarcie na nowe stanowiska. Przegrupowanie artylerii było konieczne wraz z wdarciem się własnych wojsk w głąb wrogiej obrony, co z kolei było częstą przyczyną wspomnianego wcześniej postoju, który dawał nieprzyja­cielowi czas na reorganizację. Do osiągnięcia sukcesu było niezbędne wyzyskiwanie wszelkich nadarzających się oko­liczności. To z kolei wymagało samodzielności w działaniu dowódców wszystkich stopni. Tymczasem dłuższe szkolenie w taktyce ofensywnej przeszły tylko dywizje III KA.

Przeprowadzenie odpowiednich przygotowań, regulacja dostarczania zaopatrzenia i zajmowania pozycji wyjściowych spowodowało konieczność podporządkowania dowództwu

36 A. D e n i z o t, op.cit., s. 266 i n.

5. Armii artylerii ciężkiej i części artylerii polowej. O ile było to korzystne w fazie przygotowań, to w czasie walki, gdzie konieczna była współpraca z nacierającą piechotąi wyzyskiwanie lokalnych powodzeń, jednolite kierownictwo artylerii było już utrudnieniem.

Najpoważniejszym jednak błędem, za który odpowie­dzialność spoczywa na generale von Falkenhaynie, było ograniczenie się jedynie do działań na wschodnim brzegu Mozy. Przez to francuska artyleria miała możliwość skutecz­nego flankowania niemieckiego natarcia i ostrzeliwania niemieckich ciężkich baterii skoncentrowanych na terenieo bardzo rzadkiej sieci dróg.

Do końca lutego wojska obu stron były wyczerpane walką. Niemcy wzięli do niewoli 17 000 żołnierzy i zdo­byli 83 działa i 105 karabinów maszynowych. Wszystkie trzy dywizje francuskiego XXX KA zostały całkowicie rozbite. Straty prowadzących natarcie korpusów wyniosły w tym czasie około 25 000 żołnierzy. Zaangażowane w ofensywę pułki straciły od 1000 do 1400 ludzi, czyli od 30 do 47 procent stanów etatowych37. Wymagały zatem pilnie zluzowania.

17 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 123; H. Z i e s e-B e r i n g er, op.cit., s. 222i n.

V. NIEMIECKIE UDERZENIA W MARCU

Pierwsza faza bitwy pod Verdun skończyła się 28 lutego 1916 r. Dwudziestego dziewiątego lutego dzia­łania francuskie ograniczyły się do ostrzeliwania pozycji niemieckich ogniem artylerii. Zanim jednak na dobre rozpoczął się drugi etap walk w rejonie twierdzy, Niemcy prowadzili ograniczone działania w pierwszych dniach marca. Pomimo niepowodzeń, początkowo planowano kontynuowanie natarcia na wieś Douaumont już 1 marca. Ze względu na trudności ze zgromadzeniem odpowiedniej ilości amunicji, konieczne okazało się przesunięcie tego uderzenia o jeden dzień.

Drugiego marca jako pierwsza miała zaatakować niemiec­ka 5. DP, a po niej przewidywano rozpoczęcie działań przez obie dywizje XVIII KA, których zadaniem było nacieranie w kierunku fortu Vaux. Jednostki tego korpusu także były wyczerpane walką. Pułki piechoty 25. DP straciły łącznie 3338 żołnierzy, co stanowiło ponad 1/3 ich stanu bojowego. Żołnierze tkwili w okopach w wilgocii zimnie, zdarzały się odmrożenia stóp. W 5. DP konieczne stało się zluzowanie 12. pułku grenadierów, którego łączne straty wyniosły 1300 ludzi. Został on przeniesiony do lasu Fosses, gdzie żołnierze obozowali pod namiotami

w śniegu i deszczu. Pułk ten zastąpił uzupełniony nowymi rekrutami 52. pp.

Francuzi również wymienili oddziały na pierwszej linii. Broniący wsi Douaumont 105. pp został zwolniony przez 33. pp, którego dowódcą na początku wojny był Petain. Przed frontem niemieckiej 6. DP znajdowali się żuawi, strzelcy algierscy oraz 418 pp.

Przygotowanie artyleryjskie rozpoczęło się o 9.15, szturm zaś o 13.15, kiedy uderzyli żołnierze 52. pp. O 13.45 przygotował się do ataku 80. pp, który zluzował wyczerpany pułk 105. Atak II batalionu 52. pp załamał się w krzyżowym ogniu francuskich karabinów maszynowych z prawego skrzydła i z blokhauzu na północno-zachodnim krańcu wsi. Więcej szczęścia miały kompanie I batalionu, które wdarły się do atakowanej miejscowości. Były to już tylko gruzowis­ka, skrywające gdzieniegdzie blokhauzy. Rozgorzały zaciek­łe walki, w których Niemcy torowali sobie drogę granatamii miotaczami ognia. III batalion 52. pp atakował Douaumont ze wschodu. W trakcie walki nacierających wspierały także dwa działa w wieży fortu Douaumont uruchomione przez żołnierzy 18. pułku artylerii polowej.

Straty francuskiego 33. pp były znaczne. Do niewoli dostało się 1000 żołnierzy, utracono także 15 karabinów maszynowych. Straty 52. pp wyniosły zaś 250 ludzi. W nagrodę za odniesiony sukces pułk został natychmiast zluzowany i odesłany na odpoczynek. Tymczasem dywizje XVIII KA opanowały jedynie fragment lasu Albain.

Od rana 3 marca w rejonie fortu Douaumont dało się zauważyć wzrost aktywności francuskiej artylerii. Natężenie ostrzału wzrastało, a około 17.00 baterie zaczęły ogień huraganowy. O 19.00 rozpoczął się kontratak obrońców, którzy jednostkami świeżych dywizji — 153. i 48. — pró­bowali odbić fort i wieś. Lewe skrzydło XVIII KA odparło ich bez utraty terenu, ale wdarli się do wsi Douaumont. W toku zaciekłych walk ostatecznie 4 marca Niemcy

odrzucili Francuzów i utrzymali ruiny miejscowości w swo­ich rękach, biorąc przy tym około 2000 jeńców. Następnego dnia niemiecki III KA został wzmocniony ściągniętą z Metzu 113. DP.

Wieczorem 4 marca dowództwo 5. Armii wydało Dyrek­tywą do przewidywanego 7 marca ataku na wschodnim brzegu Mozy. Według jej założeń działania ofensywne miały prowadzić jednostki podporządkowane III KA orazV KRez. Jako cel uderzenia wyznaczono fort Vaux i obszar na zachód od niego. Przygotowanie artyleryjskie zaplano­wano na 6 marca i przedpołudnie dnia następnego. Pozostałe korpusy zaś miały ograniczyć się jedynie do utrzymywania zajmowanych pozycji oraz ostrzeliwania nieprzyjacielskich baterii na zachodnim brzegu Mozy, a także zwalczać francuskie pozycje na grzbiecie Froideterre. Na prośbę dowództwa III KA przesunięto zaplanowaną ofensywę na 8 marca, by mieć czas na dokładne przygotowania. W tym czasie przeprowadzono kilka drobnych operacji, jak zdoby­cie francuskich okopów na południowym zboczu grzbietu Poivre przez 14 DRez., czy zajęcie Fresnes przez dywizje Grupy Armijnej Strantza.

Tymczasem wreszcie rozpoczęło się uderzenie niemiec­kiego VI KRez. na lewym brzegu Mozy. Mimo iż w czasie planowania operacji pod Verdun zrezygnowano z natarcia na tym odcinku, to 27 grudnia 1915 r. szef sztabu korpusu otrzymał instrukcję, by w razie korzystnej sytuacji jak najszybciej przejść do ataku. Pierwszy plan takiej operacji przewidywał natarcie 27 lutego, we współdziałaniu z for­sowaniem Mozy przez VII KRez. Jednak, jak wspomniano wcześniej, nie udało się tego zamiaru zrealizować. Falken- hayn zdecydował się w końcu na wzmocnienie sił niemiec­kich na lewym brzegu Mozy. W tym celu 5. Armia otrzymała posiłki w postaci 11. Bawarskiej Dywizji Piechoty oraz 22. DRez. i baterie artylerii ciężkiej w li­czbie 21. Tak wzmocniony VI KRez. (wcześniej składał

się tylko z 11. DRez. i 12. DRez.) miał opanować wzgórza 304 oraz Mort-Homme. Ostateczne instrukcje dotyczące tego uderzenia dowódca VI KRez., generał piechoty Konrad von Goßler, wydał 3 marca. Celem operacji było zawładnięcie pozycjami artylerii francuskiej, która ogniem flankującym ostrzeliwała jednostki walczące na wschod­nim brzegu Mozy.

Pomimo opadów śniegu i niewielkiej widoczności 6 marca o godzinie 8.00 niemieckie baterie zgodnie z planem rozpoczęły przygotowanie artyleryjskie na zachodnim brzegu Mozy. W trakcie ostrzału wielokrotnie robiono dziesięciominutowe przerwy, by obrońcy myśleli, że szturm piechoty już się rozpoczął. W rzeczywistości żołnierze niemieccy z 12. DP i 22. DRez. ruszyli do natarcia dopiero po czterech godzinach ognia artylerii. Obie dywizje atakowały w pasie zaledwie 5 kilometrów1. Pododdziały LXXVII BP rozpoczęły forsowanie rzeki. Niemcy, wspierani ogniem pociągu pancernego, wdarli się do pierwszych francuskich okopów, a po zaciekłej walce zdobyli wieś Forges. Z pewnością przyczynił się do tego nieskuteczny ostrzał artylerii francuskiej, który skierowano na bagniste koryto potoku Forges, przez co ponad 10 000 pocisków nie eksplodowało2.

Niemcom nie powiódł się szturm na wzgórze 265, gdyż nieprawdziwa informacja o jego zdobyciu spowodowała przerwanie przygotowania artyleryjskiego i tym samym dała czas obrońcom na uporządkowanie swoich szyków. Niemcy opanowali je dopiero około godziny 19.00; artyleria niemiecka ostrzeliwała okopy aż do chwili, gdy piechota zbliżyła się do nich na odległość 20 metrów. O 16.00 zajęto francuskie okopy aż do młyna Raffecourt. W ciągu

1 L . G o l d , M . R e y m a n n , Die Tragödie von Verdun 1916, cz. III i IV: Die Zermübungschlacht, Oldenburg-Berlin 1929, s. 9; A. B e rn e d e, op.cit., s. 116.

2 A. D e n i z o t , op.cit., s . 9 8 .

pierwszego dnia uderzenia na lewym brzegu Mozy ataku­jący wzięli do niewoli ponad 1000 jeńców, zdobyli 10 działi kilka karabinów maszynowych. Wyczerpani atakiem żołnierze musieli się okopać w kamienistej ziemi, nie mogli liczyć na ciepły posiłek, gdyż francuski ogień zaporowy uniemożliwiał dostarczenie zaopatrzenia. Pozycje niemieckie również znajdowały się pod ostrzałem, przez co musiano zrezygnować z przegrupowania i uporządkowania szyków jednostek znajdujących się na pierwszej linii.

Na wschodnim brzegu rzeki ogień francuski również dawał się we znaki Niemcom. Ostrzeliwano nie tylko pozycje atakujących, ale także drogi i miejscowości, co znacznie utrudniało dostarczanie zaopatrzenia. Ofiarą artylerii obrońców padł 4 marca w Braquis dowódca Bawarskiej Dywizji Zapasowej, general porucznik Eduard Ritter von Graf3.

Siódmego marca Niemcy zamierzali opanować linię młyn Raffecourt-zachodni skraj lasu Raben-południowy skraj małego lasu Cumieres. Zgodnie z planem, o 8.00 działa na lewym brzegu Mozy otworzyły ogień. Skuteczność ostrzału ograniczała jednak zła pogoda i słaba widoczność. Szturm niemieckiej piechoty rozpoczął się o godzinie12.00. W ciągu godziny oddziały 22. DRez. osiągnęły południową krawędź małego lasu Cumieres. Zdobyto wschodnią część lasu Raben. 12. DRez. i 11. DRez. natomiast przekroczyły wyznaczone cele. Pod wrażeniem osiągniętych sukcesów dowództwo 5. Armii nakazało kontynuowanie ataku i opanowanie wzgórza Mort-Homme oraz lasu Les Caurettes i wsi Cumieres. Generał von Goßler wydał wprawdzie rozkaz do ataku, ale ze względu na utrudnienia w łączności pomiędzy jednostkami niemiec­kimi, dotarł na pierwszą linię z dużym opóźnieniem. Zresztą konieczne było odpieranie francuskich kontrataków.

3 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 127, przyp. 3.

W ciągu dwóch dni walk francuska 67. DP straciła 3000 ludzi4. Niemcy wzięli do niewoli 58 oficerówi 3277 żołnierzy. Na lewym brzegu Mozy atakujący wdarli się na obszar „szerokości 6 kilometrów i głębokości ponad 3 kilometry”5.

Na wschodnim brzegu Mozy 7 marca prowadzono działania jedynie w pasie Grupy Armijnej Strantza, gdzie Niemcom udało się opanować wieś Fresnes. Wzięli przy tym do niewoli około 700 jeńców i zdobyli 5 karabinów maszynowych6.

Wznowienie działań na wschodnim brzegu Mozy po­przedziło silne przygotowanie artyleryjskie. Działa ot­worzyły ogień 7 marca o godzinie 13.00, jednak po dwóch godzinach nastąpiła przerwa na pewien czas, gdyż słaba widoczność utrudniała jego koordynację. Ostrzał trwał przez całą noc, osiągając 8 marca o 11.00 natężenie ognia huraganowego. Godzinę później wal ogniowy został prze­sunięty w głąb francuskich pozycji, a żołnierze 6. DPi V KRez. ruszyli do ataku. Zyski terenowe były niezbyt imponujące, ale meldunki docierające do dowództwa 5. Armii znacznie wyolbrzymiały sukcesy. Dowódca 9 DRez., generał piechoty Flans von Goretzky-Comitz, zdecydował się na zdobycie fortu Vaux pod osłoną ciemności. Niemcom udało się wieczorem opanować wieś Vaux, gdzie wzięli do niewoli 300 żołnierzy i zdobyli dwa karabiny maszynowe. Niemieckie pododdziały w tym czasie zupełnie się prze­mieszały. Naprędce stworzono grupy bojowe, z których jedna zdobyła wschodnią część miejscowości, a reszta rzuciła się na fort Vaux. Podobnie jak 25 lutego działał on na niemieckich oficerów jak magnes. Nacierając w kierunku

4 A. D e n i z o t, op.cit., s. 98.5 Amtliche Kriegsdepechen..., t. 4, s. 1264; por. Der Weltkrieg..., t. 10,

s. 210.6 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 127; por. Amtliche Kriegsdepechen..., t. 4,

s. 1264.

dzieła, przedarli się przez francuskie pozycje, wzięli przy tym trzech oficerów i 72 żołnierzy do niewoli. Niemcom udało się wedrzeć do zasieków otaczających dzieło, ale znaleźli się tam pod ostrzałem własnej artylerii. Wielokrotnie wystrzeliwali race, sygnalizując prośbę przeniesienia ognia naprzód, jednak nie przyniosło to efektu. Atakujący musieli więc opuścić swoją wysuniętą pozycję i cofnąć się do zdobytych wcześniej okopów francuskich oddalonych o 250-300 metrów od fortu Vaux. Tym samym nie wykorzystano szansy zdobycia fortu, bronionego wówczas tylko przez wyczerpany III batalion 71. pułku terytorialnego. Jeszcze wieczorem 8 marca Francuzi w tym rejonie przeszli do kontrataku. Nie były to już osłabione oddziały XX KA, gdyż tego dnia zostały zluzowane przez XXI KA generała dywizji Paula Maistre, składający się z francuskich 13. DP, 43. DP i 120. DP. Obsadziły one odcinek od fortu Douaumont do wsi Vaux7.

O świcie 9 marca przed fortem Vaux znajdowały się pododdziały niemieckich 19. pp, 16. pp oraz 6. pp rez. Ponieważ niemiecka artyleria strzelała zbyt krótko, nie było możliwe szturmowanie fortu. Przed rozpoczęciem natarcia, w silnym stresie związanym z mającym wkrótce nastąpić szturmem, rotmistrz von Scheele w leju po pocisku, przy świetle latarki i w akompaniamencie eksplodujących wokoło granatów przygotował meldunek. Napisał w nim: „O 7.00 rano z trzema kompaniami osiągnąłem fort Vaux. Po lewej mam kontakt z 4. kompanią 6. pułku piechoty, po prawej do II batalionu 19. pułku piechoty. Ruszam do przodu z jedną kompanią”8. Ponieważ z tym atakiem wiązano wiele nadziei, mając w pamięci szybkie opanowa­nie fortu Douaumont, w sztabie 9 DRez. uznano, że „osiągnięcie” fortu może oznaczać tylko dotarcie do bloku

7 A. S c h w e n k e , M . R e y m a n n , Die Tragödie von Verdun 1916,cz. II: Das Ringen um Fortu Vaux, Oldenburg-Berlin 1928, s. 20-23; A. D e n i z o t, op.cit., s. 99.

8 Cyt. za: P. C. E t t i g h o f e r , op.cit., s . 135.

koszarowego. W związku z tym wywnioskowano z mel­dunku rotmistrza von Scheele, że fort Vaux został zdobyty9. Niektórzy podobno nawet widzieli powiewającą na forcie niemiecką flagę. W wydanym komunikacie niemieckie Naczelne Dowództwo stwierdzało: „Na wschód od rzeki w celu skrócenia połączenia naszych pozycji, na południe od wsi Douaumont z liniami na Woevre, po gruntownym przygotowaniu artyleryjskim, wieś i fort pancerny Vaux wraz z licznymi przyległymi umocnieniami nieprzyjaciela zostały zdobyte w śmiałym nocnym ataku przez poznańskie pułki rezerwowe 9. i 19. pod kierunkiem dowódcy 9. Dywizji Rezerwowej, generała piechoty von Guretzky- Comitz”10. Dopiero gdy ta wiadomość poszła w świat, okazało się, iż nie było to prawdą. Zarówno raporty niemieckich oficerów, jak i materiały francuskie jedno­znacznie wskazują, że tego dnia żaden z pododdziałów niemieckich nie znalazł się nawet w fosie fortu, nie mówiąc już o jego wnętrzu11.

Niemcy znaleźli bardzo proste rozwiązanie problemu— postanowili zrobić wszystko, by zdobyć fort. Miał tego dokonać 9. DRez., we współdziałaniu z 6. DP z III KA. Poza tym zdecydowano się podciągnąć artylerię 121. DP, która miała wkrótce zająć pozycje na tym odcinku. Niemcy uderzyli 10 marca późnym wieczorem. Żołnierze 3 batalionu strzelców otrzymali rozkaz rozładowania karabinów. Za­broniono im strzelać, walczyć mieli jedynie granatami ręcznymi i bagnetami. Natarcie załamało się w ogniu francuskich karabinów maszynowych na zasiekach z drutu kolczastego. Zginęło lub zaginęło 89 strzelców, dalszych 87 zostało rannych12. Tego dnia poległ również rotmistrz

9 A. S c h w e n k e , M . R e y m a n n , op.cit., s . 4 0 i n .10 Amtliche Kriegsdepechen..., t. 4, s. 1265.11 A. S c h w e n k e , M . R e y m a n n , op.cit., s . 4 1 .12 Ibidem, s. 43-46.

von Scheele, który niesłusznie czując się winny za pomył­kowe ogłoszenie zdobycia fortu, prowadził swoich żołnierzy do szturmu na dzieło, chcąc je zdobyć za wszelką cenę. Ponieważ fort Vaux nie został zdobyty także 10 marca, a Naczelne Dowództwo w oficjalnym komunikacie nie chciało przyznać się do błędu13, znaleziono bardzo proste wyjście z tej niezręcznej sytuacji. Ogłoszono, iż „Przeciwko naszemu nowemu frontowi na zachód i na południe od wsi i fortu Vaux Francuzi wykonali silne przeciwuderzenia. W ich trakcie udało się nieprzyjacielowi znów opanować fort; poza tym atakujący zostali odparci z dużymi strata­mi”14. W rzeczywistości, jak wspomniano wcześniej, fort nie był ani przez chwilę w rękach niemieckich. O deter­minacji dowódcy załogi, majora Sylvaina Raynala, świadczy fakt, że kazał jednemu z żołnierzy przygotować krzyż z napisem Tu spoczywa komendant fortu pancernego Vaux, major Raynal. Poległ 9 marca 1916 r.iS.

Atak niemiecki wznowiony 9 marca przyniósł bardzo niewielkie sukcesy. Oddziały XVIII KA i III KA zajęły jedynie las Albain i dotarły do wąwozu Fausse Cóte, lewym skrzydłem zalegając pod wsią Vaux. Jeszcze gorzej się powiodło VII KRez., który w ogóle nie posunął się naprzód. Również działania zaczepne 10 marca zakończyły się niepowodzeniem.

Niewielkie efekty wznowionego natarcia i duże straty własnych wojsk skłoniły dowództwo 5. Armii do konsultacji ze sztabami podległych mu korpusów. W efekcie zdecydo­wano o konieczności zluzowania III KA oraz przekazania LXXVII BP z powrotem pod dowództwo V KRez.16

13 Według oficjalnej niemieckiej historii I wojny światowej zarówno sztab V Krez., jak i dowództwo 5. Armii uznały, że fort został utracony (zob. Der Weltkrieg..., t. 10, s. 129).

14 Amtliche Kriegsdepechen..., t. 4, s. 1269.15 Cyt. za: P.C. E t t i g h o f e r , op.cit., s. 133.1 6 W i l h e l m , op.cit., s. 182.

Falkenhayn zaakceptował tę decyzję i skierował w rejon Verdun 58. DP z Grupy Armijnej Falkenhausena oraz 19. DRez. z Grupy Armijnej Gaedego. Dowództwo nad tym odcinkiem przejął sztab X KRez. z generałem porucznikiem Robertem von Koschem na czele.

Po tych krwawych walkach zluzowano wreszcie wyczerpa­ne niemieckie jednostki. Dywizje III KA zastąpiły 58. DP i 113. DP, podporządkowane do X KRez. W pasie V KRez. wprowadzono zaś 121. DP. Świeże oddziały miały wykonać w nocy z 16 na 17 marca natarcie na okopy francuskie w celu uzyskania dogodnych pozycji wyjściowych do kolejnego szturmu fortu Vaux. Jednak silne światło księżyca spowodo­wało, że Francuzi dostrzegli Niemców na tle ośnieżonej ziemi. Natarcie załamało się w ogniu obrońców, przynosząc zaledwie minimalny zysk terenowy'7.

W tym czasie na zachodnim brzegu 8 marca na krótki okres inicjatywa przeszła w ręce francuskie. Dwa bataliony 92. pp uderzyły ze wzgórza Mort-Homme. Pułkownik Macker prowadził swoich ludzi osobiście, idąc z laską w ręku i cygarem w ustach przez 400 metrów otwartej przestrzeni pod ogniem dział i karabinów maszynowych. Udało mu się zdobyć 2/3 Corbeaux. Niemcy odzyskali utracone pozycje dopiero 10 marca18.

W ciągu 9 marca 22. DRez. bezskutecznie próbowała oczyścić z nieprzyjaciela las Raben. Ponieważ Francuzi wciąż byli w stanie prowadzić silny ogień flankujący, utrudniający działania VII KRez. i XVIII KA, dowództwo 5. Armii nakazało VI KRez. zintensyfikowanie działań i przegrupowanie w warunkach słabej widoczności, by uderzyć na prawym skrzydle. Tymczasem 10 marca udało się 22. DRez. zdobyć w końcu cały las Raben, gdzie wzięto do niewoli łącznie 1100 jeńców. Własne straty były jednak również wysokie. Oddziały niemieckie, zaangażowane na

17 A. S c h w e n k e , M . R e y m a n n , op.cit., s . 5 4 .1 8 A . D e n i z o t , op.cit., s . 9 8 .

lewym brzegu Mozy, straciły około 6400 ludzi, z czego ponad 4000 z 22. DRez.19

Jedenastego marca na lewym brzegu Francuzi wykonali kilka kontrataków, które jednak zostały odparte. Z kolei Niemcy, mimo wzmocnienia ciężką artylerią, nie byli w stanie następnego dnia posunąć się naprzód. Pomimo tych niepowodzeń generał von Goßler nakazał uderzenie na masyw Mort-Homme. Gdy 12 marca pogoda się poprawiła, Niemcy rozpoczęli ostrzał pozycji francuskich. Następnego dnia jednak była na tyle zła widoczność, że obserwacja przygotowania artyleryjskiego była niemożliwa. W związku z tym zdecydowano się opóźnić atak o 24 godziny. Tymczasem Francuzi w nocy z 13 na 14 marca zluzowali wyczerpaną 67. DP, która straciła ponad połowę stanu bojowego i większość oficerów. Jej stanowiska obsadzili żołnierze francuskiej 25. DP20.

Czternastego marca pogoda była odpowiednia i w połu­dnie rozpoczęło się przygotowanie artyleryjskie, w którym brało udział oprócz artylerii polowej także 15 ciężkich baterii. O godzinie 14.00 na masyw Mort-Homme strzelano już ogniem huraganowym. Po 16.00 uderzyła niemiecka piechota i w ciągu niecałych 60 minut złożone ze Ślązaków oddziały 12. DRez. i 22. DRez. zajęły nieprzyjacielskie pozycje na północnym szczycie masywu, a także baterie artylerii na południowy zachód od szczytu oraz na południe od lasu Raben. Oprócz tego wzięto do niewoli 1050 żołnierzy wroga, w tym aż 25 oficerów. Do tego sukcesu zdecydowanie przyczyniło się wsparcie artylerii, która najpierw mocno nadwerężyła pozycje obrońców, a następnie ogniem zaporowym uniemożliwiła dostarczenie na czas posiłków21. Utrata północnego szczytu Mort-Homme była

19 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 212.20 A. B e r n e d e , op.cit., s. 135.2 1 L . G o l d , M . R e y m a n n , op.cit., s. 19-21; Der Weltkrieg..., t. 10,

s. 212 i n.

dla Francuzów poważnym ciosem. Ze względów propagan­dowych przenieśli oni nazwę Mort-Homme na znajdujący się nadal w ich rękach południowy szczyt masywu22.

Francuzi z dużą determinacją starali się odzyskać pół­nocny szczyt Mort-Homme. Pierwszy kontratak, poprze­dzony silnym przygotowaniem artyleryjskim, wykonano już w nocy z 14 na 15 marca. W wyniku walk Francuzi zajęli części zachodniego i wschodniego zbocza. Koncent­rację kolejnych oddziałów przerwał ogień niemieckiej artylerii. Mimo to kontrataki powtórzono w nocy z 15 na 16 marca i 16 marca, co doprowadziło nawet do przejś­ciowego opanowania szczytu.

W wyniku pierwszej fazy działań na lewym brzegu Mozy Niemcy stracili blisko 10 000 żołnierzy, ale wzięli ponad 5000 jeńców. Zdobyli też 16 dział oraz 53 karabiny maszynowe. W oficjalnym raporcie chwalono się, że „od początku wydarzeń w rejonie Mozy” do niewoli dostało się 430 oficerów i 26 042 żołnierzy francuskich (nie licząc rannych). Zdobyto 189 dział i 232 karabiny maszynowe23. Pomimo to, należy zwrócić uwagę, że działania w pierwszej połowie marca zakończyły się porażką 5. Armii. Na wschodnim brzegu nie udało się opanować fortu Vaux, na zachodnim zaś, mimo opanowania północnego szczytu masywu Mort-Homme, nie pozbawiono francuskiej artylerii możliwości prowadzenia ognia flankującego przeciwko pozycjom niemieckim po prawej stronie rzeki. Podkreślić trzeba również, że od 11 marca Francuzi zaczęli prowadzić „obronę agresywną”, wykonując silne kontrataki24.

Piętnastego marca sztab 5. Armii wydał instrukcje dotyczące kontynuowania operacji na wschodnim brzegu Mozy. Głównym celem kolejnych uderzeń miało być opanowanie pozycji: dzieło Thiaumont-wieś Fleury-grzbiet

22 S. F i s c h e r, S. K1 i n k, op.cit., s. 122.23 Amtliche Kriegsdepechen..., t. 4, s. 1274.24 A. B e r n e d e , op.cit., s. 133-135.

La Montagne. Tym samym Niemcy zajęliby pozycje wyjściowe do działań przeciwko fortom Souville i Tavan- nes. Według informacji, jakie miał sztab księcia Wilhelma, Francuzi byli już mocno wyczerpani i ograniczali się jedynie do obrony stałych dzieł fortyfikacyjnych. Zbytni optymizm zaowocował wysokimi stratami i niepowodze­niem niemieckiej 121. DP, która 17 marca uderzyła w rejonie na północ od wsi Vaux i na zachodnią część tej miejscowości. Podobnie nie powiodły się ataki przeprowa­dzone następnego dnia na francuskie pozycje na południe od fortu Douaumont.

Niepowodzenia te skłoniły Niemców do reorganizacji dowodzenia. Utworzono sztab Grupy Uderzeniowej Wschód (Angriffsgruppe Ost), na której czele stanął generał piechoty Bruno von Mudra, który do tej pory dowodził XVI KA. W czasie walk w Argonnach nabył on doświadczenia w stosowaniu różnych metod ataku. Ponadto wywodził się z jednostki pionierów, co mogło okazać się bardzo przydatne w walce o umocnienia stałe25. Nowy dowódca, rozporządzający siłą sześciu dywizji piechoty w pasie od lasu Albain do wsi Damloup, z energią zabrał się do działania. Przypominał swoim żołnierzom, że „artyleria francuska strzela zawsze, także gdy nasza piechota zachowuje się spokojnie”. Wydał też specjalne wskazówki dotyczące posuwania się naprzód. Nakazywał wykorzystanie każdej okazji do przesunięcia własnych pozycji choćby o kilka metrów26.

Tymczasem z pomocą obrońcom Verdun przyszli Ro­sjanie. Pomimo bardzo niekorzystnych warunków po­godowych — trwającej trzy dni odwilży — 18 marca rozpoczęli ofensywę w rejonie jeziora Narocz. Operacja ta zakończyła się całkowitą porażką, straty krwawe atakujących wyniosły około 21 000 ludzi przy bardzo

25 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 133.26 Ibidem, s. 134.

niewielkich zyskach terenowych. Co bardzo istotne, Niem­com udało się odnieść sukces w tej bitwie bez ściągania sił z frontu zachodniego27.

Dotychczasowe działania na lewym brzegu Mozy nie zmusiły Francuzów do zaprzestania ognia artyleryjskiego z grzbietu Marre na pozycje niemieckie na wschód od rzeki. W takiej sytuacji Niemcy uznali za konieczne wznowienie natarcia. Zdecydowano się przenieść środek ciężkości na prawe skrzydło tego odcinka, aby opanować wzgórze 304. Przygotowania obejmowały gromadzenie moździerzy i amunicji do nich oraz wykonywanie podejść do nieprzyjacielskich okopów. Działania te nie umknęły uwagi Francuzów, którzy 8 marca ostrzeliwali pozycje niemieckie, a wieczorem 12 marca uderzyli siłami pie­choty. Dowództwo VI KRez. wydało 17 marca rozkaz do wykonania natarcia w tym rejonie. Niemcy zamierzali siłami 11. Bawarskiej Dywizji Piechoty i 11. DRez. zdobyć las Avocourt i wzgórze 304. W zdobywaniu tego pierwszego obiektu miał także uczestniczyć pułk z 2. Dywizji Landwehry. Zapewniono wsparcie znacznych sił artylerii — 62 baterie ciężkie i najcięższe, nie licząc dział polowych. Pozycje obrońców miały również ostrze­liwać 54 moździerze.

Niemcy prowadzili intensywne prace ziemne, wykonując m.in. podkopy w kierunku pozycji francuskich. Zbliżono się na taką odległość do wysuniętych rowów francuskich, aby po detonacji min okopy się połączyły. Miało to ułatwić szturm żołnierzom niemieckim.

Nastąpiła zmiana pogody na suchą, a co za tym idzie, polepszyła się znacznie widoczność. W takich warunkach 20 marca o godzinie 9.00 rozpoczęło się niemieckie przygotowanie artyleryjskie, które o 15.00 osiągnęło ma­ksymalne natężenie. Na pierwszą pozycję francuską spadło

11 Szerzej zob. np. W. F l e x , Die russische Frühjahrsoffensive 1916, Oldenburg 1919, passim.

(nie licząc granatów artyleryjskich) 1200 ciężkich, 2500 średnich i 10 000 lekkich pocisków moździerzowych.O 16.00 zdetonowano wspomniane wcześniej miny, po czym niemiecka piechota ruszyła do szturmu, zajmując praktycznie we wszystkich miejscach nieprzyjacielskie okopy. Również kolejne linie zostały mocno uszkodzone ogniem dział ciężkich. Połączenie miotaczy ognia i pocis­ków gazowych okazało się bardzo skuteczne. Niemcy osiągnęli cel pierwszego ataku, wzięli do niewoli 58 oficerów (w tym dowódcę LVII BP, pułkownika Brumma) oraz 2825 żołnierzy, zdobyli 12 dział i 25 karabinów maszynowych. Sukces ten okupiony został stratą 1200 ludzi28. Rozbita została francuska LVII BP i po prze­grupowaniu została dołączona do 26. DP.

Pozycje niemieckie 21 marca znalazły się pod silnym ostrzałem artyleryjskim, jednak Francuzi nie przeprowadzili kontrataku. Po południu tego dnia ogień otworzyły także baterie atakujących, robiąc przygotowanie do natarcia przewidzianego na następny dzień. W nocy zrobiono przerwę, a nad ranem początkowo słaba widoczność utrud­niała prowadzenie ostrzału. O 12.00 Bawarczycy wznowili natarcie, ale dawał się we znaki ogień flankujący z trzy­manej przez Francuzów wschodniej krawędzi lasu Avocourt. W strugach deszczu, torując sobie drogę ręcznymi granata­mi, Niemcy zdobyli francuskie pozycje oraz wzgórze 275,4.O godzinie 17.00 11. Bawarska Dywizja Piechoty miała kontynuować natarcie wspólnie z 11. DRez., jednak ude­rzyła samotnie. Nacierający żołnierze znaleźli się pod ogniem artylerii i karabinów maszynowych, który zmusił ich do zaprzestania ataku. Po twarzach wracających niedo­bitków widać było, że przeżyli straszliwe chwile. Dzień

28 A. D e n i z o t , op.cit., s. 100; wg. Der Weltkrieg..., t. 10, 216. Niemcy wzięli do niewoli 3000 żołnierzy, zdobyli 29 karabinów maszyno­wych, 3 działa i 18 moździerzy; por. L. G o l d , M . R e y m a n n , op.cit. , s . 2 8 .

22 marca był jednym z najbardziej krwawych w historii bitwy pod Verdun. Zdobycie wzgórz 270 i 275,4 kosztowało Niemców 3000 żołnierzy29. Mimo to następnego dnia nie zluzowano wyczerpanych jednostek. Znalazły się one znów pod intensywnym ostrzałem nieprzyjacielskiej artylerii, który spowodował stratę ponad 400 ludzi. Z wysłanych na pierwszą linię posiłków przedarły się tylko resztki. Poważ­nym problemem było wszechobecne błoto, w którym żołnierze gubili buty, skarpety, a nawet spodnie. Konieczne było zakładanie na obuwie worków na piasek, które wiązano za kolanami30.

Klęska 22 marca oznaczała dla Niemców koniec nadziei na szybkie opanowanie wzgórza Marre i zwalczenie znaj­dującej się za nim francuskiej artylerii, co było głównym celem rozpoczęcia działań na lewym brzegu Mozy. W takiej sytuacji generał von Goßler postanowił wykonać serię ataków częściowych31.

W tym czasie generał von Mudra prowadził przygotowania do wznowienia operacji na prawym brzegu Mozy. Wydał instrukcje dotyczące zbliżania się do pozycji nieprzyjaciela w warunkach wojny pozycyjnej, domagał się wykorzystywa­nia każdej nadarzającej się okazji do przesunięcia frontu choćo parę metrów naprzód. Tam, gdzie pozycji obrońców nie można było zniszczyć ogniem artylerii, zalecał podkładanie ładunków wybuchowych, kucie min itp. Na jego żądanie skierowano w rejon Verdun dwie baterie dział górskich, które miały służyć do zwalczania stanowisk flankujących lub gniazd karabinów maszynowych32.

Tymczasem 24 marca w rejon Verdun przybył prezydent Francji, Raymond Poincare, w towarzystwie serbskiego

29 L. G o l d , M . R e y m a n n , op.cit., s . 3 3 ; Der Weltkrieg..., t . 1 0 , s . 2 1 6 i n .

30 L. G o 1 d, M. Re y m a n n, op.cit., s. 35.31 Ibidem, s. 36; E. K a b i s c h , op.cit., s. 114.3 2 Der Weltkrieg..., t . 1 0 , s . 1 3 4 i n .

następcy tronu, księcia Aleksandra. Dokonali oni przeglądu odtworzonej po walkach 39. DP, której żołnierze „defilowali w bardzo dobrym porządku”. Potem zwiedzili cytadelę i pole bitwy33. Spotkali się oczywiście z dowódcą 2. Armii. Petain pisał, iż zachował po tej wizycie „wspomnienie pewnego rozczarowania, gdyż my, którzy robiliśmy wszyst­ko, co się dało, odnieśliśmy wrażenie, że spodziewano się zastać nas w świetniejszej formie”34.

Generał Petain zdecydował się na reorganizację obrony na wschodnim brzegu rzeki. Rozwiązał Zgrupowanie Ba- zelaire’a, a w jego miejsce sformował:

— Zgrupowanie Bertheiota (XXXII KA z 40. DP i 42. DP) — od grzbietu Marre do Bethincourt;

— Zgrupowanie Balfouriera (XX KA z 11. DP i 39. DP)— od Bethincourt do lasu Avocourt;

— Zgrupowanie Alby’ego (XIII KA z 76. DP i 34. DP)— na południe od lasu Avocourt35.

Niebawem nadarzyła się okazja wypróbowania nowej organizacji obrony, gdyż 28 marca Niemcy znów uderzyli na lewym brzegu Mozy. Tym razem celem były pozycje francuskie na północ od Malancourt. Przygotowanie artyleryj­skie objęło również napady ogniowe na miejsca nieprzyjaciel­skiej koncentracji za frontem. Około południa rozpoczął się ostrzał pozycji obrońców prowadzony przez 31 baterii dział ciężkich. Dla zmylenia przeciwnika pod ogniem znalazły się także pozycje pod Avocourt i na wzgórzu Mort-Homme. Oddziały niemieckiej 11. DRez., posuwając się za wałem ogniowym, opanowały pierwsze okopy nieprzyjaciela i wdar­ły się do wsi. Kosztem strat wynoszących 200 ludzi wzięto do niewoli 500 żołnierzy francuskiego 163. pp oraz zdobyto działo i cztery karabiny maszynowe.

33 R. P o i n c a r e, Au service de la France. Neuf annees de souvenirs, t. 8: Verdun 1916, Paris 1931, s. 136-141.

34 Ph. P e t a i n , op.cit., s . 4 3 .3 5 A . D e n i z o t , op.cit., s. 102.

Sukces ten wymagał zużycia ogromnej liczby pocisków— wspierające baterie wystrzelały zawartość ponad ośmiu pociągów z amunicją, podczas gdy dzienne dostawy dla całej 5. Armii wynosiły zaledwie siedem i pół składu.

Tymczasem po stronie francuskiej Petain musiał zrezyg­nować z planów przeprowadzania większych kontrataków, gdyż wódz naczelny, generał Joseph Joffre, nie chciał przydzielić dostatecznej liczby świeżych sił. Z tego powodu dowódca 2. Armii ograniczył się do podjęcia próby odzys­kania lasu Avocourt. W nocy z 28 na 29 marca rozpoczęło się przygotowanie artyleryjskie, a po czterech godzinach ognia huraganowego, około 6.00, do natarcia ruszyła fran­cuska piechota. Kosztem 2600 ludzi udało się w trwających aż do nocy walkach opanować tylko południowo-wschodnią część lasu. Niemcy stracili wówczas prawie 700 żołnierzy36.

Inicjatywa na zachodnim brzegu Mozy pozostała zatem w rękach niemieckich. Jeszcze 29 marca generał von Goßler nakazał przeprowadzić następnego dnia po południu natarcie w celu opanowania pozostałej części wsi Malan- court oraz Haucourt. Przygotowanie artyleryjskie rozpoczęło się o godzinie 11.15, a o 15.00 ruszył szturm na pierwszą z tych miejscowości, zakończony zresztą zgodnie z planem. Żołnierze rozpoczętego nieco później uderzenia na Haucourt zalegli natomiast pod ogniem karabinów maszynowych znajdujących się w betonowych stanowiskach. Niemcy kosztem 300 żołnierzy wzięli 300 jeńców i zdobyli 4 kara­biny maszynowe.

Podobnie jak na prawym brzegu, także i na lewym dokonano reorganizacji dowodzenia. Falkenhayn po kon­sultacjach z dowództwem 5. Armii zdecydował się wy­znaczyć generała artylerii Maksa von Gallwitza, którego ściągnięto z Bałkanów, gdzie stał na czele 11. Armii, dowódcą Grupy Uderzeniowej Zachód (Angriffs gruppe

36 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 220; A. D e n i z o t , op.cit., s. 102.

West). Miał on ogromne doświadczenie w użyciu artylerii, przez pewien czas pełnił nawet funkcję inspektora artylerii polowej. Swoje nowe obowiązki przejął 30 marca37.

Pod koniec marca Niemcy prowadzili działania ofen­sywne także na wschodnim brzegu Mozy. Już 25 marca generał von Mudra wydał Instrukcję do kontynuowania ataku, w której przewidywał serię działań o ograniczonym charakterze. Do końca marca zamierzał opanować teren na południe od fortu Douaumont, stoki wąwozu zwanego przez Niemców „wąwozem Brytyjczyków” (Briten- Schlucht) oraz obszar na północny zachód od wsi Vaux. Większe natarcie planowano na 2 kwietnia, jego celem miało być nie tylko opanowanie fortu Vaux, ale także przesunięcie frontu 500 metrów na południe i zachód od niego. Następnego dnia oddziały niemieckich V KRez. i XV KA powinny zająć wieś Damloup. Jako ostatni etap wyznaczono wielki atak 6 kwietnia, którego celem było opanowanie linii: dzieło Thiaumont-Fleury-grzbiet La Montagne-dzielo Laufee. W związku z tymi planami skierowano do korpusów i dywizji zapytanie, czy są w stanie prowadzić działania ofensywne. Wprawdzie dowódcy X KRez. i V KRez. uważali, iż siła uderzeniowa ich korpusów nie jest wyczerpana, ale 121. DP nie nadawała się do prowadzenia natarcia, a 9. DP i 10. DP straciły w dotychczasowych walkach prawie 9000 żołnierzy.

W ramach realizacji opracowanego planu 30 marca na francuskie pozycje na południe od fortu Douaumont ude­rzyły lewa flanka 113. DP i prawe skrzydło 58. DP. Natarcie to jednak zakończyło się niepowodzeniem. Sukces udało się uzyskać następnego dnia niemieckiej 121. DP, która dzięki dokładnemu rozpoznaniu terenu i dobrej współpracy z artylerią zdobyła resztę wsi Vaux (jej część znalazła w rękach niemieckich już 26 marca), a także dwie

37 Der Weltkrieg..., t. 10, s. s. 133.

linie okopów na południe od niej. W dalszym rozwijaniu natarcia przeszkodził ogień flankujący z lasu Caillette oraz grzbietu Fumin, który zmusił do wycofania się z pozycji w rejonie stawu Vaux. Przy stratach własnych wynoszących 270 ludzi Niemcy wzięli 731 jeńców i zdobyli 5 karabinów maszynowych38.

Do dowództwa 5. Armii 30 marca dotarło zapytanie generała von Falkenhayna w sprawie kontynuowania operacji, zwłaszcza na prawym brzegu. W odpowiedzi następca tronu i jego szef sztabu stwierdzili, że „po dotychczasowym przebiegu walk”, zwłaszcza po oszaco­wanym przez nich „dużym zużyciu sił Francuzów39, skłaniają się do poglądu, że los armii francuskiej rozstrzyg­nie się pod Verdun”. Jako swoje zadanie postrzegali „dokończenie zniszczenia zdolnych do walki nieprzyjaciel­skich rezerw, zarówno przez użycie ludzi, jak sprzętui amunicji”40. Dowództwo 5. Armii zakładało, że atak na wschodnim brzegu musi odbyć się we współdziałaniu z oddziałami na zachodnim brzegu. Jako cel operacji wyznaczono linię: dzieło Thiaumont-Fleury-fort Souvil- le-fort Tavannes. Uważano za konieczne dostarczenie świeżych oddziałów oraz uzupełnianie sprzętu i amunicji na dotychczasowym poziomie, co Falkenhayn skomen­tował na marginesie: „To niemożliwe”4'. Nie podzielał on także optymizmu księcia Wilhelma i jego szefa sztabu. Uważał, że Francuzi wciąż jeszcze dysponują wystar­czającymi siłami, by prowadzić działania ofensywne na innym odcinku frontu.

38 Ibidem, s. 136 i n.39 Dowództwo 5. Armii zapewne zakładało, że skoro przez szeregi

nieprzyjaciela przewinęło się więcej oddziałów, to poniósł on wyraźnie wyższe straty. Tymczasem wyniki tego szacunku były błędne, gdyż Francuzi znacznie częściej luzowali swoje dywizje niż Niemcy (zob. E. K ab i s c h, op.cit., s. 117 i n.).

40 W i 1 h e 1 m, op.cit., s. 186 i n.; por. Der Weltkrieg..., t. 10, s. 141 in.41 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 142.

Na zachodnim brzegu Mozy dowództwo 5. Armii plano­wało osiągnąć pozycje: las Avocourt-wzgorze 304-wzgórze Mort-Homme-wzgórze na północ od Chattancourt-las Cumieres, co miało umożliwić współpracę z oddziałami walczącymi po drugiej stronie rzeki42.

Sytuacja Niemców stawała się coraz mniej korzystna. Siły francuskie pod Verdun systematycznie rosły. O ile w połowie marca 2. Armia liczyła 485 000 żołnierzy zgrupowanych w 23 i 1/2 dywizji, to pod koniec miesiąca było w niej już 534 000 ludzi. Zwiększono też znacznie liczbę dział. Dwudziestego piątego lutego artylerię 2. Armii stanowiły zaledwie 944 działa (w tym 289 kalibru powyżej 100 mm), a miesiąc później były to już 1834 działa, w tym 482 kalibru ponad 100 mm43.

42 E. K a b i s c h , op.cit., s. 120.43 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 140; A. D e n i z o t , op.cit., s. 267.

VI. DZIAŁANIA STRON W KWIETNIU I MAJU

Przygotowania do większego ataku, wyznaczonego na2 kwietnia, zakłóciły działania francuskie. Pierwszego kwietnia po południu artyleria obrońców wzmogła ostrzał pozycji niemieckich, który następnego dnia o świcie przybrał charakter ognia huraganowego. O 6.00 uderzyło pięć francuskich batalionów, które po krwawych walkach zostały ostatecznie odrzucone na pozycje wyjściowe. Po południu 2 kwietnia natomiast uderzyli również Niemcy siłami pododdziałów 113. DP, 58. DP i 121. DP. Mimo potężnego przygotowania artyleryjskiego, osiągnięto niewiel­ki zysk terenowy. Zdobyto jedynie północny skraj lasu Caillette wraz ze znajdującym się tam schronem piechoty. Następnego dnia planowano kontynuować natarcie, jednak kolejny kontratak francuski wyczerpał siłę ofensywną oddziałów niemieckich. Ponieważ nie udało im się osiągnąć wyznaczonych celów, nie opanowały podstaw wyjściowych do przeprowadzenia wspólnego natarcia siłami X KRez.,V KRez. i XV KA, które miało nastąpić 6 kwietnia.

Mimo iż zluzowanie żołnierzy niemieckich 113. DP i 58. DP było konieczne, generał von Mudra postanowił raz jeszcze wykonać uderzenie tymi siłami. Rozpoczęte 4 kwiet­nia przygotowanie artyleryjskie spotkało się z odpowiedzią

artylerii francuskiej, podobnie jak uderzenia piechoty z kontratakami obrońców. Niemcy znaleźli się w ciężkiej sytuacji i za niezbędne uznano ściągnięcie na ten odcinek czterech batalionów z 19. DRez., które częściowo musiały wejść do akcji. Następnego dnia w ogóle nie udało się wznowić natarcia, gdyż silny ostrzał francuski uniemożliwił koncentrację wojsk niemieckich.

W końcu dokonano luzowania jednostek 5. Armii — do 8 kwietnia 21. DP zastąpiła 58. DP, a do 12 kwietnia za 113. DP wprowadzono 25, DP. Dowództwo XVIII KA przejęło ponownie odcinek swoich obu dywizji, a dowództ­wo X KRez. nadzorowało tylko pozycje 19. DRez.

Generał von Mudra przygotował plan kontynuowania natarć z wykorzystaniem przydzielonych sił, by do 25 kwietnia wyjść na linię: dzieło Thiaumont-Fleury-grzbiet La Montagne. Jednak już pierwsze natarcia 11 i 12 kwietnia siłami 21. DP i 113. DP po niewielkich sukcesach począt­kowych zakończyły się porażkami, okupionymi w dodatku ciężkimi stratami1.

Po tych niepowodzeniach generał von Mudra doszedł do wniosku, że nie ma szans na szybkie posuwanie się naprzód i wnioskował zaprzestanie ofensywy. W tym czasie szef sztabu 5. Armii, generał Schmidt von Knobel­sdorf, udał się do generała von Falkenhayna do Mezieres, skąd następnie pojechał do kwatery dowództwa Grupy Uderzeniowej „Wschód”, by „być bliżej przygotowań do kontynuowania operacji”. Oczywiście odrzucił pomysł zaprzestania ofensywy, a po powrocie do dowództwa 5. Armii wnioskował, by generał von Mudra ponownie stanął na czele XVI KA. Nowym zwierzchnikiem sił niemieckich na wschodnim brzegu Mozy został generał piechoty Ewald von Lochow, który wcześniej dowodził brandenburskim III KA2.

1 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 144 i n.2 Ibidem, s. 145 i n.; E. K a b i s c h, op.cit., s. 121.

Ewald von Lochow 19 kwietnia przygotował memoriał dotyczący kontynuowania operacji. Zamierzał opanować pozycje wyjściowe do zajęcia grzbietu Froideterre. Początek lokalnych operacji uzależniał jednak przede wszystkim od przygotowania stanowisk szturmowych. Tymczasem jeszcze tego samego dnia Francuzi otworzyli ogień huraganowy na pozycje 21. DP w lesie Caillette. Natarcie, które ruszyłoo godzinie 7.00, zakończyło się opanowaniem pierwszej pozycji niemieckiej. W zamieszaniu pojawiały się nawet komunikaty o natarciu zwartych kolumn nieprzyjaciela w kierunku fortu Douaumont. Niemcy na wszelki wypadek skoncentrowali wszystkie odwody XVIII KA w wąwozach Brule i Hassoule. Wykonali również kontratak silami trzech batalionów. Ostatecznie we wschodniej części lasu Niemcy odzyskali swoje pozycje, w zachodniej jednak im się to nie udało. Pod wpływem tych wydarzeń generał Lochow zdecydował się odłożyć atak na las Caillette na bliżej nieokreśloną przyszłość3.

Niemcy mieli coraz mniejsze możliwości prowadzenia działań ofensywnych, gdyż z jednej strony topniały ich siły, z drugiej zaś rósł potencjał francuski. Dodatkowo obrońcy coraz bardziej rozbudowywali swoje pozycje. W takiej sytuacji dowódca 5. Armii, następca tronu Wilhelm, oraz szef jej wydziału operacyjnego, podpuł­kownik von Heymann, mieli coraz większe wątpliwości, czy kontynuować tę operację. Jednak zdecydowanym orędownikiem dalszych działań był szef sztabu 5. Armii, generał Schmidt von Knobelsdorf. Teoretycznie podwładny księcia Wilhelma, w praktyce jego mistrz i nauczyciel. Taką sytuację zresztą popierał sam cesarz, który jeszcze w sierpniu 1914 r. powiedział do następcy tronu krótkoi konkretnie: „masz robić to, co Knobelsdorf proponuje”4.

3 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 149-151.4 E. K a b i s c h , op.cit., s. 122.

Tak było też i tym razem. Generał von Knobelsdorf udał się 21 kwietnia do Mezieres do Falkenhayna, gdzie uzgodnił odwołanie podpułkownika von Heymanna i za­stąpienie go pułkownikiem hrabią von Schulenburgiem. Wyjaśnił także wątpliwości w sprawie sposobu kon­tynuowania operacji5.

Tymczasem Petain wciąż nalegał na Joffre’a o przydział nowych dywizji w celu zluzowania wyczerpanych walką oddziałów. Oceniał, że 2. Armia do wykonywania swoich zadań potrzebuje dwudziestu sześciu dywizji, w tym dwadzieścia dwie dywizje na linii frontu, dwie dywizje w bliższym odwodzie oraz dwie lub trzy w drugim rzucie rezerw. Joffre zgodził się na wprowadzenie XVIII KA w miejsce 3. DP i 76. DP. Zdecydował, że każda dywizja, która odnotuje 50 procent strat, automatycznie będzie podlegała wymianie6.

Dziewiętnastego kwietnia generał de Castelnau przekazał Petainowi wiadomość, że z „chwilą przejścia do rezerwy generała de Langle de Cary”, obejmie dowództwo Środ­kowej Grupy Armii (armie 2., 3., 4. i 5.). Jego następcą na stanowisku dowódcy 2. Armii miał zostać generał dywizji Robert Nivelle. Petain nie był jednak zadowolony, pisał, iż nie chciał „oddalać się od swoich oddziałów, zanim nie zaznały one pod moimi bezpośrednimi rozkazami zadowo­lenia z wielkich przeciwuderzeń, na które liczyliśmy”. Joffre zrzucił na Petaina odpowiedzialność za luzowanie jednostek walczących pod Verdun, gdyż to Środkowa Grupa Armii miała własnym środkami (łącznie miała pięćdziesiąt dwie dywizje) zapewnić dwadzieścia cztery dywizje w 2. Armii7.

Nowy dowódca francuskiej 2. Armii, generał Nivelle, zaczynał wojnę jako dowódca pułku artylerii. Wsławił się

5 Der Weltkrieg..., t. 10. s. 153.6 A. D e n i z o t, op. cit,. s. 109 i n.7 Ph. P e t a i n , op.cit., s. 53-55; por. E. K a b i s c h , op. cit,. s. 123.

w czasie bitwy nad Mamą działaniem podobnym jak blisko sto lat wcześniej generał Józef Bem pod Ostrołęką. W kry­tycznej chwili na lewym skrzydle wyjechał swoimi bateria­mi przed wycofującą się własną piechotę, odprzodkował działa i ogniem na wprost powstrzymał niemiecki pościg. Pod Verdun trafił już jako dowódca korpusu, a po niecałych dwóch latach wojny, 1 maja 1916 r., mianowano go na stanowisko dowódcy armii8.

Niemcy postanowili zarzucić taktykę małych, lokalnych natarć. W memoriale datowanym na 27 kwietnia dowództwo 5. Armii stwierdzało: „Kontynuować operację pod Verdun zamierza się w ten sposób, że wykonywane będą tylko większe, jednolite ataki. Jednak niezbędnym warunkiem dla ich powodzenia jest całkowite zniszczenie ogniem artylerii atakujących miejsc wdarcia się w nieprzyjacielskie pozycje. Mniejsze, częściowe natarcia zostają ograniczone do tych przypadków, gdzie są niezbędne do przeprowadzenia więk­szych ataków. Ataków na szerszym froncie nie da się wykonać w pośpiechu, wymagają dokładnego przygotowania w najdrobniejszych szczegółach”. Oddziałom znajdującym się w stosunkowo „szerokich odcinkach” przydzielono zadanie „rozbudowania osiągniętych pozycji do stanowisk szturmo­wych i zabezpieczenie połączeń z tyłami”9.

Dużym ułatwieniem w wykonaniu planowanych przez dowództwo 5. Armii prac ziemnych była zmiana pogody. Wreszcie wyschły zabłocone drogi i okopy. Ale główną przeszkodą we wzmacnianiu pozycji i infrastruktury komu­nikacyjnej była wciąż francuska artyleria, systematycznie ostrzeliwująca pierwsze linie i tyły wojsk niemieckich.

Sytuacja francuskiej 2. Armii na początku maja także nie była zbyt optymistyczna. W Zgrupowaniu Bazelaire’a 37. DP znajdowała się pod Verdun już drugi raz i przebywała na linii frontu od 15 kwietnia. Z kolei 31. DP była na froncie

8 E. K a b i s c h , op.cit., s. 123.9 Cyt. za: Der Weltkrieg..., t. 10, s. 155.

od 1 kwietnia, mimo iż poniosła w sumie umiarkowane straty, to jednak powinna być zluzowana. Z dywizji Zgrupo­wania Cure’a oceniono 17. DP i 18. DP, które broniły swoich odcinków odpowiednio od 21 i 24 kwietnia, jako bardzo zużyte. Znajdująca się zaś w rezerwie 152. DP była zajęta luzowaniem zdziesiątkowanych oddziałów. Zgrupo­wanie Berthelota dysponowało świeżą 40. DP, która przybyła w celu zastąpienia 42. DP, wykrwawionej w dwumiesięcz­nych walkach o masyw Mort-Homme. Druga z wielkich jednostek tej grupy, 69. DP, była wyczerpana. W Zgrupowa­niu Descoingsa 23. DP i 24. DP znajdowały się na froncie od 6 kwietnia i poniosły umiarkowane straty. 28. DP zaś, która brała udział w walkach od 28 kwietnia, straciła 1500 ludzi. Wśród dywizji Zgrupowania Lebruna 27. DP była rozmieszczona w stosunkowo spokojnym sektorze, ale 14. DP znajdowała się w tak złym stanie, że wnioskowanoo wprowadzenie na jej miejsce 124. DP. Z kolei 48. DP i 6. DP były w trakcie wycofywania z frontu. Pierwsza z nich wymagała przynajmniej miesiąca odpoczynku, w drugiej zaś jedna z brygad 27 kwietnia poniosła znaczne straty. Rezerwę stanowiła 35. DP, która była rozdzielona dla wzmocnienia 14. DP i 48. DP. Natomiast 5. DP znajdowała się od 20 kwietnia na odpoczynku po wcześniejszych walkach10.

Pierwszy z zapowiedzianych w memoriale z końca kwietnia większych ataków rozpoczął się 7 maja. Po trwającym cztery i pół godziny przygotowaniu ogniowym, w którym 30 baterii artylerii ciężkiej wystrzeliło 12 000 pocisków na pozycje francuskie między wąwozami Thiau- mont a wąwozem zwanym przez Niemców „wąwozem Rosjan” (Russen-Schlucht), a 14 baterii zbombardowało z użyciem 6600 granatów pozycje mogące ostrzeliwać nacierającą piechotę z flanki oraz fort Vaux. Wreszcie najcięższa artyleria ostrzelała dzieło Thiaumont oraz forty

10 A. B e r n e d e , op.cit., s. 164.

Souville i Tavannes i wieś Fleury. Na pozycje dział francuskich przez pół godziny spadło 13 800 pocisków gazowych z zie­lonym krzyżem11 (fosgenem), wystrzelonych przez 23 baterie armat polowych12. Mimo to uderzenie piechoty nie przyniosło spodziewanych rezultatów. Na odcinku 19. DRez. z X KRez. na lewym skrzydle w wąwozie Albain rzucono do natarcia siedem kompanii, które z trudem przedarły się przez francuski ogień zaporowy i zajęły pierwszą linię okopów nieprzyjaciela. Wieczorem zostały z niej zresztą wyrzucone przez kontratak obrońców. Lepiej powiodło się atakującym na prawej flance trzem kompaniom, które przebiły się przez wąwóz Thiaumont do przeciwległego zbocza. Z kolei nacierające w lesie Caillette pododdziały niemieckich 5. DP i 6. DP natknęły się na obrońców, którym ostrzał artylerii nie zadał poważniejszych strat, i zaległy pod ich ogniem. W takiej sytuacji dowódca X KRez., generał porucznik Kosch, rozkazał ponowne przy­gotowanie artyleryjskie w pasie natarcia 5. DP i 6. DP, a następnie wznowienie uderzenia. Okazało się jednak, że piechurzy byli zbyt wyczerpani, by ponowić atak. Użycie zaś świeżych jednostek praktycznie uniemożliwiał gęsty ogień zaporowy artylerii francuskiej. Łączne straty wszystkich ośmiu batalionów wyniosły blisko 1200 ludzi. Było to bardzo dużo, zważywszy, że każdy z nich miał stany osobowe znacznie niższe od etatowych i liczył około 500 ludzi.

W pasie V KRez. planowano przeprowadzenie 7 maja wieczorem natarcia siłami dziesięciu kompanii, z których osiem miało atakować fort Vaux. Jednak z powodu silnego ognia francuskiej artylerii, który zdezorganizował podod­

11 Niemcy oznaczali pociski chemiczne kolorowymi krzyżami. Te oznaczone zielonym (Grünkreuz) zawierały fosgen, żółtym (Gelbkreuz) iperyt, a niebieskim (Blaukreuz) zaś znakowano mieszaninę difenyloch- loroarsyny, difenylocyjanoarsyny oraz difenyloaminocyjanoarsyny. Pod Verdun Niemcy mieli tylko fosgen, pozostałe substancje wprowadzono dopiero w 1917 r.

12 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 159.

działy wyznaczone do uderzenia, zdecydowano się zrezyg­nować z tej operacji. Trwający całą noc ostrzał prowadzony przez nieprzyjacielskie baterie uniemożliwił także skon­centrowanie świeżych sil i atak 8 maja.

Niepowodzenie natarcia 7 maja pociągnęło za sobą konieczność rezygnacji z przewidzianego na 8 maja uderzenia niemieckich 1. DP i 6. DP w lesie Caillette oraz po obu stronach wąwozu zwanego przez Niemców „wąwozem Brytyjczyków”. Generał Lochow zdecydował również, że kolejne uderzenie będzie miało ponownie ograniczone cele. Przede wszystkim zamierzał opanować nieprzyjacielskie pozycje przed frontem 5. DP, folwark Thiaumont, oraz północno-zachodnią część lasu Caillette. W razie powodzenia tego samego dnia zamierzał zdobyć cały las oraz dzieła po obu stronach „wąwozu Brytyjczyków”. Jako najwcześniejszy termin rozpoczęcia tej operacji brał pod uwagę 10 maja13.

Niemiecki atak 7 maja zakłócił francuski plan luzowania jednostek i 45. DP, która pierwotnie miała zostać skiero­wana do Zgrupowania Bazelaire’a, by wymienić 34. DP, trafiła 8 maja do Zgrupowania Cure. Podobnie 36. DP, która miała wejść do walki zamiast 28. DP, ostatecznie 23 maja wzmocniła Zgrupowanie Lebruna14.

Zdobyty przez Niemców fort Douaumont okazał się dla nich bardzo pechowy. Wczesnym rankiem 8 maja słychać było przytłumioną eksplozję, potem zaś krzyki „Nadchodzą czarni!”. Chwilę później fortem wstrząsnęły dwie prawie równoczesne potężne eksplozje. Początkowo uznano, że to przypadkowa detonacja granatu zapaliła mazut do miotaczy płomieni, który z kolei spowodował eksplozję składu francus­kich pocisków 150 mm15. Tymczasem w rzeczywistości nie mogło tak się zdarzyć, gdyż płonące paliwo musiałoby płynąć w górę. Przyczyna zapłonu mazutu nie jest znana, w każdym

13 Ibidem, s. 160 i n.14 A. B e r n e d e , op.cit., s. 165.15 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 161; E. K a b i s c h , op.cit., s . 1 3 0 i n .

razie osmaleni żołnierze niemieccy próbowali szukać schro­nienia w środku fortu. Przez stojących na posterunku zostali uznani za żołnierzy francuskich jednostek kolonialnych i stąd wspomniany wcześniej okrzyk. Rzucono w ich kierunku granat, którego odłamek najprawdopodobniej spowodował detonację pocisków 150 mm, które z kolei doprowadziły do wybuchu składu granatów ręcznych. Siła eksplozji natychmiast uśmierciła kilkaset osób, rozrywając im płuca. W forcie zgasło również światło, a także pękły zbiorniki wody. Wewnątrz fortu wytworzyły się trujące gazy. Założenie maski przeciwgazowej nie chroniło przed śmiercią, gdyż gęsty dym z płonącego mazutu zatykał filtr. Żołnierze próbowali uciekać na zewnątrz, na schodach prowadzących do wyjścia znaleziono piętrzące się ciała. Część uznanych za zmarłych była po prostu nieprzytomna i została odratowana w lazaretach. Z eksplozji wyszli bez szwanku jedynie obserwatorzy ar- tyleryjscy, gdyż przydzielono im pomieszczenie, którego ściana była zniszczona francuskimi pociskami i jedynie prowizorycznie załatana workami z piaskiem. Ciśnienie wytworzone przez wybuch znalazło ujście, wyrzucając worki na zewnątrz i tym samym nie rozerwało płuc żołnierzom.

Niemniej jednak poległo 29 oficerów i co najmniej 650 żołnierzy. Początkowo starano się ich pochować w dwóch lejach w zachodniej części fosy. Jednak zarówno duża liczba ciał, jak i ostrzał artylerii francuskiej wymusił zarzucenie tego pomysłu. Ostatecznie poległych złożono w dwóch kazamatach w północno-zachodniej części fortu i zamurowano. Pomiesz­czenia te znajdują się 10 i 20 metrów od zamurowanego przejścia do północnego dziedzińca fortu, na którym umiesz­czono krzyż upamiętniający katastrofę. Tak wysoka liczba jej ofiar wynikała z przepełnienia fortu, w którym kwaterowały pododdziały 12. pułku grenadierów i 52 pp16.

16 K. F i s c h e r, S. K 1 i n k, op.cit., s. 98-101; por. Der Weltkrieg..., t. 10, s. 161; E. K a b i s c h , op.cit., s. 130 i n.; Ehrenbuch der Deutschen Feldartillerie..., s 374-378.

Wznowienie natarcia na prawym brzegu Mozy zostało przesunięte na 12 maja. Dwa dni wcześniej niemiecka artyleria rozpoczęła przygotowanie artyleryjskie, które spotkało się z ostrą odpowiedzią baterii francuskich. Doszło także do walk jednostek piechoty. Niemcy zluzowali 19. DRez., która w ciągu dziesięciu dni straciła 1800 żołnierzy. Zastąpiły ją dwa pułki Brygady Zapasowej Gwardii.

Jedenastego maja w trakcie trwającego sześć godzin przygotowania artyleryjskiego Niemcy wystrzelili między innymi 90 granatów kalibru 420 mm. Ich celem były stałe umocnienia znajdujące się przed frontem 5. DP. Uzyskano jednak tylko cztery trafienia bezpośrednie, które nie zniszczy­ły tych obiektów. Również przeprowadzony następnego dnia ostrzał baterii kalibru 305 mm nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. Wystrzelono wówczas także 3500 pocisków z fosgenem przeciwko stanowiskom nieprzyjacielskich bate­rii. Jednak uderzenie pięciu kompanii załamało się natych­miast w ogniu francuskich karabinów maszynowych oraz dział. Niemcy pozostawili licznych zabitych na polu walkii wycofali się na pozycje wyjściowe. Postanowiono wznowić uderzenie następnego dnia o świcie, tym razem bez żadnego przygotowania artyleryjskiego, zapewne licząc na zaskoczenie obrońców. Generał von Lochow zdawał sobie jednak sprawę, że działanie takie przyniesie tylko ciężkie straty i nakazał zarzucenie tego planu17.

Na przełomie kwietnia i maja krwawe walki trwały również na lewym brzegu Mozy. Generał von Gałlwitz pierwsze rozkazy wydał już 10 kwietnia. Nie wyznaczył wówczas daty uderzenia, ale artyleria przewidziana do wspierania tej operacji (w sumie 84 baterie dział ciężkich) miała być gotowa do otwarcia ognia już 17 kwietnia. Wykonanie natarcia powierzono zaś VI KRez. oraz XXII KRez. W toku przygotowań okazało się, że niezbędne jest

17 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 162; AFGG, t. IV, vol. 2, s. 18 i n.

opanowanie wzgórza 304, gdyż w przeciwnym razie stano­wiłoby ono poważne zagrożenie na flance atakujących oddziałów. Aby osiągnąć ten cel, generał von Gallwitz planował przeprowadzenie dwóch ograniczonych ataków19 i 20 kwietnia, które miały dać Niemcom dogodne pozycje wyjściowe. Po zdobyciu zaś wzgórza 304 grupa uderzeniowa miała zająć pozycje na linii: południowy skraj wzgórza 304-południowy stok Mort-Homme-Cumieres. Zakładano również opanowanie wzgórza na południe od Esnes oraz drugiego na południowy zachód od Chattancourt. Współdziałać przy natarciu miał VII KRez. Planowano także przeprowadzenie ataku pozorowanego. Oddziały niemieckie wyznaczone do natarcia były dość liczne, ale wyczerpane walkami, przez co nie miały dostatecznej siły uderzeniowej.

Niemcom nie sprzyjała również aura. Osiemnastego kwietnia była burza z ulewnym deszczem, która wymusiła przesunięcie planowanego ataku o kilka dni. Pogoda20 kwietnia wprawdzie się poprawiła, jednak wówczas okazało się, że Francuzi nie zamierzają być bezczynni.O godzinie 14.45 otworzyli ogień na Mort-Homme oraz las Cumieres i las Raben. Dolinę potoku Forges ostrzeliwano nawet pociskami gazowymi. O 17.20. zaś nastąpiło natarcie francuskiej piechoty. Do ataku ruszyły batalion z 306. pp oraz jeden ze 150. pp, wsparte przez saperów. W niektórych miejscach Francuzom udało się wedrzeć w niemieckie pozycje, zajęli też północny szczyt Mort-Homme. Generał Berthelot zarządził kontynuację ataków. Po zmasowanym przygotowaniu artyleryjskim jego oddziały trzykrotnie próbowały wedrzeć się w pozycje niemieckiej 43. DRez., za każdym razem zostały jednak odparte18.

Mimo kontrataku nieprzyjaciela generał von Gallwitz zdecydował się zrealizować pierwotny plan. Dwudziestego

18 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 228-232; por. AFGG, t. IV, vol. 1, s. 461 i n.

Fort Douaumont po zakończeniu walk

Wschodni odcinek fortu Douaumont podczas bitwy

Niemiecki szpital połowy w forcie Douaumont

Posterunek opatrunkowy w czasie francuskiego kontrataku na fort Douaumont w maju 1916 r.

Żołnierze francuscy w odzyskanym 24 X 1916 r. forcie Douaumont

Nabożeństwo we wnętrzu fortu Douaumont

Krzyż upamiętniający żołnierzy niemieckich, którzy zginęli w ma­jowej katastrofie w forcie Douau­mont (stan obecny)

Wnętrze jednego z pomieszczeń koszarowych fortu Douaumont (stan obecny)

Barykada w korytarzu for­tu Douaumont zbudowana w czasie walk (stan obec­ny)

Fort Douaumont (stan obecny)

Cmentarz wojenny koło Douaumont wraz z widocznym w tle mauzole­um (stan obecny)

Niemiecki szpital połowy utworzony w zaadaptowanej stajni

Francuscy sanitariusze przy opatrywaniu rannego

Zabici niemieccy artylerzyści

Francuskie działo 240 mm w akcji

drugiego kwietnia o 14.00 przy pochmurnej pogodzie 40 baterii, kolejne zaś zwalczały dalsze pozycje. O 17.10 do szturmu ruszyła piechota. Jej natarcie załamało się jednak w ogniu karabinów maszynowych. Wszystkie pod­oddziały 12. DRez. zostały do wieczora zepchnięte na pozycje wyjściowe. Jedynie w pasie 43. DRez. udało się Niemcom opanować trzy linie okopów. Dalsze natarcie powstrzymały jednak niezniszczone zasieki. Generał von Gallwitz, opierając się na błędnych doniesieniach o od­niesionych sukcesach, nakazał kontynuowanie uderzenia następnego dnia. Jednak nie pozwolił na to stan oddziałów. Sztab 11. Bawarskiej Dywizji Piechoty meldował, że nie udało się umieścić miotaczy ognia w okopach pierwszej linii, pozycje wyjściowe zostały obsadzone tylko częściowo, żołnierze są wyczerpani, zdarzyły się nawet wypadki utonięcia w błocie. Podobnie wyglądał meldunek 12. DRez. Nie udało się również dokonać przegrupowania artylerii. W takiej sytuacji generałowi von Gallwitzowi nie pozostało nic innego, jak odwołać natarcie. Do końca kwietnia trwały ciężkie walki o masyw Mort-Homme, które zakończyły się utratą przez Niemców wszystkich zysków terenowych ze starć 9 i 11 kwietnia. Od 21 do 30 kwietnia łączne straty atakujących w tym rejonie wyniosły 5000 ludzi.

Dwudziestego ósmego kwietnia Falkenhayn spotkał się z generałem von Gallwitzem. Rozmawiano m.in. o plano­wanym uderzeniu na wzgórze 304. Zdecydowano, że do natarcia powinny przystąpić świeże oddziały, które należy wprowadzić na pozycje wyjściowe krótko przed terminem ataku, gdyż w przeciwnym razie stracą swoją siłę uderze­niową. Tego samego dnia dowódca wojsk niemieckich na lewym brzegu Mozy zaakceptował plan zdobycia wzniesie­nia opracowany przez sztab XXII KA.

Umocnienia francuskie na wzgórzu 304 składały się z dwóch pozycji. Pierwszą z nich tworzyły dwie linie okopów umieszczone na północnym zboczu. Druga zaś

składała się z jednego okopu i śródszańca na szczyciei przeciwstoku. Wzgórze znajdowało się w pasie 17. DP, której pozycje obsadzała XXXIII BP (bez jednego batalio­nu), podczas gdy CCCIII BP wraz z owym batalionem znajdowała się w rezerwie. Plan niemiecki przewidywał opanowania tych pozycji w ciągu trzech dni. Dla zmylenia nieprzyjaciela zdecydowano się prowadzić przygotowania do ataku na szerokim odcinku frontu. Celem zasadniczym miało być zajęcie szczytu, przy czym planowano umiesz­czenie na nim jedynie posterunków, siły główne zaś zamierzano umieścić na północnym stoku, by nie były wystawione na ogień francuskiej artylerii. Generał von Gallwitz zamierzał, oprócz wzgórza 304, odzyskać również masyw Mort-Homme.

Przygotowanie artyleryjskie przeciwko wysuniętym po­zycjom francuskim rozpoczęło się 3 maja o godzinie 15.00. Ostrzał trwał również przez całą noc, a 4 maja o godzinie 10.00 ponownie zwiększono jego natężenie. Siła ognia równała z ziemią okopy obrońców, zasypując ich zwałami ziemi. Porucznik d’Hattecourt z rozlokowanego na wzgórzu 304 francuskiego 68. pp wspominał, że kilkakrotnie znalazł się pod zwałami ziemi.

O 17.45 większość niemieckich baterii przeniosła ogień na okopy umieszczone na skraju wzgórza. Pociskami gazowymi zaś ostrzeliwano stanowiska dział obrońców, chcąc je w ten sposób zmusić do milczenia. Równocześnie uderzyły pododdziały 4. DP oraz 12. DRez. Po opanowaniu wysuniętych pozycji zdobyto także okopy na krawędzi zbocza, obrzucając je granatami ręcznymi. Ostatecznie atak dotarł do połowy stoku. Jednak tylko centrum odniosło sukces, natarcia na obu skrzydłach zakończyły się niepo­wodzeniem. Niemniej jednak sytuacja francuskiej 17. DP była ciężka — w starciu zniszczone zostały trzy bataliony.

W czasie trwania walk podpułkownik Odent, dowodzący obroną na tym odcinku, rzuciwszy się na przedpiersie

okopu, krzyknął do swoich ludzi: „Chodźmy przyjaciele, nadeszła chwila wykazania odwagi!”. Ruszył śmiało na­przód, pociągając za sobą liczne plutony zelektryzowane jego głosem i zachowaniem. Odzyskał linię na stanowisku szczytowym, panującym nad stokami północnymi, i speł­niwszy swe zadanie, legł pod kulami wroga19.

Piątego maja silna wichura zerwała cumy francuskich balonów obserwacyjnych. Z 28 obserwatorów 11 dostało się do niewoli, 5 zginęło, a 12 zostało rannych20.

Generał von Gallwitz zdecydował się na kontynuowanie natarcia i zaplanował kolejne uderzenie na 5 maja. Miało ono doprowadzić do zajęcia północno-wschodniej części lasu Camard i wzgórza 304. Gdyby uzyskano powodzenie, zamierzano opanować resztę wspomnianego lasu. Zgodnie z opracowanym planem 5 maja o 12.00 niemieckie działa otworzyły ogień. Przygotowanie artyleryjskie zakończyło się o 17.15 i do szturmu ruszyli żołnierze 11. DRez. i 4. DP. Niemcy wdarli się do lasu Camard, ale zostali ze­pchnięci, i w ich rękach pozostał tylko jego północny skraj. Zameldowano natomiast o zdobyciu szczytu wzgórza 304i odparciu francuskiego kontrataku. W nocy na nowych pozycjach miało się umocnić jedenaście kompanii. Dopiero później okazało się, że szczyt nie został jeszcze zdobyty. Oddziały obrońców były do tego stopnia wyczerpane, że 17. DP zluzowała 152. DP.

Pododdziały atakujących 4. DP i 11. DRez. były tak przemieszane, że kontynuowanie natarcia 6 maja było niemożliwe. Tymczasem tego dnia po południu w rejonie wzgórza 304 rozgorzała walka artyleryjska, trwająca przez całą noc. Nad ranem niemieckie baterie rozpoczęły przy­gotowanie artyleryjskie, strzelając ogniem huraganowym. Jednak złe rozpoznanie pozycji francuskich spowodowało, że pierwsza linia obrońców została ominięta przez ostrzał

19 Ph. P e t a i n , op.cit., s. 63; H. Z i e s e-B e r i n g e r, op.cit., s. 230.20 A. De ni z ot, op.cit., s. 120.

niemieckich dział. W takiej sytuacji nacierająca piechota nie odniosła żadnego sukcesu. Dowódca 4. DP, generał major Erich Freyer, zdecydował się powtórzyć uderzenieo 18.00 tego samego dnia. Zostało ono poprzedzone trzygodzinnym bombardowaniem przez 28 ciężkich baterii. Tym razem udało się wstrzelać we wszystkie pozycje Francuzów. Dzięki temu Niemcy zdołali dotrzeć do wschod­niego występu lasu Camard, a nawet się przedrzeć do jego południowego skraju. Na lewym skrzydle opanowano szczyt wzgórza 304. Tym samym pozbawiono Francuzów bardzo ważnego punktu obserwacyjnego. Od 4 do 10 maja wzięto do niewoli około 1650 jeńców, tracąc jednak (od 1 do 10 maja) ponad 8500 żołnierzy. Niemcy zużyli obie dywizje biorące udział w walkach (4. DP i 11. DRez.)21. Obrońcy również musieli wycofać z frontu dwie dywizje zaan­gażowane w rejonie wzgórza 304. Od 9 do 12 maja 45. DP zluzowała wyczerpane 18. DP i 152. DP22. Pierwsza z nich straciła w tych walkach 50 oficerów i 2500 żołnierzy, draga zaś 53 oficerów i 2190 żołnierzy. Z trzeciej, 17. DP, wchodzącej w skład Zgrupowania Cure, ubyło 85 oficerówi 3800 żołnierzy23. Straty obrońców były zatem co najmniej tak samo duże, jak atakujących.

Na początku maja na lewym brzegu Mozy generał Gallwitz, dzięki wymianie VI KRez. na sztab XXIV KRez. wraz z 38. DP i 54. DP, mógł planować także inne przedsięwzięcia. Zdecydował się na masyw Mort-Homme, ponieważ od końca kwietnia sytuacja na tym odcinku stawała się coraz bardziej napięta. Francuzi 1 i 2 maja prowadzili tam intensywny ostrzał baterii niemieckich, przenosząc go następnego dnia na pierwsze linie okopów. Wieczorem zaś posłali do ataku swoją piechotę, którą dopiero kontratak Niemców odrzucił na pozycje wyjściowe.

21 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 232-242.22 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 14.23 A. D e n i z o t , op.cit., s . 1 2 0 i n .

Kolejne uderzenia francuskie przeprowadzono od 4 do 7 maja. Za każdym razem jednak nacierający nie byli w stanie utrzymać zajętych pozycji.

General Gallwitz 4 maja zapowiedział, że wkrótce rozpocznie w tym rejonie uderzenie. Projekt operacji został mu przedłożony przez sztab XXII KRez. już następnego dnia. Rozłożono ją w czasie na trzy dni, w których artyleria miała kolejno niszczyć znajdujące się coraz głębiej pozycje francuskie. Dowódca sił niemieckich na zachodnim brzegu Mozy 9 maja zaakceptował ten plan, po zdobyciu przez Niemców wzgórza 304. Naciskał na szybkie rozpoczęcia natarcia, jednak dowodzący XXII KRez., generał kawalerii Eugen von Falkenhayn, uważał, że konieczne jest prze­prowadzenie dokładnego rozpoznania i przygotowania artyleryjskiego. Liczył, że atak będzie mógł się rozpocząć między 15 a 17 maja.

Tymczasem Francuzi nie pozostawali bezczynni, po silnym przygotowaniu artyleryjskim 10 maja po południu uderzyli w rejonie masywu Mort-Homme. Pierwsze natarcie załamało się w ogniu niemieckich karabinów maszynowych. Dopiero w czasie drugiego udało się wtargnąć na zachód od północne­go szczytu na grzbiecie masywu i zdobyć tam jeden okop.

Aktywność obrońców Verdun wzrosła również w rejonie wzgórza 304. W nocy z 17 na 18 maja dało się zauważyć wzrost natężenia ostrzału tamtejszych niemieckich pozycji przez francuską artylerię, który około 4.00 nad ranem przyjął charakter ognia huraganowego. Wczesnym rankiem do natarcia ruszyła 45. DP, która zresztą następnego dnia miała być zluzowana przez oddziały XV KA. Uwień­czeniem pobytu dywizji na polu bitwy pod Verdun było zepchnięcie Niemców ze szczytu wzgórza 304 i utrzymanie go mimo nieprzyjacielskich kontrataków. Działania te spowodowały, iż na tym odcinku frontu rozgorzała także intensywna walka artyleryjska, która trwała przez cały dzień 18 maja. Francuska 45. DP uderzyła również w prawe

skrzydło niemieckiej 54. DP, została jednak odparta24. Działanie to nie zakłóciło niemieckich planów, gdyż 54. DP rozpoczęła tego samego dnia natarcie po obu stronach drogi Haucourt-Esnes, które poprzedziło trzy­godzinne przygotowanie artyleryjskie prowadzone przez 19 ciężkich baterii. O 17.00 uderzyła piechota wsparta miota­czami ognia i opanowała południową część lasu Camardi znajdujące się na zachód od niej punkty oporu. Wzięto do niewoli prawie 200 jeńców i zdobyto 6 karabinów maszyno­wych. Pozycję udało się utrzymać mimo francuskich kontrataków przeprowadzonych 19 i 20 maja25.

W południe 19 maja na francuskie pozycje tyłowe pomiędzy Chattancourt a wzgórzem 304 oraz na okopy na południe od Mort-Homme otworzyły ogień 44 ciężkie baterie. Od 18.00 do zmierzchu ostrzeliwano okopy, na które miało skierować się niemieckie natarcie. W tym czasie do przygoto­wania artyleryjskiego włączyła się artyleria połowa, która do 1.30 strzelała normalnymi pociskami, a między 1.30 a 2.00 wystrzeliła 13 000 pocisków wypełnionych fosgenem. Inten­sywny ostrzał pociskami konwencjonalnymi trwał także przez całe przedpołudnie 20 maja. Uczestniczące w przygotowaniu artyleryjskim moździerze wystrzeliły 1600 min. Dla zmylenia przeciwnika o 10.00 otwarto również ogień huraganowy na francuskie pozycje w lesie Avocourt.

O godzinie 16.00 uderzyli piechurzy z 43. DP i 44. DP, wsparci przez pionierów wyposażonych w miotacze ognia. Także i tym razem ogień własnej artylerii zmusił Niemców do tymczasowego wstrzymania natarcia. Ostatecznie nacie­rający przebili się z lewej strony obu szczytów i skierowali na południe. Prawa flanka zaś wykonała kolejny atako 19.30, który również zakończył się powodzeniem. Zdobytą pozycję utrzymano, odpierając francuskie kontrataki. Opera­cja kosztowała około 1400 żołnierzy, a oprócz opanowania

24 AFGG, t. IV, vol 2, s. 38; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 244 i n.25 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 244 i n.

obu szczytów masywu Mort-Homme przyniosła również zdobycz w postaci ponad 1350 jeńców oraz 13 dział i 21 karabinów maszynowych26.

Francuzi tymczasem przygotowywali koncentryczny atak z trzech stron na nowe niemieckie pozycje, jednak jego wykonanie wyprzedziło kolejne niemieckie uderzenie. Już 20 maja wieczorem ciężka artyleria 5. Armii rozpoczęła ostrzał wschodniego zbocza wzgórza 304. Nad ranem 21 maja nad polem walki pojawiła się mgła, która uniemoż­liwiła skuteczną obserwację ognia artylerii. Z tego powodu szturm piechoty został przełożony z godziny 7.00 na godzinę 16.00. Pogoda poprawiła się zresztą w ciągu przedpołudnia, co umożliwiło odpowiednie przygotowanie artyleryjskie, w którym wzięło udział 37 ciężkich baterii. Uderzenie dwóch batalionów piechoty z miotaczami ognia zakończyło się powodzeniem, mimo silnego ognia flan­kującego ze wzgórza 304. Obrońcom nie udało się za­trzymać przed drugą linią okopów, co spowodowało poważ­ne zagrożenie w komunikacji między zgrupowaniami generałów Henri’ego Bertheiota i Louisa Maudhuy’ego. Kontrataki francuskie po południu 21 maja i w nocy z 21 na 22 maja nie przyniosły żadnych rezultatów27.

Krótko po opanowaniu wzgórza Mort-Homme, latem 1916 r., niemieccy pionierzy rozpoczęli budowę trzech tuneli. Pierwszy z nich, nazwany „tunelem Runckela” (.Runckeltunnel) od nazwiska dowódcy 43. DRez., miał 430 metrów długości; „tunel Następcy Tronu” (Kron­prinzentunnel) miał długość 900 metrów, a „tunel Gal- lwitza” (Gallwitztunnel) 630 metrów. Budowę ich za­kończono 3 maja 1917 r. Tunele miały zapobiec stratom wskutek ostrzału artylerii francuskiej podczas luzowania jednostek. Tunele nie służyły tylko przemarszom, znaj­dowały się w nich również kuchnie, punkty opatrunkowe

26 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 245 i n.27 AFGG, t. IV, vol .2, s. 39; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 246 i n.

itp. Jednak wykorzystywane były przez Niemców tylko cztery miesiące, gdyż francuskie natarcie rozpoczęte20 sierpnia 1917 r. doprowadziło do opanowania masywu Mort-Homme28.

W czasie gdy toczyły się walki o wzgórze 304 i Mort- -Homme, na prawym brzegu grzmiały już francuskie działa, mające przygotować uderzenie na fort Douaumont. Do wykonania tego zadania wyznaczono 5. DP, dowodzoną przez generała Charlesa Mangina. Już 1 maja przekazał on dowódcy III KA, generałowi Lebrunowi, projekt operacji, jednak dowódca armii go nie zatwierdził i konieczne było opracowa­nie nowego planu, który był gotowy 8 maja. Mangin położył nacisk na ochronę skrzydeł nacierających oddziałów. Z tego względu uznał za konieczne opanowanie okopów „Diabeł”i „Poczdam”, znajdujących się u początku wąwozu Couleuv- re, by osłonić lewą flankę ataku. Do zabezpieczenia prawej należało zaś zdobyć dawne okopy francuskie w wąwozie Fausse Cóte29. Pięć dni później wydany został rozkaz, który określał siły, jakimi będzie dysponował generał Mangin. Miała to być 5. DP, wzmocniona brygadą piechoty, 25 baterii ciężkich haubic, 28 baterii ciężkich armat, bateria artylerii okopowej, 2 działa kalibru 240 mm, armata morska kalibru 140 mm, 33 samoloty obserwacyjne wraz z eskortą w postaci 5 eskadr myśliwskich30.

Dowódca artylerii zgrupowania uderzeniowego, pułkow­nik Estienne, opracował plan użycia tej broni, który polegał na „sprowadzeniu na pozycję i wystrzeleniu [...] tysiąca ton pocisków dziennie w ciągu sześciu lub siedmiu dni [...], niszcząc środki obrony i siłę moralną nieprzyjaciela na 60 hektarach, które należało zająć”31. Działa te rozpoczęły

28 K. Fi sc he r, S. KI i nk, op.cit., s. 67 i n,29 AFGG. t. IV, vol. 2, s. 42 i n.; A. B e r n e d e, op.cit., s. 174.30 AFGG. t. IV, vol. 2, s. 44.;A. B e r n e d e , op.cit., s. 174.31 Cyt. za Ph. P e t a i n , op.cit., s . 6 2 .

ostrzał 17 maja, który następnego dnia przybrał charakter ognia huraganowego. Ciężkie pociski siały spustoszenie w skierowanych na południe ścianach kazamat. Gdy mury runęły, pionierzy wznosili w ich miejsce barykady z worków z piaskiem. Zniszczona została stacja radiowa w północno- -zachodniej części fortu, rozbita zachodnia część fosy, zasypane wejście do wieży pancernej w południowo-wscho- dniej części obiektu. Huraganowy ostrzał artylerii francus­kiej trwał aż do ranka 21 maja32.

Od 18 maja rozpoczęło się luzowanie 35. DP przez 5. DP i trwało do rana 21 maja. Generałowi Manginowi podporządkowano LXXI BP z 36. DP, która miała atakować wraz z jego dywizją. Wykonano blisko 12 kilometrów okopów, by umożliwić zajęcie pozycji wyjściowych do natarcia33.

Francuzi uderzyli 22 maja o 4.00 rano na pozycje 50. DP oraz lewe skrzydło 1. DP, gdzie odnieśli niewielki sukces, po południu zostali jednak wyparci w wyniku kontrataku. Niemcy szybko zorientowali się, że to uderzenie miało na celu wyłącznie odwrócenie ich uwagi. Zwłaszcza że nie­przyjaciel rano 22 maja wznowił ostrzał fortu Douaumont oraz pozycji niemieckiej 5. DP. Aby pozbawić 5. Armię rozeznania w sytuacji, dokonano o 8.00 ataku lotniczego na niemieckie balony obserwacyjne, strącając cztery unoszące się nad prawym brzegiem Mozy i jeden obserwujący lewy brzeg rzeki. Dzięki szybkiej interwencji własnych myśliw­ców udało się Niemcom uratować trzy pozostałe34.

Uderzenie na fort Douaumont rozpoczęło się 22 majao godzinie 12.50. Nacierającym w pierwszej linii pięciu batalionom piechoty (ze 129. pp, 74. pp i 36. pp) udało się kosztem stosunkowo niskich strat opanować niemieckie

32 P.C. E t t i g h o f e r , op.cit., s . 1 7 5 i n .33 Ph. P e t a i n , op.cit., s . 6 6 .34 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 170; por. A. B e r n e d e , op.cit., s. 179.

okopy na południe i na południowy zachód od fortui obchodząc go z tej strony, dotrzeć w rejon północnej ściany. Francuzi wdarli się także do środka dzieła. Na odcinku niemieckiej 5. DP tylko jej skrajne prawe skrzydło utrzymało swoje pozycje. Przejściowo atakujący opanowali również pierwsze okopy na lewym skrzydle 19. DRez., zostali jednak stamtąd dość szybko wyparci. W pasie 6. DP opanowali północną część i zachodni skraj lasu Caillette. Niemcy znaleźli się w ciężkiej sytuacji, gdyż zerwane były połączenia między sztabami a okopami pierwszej linii, a dym unoszący się nad polem bitwy znacznie utrudniał prowadzenie obserwacji. Sprzyjało to powstawaniu zamie­szania — pojawiły się nawet meldunki, że fort Douaumont został utracony. Sytuację nieco uspokoiła wiadomość z dzieła, przesłana telegrafem świetlnym, że nieprzyjaciel zajął tylko zachodni stok oraz czoło.

Francuzi zdecydowali się wzmocnić pododdziały 129. pp, które wdarły się do fortu Douaumont. Około 20.00 dołączyli do nich żołnierze z 34. pp z LXXI BP. Niemcy również nie byli bezczynni. Dowodzący 5. DP, generał porucznik Wichura, z własnych rezerw oraz z posiłków z 6. DP zorganizował dwie grupy uderzeniowe. Pierwsza z nich, licząca cztery bataliony, miała kontratakować na zachód od fortu, druga zaś, w sile trzech batalionów, na wschód od dzieła. Obie ruszyły do kontrataku o 19.00. O ile uderzenie z zachodniej strony zakończyło się niepowodzeniem, gdyż Niemcy dotarli tylko do południowego skraju wsi Douau­mont, to z grupy wschodniej siedem kompanii o 22.00 przebiło się do fortu, trzy zaś do stanowisk 6. DP.

Generał piechoty Ewald von Lochow, dowodzący siłami niemieckimi na prawym brzegu Mozy, również inter­weniował. W nocy z 22 na 23 maja ściągnął 2. Bawarską Dywizję Piechoty z kwater w rejonie Longuyon i rankiem skierował ją do X KRez. w celu zluzowania 5. DP.

Następnego dnia nakazał wymarsz odpoczywającej w tej samej okolicy 1. Bawarskiej Dywizji Piechoty.

Wprawdzie 23 maja zachodnia grupa nie odniosła żad­nych sukcesów, ale niemieckiej 6. DP udało się odzyskać północą część lasu Caillette wraz ze znajdującym się tam dziełem piechoty i wieżą pancerną. Również załoga doko­nała wypadu przez południową ścianę fortu, zbliżając się do utraconych pozycji35.

Generał Mangin 23 maja wieczorem zdecydował, by w nocy zluzować swoją francuską 5. DP oddziałami 36. DP. Z kolei jego przeciwnik, generał Wichura, dostał w południe do dyspozycji dwa pułki z 2. Bawarskiej Dywizji Piechoty, które w zaciętych walkach odrzuciły nieprzyjaciela na południe od wsi Douaumont, potem jednak zaległy pod ogniem obrońców. Dopiero wypad załogi fortu, dokonany przed południem 24 maja, utorował im drogę. Do wieczora zaś udało się Niemcom odzyskać wszystkie utracone wcześ­niej pozycje. Łączne straty zaangażowanych w walki niemiec­kich dywizji (5. DP, 6. DP, 19. DP i 1. Bawarskiej Dywizji Piechoty) wyniosły około 4300 żołnierzy36. Większą cenę za kontratak przyszło zapłacić francuskiej 2. Armii. Zapewne większość ze straconych przez nią w dniach 21-25 maja 20 666 żołnierzy37 zginęła, została ranna bądź dostała się do niewoli w czasie walk o fort Douaumont. Biorący udział w natarciu batalion marokański stracił 8 oficerów oraz 307 podoficerów i żołnierzy38, co stanowiło co najmniej 30 procent jego stanu osobowego.

Mimo to generał Mangin nie chciał się pogodzić z poraż­ką. Zarządził na 25 maja nowe kontrataki, do których jednak nie doszło, gdyż 36. DP była już zbyt zużyta, by je

35 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 171-173.36 Ibidem, s. 173.37 A. D e n i z o t , op.cit., s. 286.38 M. B r e k r a o u i, Les soldats marocains dans la bataille de Verdun,

„Guerres mondiales et conflicts temporains” 1986, nr 182, s. 44.

wykonać. Ponieważ wszystkie jednostki sektora Souville byty wyczerpane i poniosły ciężkie straty, generał Lebrun zdecydował się wzmocnić ten odcinek dwoma pułkami piechoty39.

Niemcy zadowoleni z odniesionego sukcesu uznali, że nieprzyjaciel jest rozbity i dlatego zdecydowali się prowa­dzić dalsze natarcia. Miał nimi kierować sztab I Bawars­kiego Korpusu Armijnego, który 24 maja przejął dowodze­nie nad odcinkiem 5. DP i 19. DRez. Do czasu wycofania z frontu podlegała mu także 5. DP. Po wielogodzinnym przygotowaniu artyleryjskim jeszcze tego dnia w pasieI Bawarskiego Korpusu Armijnego Niemcy rozpoczęli uderzenie, kontynuowane następnego dnia nie tylko przez 19. DRez., ale także świeżo wprowadzoną 2. Bawarską Dywizję Piechoty. Walki toczyły się także 26 maja. Ich kres położyła niekorzystna pogoda, która uniemożliwiała obserwację ognia artyleryjskiego. Również pozycje wyj­ściowe znajdowały się w wielokrotnie ostrzeliwanych okopach, co utrudniało przeprowadzenie natarcia40.

W maju ostatnią operację Niemcy przeprowadzili na zachodnim brzegu Mozy. Generał von Gallwitz zamierzał uderzyć na wzgórze Caurettes i odzyskać grzbiet wzgórza 304, gdyż był to bardzo istotny punkt obserwacyjny. Dowo­dzący na tym odcinku generał Friedrich von Gerok stwierdził, że dla pełnej kontroli wzgórza 304 należy opanować także leżące na południe od niego okopy francuskie, wzmocnione licznymi blokhauzami. Dlatego nakazał 54. DP podkopywać się w kierunku nieprzyjaciela, a 38. DP opanować wspo­mniane umocnienia atakiem 28 maja po południu. Von Gallwitz wyznaczył zaś XXII KRez. zadanie kontynuowania natarcia pomiędzy południowym szczytem masywu Mort- Homme a Cumieres. Przed wycofaniem z frontu 44. DRez. miała jeszcze uderzyć na wzgórze Caurettes. Niemiecki

39 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 48.40 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 174 i n.

korpus został zresztą wzmocniony świeżymi siłami 56. DP, która zwolniła 43. DRez.

Po konsultacji z dowódcą XXII KRez., generałem Eugenem von Falkenhaynem, generał von Gallwitz zdecy­dował, że natarcie przeprowadzone wczesnym rankiem 28 maja ma doprowadzić do zdobycia francuskich okopów na południe od lasu Raben, po południu tego dnia 38. DP powinna uderzyć na wzgórze 304, a wieczorem 44. DP ruszyć na wzgórze Caurettes.

Przygotowanie artyleryjskie przeciwko pozycji na połu­dnie od lasu Raben Niemcy rozpoczęli 25 maja o 9.00, prowadząc ostrzał także przez cały kolejny dzień. Tym­czasem Francuzi po południu 26 maja otworzyli silny ogień na wieś Cumieres, by następnie w nocy uderzyć na nią z południa i z zachodu. Nacierającym udało się otoczyć wieś i przejściowo wedrzeć do części południowej, szybko zostali jednak stamtąd wyparci.

Przerwę w walce artyleryjskiej spowodowało znaczne pogorszenie pogody rankiem 27 maja, kiedy zaczęły padać ulewne deszcze. Ponieważ artyleria nie mogła się wstrzelać w wyznaczone cele, generał von Gallwitz musiał przesunąć natarcie na 29 maja.

Dwudziestego dziewiątego maja o godzinie 14.00 rozpo­czął się ostrzał 27 ciężkich baterii na francuskie pozycje na wzgórzu 304. Dodatkowo 2 baterie ciężkie XXII KRez. strzelały z flanki w okopy na południe od wzniesienia. Działa połowę zaś prowadziły ogień zaporowy, który miał uniemożliwić podesłanie rezerw. O 17.15 do szturmu ruszyły cztery kompanie 54. DP i osiem kompanii 38. DP, wsparte łącznie 12 miotaczami ognia. Niemieckie natarcie załamało się, gdyż pozycje obrońców niewiele ucierpiały wskutek ostrzału artylerii. Straty w pododdziałach obu dywizji wyniosły łącznie 550 ludzi41.

41 Ibidem, s. 250 i n.

Również 29 maja rozpoczęło się uderzenie przeciwko masywowi Mort-Homme. Najpierw, zgodnie z ustaleniami,o 3.40 nad ranem do natarcia przeszło lewe skrzydło niemieckiej 44. DRez., które zaatakowało pozycje na południe od lasu Raben. Nacierające w tym miejscu dziesięć kompanii początkowo odniosło sukces jedynie w centrum, ostatecznie jednak w ciężkich walkach i przy wsparciu miotaczy ognia udało się zdobyć wszystkie umocnienia. Od 9.00 rozpoczął się ostrzał wzgórza Caurettes, do którego stopniowo przyłączały się kolejne baterie. O 20.50 uderzyło prawe skrzydło 44. DRez., które prawie bez strat przetoczyło się przez francuskie pozycje. Równocześnie zaatakowały pododdziały 22. DRez. i zdobywszy okopy na północny wschód od lasku Caurettes, wdarły się do niego. Resztki dwóch francuskich batalionów, zaatakowane z północnego zachodu, północy i północnego wschodu, wycofały się do okopów w wąwozie Caurettes. Linie niemieckie wyrównały się i przebiegały teraz od południowego skraju Mort-Homme do południowej krawędzi wsi Cumieres. Kosztem straty 850 żołnierzy wzięto do niewoli 1350 ludzi, zdobyto ciężką armatę i 12 karabinów maszynowych. Następnego dnia Niemcy wykonali jeszcze lokalne natarcie, skupili się jednak przede wszystkim na rozbudowie opanowanych pozycji42.

Generał Berthelot, dowodzący obroną na tym odcinku, zarządził zluzowanie 40. DP przez 42. DP, nakazał wzmocnienie okopów w wąwozie Chattancourt i przy­gotował wprowadzenie na pozycje świeżych sił 19. DP. Wykonał także silny kontratak na pozycje niemieckich 56. DP i 44. DRez., zdobywając okopy na południowy zachód od Mort-Homme43.

42 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 40; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 252 i n.43 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 41; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 254.

VII. FORT VAUX — PUNKT KULMINACYJNY

Generał von Lochow dowodzący wojskami niemieckimi na prawym brzegu Mozy już 25 maja zgłosił zamiar zdobycia lasu Caillette, grzbietu Fumin i fortu Vaux. Do wykonania tego zadania otrzymał 7. DRez., która początkowo miała wraz z 56. DP zluzować XXII KRez. Szef Sztabu General­nego, generał Erich von Falkenhayn, zdecydował się przydzielić kolejne siły, z których na wschodni brzeg Mozy trafił Korpus Alpejski (Alpenkorps)', od 29 maja koncent­rujący się za frontem wschodniej grupy uderzeniowej5. Armii. Oszczędny w kierowaniu pod Verdun świeżych oddziałów Falkenhayn obiecał także VII KA, ale pod warunkiem, że 5. Armia odniesie istotne sukcesy, jak na przykład zdobycie wzgórza 304, masywu Mort-Homme czy grzbietu Froideterre2.

Nowo przybyła niemiecka 7. DRez. zluzowała 29 maja wyczerpaną w walkach 6. DP. Zajmowanie pozycji odbyło

1 Nazwa miała mieć brzmienie propagandowe, gdyż jednostka ta swą siłą odpowiadała dywizji. Została sformowana 18 maja 1915 r. z pułkówi batalionów strzelców (Jäger), przeznaczona do działań w górach (zob. M. B r e i t e n a c h e r, Das Alpenkorps 1914-18, Berlin b.d. w., s. H i n ; Ruhmeshalle unserer alten Armee, Leizpig b.d.w., s. 77).

2 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 176.

się w nocy z 27 na 28 i 28 na 29 maja w czasie ulewnych deszczów. Z powodu wycofania spod Verdun dowództwaV KRez., 1. DP została podporządkowana sztabowi X KRez., 50. DP zaś XV KA.

Pozycje francuskie w lesie Caillette niejednokrotnie znaj­dowały się w odległości zaledwie 40 metrów od niemieckich. Były wzmocnione zbudowanymi jeszcze w czasie pokoju betonowymi stanowiskami, wykorzystywanymi jako gniazda karabinów maszynowych. Sam las Caillette zaś składał się głównie z porozrywanych pociskami pniaków.

Ze względu na niekorzystne warunki pogodowe szturm, wyznaczony pierwotnie na 31 maja, musiał zostać opóź­niony o 24 godziny, co dało Francuzom możliwość ostrze­lania zarówno niemieckich pozycji wyjściowych, jaki miejsc koncentracji rezerw w wąwozach.

Gdy niemiecka artyleria rozpoczęła przygotowanie ogniowe, okazało się, iż pociski padają zbyt blisko. Wynikało to z dużego zużycia luf działowych. Udało się ten problem rozwiązać, przenosząc cele ciężkich baterii 100 metrów do przodu.

Dzień ataku miał przypaść w święto Wniebowstąpienia, żołnierze z czarnym humorem komentowali: „Koledzy, wiecie, że dzisiaj jest Wniebowstąpienie? Dziś niejeden w niebo wstąpi”3.

W szturmie uczestniczyć miały pododdziały trzech niemieckich dywizji: na prawym skrzydle dwa bataliony z 2. Bawarskiej Dywizji Piechoty, w centrum trzy bataliony 7. DRez., na lewym skrzydle zaś dwa bataliony z 1. DP. Jako wsparcie przydzielono aż 24 miotacze ognia, jednak 7 z nich zniszczyła nieprzyjacielska artyleria jeszcze przed rozpoczęciem natarcia4. Niemcy uderzyli 1 czerwca o 9.30,

3 Cyt. za: P.C. E t t i g h o f e r , op.cit., s. 183.4 F. von C o c h e n h a u s e n , Der Sturm auf den Caillette-Wald.

Erinnerungen an den Kampf um Verdun im Sommer 1916, „Wissen und Wehr” 1921, nr 6, s. 393-399; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 176 i n.

atakując prawe skrzydło francuskiej 151. DP, cały odcinek6. DP oraz lewą flankę 124. DP. Drogę znakomicie torowały im miotacze ognia. Nacierający dotarli do linii kolejowej, osiągając już o 10.00 pierwszy z wyznaczonych celów. Żołnierze 2. Bawarskiej Dywizji Piechoty i 7. DRez. parli naprzód, tym ostatnim udało się nawet przebić do połu­dniowego skraju lasu Chapitre. Najmniejsze powodzenie osiągnęła 1. DP, której prawe skrzydło zaległo pod ogniem karabinów maszynowych. Drogę utorowało jej dopiero zdobycie od wschodu francuskich umocnień na grzbiecie Fumin. Do niewoli trafiło 66 oficerów i 1851 żołnierzy3.

Sukcesy niemieckie odniesione 1 czerwca skłoniły dowód­cę XV KA, generała von Deimlinga, do uderzenia następnego dnia na fort Vaux, mimo iż pierwotnie planowano przeprowa­dzenie tego ataku 5 czerwca. Projekt ten został zaakceptowa­ny zarówno przez generała Łochowa, jak i dowództwo 5. Armii. Zdecydowano, że 1. DP wraz z lewym skrzydłem7. DRez. będą kontynuowały natarcie na grzbiet Fumin, wspierając w ten sposób szturm fortu, który miała wykonać 50. DP. Przygotowanie artyleryjskie rozpoczęło się w nocy, nie zwiększano jednak jego natężenia, by nie zaalarmować Francuzów. Do szturmu miało ruszyć osiem kompanii, z których trzy rzucono na okopy na północny zachód od fortu, dwie bezpośrednio na fort oraz kolejne trzy na baterię działi umocnienia znajdujące się na południowy wschód od dzieła. Rezerwę stanowiły dalsze cztery kompanie.

Natarcie było prowadzone dość chaotycznie, mimo to przyniosło pewne sukcesy. Niemcy z łatwością opanowali okopy na północny zachód od fortu, zostali jednak zmuszeni do ich opuszczenia przez silny ogień z flanki. W centrum zdołali dotrzeć do czoła i barku fortu, nie byli jednak w stanie posunąć się dalej. Najwięcej szczęścia mieli na lewym skrzydle, gdzie zdołali wejść nawet na koronę

5 F. von C o c h e n h a u s e n , op.cit., s. 399-403.

dzieła i zmusić jego załogę do zamknięcia się w kosza­rach. O 6.00 udało się zdobyć wschodni odcinek fosy, gdy, wykorzystując zacięcie francuskiego karabinu ma­szynowego, wrzucono do środka granaty. Dwie godziny później ruszyło uderzenie na wieś Damloup, która została zdobyta po zaciętej walce. Do niewoli dostało się 18 francuskich oficerów i 502 żołnierzy. Z kolei działania 1. DP i 7. DRez. zakończyły się niepowodzeniem wsku­tek zbyt późnego dotarcia rozkazów na pierwszą linięi silnego ognia obrońców6.

Pierwszy dzień czerwca przyniósł też walki o fort Vaux. Według dziennika majora Raynala, wybiegający na pozycje francuscy żołnierze z załogi fortu zostali obrzuceni przez Niemców granatami. Nacierający próbowali się wedrzeć do środka, jednak drogę zastąpił im kapitan Taubourot, który wraz z grupką żołnierzy bronił wejścia północno-zachod- niego. W końcu jednak granat niemiecki oderwał dzielnemu oficerowi obie nogi, przyniesiony do Raynala powiedział: „Mój komendancie, zrobiłem to dla Francji i dla Pana... Ze mną już koniec, ale umieram zadowolony...”. Obrońcy fortu próbowali się wydostać na koronę, ale zostali od­rzuceni. Na korytarzach słychać było, jak Niemcy krzyczeli do obrońców: „Poddajcie się dzielni Francuzi, jesteście otoczeni!”7.

Nad ranem 2 czerwca Francuzi rzucili rezerwy 6. DP do kontrataku na las Caillette. Szybko jednak żołnierze zalegli 100-200 metrów przed niemieckimi liniami. Wówczas żołnierze 66. rezerwowego pułku piechoty oraz 72 rezer­wowego pułku piechoty, porwani przez podporucznika rezerwy Blumberga, wyskoczyli z okopów z nałożonymi na karabiny bagnetami i rozbili nieprzyjaciela, biorąc do niewoli sześciu oficerów i 157 żołnierzy8.

6 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 177-179; A. D e n i z o t , op.cit., s . 1 2 8 i n .7 Przedruk dziennika Raynala [w:] W. Z i e g l e r , op.cit., s . 1 5 3 i n .8 F. von C o c h e n h a u s e n , op.cit., s. 403; por. AF, t. IV, vol. 2, s. 70.

Tymczasem w forcie Vaux Raynal zabrał się energicznie do organizowania obrony, którą podzielił na sześć odcinków bronionych w oparciu o barykady. Pod koniec dnia zaś rozpoczął racjonowanie wody, przydzielając każdemu żoł­nierzowi litr.

Niemcom udało się 3 czerwca odciąć fort Vaux od linii francuskich. W forcie było wprawdzie zaopatrzenie i amunic­ja dla 250 ludzi, a zapasy te mogły wystarczyć na 15 dni samodzielnej obrony, lecz załoga była znacznie liczniejsza. Regularna załoga składała się ze 120 żołnierzy 6. kompanii 142. pp, 150 żołnierzy broni maszynowej z 53. pp, 38 artylerzystów, 10 saperów, 20 telefonistów i sanitariuszy9. Do fortu jednak trafiło bardzo wielu żołnierzy, którzy szukali tam schronienia. W chwili niemieckiego szturmu w dziele przebywało około 600 osób10. Ze względu na niski stan wody w cysternie tego dnia Raynal zdecydował się obniżyć dzienną porcję wody do zaledwie trzech czwartych litra.

Trzeciego czerwca pododdziały niemieckich 1. DP i 50. DP kontynuowały natarcie, jednak mimo użycia świeżych sił, Niemcy nie zdołali opanować dzieła piechoty znajdującego się w wąwozie Fumin. Sukces odnieśli na lewym skrzydle 50. DP, kiedy to wieczornym uderzeniem ze wsi Damloup wdarli się na grzbiet Damloup.

W celu przygotowania kontrataku od wieczora 2 czerwca artyleria francuska ostrzeliwała silnym ogniem fort Vaux, chcąc razić znajdujących się na nim żołnierzy niemieckich. Ci zaś pochowali się w krytych przejściach, gdzie siedzieli ściśnięci w oczekiwaniu na alarm, który miał ich pchnąć na pozycje. W nocy z 2 na 3 czerwca Francuzi podjęli dwie próby przyjścia z odsieczą. Pierwsza z nich, o 21.00, skierowana była na stronę zachodnią fortu, druga zaś

9 A. D e n i z o t , op.cit., s. 130.10 P.C. E t t i g h o f e r , op.cit., s. 193; K. F i s c h e r, S. KI i n k, op.cit.,

s. 52.

ruszyła o 4.00 nad ranem. Obie zaległy w ogniu obrońców, nie docierając do wyznaczonych celów11.

Generał Lebrun nalegał na odzyskanie fortu za wszelką cenę przez 124. DP, oznajmiając nawet, iż kontratak „ma być poprowadzony osobiście przez dowódcę dywizji”. Przygoto­wanie artyleryjskie rozpoczęło się 3 czerwca po południui trwało przez pierwsze godziny nocne. O 3.00 nad ranem na zachodnią część fortu uderzyły dwie kompanie, na wschodnią zaś dwie następne. Pierwszym udało się zająć część okopów, ale nie przedarły się do obrońców dzieła. Natarcie na wschodnią część nie przyniosło żadnych rezultatów12.

Tej samej nocy dowódca niemieckiego XV KA, generał von Deimling, zdecydował się zluzować oddziały walcząceo fort. W miejsce 53. pp i 158. pp wprowadził 39. pp i 126. pp. Wyznaczył również komendanta niezdobytego jeszcze dzieła, którym został kapitan Gillhausen z 39. pp13.

Francuzi bronili się w pomieszczeniach fortu, stawiając liczne barykady z worków z piaskiem. Niemcy zaś próbowali opanować poszczególne pomieszczenia, używając granatów ręcznych oraz miotaczy ognia. Te ostatnie umożliwiły zdobycie 4 czerwca 25 metrów korytarza zachodniego.

Tymczasem sytuacja oblężonych zaczęła się pogarszać. W południe 4 czerwca do pozycji francuskich dotarł ledwo żywy gołąb wysłany z fortu. Przyniósł następującą wiado­mość: „Trzymamy się ciągle, lecz przechodzimy bardzo niebezpieczny atak gazowy i dymowy. Konieczna jest szybka pomoc. Zorganizujcie natychmiast łączność optyczną z nami przez Souville, które nie odpowiada na nasze zawołania... To jest nasz ostatni gołąb!”14. Ptak za wyko­

11 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 71; G. W e r t h , op.cit., s. 248.12 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 72.11 G. W e r t h , op.cit., s. 248.14 Cyt. za: Ph. P e t a i n , op.cit., s . 7 0 i n ; H . B o r d e a u x , The last

days of Fort Vaux. March 9th to June 7th, 1916, London-Edinburgh-New York b.d.w., s. 165 i n.

nanie misji i dostarczenie ważniej wiadomości „pomimo ogromnych trudności” spowodowanych dymem i gazem otrzymał honorowy pierścień15. Do dziś jego czyn upamięt­nia tablica umieszczona w forcie Vaux.

Kolejnych trosk dostarczało powietrze, które było zatrute gazami bojowymi i oparami mazutu z niemieckich miotaczy ognia. Po niemieckim ataku chemicznym 4 cze­rwca Raynal zdecydował się odsunąć worki z piaskiem, które zamykały szyby wentylacyjne. Wówczas Niemcy, spostrzegłszy wywiewany z wnętrza fortu dym, zaczęli zrzucać do szybów ładunki wybuchowe. Załoga musiała zadowolić się niewielką ilością świeżego powietrza i po­nownie zakryć otwory wentylacyjne. Niemniej jednak udało się oczyścić powietrze we wnętrzu fortu16. Tego dnia po południu zameldowano Raynalowi o niskim stanie wody w cysternie. Wydał więc rozkaz, by oszczę­dzać wodę, i zakazał rozdzielania jej tego dnia.

Dowódca fortu Vaux miał problemy z nawiązaniem łączności optycznej z fortem Souville. Zdecydował się więc wysłać w kierunku linii francuskich dwóch żoł­nierzy, którzy mieli przekazać instrukcje dotyczące na­wiązania łączności optycznej między fortem Vaux a fo­rtem Souville. Wykonali to trudne zadanie i wkrótce do Raynala dotarła wiadomość: „Odwagi, będziemy atakować”17.

Wykorzystując nowy sposób komunikacji, 5 czerwca rano z fortu Vaux przekazano wiadomość: „Nieprzyjaciel pracuje w części zachodniej fortu, aby stworzyć okopi wysadzić sklepienie. Bijcie szybko artylerią”. Wkrótce zaś ponaglający meldunek: „Nie słyszymy wcale naszej

15 A. B e r n e d e , op.cit., s. 206.16 Dziennik Raynala [w:] W. Z i e g l e r , op.cit., s. 155; P.C. E t t i g -

h o f e r , op.cit., s . 2 1 0 i n .17 Dziennik Raynala [w:] W. Z i e g l e r , op.cit., s. 156; P.C. E t t i g -

h o f e r , op.cit., s. 214-217.

artylerii. Jesteśmy atakowani gazami i płynami palącymi. Jesteśmy bliscy końca!”18.

Tymczasem sztab niemieckiego XV KA nie miał orien­tacji w sytuacji na odcinku fortu Vaux. Najlepszym na to dowodem jest wysłanie tam przez generała von Deimlinga plutonu pionierów z zadaniem „wyczyszczenia” dzieła „z resztek francuskiej załogi”19. Tymczasem wciąż trwały zaciekłe walki w forcie. Niemcy wysadzili barykadę w przejściu w lewej kazamacie i starali się wedrzeć w głąb dzieła, torując sobie drogę miotaczami ognia. Jednak zamiar ich został udaremniony, bo ciśnienie powietrza wypychało płomienie na zewnątrz.

W nocy z 5 na 6 czerwca Raynal rozkazał rozdzielić resztkę wody, każdy żołnierz dostał zaledwie ćwierć litra. Zdecydował się również wysłać wiadomość do fortu Souville, jednak telegraf świetlny rozbił niemiecki pocisk artyleryjski. Wówczas wrócił aspirant oficerski Buffet, który poprzedniej nocy otrzymał polecenie odprowadzenia do linii francuskich rozbitych żołnierzy. Udało mu się uniknąć ognia niemieckich karabinów maszynowych i do­trzeć do fortu Tavannes. Tam złożył meldunek o sytuacji w forcie Vaux generałowi Nivelle, który odpiął swój krzyż Legii Honorowej i przypiął Buffetowi na piersi. Następnie kazał mu wracać do fortu i przekazać meldunek, że wkrótce przyjdzie odsiecz. Aspirant oficerski Buffet stanął po raz drugi przed zadaniem skazującym go na pewną śmierć. Ale po raz drugi udało mu się je wykonać. Poinformował Raynala, że podjęta zostanie próba odsieczy siłami jednego batalionu20.

Wyczerpaną ciężkimi walkami francuską 124. DP zluzowała 63. DP. Wieczorem 5 czerwca dywizja ta rozpoczęła intensywny ostrzał dzieła, a o 3.00 nad

18 Cyt. za: Ph. P e t a i n , op.cit., s . 7 1 .19 Cyt. za: G. W e r t h , op.cit., s. 249.20 P.C. E t t i g h o f e r , op.cit., s. 221-225; A . B e r n e d e , op.cit., s. 206.

ranem jej pododdziały uderzyły na pozycje niemieckie, jednak i one nie odniosły sukcesu21. Tymczasem Raynal meldował tej nocy: „Muszę zostać zwolniony dziś wieczór i otrzymać bezzwłocznie zaopatrzenie w wodę. Dochodzę do kresu swych sił. Oddziały, szeregowcy i oficerowie spełnili swój obowiązek aż do końca, bez względu na okoliczności”. Także w kolejnej wiadomości, wysłanej 6 czerwca, prosił o pomoc: „Interweniujcie przed cał­kowitym wyczerpaniem... Niech żyje Francja!”22. Sytuacja oblężonych w forcie Vaux była tragiczna, wszystkim dokuczało palące pragnienie. Raynal pisał, że jego „ludzie, którzy nie piją, nie jedzą, nie śpią, trzymają się tylko cudem dzięki sile woli”.

Generał Nivelle zdecydował się podjąć szóstą próbę odblokowania fortu. Wykorzystał do tego brygadę mar­szową, przeznaczoną pierwotnie na lewy brzeg Mozy. Została ona podporządkowana dowódcy 63. DP. Termin uderzenia wyznaczono na 8 czerwca o 4.30, skazując tym samym załogę fortu Vaux na niewolę lub śmierć z pragnienia23.

Wieczorem 6 czerwca Raynal zdecydował się na kapitula­cję. Przygotował oficjalne pismo, w którym kapitulował według obowiązującego prawa międzynarodowego. Ran­kiem 7 czerwca, po wysłaniu ostatniego meldunku, zwrócił się do swoich żołnierzy: „To koniec, moi przyjaciele! Spełniliście wasz obowiązek, wasz cały obowiązek. Dzię­kuję”. Następnie zaś wszyscy krzyknęli „Niech żyje Fran­cja!”24. Potem nakazał swoim podwładnym doprowadzić do porządku mundury. Parlamentariusz z białą flagą prze­kazał list komendanta fortu adresowany do „dowódcy oddziałów niemieckich atakujących fort Vaux”. Kapitulację

21 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 72.22 Cyt. za: Ph. P e t a i n , op.cit., s . 7 1 .23 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 73.24 Dziennik Raynala [w:] W. Z i e g l e r , op.cit., s. 158.

odbierał wspomniany wcześniej niemiecki komendant fortu, Gillhausen, oraz podporucznik Müller z 53. pp. Wówczas to stojącym na baczność francuskim żołnierzom Raynal wydał komendę: „Prezentuj broń!”. Następnie przekazał Niemcom swój mapnik wraz z kluczami i oprowadził ich po pomieszczeniach fortu. Ci zaś podzielili się swoimi zapasami wody z wyczerpanymi Francuzami. Dopiero później 574 obrońców (w tym 11 oficerów, 87 rannych) pomaszerowało do niewoli25. Gdy Raynal znalazł się w sztabie niemieckiej 50. DP, jej dowódca, generał Georg von Engelbrechten, powiedział: „To żaden wstyd dostać się do niewoli po tak długiej obronie”, na co Francuz miał odpowiedzieć „Panie generale! Nie pańscy żołnierze mnie zwyciężyli, ale pragnienie”26.

Po bohaterskiej obronie dla wielu było oczywiste, że major Raynal powinien zachować swoją białą broń. Toteż, gdy stanął przed dowódcą 5. Armii, następca tronu powie­dział mu: „Kazałem szukać pańskiego pałasza, którego zwrot jestem Panu winien. Niestety nie można go było znaleźć”. Dla zadośćuczynienia dał mu bagnet, jednak kilka minut później wezwał Raynala ponownie, wręczając mu francuski pałasz oficerski ze słowami: „Znalazłem go. Proszę przyjąć tę broń, gdyż jest Pana godniejsza, w zamian za tę, którą Panu zaproponowałem”. Następca tronu za­chował się zatem rycersko wobec pokonanego wroga. Jednak ta podniosła chwila nabiera obecnie nieco innej wymowy, gdyż okazało się, że Raynal w chwili kapitulacji nie miał żadnego pałasza27.

Niemiecki oficjalny komunikat Naczelnego Dowództwa głosił, że „Wszystkie części fortu pancernego Vaux od

25 G. W e r t h , op.cit., s. 251 i n.; por. P.C. E t t i g h o f e r , op.cit.,s. 237-243.

26 Cyt. za: P.C. E t t i g h o f e r , op.cit., s. 246.27 Zob. K. F i s c h e r , S . K l i n k , op.cit., s. 102; por. B. von D e i m ­

l i n g , op.cit., s . 2 1 1 i n .

dzisiejszej nocy znajdują się w naszych rękach”. Następnie wspomniano o tym, że pierwsi żołnierze wdarli się do dzieła „w rzeczywistości już 2 czerwca”. Brak jednak wcześniejszego komunikatu w tej sprawie wynika zapewne z ostrożności przed kolejną kompromitacją. Za zdobywcę fortu uznano podporucznika Rackowa ze stacjonującego w Padeborn 158. pp, któremu Wilhelm II „nadał order Pour le Merite”28.

Francuzi aż do 9 czerwca wieczorem podejmowali kontrataki, jednak załamywały się one bądź to w ogniu obrońców, bądź w ogniu zaporowym artylerii niemieckiej29. Niemcy szybko zorganizowali zaopatrzenie fortu, które odbywało się jedynie przy pomocy tragarzy albo na grzbietach zwierząt jucznych, niejednokrotnie pod ciężkim ogniem francuskiej artylerii30.

Allain Bernede postawił tezę, że utrata fortu Vaux mogła być ceną za przygotowania operacji nad Sommą31. W pier­wszej fazie tej operacji miało wziąć udział 14 dywizji francuskich, atakujących na froncie o długości 12 kilome­trów. Miały one współdziałać z operacją brytyjską prowa­dzoną przez 26 wielkich jednostek w pasie o szerokości 25 kilometrów32. Wierzono, że siły te przerwą front niemiecki, a co za tym idzie zmuszą nieprzyjaciela do zaprzestania natarć pod Verdun. Utrata fortu Vaux miała być wliczona w cenę tego sukcesu. Przy czym cena została zapłacona, a oczekiwany sukces wcale nie został osiągnięty.

Niemcy nie zamierzali poprzestać na opanowaniu fortu Vaux. Już 7 czerwca po południu rozpoczęli przygotowanie artyleryjskie do kolejnego uderzenia, prowadzone przez 26

28 Amtliche Kriegsdepechen..., t. IV, s. 1462.29 E. K a b i s c h , op.cit., s. 144.30 B. von D e i m l i n g , op.cit., s. 214.3 1 A . B e r n e d e , op.cit., s. 208.3 2 P h . P e t a i n , op.cit., s . 7 9 ,

baterii artylerii ciężkiej. Tymczasem Francuzi 8 czerwca podjęli próbę odzyskania fortu Vaux. Do natarcia wy­znaczono trzy bataliony, jednak pododdział umieszczony na lewym skrzydle zaległ pod ogniem przed osiągnięciem pozycji wyjściowych. Pozostałe dwa uderzyły zgodnie z planem, jednak nie zdołały wedrzeć się do fortu33. Kontratak ten natrafił zresztą na szykujących się do natarcia Niemców, którym pomieszał szyki. Z powodu ciężkich walk z kontratakującymi 8 czerwca rano Francuzami 50. DP nie była w stanie wykonać zadania. Tylko prawe skrzydło 1. DP w ciągu przedpołudnia posunęło się naprzód na zachodnim zboczu grzbietu Fumin, gdzie znalazło się pod silnym ogniem flankującym z dzieła piechoty, zdoby­tego w końcu przez batalion Alpenkorps. Atakujące tego samego dnia dwa bataliony z I Bawarskiego Korpusu Armijnego poniosły poważne straty i nie były w stanie opanować wyznaczonych celów. Pewne sukcesy odniósł batalion uderzający z własnej inicjatywy na grzbiecie Froideterre, który oprócz okopów francuskich opanował także stałą baterię i dzieło piechoty34.

Niemieckie uderzenia na początku czerwca były szczytem sukcesów 5. Armii w bitwie pod Verdun. W chwili, gdy toczyły się walki o fort Vaux, ruszyła ofensywa rosyjskiego Frontu Południowo-Zachodniego. Siły austro-węgierskie w tym rejonie zostały mocno osłabione, bo przerzucono najlepsze dywizje do Włoch. Szef Sztabu Generalnego Austro-Węgier, Franz baron Conrad von Hötzendorf, po­trzebował ich do przeprowadzenia ofensywy w Tyrolu. Natarcie austro-węgierskie, rozpoczęte 15 maja 1916 r., zaczęło wytracać impet na początku czerwca35. Kres nadziejom na jego wznowienie położyła wspomniana rosyjska ofensywa, która zmusiła von Hötzendorfa do

33 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 73.34 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 182 i n.35 Szerzej zob. np. Der Weltkampf..., t. 5, s. 205-224.

szybkiego wzmacniania frontu w Galicji. Rosjanom udało się zadać ogromne straty austro-węgierskiej 4. Armii i opanować ważny most na Stochodzie w Łucku. Znaczne postępy poczynili także w walkach z 7. Armią generała pułkownika Karla barona von Pflanzer-Baltina36.

Falkenhayn znalazł się w trudnej sytuacji, gdyż okazało się, że austro-węgierski sojusznik nie jest w stanie własnymi siłami powstrzymać rosyjskiej ofensywy. W związku z tym został zmuszony do wydzielenia ze swoich skromnych odwodów sił do wsparcia Conrada von Hötzendorfa. Na front wschodni pojechały dwa sztaby korpusów oraz 7. DP, konieczne było jednak wysłanie dalszych jednostek piechoty i artylerii oraz amunicji37.

Początek czerwca przyniósł także walki na zachodnim brzegu Mozy. Szef sztabu 5. Armii, generał Schmidt von Knobelsfdorf, poinformował pod koniec maja dowodzącego na tym odcinku generała von Gallwitza, że konieczna jest oszczędność amunicji i że wszystkie działania ofensywne Grupa Uderzeniowa „Zachód” będzie musiała prowadzić własnymi siłami. W takiej sytuacji von Gallwitz nakazał rozbudowę pozycji zajmowanych przez jego oddziały, co się opłaciło, gdyż ułatwiło to odparcie francuskich kontr­ataków, jakie odbyły się 31 maja, 1 i 6 czerwca. W związku ze szczupłością sił i środków musiał zrezygnować tym­czasowo z działań ofensywnych na odcinku masywu Mort-Homme i skupić się na wzgórzu 304. Wstrzeliwanie baterii rozpoczęło się 7 czerwca, dwa dni później o 13.10 miało się rozpocząć właściwe przygotowanie artyleryjskie, a o 18.25 planowano uderzenie piechoty. Tymczasem dowódca niemieckiej 54. DP zdecydował się wykorzystać czynnik zaskoczenia i 9 czerwca o 7.10 wysłał do ataku

36 Szerzej zob. np. S. C z e r e p , Operacja wołyńskie ofensywy Brusilo- wa, Białystok 1999; idem, Łuck 1916, Warszawa 2002, idem, Bitwa pod Łuckiem, Białystok 2003.

37 E. K ab i s c h, op.cit., s. 152

pięć kompanii z miotaczami ognia. Początkowo udało im się wedrzeć w nieprzyjacielskie okopy, ostatecznie jednak zostały wyparte na pozycje wyjściowe. Sąsiednia 38. DP wyznaczyła do uderzenia dwa bataliony z 9 miotaczami ognia, które zgodnie z planem, o 18.25, rozpoczęły natarcie. Okazało się jednak, że przygotowanie artyleryjskie nie było wystarczające i także tu atakujący musieli wrócić na swoje linie.

Krótko po tym niepowodzeniu, 11 czerwca, generał Schmidt von Knobelsdorf nakazał ograniczenie działań ofensywnych na tym odcinku i przekazanie na wschodni brzeg 18 baterii artylerii ciężkiej. Wynikało to z koniecz­ności wsparcia sił austro-węgierskich oraz przeprowadzenia większego uderzenia na wschodnim brzegu Mozy. Na pewien czas na odcinku generała Gallwitza zapanował względny spokój. Gdy 15 czerwca dowództwo wschodniego skrzydła Grupy Uderzeniowej „Zachód” objął sztab VII KA z generałem Hermannem von Franęois, wzmógł się francuski ostrzał pozycji na Mort-Homme. Niemcy począt­kowo odpowiadali tylko bateriami polowymi, dopiero interwencja dowodzącego 56. DP generała majora Kon- stantina von Altrocka spowodowała, że działa ciężkie również otworzyły ogień. Natarcie zgrupowania generała Deletoille’a (XXXI KA)38 dotarło do południowego szczytu, atakujący zostali jednak stamtąd wyparci przez niemiecki kontratak. Większe powodzenie odnieśli na zachód od niego, gdzie wdarli się stosunkowo głęboko. Zdołali utrzy­mać nowe pozycje mimo niemieckich przeciwuderzeń39.

Kolejne wielkie uderzenie Niemcy zaplanowali na wscho­dnim brzegu Mozy. Zamierzano użyć fosgenu do ostrzelania francuskich baterii, co miało spowodować wyłączenie je

38 10 czerwca zluzował generała Berthelota. Dysponował tylko 19. DPi 65. DP, gdyż 64. DP stanowiła rezerwę 2. Armii (AFGG, t. IV, vol. 2, s. 81).

39 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 253-256.

z walki. Początkowo zamierzano użyć 100 000 pocisków do lekkich haubic i 54 000 pocisków do armat polowych. Z wyznaczonych do tego 56 baterii artylerii polowej 14 zamierzano ściągnąć z sił Gallwitza oraz Grup Armijnych Strantza, „A” oraz Gaedego. Oprócz nieprzyjacielskiej artylerii zamierzano pokryć gazem także stanowiska rezerw w pasie pomiędzy: dzieło Thiaumont-fort Souville-fort Tavannes a linią fort Belleville-fort St Michel-folwark Bellevue. Cele dla piechoty były wyznaczone bardzo daleko w głąb pozycji francuskich. Pierwszymi obiektami miało być dzieło Thiaumont oraz wieś Fleury. Następnie natarcie miało skierować się na dzieło Froideterre i wzgórza St Michel. Początkowo planowano uderzenie w nocy z 18 na19 czerwca, jednak nie udało się do tego czasu przygotować odpowiedniej ilości amunicji chemicznej. Ponieważ napeł­nienie przewidzianej liczby pocisków trwałoby do końca czerwca, zdecydowano się uderzać z zapasami przygoto­wanymi do 20 czerwca. Było to 79 000 pocisków do lekkich haubic i 48 500 pocisków do armat polowych. Oprócz tego w ciągu dwóch dni przygotowania artyleryjs­kiego artyleria ciężka miała wystrzelić około 50 000 pocisków konwencjonalnych. Do przeprowadzenia tego uderzenia odcinek 2 Bawarskiej Dywizji Piechoty został obsadzony już 15 czerwca przez Alpenkorps. W nocy poprzedzającej ofensywę 103. DP zluzowała 7. DRez.40.

W pasie natarcia znajdowało się francuskie zgrupowanie „D”41, dowodzone przez generała Charlesa Nolleta (XII KA), oraz „E”, na którego czele stał generał Marie Jean Auguste Paulinier (VI KA). Rejon działania zgrupowania „D” dzielił się na trzy sektory, każdy broniony przez jedną dywizję. Front zgrupowania „E” dzielił się na dwie części, obsadzone odpowiednio przez francuskie 130. DP i 12. DP.

40 Ibidem, s. 186-187; ibidem, s. 191.41 20 czerwca Francuzi nazwali siedem zgrupowań tworzących

2. Armię kolejnymi literami alfabetu (licząc z zachodu na wschód).

Dwudziestego pierwszego czerwca Niemcy przystąpili do ataku mającego przygotować główne uderzenie. Wy­znaczono do niego w sumie siedem i pół batalionu (z Alpenkorps, 1. DP i 50. DP). Pomimo silnego przygoto­wania artyleryjskiego, pododdziały uderzające w centrum i na prawym skrzydle nie zdołały uzyskać powodzenia i z ciężkimi stratami musiały wrócić na pozycje wyjściowe. Tylko na lewej flance udało się opanować pierwsze linie francuskie. Ponowienie natarcia następnego dnia również nie przyniosło sukcesów.

Niemcom sprzyjała pogoda, gdyż noc z 22 na 23 czerwca miała być bezwietrzna, tylko na wzgórzach przewidywano słabe wiatry. W związku z tym rozpoczęto ostrzał pociskami chemicznymi, których w sumie zużyto około 110 000. Francuskie baterie zostały zmuszone do milczenia już po półgodzinie, duże straty poniosły także jednostki odwodowe. Niemożliwa była ewakuacja zluzowanych pododdziałów czy dostarczanie zaopatrzenia. Niewątpliwą tego przyczyną była niewystarczająca ochrona francuskich masek przeciw­gazowych. Niemcy nie wykorzystali jednak w pełni dzia­łania broni chemicznej, gdyż obawiając się porażenia gazem własnych żołnierzy, ustalono, że artyleria przerwie ogień na trzy godziny przed szturmem piechoty42. Dało to obrońcom czas na opanowanie zamieszania wywołanego użyciem gazów bojowych.

Niemieckie przygotowanie artyleryjskie miało obezwład­nić dwa bataliony z francuskiego 137. pp, które rozmiesz­czone były na pozycjach na północnym stoku wąwozu de la Dame oraz na północ i na północny zachód od Thiau- mont-Ferme. Z ziemi wystawały tylko bagnety. „Okop bagnetów” stał się symbolem wytrwania na posterunku43. Bardzo prawdopodobne jest jednak, że Niemcy urządzili

42 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 190 i n.; E. K a b i s c h, op.cit., s. 147; A. D e n i z o t, op.cit., s. 134.

43 Zob. np. Ph. P e t a i n , op.cit., s . 7 5 i n .

w tym miejscu prowizoryczny cmentarz i oznaczyli go właśnie przez wetknięcie w ziemię bagnetów44. Z kolei według relacji jednego z bawarskich strzelców w tym miejscu rzuciła swoje karabiny kapitulująca załoga punktu oporu zwanego „Gniazdem Francuzów” (Franzosennest)*5.

Uderzenie pododdziałów X KRez. i Alpenkorps roz­poczęło się 23 czerwca o 6.00. Francuskie baterie przy forcie Tavannes i lesie Tillat, które nie zostały ostrzelane pociskami gazowymi, natychmiast rozpoczęły ogień za­porowy. Natarcie zaległo jeszcze przed pierwszymi li­niami francuskimi. Dopiero we współdziałaniu z I Ba­warskim Korpusem Armijnym lewe skrzydło Alpenkorps posunęło się naprzód do wysokości wsi Fleury. Natarcie niemieckiej 103. DP rozpoczęło się zbyt późno i na­tychmiast natknęło na ogień zaporowy artylerii nieprzy­jacielskiej. Na dodatek pododdziały wyznaczone do ude­rzenia znalazły się na pozycjach wyjściowych krótko przed szturmem i nie miały możliwości zorientować się w terenie. Z tych powodów jedynie na prawym skrzydle dywizji udało się opanować pierwsze pozycje francuskie.

Największy sukces Niemcy odnieśli w pasie I Bawars­kiego Korpusu Armijnego, gdzie zresztą była najkorzyst­niejsza sytuacja. Artyleria francuska na tym odcinku najbardziej ucierpiała wskutek pocisków chemicznych, a kompanie znajdujące się na pierwszej linii nie poniosły większych strat na pozycjach wyjściowych. W ciągu niecałych 10 minut od rozpoczęcia szturmu udało się Niemcom zająć dzieło Thiaumont i podejść pod wieś Fleury, którą również zdobyli. Opanowano także kilka baterii i schronów piechoty oraz amunicyjnych na grzbiecie Froideterre. Część żołnierzy wdarła się nawet na koronę dzieła Froideterre, jednak wycofali się z niej w obawie

44 A. B e r n e d e , op.cit., s. 216.45 G. W e r t h , op.cit., s. 397.

przed jego wysadzeniem i zalegli przed nim. Zostali ostatecznie otoczeni i wzięci do niewoli46.

W trakcie tej operacji ponownie Niemcom dały się we znaki problemy z komunikacją pomiędzy piechotą a ar­tylerią. Zawodziła również łączność pomiędzy sąsiednimi jednostkami. Wystrzeliwane w powietrze znaki świetlne ginęły często w dymie i kurzu ostrzału artyleryjskiego. Oprócz tego doszło do znacznego przemieszania poszcze­gólnych pododdziałów, gdyż często, napotykając silny ogień obrońców, schodziły z wyznaczonych dla nich pasów natarcia. Sytuacja taka znacznie komplikowała dowodzenie i koordynowanie całości działań47.

Generał von Lochow zdecydował się nie kontynuować natarcia następnego dnia. Przyczyniły się do tego zapewne wysokie starty poniesione 23 czerwca, a także chęć upo­rządkowania pozycji, ich rozbudowy oraz przegrupowania artylerii. Wznowienie operacji miało nastąpić 26 czerwca atakiem X KRez. po obu stronach wąwozu Souville, a następnie 30 czerwca przez VII KRez. i 19. DRez. pomiędzy grzbietami Povire i Froideterre. Po nich zaś planował zdobycie fortów Souville i Tavannes, które miało poprzedzić silne przygotowanie artyleryjskie z dużą ilością pocisków chemicznych. Plany te przekreśliła jednak wia­domość od Falkenhayna, że „ogólna sytuacja” wymaga „znacznego ograniczenia zużycia ludzi, materiału i amuni­cji” również w Grupie Armii dowodzonej przez księcia Wilhelma48.

Niemcy byli bliscy przedarcia się do Verdun, gdyż, jak pisał generał Petain, „Położenie stawało się groźne, ponie­waż nasza ostatnia pozycja, od fortu Saint-Michel do fortu Souville, została osaczona z krótkiej odległości. Gdybyśmy

46 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 191-194; por. AFGG, t. IV, vol. 2, s. 104-108; M. B r e i t e n a c h e r , op.cit., s. 75-79

47 E. K a b i s c h, op. cit,. s. 148.48 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 194 i n.

ją stracili, Verdun zostałoby odkryte w środku rozległej kotliny, której krawędzie trzymał nieprzyjaciel. Nasze stanowiska na prawym brzegu stałyby się w tych warunkach stanowczo nie do utrzymania...”49. Duże straty poniosła francuska 12. DP, która miała jeszcze jeden sprawny pułk, trzy pozostałe przedstawiały jedynie wartość batalionu. Konieczne było wprowadzenie na jej odcinek odwodowej brygady ze 127. DP. Również 129. DP ucierpiała dość znacznie wskutek niemieckiego ataku50.

Należy jednak podkreślić, że trudna sytuacja Francuzów nie wynikała z tego, że zabrakło im sił, które mogły zostać rzucone pod Verdun. Świeżych dywizji było do­statecznie dużo, jednak jak największą ich liczbę starano się zaoszczędzić na przygotowywaną wielką operację nad Sommą. Zresztą przygotowanie artyleryjskie tej po­tężnej ofensywy, w której wzięło udział, jak wspomniano, 26 dywizji brytyjskich i 14 francuskich, rozpoczęło się 24 czerwca 1916 r. Niemcy musieli wzmocnić obrońców tego odcinka dostępnymi rezerwami, konieczne stały się dostawy znacznie większych ilości amunicji. Falkenhayn, zdając sobie sprawę, że takie uderzenie nastąpi, cały czas trzymał stosunkowo duże odwody, z tego właśnie względu początkowo nakazał rozpocząć operację pod Verdun tylko na prawym brzegu Mozy. W krytycznej zaś chwili odwodów i tak zabrakło, gdyż część z nich, jak wspomniano wcześniej, musiała zostać przerzucona na front wschodni, by pomóc austro-węgierski emu so­jusznikowi. Z perspektywy czasu można zatem stwierdzić, że korzystniejsze było rozpoczęcie natarcia na Verdun wszystkimi dostępnymi siłami, wydzielając tylko skromne rezerwy, by w początkowej fazie odnieść jak największy sukces, a dopiero potem stworzyć silny odwód. Było to dość ryzykowne, ale uzasadnione, ponieważ z jednej

49 Ph. P e t a i n , op.cit., s . 7 7 .5 0 A . B e r n e d e , op.cit., s. 229.

strony Brytyjczycy potrzebowali czasu na przeszkolenie swoich żołnierzy z poboru, których zaczęto powoływać na mocy ustawy ze stycznia 1916 r., a z drugiej Rosjanie byli osłabieni walkami w 1915 r. Opierając się na tych przesłankach, można było mieć nadzieję, że nieprzyjaciel będzie w stanie podjąć większe akcje ofensywne dopiero latem 1916 r.

Podczas gdy Niemcy wstrzymali po 23 czerwca działania ofensywne, Francuzi już następnego dnia rozpoczęli lokalne kontrataki. Próbowali m.in. odzyskać dzieło Thiaumont, jednak akcje te nie przyniosły większych rezultatów. W związku z tym generał Nivelle nakazał większe uderze­nie. Mangin wyznaczył do tej operacji dwie brygady piechoty (po jednej z 64. 13. DP) oraz całą artylerię ciężką swojego zgrupowania. Również zgrupowanie „E” miało wesprzeć ten kontratak swoim lewym skrzydłem. Przygo­towanie artyleryjskie rozpoczęło się 26 czerwca wieczorem i trwało do 4.30. Godzinę później uderzyła piechota. Natarcie trafiło na pozycje I Bawarskiego Korpusu Armij­nego. W zachodniej części lasu Chapitre i na południowy zachód od Fleury Francuzi zalegli przed niemieckimi liniami. Nieco lepiej poszło im na grzbiecie Froideterre, gdzie opanowali pierwsze okopy nieprzyjaciela. Ponowione w ciągu dnia uderzenia nie przyniosły jednak większych sukcesów51.

Generał von Falkenhayn 24 czerwca nakazał ograniczenie zużycia sił i środków na lewym brzegu Mozy. Dzienny limit pocisków do dział polowych spadł z 300 (armaty)i 400 (haubice) pod koniec maja do odpowiednio 60 i 50 pod koniec czerwca. W lipcu zaś liczbę tę zmniejszono do zaledwie 30 sztuk. Jedynie w czasie większych walk wolno było zużyć 150 i 130 pocisków dziennie. Szef Sztabu Generalnego zakazał generałowi von Gallwitzowi wy­

51 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 111-114; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 196 i n.

kraczania poza linię osiągniętą przez podległe mu oddziały, nakazując jednocześnie jej rozbudowę oraz ograniczenie zużycia amunicji. Niemcy osiągnęli wprawdzie cele tere­nowe wyznaczone przez Falkenhayna jeszcze 29 lutego, jakimi było opanowanie Mort-Homme oraz wzgórza 304, nie spowodowało to jednak wyeliminowania artylerii fran­cuskiej znajdującej się na zachodnim brzegu Mozy, gdyż większość baterii znajdowała się za grzbietem Marre oraz grzbietem Bois-Bourrus, w odległości około 5 kilometrów od pierwszych linii niemieckich. Atakujący w ciągu czterech miesięcy walk stracili tu 69 000 żołnierzy, biorąc około 18 000 jeńców i zdobywając 30 dział oraz ponad 100 karabinów maszynowych52.

Francuzi postanowili uderzyć 29 czerwca, by odzyskać dzieło Thiaumont. Ostatecznie kontratak doszedł do skutku następnego dnia o 11.00 po silnym przygotowaniu ar­tyleryjskim, siłami dwóch świeżych batalionów z 60. DP. Niewielki pododdział przerwał nieprzyjacielskie pozycje, został jednak otoczony i wzięty do niewoli. W wyniku tych walk niemieckie linie nieco się cofnęły i przebiegały bardzo blisko dzieła Thiaumont oraz znajdujących się w jego pobliżu baterii53.

52 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 259.53 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 114-115; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 197.

VIII. OSTATNIE NATARCIA NIEMIECKIE

Pierwszy lipca 1916 r. zaczął się od uderzenia brytyjskich i francuskich dywizji nad Sommą. O 7.30 czasu brytyjskiego do natarcia ruszyły kolejne fale piechoty obu państw, koszone ogniem niemieckich karabinów maszynowych. Mimo zaangażowania olbrzymiej liczby ludzi, sprzętu i amunicji, nie udało się przerwać niemieckiego frontu. Walki trwały ze zmiennym natężeniem do listopada 1916 r.i przyniosły atakującym minimalne zyski terenowe. W za­sadzie jedynym sukcesem było związanie niemieckich odwodów. Straty obu stron były bardzo wysokie1.

Aby wzmocnić front nad Sommą, książę Wilhelm musiał ze swoich oddziałów wydzielić dość znaczne siły. Już

2 lipca oddał 14 baterii artylerii ciężkiej, zarządził też najwyższą oszczędność w dysponowaniu amunicją artyleryj­ską. Sztab 5. Armii był także gotów oddać 15 dalszych baterii, chciał jednak przedtem przeprowadzić jeszcze jeden atak z użyciem broni chemicznej. Nad Sommę także trafiły4. DP (znajdowała się w rezerwie), 21. DP (miała począt­kowo zluzować 7. DRez.) oraz trzy wzmocnione brygady piechoty znajdujące się na zachodnim brzegu Mozy2.

1 Zob. np. J. A. H a m m e r t o n, A popular history of the Great War, t. 3: The Allies at bay: 1916, s. 195-258.

2 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 198.

Mimo konieczności wysłania dość znacznych sił nad Sommę, sztab niemieckiej 5. Armii planował kolejną operację zakrojoną na większą skalę. Tym razem Niemcom nie sprzyjała pogoda. Początkowo zamierzali uderzyć8 lipca, dzień wcześniej rozpoczęli już nawet przygotowanie artyleryjskie, zostało ono jednak przerwane z powodu deszczu, który eliminował działanie broni chemicznej. Na dodatek rozmoknięta ziemia znacznie utrudniała poruszanie się, co zwiększyłoby straty atakujących i zmniejszyło skuteczność ich działań. Z drugiej jednak strony napięta sytuacja nad Sommą wymuszała przeprowadzenie tego uderzenia jak najszybciej. Operację początkowo przesuniętoo 48 godzin, okazało się jednak, że to nie wystarczyi ostatecznie wyznaczono jej rozpoczęcie na 11 lipca.

Przygotowanie artyleryjskie rozpoczęto rankiem 10 lipca. Prowadziło je 66 ciężkich baterii (260 dział), które zużyły 18 000 pocisków na ostrzał pozycji fran­cuskich przed frontem Alpenkorps, X KRez. oraz 50. DP. Oprócz tego działa kalibrów 211 mm, 305 mm oraz 42. mm skierowały swój ogień na forty Souville, Tavannes i Moulainville wraz z przyległymi bateriami, dzieło pośrednie Laufee oraz schron amunicyjny w pobliżu wsi Fleury. W ciągu dnia przestało padać, a północno-- wschodni wiatr nieco przycichł, pojawiły się zatem korzystne warunki do przeprowadzenia ostrzału pociskami chemicznymi. Wykonało go 40 i 1/2 baterii dział polowych oraz 5 baterii armat 105 mm, które miały porazić fran­cuskie baterie w rejonie fortów Belleville-Souville i na południe od Tavannes. W czasie ostrzału gazowego zrobiono dwie godzinne przerwy. W tym czasie pozycje nieprzyjaciela ostrzeliwano amunicją odłamkową. Łącznie zużyto 63 000 pocisków wypełnionych fosgenem oraz10 000 pocisków „T”, zawierających środki drażniące, które miały zagazować obsługę francuskich baterii znaj­dujących się na północ od grzbietu Belleville i na

południe od fortu Tavannes. W ciągu 20 godzin w strefie 30 kilometrów kwadratowych spadło ponad 500 000 pocisków.

Tym razem Niemcy postanowili rozpocząć uderzenie piechoty jeszcze w trakcie trwania ostrzału gazowego, by maksymalnie wykorzystać jego skuteczność. Okazało się jednak, że nadzieje pokładane w broni chemicznej zawiodły. Francuzi byli wyposażeni w lepsze maski przeciwgazowe niż w czasie czerwcowego uderzenia, a ich artyleria nie została zneutralizowana i mogła podjąć walkę ogniową.

Uderzenie wykonały trzy bataliony 103. DP, cztery bataliony 1. DP, uderzające na odcinku 1000 metrów, oraz batalion z Alpenkorps, a także dwa bataliony z przy­dzielonego do niego 140. pp, nacierające w pasie 300 metrów. Atakujących powitał ogień zaporowy 24 baterii francuskich, a także silny ostrzał karabinów maszynowych z niezniszczonych w dostatecznym stopniu okopów. Punkt ciężkości operacji znajdował się na odcinku X KRez., jednak w tym miejscu zakończyła się ona całkowitym niepowodzeniem. Znajdujący się na prawym skrzydle pododdział z Alpenkorps mimo porażenia niektórych żoł­nierzy własnym gazem bojowym zdobył pierwszą linię okopów nieprzyjaciela. Dalsze natarcie zostało jednak powstrzymane przez ogień z obydwu skrzydeł. Oba bata­liony 140. pp, nacierające na południową część Fleury, nie dały rady złamać zaciętego oporu obrońców. Na prawym skrzydle Alpenkorps Niemcom udało się nie tylko zdobyć pierwszą linię okopów nieprzyjaciela, ale także schron amunicyjny na południowy zachód od Fleury. Sukces odniosły pododdziały niemieckiej 50. DP, nacierającej na pozycje francuskiej 71. DP na południe od fortu Vaux. Tylko prawe skrzydło tego natarcia ugrzęzło pod ogniem karabinów maszynowych, pozostałym udało się przebić przez okopy francuskie w lesie la Montagne oraz lesie Laufee. Przejściowo Niemcy opanowali nawet baterię

znajdującą się w pobliżu dzieła Laufee, zostali jednak stamtąd wyrzuceni przez francuski kontratak.

W nocy strzelcy bawarscy z Alpenkorps dotarli nawet do grzbietu wzgórza Souville. Rankiem następnego dnia ata­kujący o 5.00 rano żołnierze niemieccy ze 140. pp dotarli do stoku bojowego fortu Souville. Fort mocno ucierpiał w wyniku ostrzału niemieckiego, jego fosy były zrównane z ziemią, załoga porażona gazem. Niemców było jednak zbyt mało, by opanować dzieło. Gdyby je zdobyli, do Verdun mieliby jeszcze tylko 3 kilometry. Zostali jednak stamtąd odrzuceni i już w czasie tej wojny nie zbliżyli się bardziej do tego miasta3.

Po południu 11 lipca generał Falkenhayn, przebywający w kwaterze następcy tronu Wilhelma, stwierdził: „ponieważ wyznaczone na dzisiaj cele nie są osiągnięte, pomimo użycia amunicji z fosgenem i wszelkiego rodzaju środków bojowych, Grupie Armii Następcy Tronu zostaje nakazana ścisła defensywa”. Jednocześnie szef Sztabu Generalnego zorganizował kolejne posiłki dla walczącej nad Sommą 2. Armii niemieckiej, wyciągając spod Verdun 56. DP oraz9 baterii artylerii lekkiej i 38 artylerii ciężkiej. Jednocześnie Falkenhayn nakazywał ukryć przed nieprzyjacielem wyco­fywanie jednostek z frontu oraz zalecał „kontynuowanie mniejszych działań ofensywnych i w szczególności ob­sadzanie możliwie licznych stanowisk ogniowych przez podzielenie lub częstsze zmiany stanowisk baterii”. W takiej sytuacji dowództwu 5. Armii nie pozostało nic innego, jak ogłosić 12 lipca, że mimo „sprzyjających okoliczności do dalszego posuwania się naprzód”, ofensywa zostaje wstrzy­mana na obydwu brzegach Mozy. Określano nadchodzący czas jako „przejściowy okres zastoju”, po którym nastąpi

3 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 199-201; W. Z i e g l e r , Verdun, b.d.w., s. 183-187; A. D e n i z o t, L’attaque de la derniere chance: 11-12 juillet 1916, „Guerres mondiales et conflits contemporains”, 1986, nr 182, s. 31-38.

kontynuowanie natarcia i dlatego należy nadal prowadzić przygotowania do działań ofensywnych4.

Oprócz kolejnych dywizji i baterii Falkenhayn zde­cydował się zabrać nad Sommę dowodzącego siłami niemieckimi na zachodnim brzegu Mozy generała von Gallwitza, który stanął na czele 2. Armii oraz jednocześnie Grupy Armii von Gallwitza. Jego następcą 17 lipca został, znany z działań w lecie 1914 r. w Prusach Wscho­dnich i z przełamania pod Gorlicami, generał piechoty Hermann von Franęois, który zachował również dotych­czasowe stanowisko dowódcy VII KA5. Od 15 do23 lipca dokonano przegrupowania i luzowania poszcze­gólnych jednostek niemieckich w rejonie Verdun6.

Nakaz Falkenhayna, by ograniczyć się do defensywy, nie przywrócił spokoju na tym odcinku frontu. Nie było zresztą takiej możliwości, gdyż spadek aktywności strony niemieckiej powodował prawie automatyczny wzrost ak­tywności francuskiej. Jednak ze względu na zaangażowanie obu stron nad Sommą bitwa pod Verdun utraciła na pewien czas swoje priorytetowe znaczenie.

Już 12 lipca dowodzący 2. Armią generał Nivelle nakazał stojącemu na czele zgrupowania „D” generałowi Manginowi jak najszybsze uwolnienie fortu Souville od zagrożenia niemieckiego i opanowanie wsi Fleury. Do wykonania tego zadania zgrupowanie „D” zostało wzmocnione 37. DP. Mangin zamierzał zlikwidować „worek”, jaki tworzyły niemieckie pozycje na tym odcinku, odzyskać kaplicę Sainte-Fine, wieś Fleury oraz grzbiety Fleury i Thiaumont. Dowódca francuskiej 37. DP, generał Niessel, który bezpo­średnio dowodził operacją, otrzymał do dyspozycji całą artylerię dywizyjną wszystkich wielkich jednostek zgrupo­wania „D”, w liczbie 146 dział. Przydzielono mu także

4 Cyt. za: Der Weltkrieg..., t. 10, s. 202.5 E. K a b i s c h , op.cit., s . 1 5 46 Zob. Der Weltkrieg..., t. 10, s. 389.

wszystkie działa ciężkie tego odcinka, w liczbie 158. Ostatecznie do operacji wyznaczono sześć batalionów z 37. DP i jeden z 8. DP. Rezerwę miały stanowić dwa bataliony. Początkowo wyznaczono natarcie na 14 lipca o 11.00, jednak z powodu trudności z uregulowaniem kwestii artyleryjskiego wsparcia ataku, ostatecznie termin ten przesunięto na 15 lipca, przy czym siły 37. DP miały ruszyć do ataku o 8.55, a batalion z 8. DP o 9.05.

Francuzi uderzyli po silnym przygotowaniu artyleryjskim. W centrum nacierającym żuławom udało się wbić w linie niemieckie na głębokość od 300 do 600 metrów. Do wieczora opanowali jedną z baterii na grzbiecie Froideterre. W toku kolejnych walk, rankiem, zajęli kaplicę Sainte-Fine, a późnym wieczorem schron amunicyjny na południowy zachód od wsi Fleury, który udało się utrzymać pomimo niemieckich prób jego odzyskania7. Kolejne sukcesy przy­niósł Francuzom 24 lipca, kiedy po dłuższym przygotowaniu artyleryjskim świeże jednostki zdołały opanować baterię i schron piechoty na grzbiecie Froideterre. Niemcy zostali zepchnięci w rejon dzieła Thiaumont, gdzie z pomocą rezerw udało się im ustabilizować front.

Zdając sobie sprawę, że całkowita bierność doprowadzi do utraty kolejnych pozycji, Niemcy zdecydowali się przeprowadzać lokalne kontrataki. Dwudziestego siódmego lipca na grzbiecie Froideterre uderzyło siedem kompanii, które jednak nie odniosły żadnych sukcesów. Zdecydo­wano się przygotować większą operację świeżymi je­dnostkami XVIII KRez, którym dowodził generał piechoty Kuno von Steuben. Głównym zadaniem było rozszerzenie worka, jaki tworzyły pozycje niemieckie. W ten sposób generał von Lochow zamierzał uzyskać pozycje wyjściowe do szturmu fortu Souville. W odpowiedzi na taką kon­cepcję szef sztabu 5. Armii odpowiedział jednak, że

7 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 309-314; por. Der Weltkrieg..., t. 10, s. 390 i n.

działania ofensywne będą mogły być prowadzone dopiero po przegrupowaniu artylerii, zapewnieniu piechocie ognia zaporowego i zluzowaniu wyczerpanych jednostek.

Ostatecznie wyznaczono termin kolejnego niemieckiego uderzenia na 1 sierpnia. Miało zostać wykonane siłami XVIII KRez. Tego samego dnia 4. DP miała odrzucić pozycje nieprzyjacielskie spod dzieła Thiaumont, by ułatwić opanowanie grzbietu Froideterre. Planowano również atak pododdziałów XV KA, których celem była podwójna bateria w pobliżu dzieła Laufee. W ten sposób Niemcy chcieli uzyskać pozycje wyjściowe, z których zamierzali opanować to dzieło.

Niemcy rozpoczęli przygotowanie artyleryjskie 29 lipca. Działa systematycznie niszczyły pozycje francuskie. Ostrzał osłabł dopiero 31 lipca, gdyż wówczas jego zadaniem było jedynie utrudnienie nieprzyjacielowi odbudowy zniszczo­nych w poprzednich dniach stanowisk. Szturm piechoty poprzedził ogień huraganowy, trwający zaledwie pięć minut. Takie skrócenie ostatniej fazy przygotowania artyleryjskiego miało zmylić nieprzyjaciela co do momentu ataku. Najcięż­sze pociski, kalibrów 305 mm oraz 42 mm, były prze­znaczone na dzieło Froideterre, forty Souville i Tavannes. Pozycje baterii francuskich zostały ponownie zagazowane za pomocą 19 000 pocisków z fosgenem i 5600 granatów „T”. Ale dział obrońców nie udało się wyeliminować, cały czas prowadziły zaciętą walkę artyleryjską z niemieckimi bateriami. Mimo to przygotowanie artyleryjskie zadało Francuzom dość dotkliwe straty.

Główne uderzenie XVIII KRez. rozpoczęło się 1 sierpniao godzinie 10.00. Początkowo w pasie 21. DRez. nacierające cztery bataliony opanowały pozycje francuskie w lasach la Montagne i Fumin, osiągając grzbiet Montagne. Trzy bataliony uderzające na odcinku sąsiedniej Dywizji Zapa­sowej Gwardii zaległy natomiast bardzo szybko pod ogniem karabinów maszynowych. Do przodu przesunęło się tylko

jej skrajne lewe skrzydło. W ten sposób powstała między 21. DRez. a Dywizją Zapasową Gwardii luka szerokości 900 metrów, w którą natychmiast zaczęły się wdzierać siły francuskie. Niebezpieczeństwo zażegnała interwencja nie­mieckich odwodów. Zgodnie z planem o godzinie 11.00 uderzyły trzy bataliony 50. DP, napotkały jednak silny ogień z niezniszczonych ostrzałem artyleryjskim pozycji. Dopiero w ciężkich walkach centrum i prawe skrzydło dywizji przesunęły się nieco naprzód. Około 13.00 udało się opanować podwójną baterię wraz z przyległymi pozyc­jami. Lewe skrzydło zaś, które nacierało w kierunku dzieła Laufee, zostało odrzucone na pozycje wyjściowe. Straty własne były dość wysokie, nie udało się również opanować wyznaczonych celów. Do niewoli wzięto blisko 1000 obrońców8.

Natarcie niemieckie wyprzedziło operację planowaną przez Francuzów. Wykonano ją 2 sierpnia, rzucając do ataku cztery bataliony. Pierwszy z nich uderzył na stoki grzbietu Poivre, skąd Niemcy mieli doskonałe pole widzenia na wąwozy schodzące do Thiaumont. Drugi pododdział skierowano na grzbiet Froideterre. Dwa bataliony zaś zaatakowały w kierunku na południowy zachód od Fleury. Natarcia te trafiły na 14. DRez., gdzie udało się zdobyć pierwszą linię obrońców, a także na 4. DP oraz 6. Bawarską Dywizję Piechoty, tam także Francuzi wdarli się w niemiec­kie okopy. Na odcinku 6. Bawarskiej Dywizji Piechoty powstała nawet krytyczna sytuacja, gdyż pobito aż sześć kompanii bawarskich, przez co powstała poważna luka. Zapewne z braku dostatecznego rozpoznania sytuacji nie została ona przez atakujących wykorzystana9.

Ze względu na postępy francuskiego kontrataku generał von Lochow zdecydował się przesunąć o 24 godziny planowane uderzenie XVIII KRez. na południową część

8 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 392-394; por. AFGG, t. IV, vol. 2, s. 338;9 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 343 i n.; Der Weltkrieg..., t. 10, s. 394 i n.

wąwozu Souville. Priorytetem stało się odzyskanie utraco­nych pozycji. Po trwającym blisko dwie godziny przygoto­waniu artyleryjskim do natarcia na dzieło Thiaumont ruszyły dwa bataliony z 4. DP. Natomiast 6. Bawarska Dywizja Piechoty rzuciła aż cztery i pół batalionu na wieś Fleury i na pobliskie wzgórza. Bawarczykom udało się zdobyć zniszczoną miejscowość i umocnić się na jej skraju, ale najważniejszy cel ataku, jakim było zdobycie dzieła Thiau­mont, nie został osiągnięty.

Niemcy uderzyli ponownie 5 sierpnia. Tym razem na odcinku XVIII KRez., który przez zajęcie wąwozu Souville miał przygotować korzystną pozycję do opanowania fortu Souville. Po dwugodzinnym przygotowaniu artyleryjskim natarcie rozpoczęły pododdziały Dywizji Zapasowej Gwar­dii. Atakujący zostali jednak powstrzymani ogniem karabi­nów maszynowych i mimo otrzymanych posiłków, nie byli w stanie zdobyć pozycji obrońców. Ciężkie walki toczyła 21. DRez., która osiągnęła powodzenie jedynie w centrum swojego odcinka, zdobywając południową część lasu Cha- pitre. Początkowo jednak, ze względu na silny ostrzał nieprzyjaciela, Niemcy byli zmuszeni opuścić tę pozycję. Zajęli ją jednak ponownie następnego dnia.

Po tych walkach generał von Lochow, dowodzący Grupą Uderzeniową „Wschód”, wyraził wątpliwość, czy przy ograniczonej artylerii i amunicji artyleryjskiej będzie w sta­nie prowadzić dalsze lokalne ataki. Uważał nawet, że przydzielone mu artyleryjskie środki walki mogą nie wystarczyć do skutecznego wspierania obrony już opano­wanych pozycji. Domagał się zwiększenia liczby baterii dział, większych dostaw amunicji, szczególnie chemicznej, a także wzmocnienia lotnictwa. Szef sztabu Grupy Armii Następcy Tronu, generał Schmidt von Knobelsdorf, stwier­dził, iż ze względu na ciężkie walki, jakie toczyły się nad Sommą, oraz na zagrożenie nieprzyjacielską ofensywą

w Szampanii, przydział większej ilości środków bojowych nie jest możliwy. Jego zdaniem, nie był nawet konieczny, gdyż Francuzi, jak sądził, mieli podejmować jedynie akcjeo ograniczonych celach.

Mimo pesymistycznych ocen generała von Łochowa jego oddziały osiągnęły 8 sierpnia pewne sukcesy. Przygo­towanie artyleryjskie prowadziło 19 baterii artylerii poloweji 14 baterii artylerii ciężkiej. Trwało ono wprawdzie tylko pięć minut, odznaczało się jednak dużym natężeniem ognia. Do szturmu na grzbiet Froideterre i na południe od niego ruszył pułk z Alpenkorps, któremu udało się wydrzeć z rąk zaskoczonych Francuzów dzieło Thiaumont, schron pie­choty oraz pobliską stałą baterię. Nowe pozycje udało się utrzymać mimo nieprzyjacielskich kontrataków.

Tymczasem wśród niemieckich dowódców narastały wątpliwości co do sensu dalszych natarć, a także możliwości ich wykonywania. Gdy 10 sierpnia generał von Lochow spotkał się z następcą tronu w celu omówienia sytuacji na froncie pod Verdun, książę Wilhelm miał wówczas stwier­dzić, że przy natężeniu walk na innych frontach prowadze­nie większych akcji ofensywnych na prawym brzegu Mozy jest niewykonalne. Lochow oczywiście się z tym zgodził, uznał jednak za konieczne wykonanie jeszcze dwóch lokalnych uderzeń — opanowanie wysuniętej na północ części wzgórza Souville, zwanej przez Niemców „Nosem Souville”, oraz lepsze zabezpieczenie dzieła Thiaumont. Do tego ostatniego zadania brakowało jednak odpowiedniej liczby dział i amunicji. Dowódca Grupy Uderzeniowej „Wschód” uznał opanowanie dzieła Laufee za sprawę drugorzędną10.

Dwa dni później generał Schmidt von Knobelsdorf udał się do kwatery głównej Falkenhayna, która mieściła się w Mezieres. Szef Sztabu Generalnego według księcia

10 Der Weltkrieg.,., t. 10, s. 395-398.

Wilhelma miał wówczas wątpliwości odnośnie do sensu dalszych natarć pod Verdun. Dowódca 5. Armii zauważył również, że wówczas najprawdopodobniej po raz pierwszy pojawiły się rozdźwięki między Falkenhaynem a Schmidtem von Knobelsdorfem, gdyż ten drugi obstawał przy kon­tynuowaniu operacji11.

Jeszcze 14 sierpnia szef sztabu Grupy Armii Następcy Tronu rozkazał Grupie Uderzeniowej „Wschód” opanowa­nie wąwozu Souville oraz wzgórz Souville-Tavannes wraz z fortem Souville. Następnego dnia jednak do sztabu księcia Wilhelma dotarło pismo Falkenhayna. Szef Sztabu Generalnego zauważał w nim, iż wprawdzie „sytuacja taktyczna, w jakiej znajduje się nasza pierwsza linia na prawym brzegu Mozy, może zmusić do tego, by dążyć wszystkimi dostępnymi środkami do jej poprawy przed nadejściem jesiennej pogody”. Podkreślał jednakże, iż ogólna sytuacja militarna wymaga „jak największej oszczęd­ności” w dysponowaniu „ludźmi i amunicją. Z tego punktu należy wziąć pod poważną rozwagę faktyczne przerwanie ofensywy, mimo iż oczywiście nigdy nie można zapomnieć, że aktywny nieprzyjaciel, jak tylko zauważy zaprzestanie naszych przedsięwzięć, nie straci ani jednego dnia, by podjąć poważne przeciwdziałania, które przy jego przewa­dze mogą być dla nas dużo bardziej dotkliwe pod Verdun lub w innym miejscu niż straty, które ponosimy w rejonie Mozy przy obecnym prowadzeniu wojny”. Na zakończenie Falkenhayn prosił dowódców obu grup uderzeniowych 5. Armii o przedłożenie swojego stanowiska w tej sprawie12.

Dowodzący na zachodnim brzegu Mozy generał von Franęois wypowiedział się za kontynuowaniem ofensywy, nawet gdyby jej cele miały być mocno ograniczone. Jego zdaniem całkowite wstrzymanie działań ofensywnych spowo­duje wzrost agresywności działań nieprzyjaciela. Natomiast

" W i 1 h e 1 m, op.cit., s. 223.12 Ibidem, s. 223 i n.

Generał von Lochow już wcześniej nakazał sztabom pod­porządkowanych sobie korpusów (Alpenkorps, XVIII KRez. oraz XV KA) przygotować raporty, czy opanowanie fortu Souville i wzgórz znajdujących się na wschód od niego ułatwi obronę pozycji niemieckich. Jednomyślnie uznano, że zajęcie tych punktów poprawi wprawdzie możliwości obserwacji, jednak utrudni ochronę okopów przez ogień zaporowy artylerii, a dostępne siły nie wystarczą do odparcia francuskich kontrataków. Na podstawie tych ocen sytuacji, a także rozmowy z księciem Wilhelmem, uznał, że dostęp­nymi siłami można utrzymać obecnie zajmowane pozycje nawet przy silniejszych kontratakach nieprzyjaciela. Aby utrzymać u nieprzyjaciela przekonanie, że ofensywa pod Verdun jest kontynuowana, wystarczyło, jego zdaniem, opanowanie „Nosa Souville” oraz systematyczne podkopy­wanie się pod dzieło Laufee13. Następca tronu zaś stwierdzał, iż „przy kontynuowaniu ataku przeciwko nieprzyjacielowi stojącemu przed Verdun w najsilniejszych umocnieniach nie można zaoszczędzić ani amunicji, ani ludzi. Wcześniejsze ataki na szerokich frontach z potężną artylerią i dużą ilością amunicji dały piękne sukcesy, ale szybko zużyły jedna po drugiej wiele dywizji. W obecnej sytuacji i przy braku uzupełnień i amunicji mam poważne wątpliwości, czy jeszcze świeże siły grupy armii — to są ostatnie!— rzucać na małym froncie w koncentrycznym ogniu nieprzyjaciela, do ataku, który nie daje gwarancji polepszenia sytuacji i którego powodzenie jest całkiem wątpliwe”14. Mimo to generał Schmidt von Knobelsdorf obstawał, że opanowanie fortu Souville i przyległych wzgórz poprawi sytuację własnych żołnierzy. Z tego powodu zdecydował się sporządzić własny raport, który przekazał Falkenhaynowi za plecami księcia Wilhelma15. Pismo to nie pozostało bez

13 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 398—400; por. W i l h e l m , op.cit., s. 224.14 W i l h e l m , op.cit., s. 224.13 Der Weltkrieg..., t. 10, s. 401.

wpływu na szefa Sztabu Generalnego, gdyż ten, ignorując doniesienia Łochowa i następcy tronu, przekazał 21 sierpnia do sztabu 5. Armii rozkaz, że „ogólna sytuacja czyni bezwzględnie koniecznym, by w obszarze Mozy podtrzymać w nieprzyjacielu wrażenie, że tamtejsza ofensywa nie została przez stronę niemiecką zarzucona, lecz jest systematycznie kontynuowana”. Przez to konflikt w sztabie Grupy Armii Następcy Tronu osiągnął takie natężenie, że książę Wilhelm za jedyny sposób jego rozwiązania uznał zwrócenie się do cesarza Wilhelma II z prośbą o nowy przydział dla generała Schmidta von Knobelsdorfa. Został on 21 sierpnia mianowa­ny dowódcą X KA, a stojący na czele tego korpusu generał porucznik Walther baron von Lüttwitz16 objął 27 sierpnia stanowisko szefa sztabu 5. Armii oraz jednocześnie Grupy Armii Następcy Tronu17. Tym samym uczyniono poważny krok ku ostatecznemu wstrzymaniu natarć pod Verdun.

W czasie gdy Niemcy rozważali zarzucenie bądź kon­tynuowanie ofensywy, walki toczyły się nadal. Około południa 17 sierpnia ogień artylerii francuskiej osiągnął dość duże natężenie na odcinku Thiaumont-Fleury i w pasie niemieckiej 21. DRez. O godzinie 18.00 uderzyły trzy bataliony marokańskiego pułku kolonialnego z 38. DP. W ciężkich walkach udało im się zepchnąć obrońców z niemieckiej 33. DP (obsadzającej odcinek Fleury od 8 sierpnia) na wschodni skraj wsi. W nocy z 17 na 18 sierpnia artyleria francuska rozpoczęła ostrzał pozycji niemieckich między wąwozem Souville a lasem Laufee. Rankiem osiągnął on duże natężenie. Było to przygotowanie artyleryjskie nakazanego przez generała Nivelle wspólnego uderzenia zgrupowań „D” i „E”. W zgrupowaniu „E” do natarcia przeszło pięć francuskich batalionów (trzy ze 140. pp oraz dwa z 415. pp) ze świeżej 27. DP. Wypoczętą dywizję

16 Bardziej znany z puczu dokonanego wspólnie z Wolfgangiem Kappem w marcu 1920 r.

17 W i l h e l m , op.cit., s. 225-228.

otrzymało również zgrupowanie „D”, które uderzyło siłami 143. pp W sumie atakowało sześć batalionów w pierwszej linii, a dwa dalsze stanowiły rezerwy. Dodatkowo francuska 19. DP przeprowadziła dwa małe ataki na odcinku Thiau­mont, siłami łącznie dwóch kompanii. Główne natarcie francuskie, mimo pierwszych optymistycznych raportów, zakończyło się niepowodzeniem. Niemiecka 21. DRez. utrzymała swoje pozycje, a na odcinku 50. DP Francuzi wbili się maksymalnie na głębokość 300 metrów. Podod­działy zgrupowania generała Mangina został odrzucone na pozycje wyjściowe przez niemiecki kontratak. Łączne straty w zabitych, rannych i zaginionych wyniosły ponad 1300 żołnierzy18.

Po ciężkich stratach poniesionych w sierpniowych wal­kach Francuzi zdecydowali się wprowadzić na linię frontu cztery świeże dywizje (33. DP, 32. DP, 73. DP oraz 123. DP). Tymczasem generał Mangin nakazał 19 sierpnia ponowić natarcie, które poprzedziło trwające pięć godzin przygotowanie artyleryjskie. Tym razem również nie osiąg­nął powodzenia. Nie porzucił jednak ofensywnych zamia­rów. Już 22 sierpnia wyznaczył zadania dla 32. DP i 19. DP. Przygotowanie artyleryjskie trwało cztery i pół godziny, a następnie o 18.30 do szturmu ruszyła piechota na odcinku Thiaumont-Fleury. Odrzucono lewe skrzydło 14. DP i do­piero interwencja odwodów pozwoliła Niemcom odzyskać pozycje. Ponieśli jednak przy tym dość wysokie straty, gdyż samych jeńców Francuzi wzięli około 30019.

Mimo znacznego ograniczenia amunicji artyleryjskiej20, generał von Lochow zdecydował się uderzyć siłami 33. DP na wieś Fleury, by poprawić możliwości obserwacji pozycji

18 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 351-353; por. Der Weltkrieg..., t. 10, s. 403.19 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 373 i n.; por. Der Weltkrieg..., t. 10, s. 403.20 W lutym 1916 r. na armatę połową 77 mm przypadało dziennie 300

pocisków. Liczba ta zmniejszała się, do 30 pocisków 5 sierpnia, a 1 wrześ­nia zaledwie 25 (A. D e n i z o t , Verdun, s. 271).

nieprzyjaciela. Do szturmu wyznaczono sześć kompanii, jednak tylko cztery otrzymały rozkazy na czas. Uderzyły one 24 sierpnia o 6.15, wdarły się do pierwszych okopów francuskich, zostały jednak z nich wyrzucone z ciężkimi stratami. Zajęły i utrzymały pozycje obronne na nasypie kolejowym.

Niemcy zluzowali 25 sierpnia 14. DP i w jej miejsce wprowadzili 34. DP, która już następnego dnia musiała stawić czoło silnym uderzeniom francuskim. Generał Man­gin rzucił pododdziały 73. DP w kierunku fortu Vaux, a 19. DP i 32. DP na luk frontu w rejonie wzgórz Fleury. Oba uderzenia zakończyły się niepowodzeniem, podobnie jak i dalsze natarcia pod koniec miesiąca21.

Tymczasem w drugiej połowie sierpnia nastąpiło pogor­szenie sytuacji strategicznej Państw Centralnych. Rumunia, zachęcona sukcesami ofensywy Brusilowa w Galicji, a także obietnicami nabytków terytorialnych, zdecydowała się przystąpić do wojny po stronie Ententy i 27 sierpnia wypowiedziała wojnę Austro-Węgrom. Ze względu na powagę sytuacji cesarz Wilhelm II wezwał następnego dnia do Pszczyny dowódcę wojsk niemieckich na froncie wscho­dnim, marszałka Paula von Hindenburga, oraz jego szefa sztabu, generała porucznika Ericha Ludendorffa w celu omówienia dalszych działań22. Szef Sztabu Generalnego, którego pozycję mocno podkopało niepowodzenie ofensywy pod Verdun, uznał wezwanie dowódcy frontu wschodniego23 „w sprawie całokształtu prowadzenia wojny, której roz­wiązanie jest wyłącznie jego [tj. Falkenhayna — J.C.] sprawą, za nieakceptowalny podział odpowiedzialności i jako znak, że nie ma już koniecznego do wykonywania swego zadania nieograniczonego zaufania” cesarza.

21 AFGG, t. IV, vol. 2, s. 378 i n.22 Zob. E. L u d e n d o r f f , Meine Kriegserinnerungen, Berlin 1919,

s. 186; P. von H i n d e n b u r g , Aus meinem Leben, Leipzig 1920, s. 144.21 Dosłownie „częściowego dowódcy”.

W związku z tym generał von Falkenhayn zwrócił się do monarchy z prośbą o natychmiastową dymisję, która została przyjęta 29 sierpnia 1916 r.24 Falkenhayn zaś wkrótce odznaczył się jako dowódca niemieckiej 9. Armii w kampanii rumuńskiej.

Gdy 29 sierpnia z Brześcia Litewskiego do Pszczyny dotarł Hindenburg z Ludendorfem, został już na dworcu poinformowany o czekającej go nominacji na szefa Sztabu Generalnego. Ludendorff zaś, awansowany do stopnia generała piechoty, miał objąć stanowisko „drugiego szefa Sztabu Generalnego”, jednak, jak napisał w swoich wspo­mnieniach, „bardziej celowe — było według niego — okreś­lenie pierwszy kwatermistrz generalny” (Erster General­quartiermeister)25.

Nowy szef Sztabu Generalnego zwrócił się do sztabu księcia Wilhelma z pytaniem, czy kontynuować, czy wstrzymać natarcie na Verdun. W piśmie opracowanym 31 sierpnia dowództwo 5. Armii i Grupy Armii Następcy Tronu odpowiedziało, że „Nieprzyjaciel ma od dawna wrażenie, że nasza ofensywa przeciwko Verdun została zahamowana. Do kontynuowania ataku z rzeczywistymi celami brakuje nam wojsk, uzupełnień żołnierzy, artylerii i amunicji. Znajdujące się na froncie oddziały wystarczają akurat do utrzymania pozycji; dostępne jeszcze rezerwy Grupy Armii wystarczają, by zluzować potrzebujące od­poczynku dywizje. Poza tym za frontem muszą być trzy­mane świeże siły — co najmniej dwie dywizje — do użycia na zagrożonych punktach. Nie ma zatem nadwyżki sił ani do ataku, ani do oddania na inne fronty. Z tego względu po oczyszczeniu wąwozu Souville i poprawieniu pozycji koło Fleury atak musi zostać wstrzymany”. Zamie­rzano także zrezygnować z „częściowych ataków na wąs­kich frontach”. Jako priorytet zaś postrzegano utrzymanie

24 E. von F a l k e n h a y n , op.cit., s . 2 4 0 i n .2 5 E . L u d e n d o r f f , op.cit., s. 187.

obecnych linii, które jednak najpierw miały być odpowied­nio rozbudowane. A „po rozbudowie pierwszej i drugiej pozycji będzie możliwe zaoszczędzenie na froncie jednej lub dwóch dywizji i danie do dyspozycji Kierownictwu Wojsk Lądowych”. Załączono również nowy raport generała von Łochowa, w którym autor jeszcze raz podkreślił, że ze względu na braki w ludziach i amunicji i „uwzględniając bądź co bądź wątpliwe widoki na sukces”, jest przeciwny dalszemu prowadzeniu ofensywy, z wyjątkiem zapropono­wanych przez niego ataków w celu poprawienia obronności pozycji Grupy Uderzeniowej „Wschód”.

Zmiana szefa Sztabu Generalnego była drugim i ostatnim krokiem ku wstrzymaniu ofensywy pod Verdun. Drugiego września o 13.45 do sztabu księcia Wilhelma nadeszła następująca wiadomość: „Jego Wysokość rozkazuje: należy wstrzymać atak na Verdun i uzyskaną linię rozbudować jako trwałą pozycje. Jeżeli do tego będą musiały zostać oddane niewielkie fragmenty tej zdobytej linii, należy to wziąć pod uwagę. Należy się liczyć z oddaniem sił do wykorzystania w innym miejscu. Dowództwo Grupy Armii ma meldować, jaka linia ma zostać utworzona jako stała pozycja i jakie siły i do kiedy przypuszczalnie będą mogły zostać oddane do dyspozycji, jeżeli przeciwnik przed Grupą Armii się nie wzmocni”26.

Pod koniec sierpnia pod Verdun zapanowały trzy dni względnego spokoju. Dowodzący kluczowym odcinkiem frontu francuski generał Mangin nie zamierzał jednak zrezygnować z akcji ofensywnych. Po stosunkowo słabych uderzeniach 1 i 2 września następnego dnia przeprowadził silny atak, poprzedzony kilkugodzinnym przygotowaniem artyleryjskim. Francuska piechota uderzyła o 15.00. W re­jonie dzieła Thiaumont nacierający zostali powstrzymani dopiero dzięki interwencji niemieckich odwodów. Udało

26 Der Weltkrieg..., t. 11, Berlin 1938, s. 119.

im się również wedrzeć w centrum pozycji 192. DP. Najważniejszym momentem 3 września byl jednak niemie­cki atak w celu zdobycia „Nosa Souville”. Operacja ta miała na celu wywalczenie korzystniejszego przebiegu linii niemieckich. Przygotowanie artyleryjskie ataku trwało wprawdzie dwa dni, ale ogień huraganowy tylko dziesięć minut. Niemcom sprzyjała pogoda — gdy żołnierze 14. Bawarskiej Dywizji Piechoty uderzyli o godzinie 7.00, na stokach wąwozu Souville snuła się mgła. Początkowo wydawało się, że operacja zakończy się niepowodzeniem, jednak rzucenie do walki rezerw wystarczyło do ożywienia ataku. Do 13.30 opanowano w końcu wdzierający się w niemieckie linie klin i utrzymano go mimo nieprzyjaciel­skich kontrataków27.

Po tym sukcesie inicjatywa przeszła całkowicie w ręce francuskie. Sytuacja 5. Armii nie była jednak jeszcze trudna, gdyż dysponowała ona 24 dywizjami piechoty wobec 22 dywizji francuskich (2. Armia i prawe skrzydło4. Armii). Artyleria w 2. Armii francuskiej 25 sierpnia 1916 r. liczyła 2068 dział, w tym 692 kalibru 75 mm. Niemcy zaś dysponowali na początku września łącznie 1770 działami (w tym 786 lekkimi, 969 średnimi i ciężkimi oraz 15 najcięższymi)28.

27 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 119 i n.28 Ibidem, s. 118; A. D e n i z o t, Verdun, s. 267.

IX. INICJATYWA W RĘKACH FRANCUSKICH

Na początku września 1916 r. organizacja niemieckiej5. Armii wyglądała następująco:

— dowództwo X KRez. z 7. DRez., 9. Dywizja Land- wehry, 19. DRez.; dowództwo XVI KA wraz z Argonnen- Division1 i 6. Bawarska Dywizja Piechoty;

— Grupa Uderzeniowa „Zachód” (dowództwo VII KA z generałem piechoty Hermannem von Franęois na czele); odcinek generała artylerii Franke, obsadzany przez 2. Dywizję Landwehry oraz 4. DP; odcinek „304” z 54. DP oraz 38. DP; odcinek VII KA z 13. DP i 14. DP;

— Grupa Uderzeniowa „Wschód” (generał piechoty Ewald von Lochow): sztab VI KRez. wraz z 13. DRez., 14. DRez. oraz 25. DRez.; sztab Alpenkorps wraz z 34. DP, 33. DP, 192. DP; sztab XVIII KRez. z 14. Bawarską Dywizją Piechoty, 33. DRez.; sztab XV KA wraz z 50. DP, 30. DP oraz 39. DP.

1 „Dywizja Argonnów” — w zasadzie grupa dywizyjna utworzona z części pododdziałów 34. DP, Alpenkorps, I Rezerwowej Zapasowej Brygady Piechoty (I Reserve Ersatz Infanterie Brigade) oraz XIII Brygady Landwehry.

Dodatkowo Dywizja Zapasowa Gwardii znajdowała się w rezerwie, miała zostać wymieniona za 10. Dywizję Zapasową, a 21. DRez. miała zluzować 7. DRez.2

Siły francuskie zorganizowane były w sześć zgrupowań, po trzy na każdym brzegu Mozy:

— „Z” — od Four de Paris (wyłącznie) do drogi Avoncourt, Malancourt — XVI KA ze 130. DP, 9. DP i 71. DP oraz dziesięć batalionów terytorialnych, częściowo znajdujących się na froncie;

— „AB” — od drogi Avoncourt, Malancourt (wyłącznie) do zachodniego stoku wzgórza 304 — XV KA z 126. DPi 123. DP wraz z czterema batalionami terytorialnymi;

— „C” — od wzgórza 304 do Mozy na południe od Vacherauville — XXXI KA z 65. DP i 64. DP wraz z sześcioma batalionami terytorialnymi;

— „D” — od Mozy do Haie-Renard (włącznie) — XI KA wraz z 33. DP, 7. DP, 68. DP oraz siedem batalionów terytorialnych. Ze względu na znaczenie tego odcinka dysponował on też najliczniejszą artylerią;

— „EF” — od Haie-Renard (wyłącznie) do Villers-sous- Bonchamp (wyłącznie) — XIV KA wraz z 73. DP, 28. DP, 21. DP. oraz siedem batalionów terytorialnych. Dodatkowo zgrupowaniu podporządkowana była 67. DP, mająca zluzo­wać 73. DP.

— „G” — od Villers-sous-Bonchamp (włącznie) do Mozy na północ od Saint-Mihiel — III KA z 16. DP, 5. DP, 6. DP oraz osiem batalionów terytorialnych.

Oprócz tego na tyłach 2. Armii uzupełnianych było pięć dywizji, które odpoczywały. Były to (19. DP, 27. DP, 32. DP, 38. DP, 55 DP). Z tych jednostek 27. DP i 19. DP miały zostać przerzucone w inny rejon walk, a 32. DP stanowiła rezerwę, jednak do niedawna znajdowała się na linii frontui wymagała uzupełnienia strat przed wejściem do akcji3.

2 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 117, przyp, 2.3 AFGG, t. IV, vol. 3, Paris 1935, s. 295 i n.

Francuzi już 4 września rozpoczęli kontrataki przeciwko nowym pozycjom, jakie Niemcy zajęli dzień wcześniej. Działania te zakończyły się jednak niepowodzeniem, gdyż nacierający zalegli pod ogniem obrońców.

Noc z 4 na 5 września przyniosła kolejną katastrofę. Po forcie Douaumont przyszła kolej na zajęty przez Francuzów tunel Tavannes. Gromadzono w nim amunicję i materiały wojenne. Przebywały tam też sztaby różnych jednostek. W tunelu wybuchł szybko rozprzestrzeniający się pożar, który wygasł dopiero 11 września. Pociągnął za sobą około 500 ofiar, w tym dowódcę CXLVI BP.

Piąty września minął dość spokojnie, gdyż Francuzi przygotowywali się do uderzenia zaplanowanego na na­stępny dzień. Zamierzali wykonać trzy ataki, na odcinkach 7. DP, 68. DP (wzmocnionej 288. pp oraz 220. pp z 67. DP) oraz 73. DP (wspartej jednym pułkiem 67. DP). Przygotowanie artyleryjskie rozpoczęło się w nocy z 5 na 6 września. W trakcie rekonesansu rankiem przy baterii Souville zginął dowódca 67. DP, generał Ayme. W pasie francuskiej 7. DP uderzyły trzy bataliony, podobnie na froncie 68. DP (atakował 288. pp) oraz 73. DP. Pierwsze uderzenie piechoty nastąpiło o 18.00, a następne o 18.40. Atakującym udało się odrzucić 14. Bawarską Dywizję Piechoty na jej wcześniejsze pozycje oraz odepchnąć 33. DRez. Zyskano około 400 metrów terenu, wzięto do niewoli 214 żołnierzy niemieckich oraz zdobyto 8 karabi­nów maszynowych4.

Niemcy postanowili natychmiast zareagować na sukces francuski. Grupa Uderzeniowa „Wschód” wzmocniła swo­imi odwodami XVIII KRez., który rozpoczął przygotowania do kontrataku. Obie dywizje korpusu odzyskały wcześniej­sze pozycje, ale Francuzi nie odpuścili i silnym kontrata­kiem zepchnęli prawe skrzydło 33. DRez. tak głęboko, że

4 Ibidem s. 310-312.; por. Der Weltkrieg..., t. 11. s. 120.

ze względu na zagrożenie z flanki ustąpić również musiały pozostałe elementy tej dywizji. Niemcy znów cofnęli sięo około 300 metrów. Natarcie francuskie na pozycje 14. Bawarskiej Dywizji Piechoty wdarło się tylko do okopów niemieckich na lewym skrzydle tej dywizji, w nocy atakujący zostali stamtąd wyparci.

Dziewiątego września odcinek Alpenkorps został pod­porządkowany nowo utworzonemu „dowództwu korpusu do zadań specjalnych nr 54” (Generalkommando zur besonderen Verwendung Nr 54), z generałem porucznikiem Viktorem Kühne na czele. Stawił on czoła francuskim natarciom na południe od dzieła Thiaumont oraz na wschód od Fleury. Po tych walkach na prawym brzegu Mozy nastąpiła przerwa w działaniach5.

Gdy toczyły się opisane powyżej starcia, Niemcy roz­ważali, gdzie miałaby przebiegać ich stała pozycja obronnai jakie siły można zabrać spod Verdun. Jako pierwszy wypowiedział się w tej kwestii dowodzący na zachodnim brzegu Mozy generał von Franęois, który stwierdził, że zamierza rozbudować pierwszą linię. Zameldował również, że nie może oddać żadnych oddziałów. Generał von Lochow natomiast swoje stanowisko zawarł w raporcie przed­stawionym 5 września. Uznał, że po likwidacji występu frontu w rejonie „Nosa Souville” zajmowane przez jego wojska linie mogą być rozbudowane jako główna pozycja obronna. W sprawie oddania podległych sobie jednostek słusznie zauważył, że na wschodnim brzegu Mozy nie­przyjaciel zamierza wiązać możliwie największe siły nie­mieckie i z pewnością będzie prowadził działania zaczepne. Dlatego uważał, że o nadwyżce w oddziałach będzie można mówić dopiero wtedy, gdy otrzyma odpowiednią liczbę robotników do rozbudowy pozycji, a na froncie zapanuje spokój. Zgodnie więc z tymi deklaracjami książę

5 Der Weltkrieg..., t. ]1, s. 120 i n.

Wilhelm zameldował Hindenburgowi i Ludendorffowi, że aktualne pozycje jego oddziałów będą rozbudowywane jako stała linia obrony.

Tymczasem Naczelne Kierownictwo Wojsk Lądowych wzywało wciąż Grupę Armii Następcy Tronu do oddania świeżych sił nad Sommę. Najpierw wyciągnięto z 5. Armii dowództwo X KRez., a następnie 10. Dywizję Zapasową, 13. Bawarską Dywizję Piechoty i 6. Bawarską Dywizję Piechoty, za które 5. Armia otrzymała tylko 32. DP. Mimo sprzeciwu generała von Franęois 11 września z sześciu podległych mu dywizji zostawiono jedynie cztery. Zlikwidowano też dowództwa odcinków „Franke”i „303”. Grupa Uderzeniowa „Wschód” dysponowała wciąż jedenastoma dywizjami podzielonymi na cztery odcinki. W rezerwie znajdowała się jeszcze 9. DP ściąg­nięta z Grupy Armijnej Strantza oraz przerzucana nad Sommę 7. DRez.

Książę Wilhelm oddał też znaczą liczbę dział. Od1 lipca z odcinka 5. Armii wycofano łącznie 98 baterii artylerii. Zaproponował następnie wycofanie dalszych 6 baterii ciężkich i 5 najcięższych. Pozostawiając na swoim odcinku tylko niezbędne minimum do odpierania nieprzyjacielskich natarć.

Z powodu trudnej sytuacji na froncie zachodnim Kierow­nictwo Wojsk Lądowych zdecydowało się zwołać naradę w kwaterze głównej Grupy Armii Ruprechta w Cambrai. Wzięli w niej udział szefowie sztabów wszystkich grup armii i armii frontu zachodniego oraz admirał Ludwig von Schröder jako dowódca Korpusu Marynarki „Flandria” (Marinekorps Flandern), broniącego fłandryjskiego wy­brzeża. Do Cambrai przybył również książę Wilhelm wraz ze swoim szefem sztabu, generałem porucznikiem Walterem baronem von Lüttwitzem. Oceniono, że walki nad Sommą będą trwać tak długo, jak długo Brytyjczycy i Francuzi

dysponują świeżymi siłami, czyli przynajmniej miesiąc. Uznano, że dywizji nie można pozostawiać na linii frontu dłużej niż 14 dni, gdyż w przeciwnym razie zostaje ona całkowicie zużyta. Do utrzymania dwutygodniowego tem­pa wymiany każdej z wielkich jednostek konieczne było dostarczanie nad Sommę jednej świeżej dywizji dziennie. Szef sztabu Grupy Armii Następcy Tronu sytuację pod Verdun przedstawił następująco: „Żadnych stanowisk, ludzie leżą w lejach po pociskach, prace niemożliwe pod nieprzyjacielskim ogniem, tak duże tyłowe połączenia, że luzowania przychodzą zmęczone. Zużycie sil pod nie­przyjacielskim ogniem i ciągłymi atakami dość znaczące, tak że odbywać się musi ciągła wymiana”. Grupa Armii Następcy Tronu za wycofywane z frontu dywizje miała otrzymywać głównie mniej wartościowe jednostki land- szturmu. Do dyspozycji było ponad siedemdziesiąt bata­lionów na terenie okupowanej Belgii6. Obecny na spot­kaniu Ludendorff pisał, że „Wielkość zgromadzonych dowódców i szefów sztabów, którzy na zachodzie prawie dwa lata stali w wielkich walkach obronnych [...] zrobiła głębokie wrażenie”. Wspominał również, że kraj powinien „dać wojnie to, co do wojny należy”7. Zapewne opierając się na tych doświadczenia, Ludendorff sformułował póź­niej koncepcję wojny totalnej.

Po spotkaniu w Cambrai książę Wilhelm wydał na­stępujący rozkaz: „Z uwagi na zapotrzebowanie na ludzi, materiał i amunicję dla naszej armii na innych frontach, jest pożądane, by front Grupy Armii Następcy Tronu pozostał spokojny, względnie w punktach zapalnych dojdzie do ogólnego osłabnięcia działań bojowych. Należy porzucić każde przedsięwzięcie ofensywne, jeżeli nie jest niezbędnie konieczne, by odzyskać utracone części pozycji, którą należy utrzymać. Mniejsze akcje patroli do stwierdzenia

6 O spotkaniu w Cambrai zob. Der Weltkrieg..., t. 11, s. 10-18.7 E. L u d e n d o r f f , op.cit., s. 215.

nieprzyjacielskich związków pozostają pomimo to wciąż konieczne”8.

Tymczasem Francuzi po krótkiej przerwie 12 września wznowili natarcia na odcinku między dziełem Thiaumont a lasem la Montagne, rozpoczynając od ataku kompanii piechoty. Następnego dnia w celu zaskoczenia nieprzyja­ciela bez przygotowania artyleryjskiego uderzy! batalion piechoty, osiągając wyłom w liniach 14. Bawarskiej Dywizji Piechoty. Jednak zacięte niemieckie kontrataki w nocy doprowadziły do odzyskania większości utraconego terenu. Następny atak, 15 września, wykonały dwie kompanie, ale nie udało im się osiągnąć powodzenia. Podobnie nie powiodły się natarcia 16 i 17 września. Po tych działaniach znów nastąpiła kilkudniowa przerwa, jedynie francuska artyleria prowadziła ostrzał stanowisk niemieckich, aby uniemożliwić ich rozbudowę.

Kolejne francuskie uderzenie nastąpiło 20 września na południowy wschód od dzieła Thiaumont. Francuzi wdarli się wprawdzie w niemieckie linie, ale z większości zdoby­tych pozycji wyparł ich niemiecki kontratak. Kolejne natarcia prowadzone przez siły 2. Armii nie przyniosły sukcesu. W ostatnich dniach września sytuacja na wschod­nim brzegu Mozy się uspokoiła.

Na lewym brzegu Mozy cały wrzesień byl spokojny, zaledwie dwa dni trwały poważniejsze walki: 18 września, kiedy Francuzi uderzyli w rejonie Mort-Homme, wdzierając się w niemieckie pozycje, i 19 września, gdy w wyniku kontrataku utracili całą zdobycz9.

Francuzi, nie mając sukcesów w działaniach o ograni­czonym zakresie, zdecydowali się przeprowadzić zakrojo­ną na szeroką skalę operację, taką jak majowy kontratak na fort Douaumont. Koncepcja silniejszego uderzenia zrodziła się nieco wcześniej, 13 września, w trakcie

8 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 125.9 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 316-320; Der Weltkrieg..., t. 11, s. 125 i n.

wizyty prezydenta Francji Raymonda Poincare w Verdun, który przybył, by odznaczyć miasto za dzielność. Ce­remonia odbyła się w podziemiach cytadeli. Oprócz miejscowych dowódców obecni byli również przedsta­wiciele państw sojuszniczych — Rosji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Serbii i Czarnogóry. Verdun otrzymało wówczas Legię Honorową, Le Croix de Guerre oraz: rosyjski Krzyż św. Jerzego, brytyjski Military Cross, włoski Medal za Odwagę, belgijski Krzyż Leopolda, serbski Medal za Odwagę i czarnogórski Medal Obilića. Generał Nivelle zaś został Wielkim Oficerem (Grand Ojficier)10 orderu Legii Honorowej11.

Razem z głową państwa przyjechał generał Joffre, który spotkał się wówczas z generałami Petainem, Nivel- łem oraz Manginem i potwierdził im swoje instrukcje nakazujące prowadzenie energicznych działań ofensyw­nych. Joffre uważał, że na prawym brzegu Mozy należy co najmniej opanować wzgórza na północ od wąwozów la Dame i Bazil, a jak się da, zająć również forty Douaumont i Vaux. Generał Nivelle uznał, że do tego konieczne będzie wzmocnienie jego armii, chciał otrzy­mać oprócz haubic 155 mm również 2 działa kalibru 370 mm. Samo uderzenie zaś zamierzał rozłożyć na dwa etapy. W pierwszym chciał opanować z lasu Fumin grzbiet Froideterre, a następnie z tej pozycji uderzyć na las Nawe.

Generał Mangin został ponownie wyznaczony na dowód­cę operacji. Pierwszy projekt przygotował 17 września. Celem uderzenia miało być usytuowanie linii francuskich na grzbiecie na północ od wąwozu la Dame, na północ od Thiaumont-Ferme na grzbiecie z lasem Cailette oraz z lasem

10 Druga po Krzyżu Wielkim (Grand Croix) klasa orderu Legii Honorowej.

" R. Po i n c ar e, op.cit., s. 346-351; Memoires du Marechal Joffre.... T. 2, s. 269.

Fumin. Postanowił przeprowadzić jedno, zakrojone na dużą skalę, uderzenie. Jego zdaniem łącznie potrzebne były cztery dywizje, z czego zgrupowanie „D” potrzebowało dodatkowo dwóch lub trzech wielkich jednostek. Domagał się także wzmocnienia artyleryjskiego: dywizjonu dział 65 mm, dywizjonu haubic 155 mm, dwóch lub trzech dywiz­jonów armat 155 mm oraz jednej baterii najcięższych dział 370 mm12. Szczegółowy plan uderzenia opracował 24 września, został on co prawda w następnych dniach zmodyfikowany, ale cel wyznaczony 17 września pozostał aktualny. Zgrupowanie „DE” dysponowało w tym czasie dziewięcioma dywizjami, z których 33. DP, 38. DP, 133. DP i 74. DP znajdowały się na pierwszej linii, 7. DP, 37. DP oraz 63. DP na drugiej, dwie następne zaś tworzyły rezerwę. Ostatecznie zdecydowano, że:

— 38. DP, dowodzona przez generała Guyota de Salins, uderzać będzie w kierunku fortu Douaumont. W pierwszej linii miała ona 11. pp (z 33. DP), LXXVI BP oraz IV Brygadę Marokańską z 8. pułkiem tyralierów, 4. pułkiem żuawów, 4. pułkiem mieszanym oraz Pułkiem Marokańskiej Piechoty Kolonialnej.

— 133. DP, której dowódcą był generał Passaga, nacierać miała w rejon pomiędzy fortami Vaux a Douaumont. Podzielona była na dwa zgrupowania. Lewe tworzyła CCXIV BP wraz z 32. batalionem strzelców, 36. batalionem senegalskim oraz trzema plutonami saperów. Prawe zaś składało się ze 401. pp, 107. batalionu strzelców, kompanii somalijskiej oraz plutonu saperów. Kierował nim dowódca CCXIII BP.

— 74. DP, z generałem Lardemelle na czele, uderzać miała na fort Vaux. Ona również została podzielona na dwa zgrupowania. Lewe składało się ze CXLVIII BP oraz dwóch batalionów strzelców (50. i 71.). Prawe

12 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 321 i n.

natomiast tworzone było przez niepełną CXLVII BP i 30. pp z 28. DP13.

Tymczasem Niemcy pod koniec września dokonali wymiany dywizji. Coraz więcej lepszych jednostek zabie­rano spod Verdun, umieszczając tam dywizje nowo sfor­mowane lub mocno wyczerpane walkami nad Sommą. Nie omieszkano również wykorzystywać batalionów landsztur- mu, których na froncie całej Grupy Armii Następcy Tronu znalazło się na pierwszej linii aż dziewięć. Oprócz re­organizacji składu 5. Armii zdecydowano się zmienić nazwy grup działających na obu brzegach Mozy. Zamiast Grupy Uderzeniowej „Wschód” powstała Grupa von Ło­chowa, a Grupę Uderzeniową „Zachód” zastąpiła Grupa von Franęoisa.

Siedemnastego października do Pierrepont, gdzie mieściła się kwatera generała von Łochowa, przybył cesarz Wilhelm II. Wysłuchał raportu dotyczącego sytuacji pod Verdun. Szef sztabu Grupy Armii Następcy Tronu, generał von Lüttwitz, stwierdził, że mimo znacznego osłabienia sił 5. Armii, ma ona i tak niewielką przewagę nad znajdującymi się naprzeciw niej wojskami francuskimi. Zauważył jednak, że nieprzyjaciel dysponuje trzykrotnie większymi rezerwami oraz znacznie lepszym zaopatrzeniem w amunicję. Na dodatek w niemieckich szeregach znajduje się wielu mło­dych, niedoświadczonych oficerów, a także gorzej wy­szkoleni żołnierze — w tym nawet zaklasyfikowanych wcześniej jako zdolni jedynie do służby garnizonowej. Wziąwszy pod uwagę te okoliczności, sytuacja Niemców pod Verdun wyglądała mało optymistycznie. Niemniej jednak, zdaniem von Lüttwitza, dopóki trwała bitwa nad Sommą, nie należało się spodziewać większych operacji francuskich. Można było brać pod uwagę tylko działaniao ograniczonym zasięgu, prowadzone na froncie grupy

13 AFGG, t., IV, vol. 3, s. 363-367.

generała von Łochowa. Odnośnie do rozbudowy pozycji stwierdzał, że mimo wysiłków nie udało się utworzyć zwartych okopów na pierwszej linii, w wielu miejscach brakowało zasieków czy rowów dobiegowych. W liście z lipca 1937 r. skierowanym do autorów syntezy pierwszej wojny światowej tak opisał fort Douaumont: „Wszystko sprawiało wrażenie opuszczonego i ponurego, lej był przy leju, amunicja wszelkiego rodzaju leżała wokoło w stosach, całość była wielkim polem mogił. Fort był w różnych miejscach przestrzelony, dawał jednak wsparcie wartoś­ciowym oddziałom, także jeżeli uwzględni się, że nie­przyjaciel przy większym ataku skieruje na niego swoje najcięższe działa i gaz. Całkiem źle wyglądało przedpole fortu. Nie było widać rozbudowanej niemieckiej linii obrony, a gdy starano się ją zbudować, natychmiast niszczył ją nieprzyjacielski ogień. Na innych odcinkach 5. Armii było podobnie”14.

Generał von Lochow w swoim wystąpieniu przed monar­chą zwrócił uwagę na znaczny spadek natężenia walk na podległym mu odcinku frontu. Niemniej jednak wciąż pozostał on najbardziej aktywny w całym pasie Grupy Armii Następcy Tronu. Wskazywał również na trudności w rozbu­dowie stanowisk, do których obok ognia artylerii francuskiej zaliczył również gliniastą glebę. W porze deszczowej gleba ta utrudniała też dostarczanie zaopatrzenia na front.

Raporty von Łochowa 20 października trafiły również do Hindenburga i Ludendorffa. Ci jednak zauważyli, że między Verdun a St Mihiel jest więcej dywizji niemieckich niż francuskich i nakazali wyciągnięcie z frontu 5. Armii jeszcze jednej wielkiej jednostki, jeżeli sytuacja nie ulegnie zmianie do 15 listopada15.

Sztab Generała von Łochowa 18 października informował podległe sobie odcinki, że należy liczyć się z uderzeniem

14 Cyt. za: Der Weltkrieg..., t. 11, s. 131, przyp. 1.15 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 131-133.

Francuski goniec motocyklowy w czasie bitwy

Zniszczony las Avocourt

Stanowisko niemieckiego karabinu maszynowego w iesie Avocourt

Zniszczone ogniem niemieckiej artylerii przedpole fortu Vaux

Fort Vaux na początku kwietnia 1916 r.

Fort Vaux pod koniec maja 1916 r.

Zdobywca fortu Vaux podpo­rucznik Kurt Rackow

Dowódca fortu Vaux major Sylvain Raynal (z lewej) w niewoli niemieckiej

Załoga fortu Vaux po kapitulacji 7 czerwca 1916 r.

Front północny fortu Vaux 22 października 1916 r. wschodnie pancerne stanowisko obserwacyjne i pancerna wieża artyleryjska

Południowo-wschodnia część fortu Vaux 22 października 1916 r.

Fort Vaux po odzyskaniu go przez żołnierzy francuskich

Marokański Pułk Kolonialny w sierpniu 1916 r. wśród ruin Fleury

Jeńcy niemieccy we wrześniu 1916 r.

Transport zwłok zabitego 24 X 1916 r. odłamkiem pocisku dowódcy CCXIV BP, generała brygady Ernesta Anselina

nieprzyjaciela. Tego dnia dokonano kolejnej zmiany nazew­nictwa i zamiast grup Łochowa i Franęoisa powołano odpowiednio Grupę Mozy „Wschód” (Maas-Grupe Ost) oraz Grupę Mozy „Zachód” (Maas-Gruppe West).

Wbrew optymistycznym opiniom niemieckiego Sztabu Generalnego sytuacja pod Verdun uległa drastycznej zmia­nie. Baterie francuskie 21 października otworzyły ogień. Generał Mangin dysponował wówczas 331 działami kalib­rów do 105 mm (włącznie), 260 działami kalibrów 120 mmi 155 mm oraz 56 działami kalibrów od 220 mm do 400 mm. Dodatkowo podporządkowano mu artylerię okopową, na którą składało się 114 moździerzy kalibru 58 mm oraz11 armat 75 mm16.

Plan walki artyleryjskiej zakładał przede wszystkim zniszczenie niemieckich baterii prowadzących ogień zapo­rowy. W celu dokładniejszego ich rozpoznania Francuzi wykonali 22 października atak pozorowany, który sprowo­kował ogień niemieckich dział. Wówczas rozpoczęto sys­tematyczne niszczenie rozpoznanych stanowisk. Najcięższe działa ostrzeliwały obydwa zdobyte przez Niemców forty. Niemcy byli pewni, że lada chwila czeka ich silne uderzenie nieprzyjaciela. W takiej sytuacji generał von Lochow nakazał przygotowanie się do jego odparcia. Zalecał sprawdzenie zabezpieczeń przeciwchemicznych oraz takie ugrupowanie rezerw, by jak najszybciej mogły zostać użyte do kontrataków. Artyleria zaś miała planowo niszczyć pozycje francuskich baterii, ostrzeliwać miejsca koncentracji nieprzyjaciela oraz drogi prowadzące na pierwszą linię.

Szczególnie skuteczny okazał się ogień dział 400 mm, które w wielu miejscach przebiły stropy koszar, zmuszając załogę do schronienia się w pomieszczeniach położonych najniżej. Co gorsza 23 października w płomieniach stanął magazyn sprzętu pionierskiego, a następnie eksplodowała

16 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 341.

znajdująca się tam amunicja świetlna i pociski do karabinów maszynowych. Natychmiast wszystkie pomieszczenia wy­pełniły się dymem i trującymi gazami. Ponieważ w pobliżu pożaru znajdował się skład 7000 granatów ręcznych wraz z amunicją francuską, groziło powtórzenie majowej tragedii. W takiej sytuacji komendant fortu zarządził jego ewakuację, na miejscu zostało około 100 żołnierzy z 84. pp pod dowództwem kapitana Soltaua. Żołnierze ci, porażeni gazami powstałymi w wyniku pożaru, wytrwali na poste­runku do rana 24 października.

W ogólnym zamieszaniu zameldowano generałowi majorowi von Götzenowi, pełniącemu obowiązki dowódcy obsadzającej ten odcinek niemieckiej 54. DP, że w forcie były eksplozje, że został on opuszczony, ale znajdują się w nim ranni. Major natychmiast wysłał tam pomoc, jednak została ona wstrzymana, gdyż nadeszła informacja, że wejście do dzieła nie jest możliwe. Tymczasem do fortu Douaumont wkroczył kapitan Prollius wraz dwoma innymi oficerami i łącznikami artylerii. Po ze­braniu rozproszonych żołnierzy dysponował on około20 ludźmi. Obsadził stację sygnalizacji optycznej, jednak z powodu mgły nie mógł przekazać żadnych meldunków. Tymczasem zagrożenie eksplozją minęło, a w części pomieszczeń powietrze nie było zatrute. Dopiero o 3.00 rano 24 października generał von Götzen dowiedział się, że fort jest obsadzony, ale ze względu na nie­bezpieczeństwo eksplozji konieczna jest jego ewakuacja. Wówczas wysłał tam pluton pionierów, a później jeszcze kompanię piechoty, ale nie dotarły one na miejsce17.

Ogień najcięższych dział francuskich skierowany był również na fort Vaux, który 23 października i rankiem następnego dnia otrzymał wiele poważnych trafień. Jednak dzięki wysiłkom załogi dzieło zachowało wartość bojową.

17 W. B e u m e 1 b u r g, Douamont, Oldenburg-Berlin 1925, s. 178-182; Der Weltkrieg..., t. 11, s. 136 i n.

Siła niszcząca francuskiego przygotowania artyleryjs­kiego była ogromna, podobnie jak ilość wystrzelonej amunicji. Zużyto ponad 530 000 pocisków 75 mm i 101 000 pocisków 155 mm. Mimo mgły, która pojawiła się rankiem24 października, ostrzał trwał nadal, osiągając między 9.00 a 10.00 natężenie ognia huraganowego. Jednocześnie tyły pozycji niemieckich, ze szczególnym uwzględnieniem stanowisk artyleryjskich, zostały ostrzelane amunicją che­miczną. Wskutek tego przygotowania artyleryjskiego okopy niemieckie mocno ucierpiały, zniszczona została większość schronów i rowów dobiegowych.

W tym czasie ugrupowanie wojsk niemieckich na pra­wym brzegu Mozy było następujące:

— sztab VII KRez. kontrolował linię Vacherauvil- le-grzbiet Poivre-dzielo Thiaumont, obsadzony przez 14. DRez., 13. DRez. i 25. DRez.;

— sztab XII KA — „Odcinek Hardaumont” siłami 34. DP, 54. DP, 9. DP oraz 33. DRez. bronił frontu: dzieło Thiaumont-Fleury-las Chapitre-las Fumin

— sztab XVIII KRez. — „Odcinek Vaux” wraz z 50. DP, 192. DP oraz 19. Dywizją Zapasową osłaniał pas: las la Montagne-lasek Lauffee-płaskowyż Woevre.

Na tyłach 5. Armii znajdowały się rezerwy w postaci 10. DP rozmieszczonej w rejonie Marville-Colmey oraz 5. DP skoncentrowanej w okolicy Xivry Circourt18.

Atak francuskiej piechoty, który nastąpił 24 październikao 12.40, zaskoczył Niemców. Obrońcy byli wprawdzieo nim uprzedzeni, jednak według zeznań jeńców miał on nastąpić dwie godziny później. A unosząca się nad frontem mgła pozwoliła nacierającym niepostrzeżenie zbliżyć się do niemieckich okopów.

W pierwszej fazie operacji w pasie 38. DP udało się Francuzom dotrzeć na wysokość wąwozu Albain, a tym

1 8 W i l h e l m , op.cit., s . 244.

samym osiągnęli cel wyznaczony na ten dzień. Jedynie Marokańczycy napotkali zacięty opór grupy 50 Niemców, którzy walczyli w okrążeniu. Nie powstrzymało to jednak pułku kolonialnego, który do 14.00 osiągnął pierwszy cel wyznaczony na ten dzień.

Na odcinku francuskiej 133. DP niemieckie okopy były zupełnie zniszczone ogniem artylerii, a ich resztki obsadzały izolowane grupki obrońców, gdyż większość z nich zginęła. W takiej sytuacji atakujący praktycznie bez start dotarli już o 13.00 do pierwszego celu natarcia. Atak obu skrzydeł 74. DP najwyraźniej zaskoczył Nie­mców, gdyż obrońcy pierwszych okopów dostali się w znacznej części do niewoli, przy czym większość przebywała jeszcze w schronach. W centrum jednak natrafiono na silny opór, wsparty ogniem zaporowym i atakujący nie byli w stanie posuwać się naprzód.

Kolejna faza na odcinku francuskiej 38. DP rozpoczęła się o 14.40. Pierwsze pododdziały dotarły do drugiego celu już o 15.05, zdobywając po drodze 5 dział niemieckich. Około 15.45 atakujący opanowali ruiny wsi Douaumont oraz wdarli się do fortu, obsadzonego przez garstkę żołnierzy kapitana Prolliusa. Nie mając szans na przedarcie się do własnych linii ani na odsiecz, Niemcy zdecydowali się kapitulować. O 19.00 fort Douaumont był już w pełni kontrolowany przez Francuzów. Natarcie tej dywizji za­trzymało się dopiero za celem wyznaczonym jej przez generała Mangina, na północ od wsi Douaumont, gdzie niemieckie odwody pośpiesznie tworzyły drugą linię obrony. Francuska 133. DP natomiast po przekroczeniu lasu Caillette natknęła się na opór niemieckiego batalionu, który jednak został złamany w ciągu pół godziny. Dywizja już o 16.30 opanowała wyznaczone dla niej cele. Z kolei na odcinku 74. DP łatwe sukcesy udało się osiągnąć jedynie na skrzydłach. W centrum zaś aż do wieczora natarcie opóźniał ogień niemieckich karabinów maszynowych. Dywizja opa­

nowała większość linii wyznaczonych jako cel dnia, jedynie w lesie Fumin 230. pp nie dal rady zdobyć wszystkich nakazanych celów19. W najdalszym miejscu Francuzi wbili się na głębokość 2 kilometrów w linie niemieckie, w ciągu jednego dnia odzyskując większość tego, co stracili między marcem a lipcem20.

Natarcie spowodowało zamieszanie w szeregach niemiec­kich. Generał von Lochow pierwsze wiadomości o przebie­gu nieprzyjacielskiego ataku otrzymał między 14.55 a 15.24. Nakazał wówczas zaalarmować znajdującą się w rezerwie 10. DP i rozkazał przerzucić samochodami jej pułk piechoty w rejon Chaumont. W meldunkach z odcinków Vaux i Hardaumont jeszcze po 17.00 zapewniano, że Niemcy kontrolują Fleury, a informacje o utracie Douaumont traktowano jako nieuzasadnione sianie paniki. Dopiero wieczorem do generała Łochowa dotarły rzetelne raporty dotyczące rozwoju sytuacji, ale najwięcej wiadomości uzyskał dopiero w nocy, gdy Francuzi ogłosili przez radio swój sukces. Dowództwo 5. Armii było jeszcze gorzej poinformowane niż sztab Grupy Mozy „Wschód”. Niemniej jednak jeszcze wieczorem 24 października nakazało roz­budowę drugiej pozycji obronnej, która miała ochronić stanowiska artyleryjskie. Sztab Generalny zgodził się skierować do 5. Armii dwie dywizje21.

O wadze, jaką Francuzi przykładali do tej operacji, może świadczyć to, że 24 października do sztabu 2. Armii przybył generał Joffre. Gdy około 18.00 dotarły do niego wiadomości o udanym przebiegu uderzenia, zatelefonował natychmiast do generała Mangina, nakazując mu powiększenie osiągniętych sukcesów. Ten zaś, wy­korzystując rezerwy odcinka „DE”, wzmocnił biorące

19 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 389-395; por. W. B e u m e l b u r g , op.cit., s. 184; Der Weltkrieg..., t. 11, s. 140-142.

20 W i 1 h e 1 m, op. cit,. s. 246.21 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 143-145.

udział w ataku dywizje. Do 38. DP i 133. DP przydzielił po brygadzie piechoty, 74. DP otrzymała natomiast pułk piechoty z 63. DP.

Na odcinku francuskiej 38. DP o 6.00 wysłano patrole rozpoznawcze, które napotkały silny ogień karabinów maszynowych. Ze względu na zaciętość obrony zrezyg­nowano z wznawiania natarcia w tym pasie. Natomiast 133. DP nie zdołała na czas umieścić na pozycjach wyjściowych pododdziałów wyznaczonych do uderzenia. W takiej sytuacji 25 października wykorzystano na tych odcinkach na uporządkowanie szyków i rozbudowę pozycji na opanowanym terenie. 74. DP wysłała na swoim lewym skrzydle patrole z 230. pp, udało się wziąć jeńców, jednak silny ogień obrońców spowodował rezygnację z planowa­nego uderzenia na wieś Vaux.

Pododdziały dywizji uderzyły na fort Vaux. Atak był poprzedzony silnym przygotowaniem artyleryjskim, które trwało przez cały ranek 25 października. Tym razem pogoda nie sprzyjała Francuzom. Mgła się rozrzedziła około 10.00 i obrońcy fortu Vaux dostrzegli idącego do natarcia nieprzyjaciela. Dzięki temu udało się wezwać ogień zaporowy własnej artylerii. Szturm prowadziły dwa bataliony 216. pp oraz batalion 333. pp22. Żołnierze biorący udział w uderzeniu zalegli około 200 metrów od dzieła, ale wkrótce ruszyli dalej dzięki brawurze jednego z oficerów, który wyskoczył z leju i z okrzykiem: „Naprzód! Niech żyje Francja!” rzucił się w stronę fortu, porywając za sobą żołnierzy. Francuzi dotarli do fos i wdzierali się do koszar fortu. Po zaciętej walce zostali stamtąd odrzuceni około 12.30. Obrońcy nie mieli jednak czasu na odpoczynek, gdyż o 13.00 nieprzyjaciel uderzył ponownie. Tym razem również udało mu się osiągnąć fosy. Dopiero po dwóch godzinach został zmuszony do odwrotu. Kolejne ataki

22 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 397 i n.

francuskie nie przedarły się przez niemiecki ogień zaporowy. Łączne straty załogi fortu Vaux 24 i 25 października wyniosły40 zabitych i 120 rannych. Według niemieckich relacji na przedpolu dzieła leżało około 800 martwych żołnierzy francuskich23. Łączne straty 2. Armii 26-31 października wyniosły ponad 12 000 ludzi (w tym blisko 2500 zabitych), kilkakrotnie więcej niż w czasie uderzenia 24 października24.

Mimo iż próba rozbudowania sukcesu zakończyła się niepowodzeniem, to skutki uderzeń francuskich 24 paź­dziernika i tak były dla Niemców porażające. Stracili oni ponad 11 000 żołnierzy, z czego 6700 zaginionych. Z tej liczby 6000 dostało się do niewoli francuskiej. Atakujący zdobyli również 15 dział, 51 moździerzy oraz 144 karabiny maszynowe. Byl to tak silny cios dla Niemców, że starano się ustalić przyczyny tej klęski. Zadowolono się wyjaś­nieniem, że porażka wynikła z niekorzystnej pozycji, jaka ukształtowała się po zatrzymaniu natarcia na poszczegól­nych odcinkach. Do utrzymania tych stanowisk brakowało sił i środków, a decyzję o opuszczeniu zdobytych z trudem okopów zbyt trudno było podjąć. Oprócz tego duże znacze­nia miał także spadek morale, a co za tym idzie, wartości bojowej jednostek niemieckich walczących pod Verdun.

W następnych dniach sytuacja na prawym brzegu Mozy nieco się uspokoiła. Obie strony skupiły się na umacnianiu zajmowanych pozycji. Dodatkowo francuska 2. Armia musiała zadowolić się ograniczoną ilością amunicji, co na pewien czas wykluczyło możliwość prowadzenia większych operacji25.

Fort Vaux tworzył występ w niemieckich liniach i wobec przewagi nieprzyjaciela istniało poważne niebezpieczeństwo,

23 A. S c h w e n k e , M . R e y m a n n , op.cit., s. 214-216.24 Francuska 2. Armia straciła w okresie od 21-25 X 1916 r. 292

zabitych, 1079 rannych oraz 140 zaginionych — łącznie 1511 żołnierzy (zob. A. D e n i z o t, op.cit., s. 287).

25 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 146 i n.

że zostanie odcięty. Podjęto wówczas trudną decyzję i na­kazano ewakuację dzieła. Być może miał na nią wpływ przebieg walk 24 października, kiedy Niemcy, broniąc się na niedogodnych pozycjach, ponieśli znacznie większe straty, niż gdyby dobrowolnie oddali część zdobytego terenu, aby zapewnić sobie korzystniejszy przebieg linii obrony. Niemniej jednak wykonanie rozkazu ewakuacji fortu nie przyszło jego obrońcom łatwo. Już 1 listopadao 6.30 na miejscu byli pionierzy z 100. batalionu pionierów, którzy w ciągu dnia założyli ładunki wybuchowe w kory­tarzach fortu, pod wieżami pancernymi oraz w składach amunicji. Łącznie umieszczono tam około 800 kilogramów materiałów wybuchowych. Ewakuacja zaczęła się 2 listopadao godzinie 0.30 i trwała zaledwie pół godziny. Następnie pionierzy rozpoczęli wysadzanie poszczególnych elementów fortu. Po odpaleniu ostatnich ładunków, o 2.00, również pionierzy i komendant opuścili dzieło. Niemcy ewakuowali też pozycje polowe na wzgórzu Vaux26. Francuzi byli całkowicie zaskoczeni opuszczeniem przez Niemców tych pozycji. Dowiedzieli się o tym dopiero z niemieckiego oficjalnego komunikatu nadanego przez radio. Natychmiast wysłali w ten rejon na rozpoznanie dwie kompanie, które potwierdziły, iż pozycje niemieckie są puste, i w nocy z 2 na 3 listopada zajęli fort27.

Sytuacja na froncie ustabilizowała się 5 listopada, kiedy Francuzi we wszystkich punktach osiągnęli styczność z pozycjami niemieckimi. Zmniejszyło się też natężenie ognia artyleryjskiego, jednak i tak był on na tyle duży, że poszczególne oddziały 5. Armii miały trudności z roz­budową swoich pozycji. Spodziewano się kolejnego ude­rzenia wojsk generała Nievelle’a, sztab Grupy Armii Następcy Tronu uważał, że nastąpi ono raczej na zachodnim brzegu Mozy. Dopiero pod koniec listopada Niemcy

26 A. S c h w e n k e , M . R e y m a n n , op.cit., s. 220 i n.27 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 401.

dowiedzieli się od wziętych wówczas jeńców, że atak francuski na tym odcinku jest mało prawdopodobny.

Pod koniec listopada po stronie niemieckiej zaszły poważne zmiany organizacyjne. Decyzją szefa Sztabu Generalnego dowództwo Grupy Armii Następcy Tronu przestało pełnić funkcję sztabu 5. Armii. Został on utworzony od nowa z generałem von Łochowem na czele. Rozwiązano Grupę Mozy „Wschód” oraz „Zachód”. Pod koniec listopada organizacja 5. Armii wyglądała następująco:

zachodni brzeg Mozy:— dowództwo VII KA (generał piechoty Hermann von

Fraęois) z podległymi 2. Dywizją Landwehry, 28. DRez.,13. DP oraz 10. DRez.;

wschodni brzeg Mozy:— dowództwo VII KRez. (generał piechoty Hans von

Zwehl) z 14. DRez., 13. DRez. (wkrótce zluzowaną przez 39. DP) oraz 10. DP;

— Grupa Hardaumont (sztab XIV KA — generał porucz­nik Martin Charles de Beaulieu), którą tworzyły 14. DP, 21. DRez. (miała zostać wyciągnięta z frontu), 5. DP (miała zostać zluzowana przez 39. Bawarską Dywizję Rezerwową)

— Grupa Vaux (sztab XVIII KRez. — generał piechoty Kuno von Steuben) wraz z 4. DP, 192. DP oraz 19. Dywizją Zapasową.

Dodatkowo rezerwy tworzyły 30. DP, która jednak dopiero docierała znad Sommy; 13. DRez., rozlokowana koło Montmedy; 5. DP i 21. DRez. w rejonie Longwy-Briey oraz Dywizja Zapasowa Gwardii jako odwód Naczelnego Dowództwa, koncentrująca się za frontem Grupy Armijnej Strantza28. Należy jednak zwrócić uwagę, że nie były to wypoczęte jednostki, gdyż 13. DRez. dopiero została wycofana spod Verdun, gdzie była od początku bitwy,

28 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 151 i n.

21. DRez. została wycofana z pierwszej linii dopiero na początku grudnia, a 5. DP już trzykrotnie brała udział w walkach pod Verdun.

Poważnym błędem ze strony niemieckiej był sposób użycia 39. Bawarskiej Dywizji Rezerwowej. Dywizja ta wcześniej przebywała na bardzo spokojnym odcinku frontu i dlatego uzupełniano ją głównie starszymi żołnierzami, w wieku 35-40 lat, z których większość nie była jeszcze pod ogniem artylerii. Z tego powodu na pytanie skierowane do sztabu tej jednostki, czy nadaje się ona do użycia pod Verdun, padła odpowiedź przecząca. Mimo to jednak rozkazano jej udać się na ten odcinek frontu. Po przybyciu na miejsce dowódca dywizji, generał porucznik Friedrich von Grüber, ponownie zameldował dowódcy 5. Armii, że wartość bojowa dowodzonej przez niego jednostki jest niewielka. Książę Wilhelm zdecydował się pozostawić dywizję na tyłach na czterotygodniowe szkolenie. Oczywiś­cie nie mogło to wystarczyć, by mogła ona skutecznie stawić czoła silnemu atakowi francuskiemu. Mimo to trafiła na bardzo ważny odcinek Hardaumont29.

Mimo iż inicjatywa była w rękach francuskich, 6 grudnia Niemcy niespodziewanie uderzyli pododdziałami 13. DP na wysuniętą pozycję nieprzyjaciela w rejonie wzgórza 304, który stanowił doskonały punkt do obserwacji terenu na północ od wzgórza 304 oraz Mort-Homme. Niemcom udało się wziąć do niewoli około 200 żołnierzy (w tym 5 oficerów) i zdobyć 4 karabiny maszynowe. Zdobycz utrzymano mimo kilku francuskich kontrataków30.

Tymczasem na wschodnim brzegu dezerterzy z armii francuskiej donosili o mającym nastąpić wkrótce ataku w pasie grzbiet Poivre-wieś Vaux. Wiadomość ta została potwierdzona również przez wywiad. Zresztą takie zamiary

29 W i l h e l m , op.cit., s. 249; Der Weltkrieg..., t. 11, s. 151 i n.30 Amtliche Kriegsdepechen..., t. 5, s. 1872; Der Weltkrieg..., t. 11,

s. 152.

nieprzyjaciela zdradzał nasilony ogień artylerii na tym odcinku31.

Francuzi rzeczywiście przygotowywali się do ataku. Nivelle już 26 października nalegał, że konieczne jest osiągnięcie linii około 1500 metrów na północ od fortu Douaumont. Z powodu braku amunicji konieczne było jednak wówczas zawieszenie planów ofensywnych do czasu poprawy sytuacji zaopatrzeniowej32. Projekt operacji przy­gotowano 18 listopada. Przewidywano zużycie pocisków artyleryjskich w liczbie 830 000 sztuk kalibru 75 mm oraz 107 000 kalibru 155 mm, nie licząc pozostałych. Do natarcia zamierzano rzucić w sumie osiem dywizji (126. DP, 38. DP, 37. DP oraz 133. DP w pierwszej linii, 123. DP, 128. DP, 21. DP i 6. DP w drugiej) oraz silną artylerię ciężką. Linia, jaką zamierzano opanować, przebiegała m.in. przez Vacherauville, drogę Vacherauville-Louvemont, wzgórze 342 z dziełem Bergen, Louvemont, dzieło de Bemhardi, wzgórze 347 (na wschód od Louvemont) oraz wzgórza 378 i 347 (to drugie 1,5 kilometra na północ od fortu Douaumont). Także i tym razem operacją dowodzić miał generał Mangin, który 19 listopada przedstawił pierw­szy plan uderzenia. Został on trzy dni później zatwierdzony przez dowódcę 2. Armii, a 28 listopada zaakceptował go generał Joffre. Francuski wódz naczelny naciskał jedno­cześnie, by ofensywę rozpocząć jak najszybciej. Rozkazy wydano 2 grudnia33.

Niemcy 9 grudnia zaobserwowali, że ostrzał artylerii francuskiej stał się silniejszy niż wcześniej, zidentyfikowali także nowe stanowiska nieprzyjacielskich baterii. Był to dła nich oczywisty znak, że nieprzyjaciel szykuje kolejną większą operację. Generał von Lochow w swoim raporcie do sztabu księcia Wilhelma stwierdzał, że „trzeba się

31 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 152.32 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 435 i n.33 Ibidem, s. 439^144.

liczyć z wielkimi atakami Francuzów na całym froncie armii”. Zwracał wagę, że nie da się jeszcze rozpoznać oznak do ogólnego ataku, gdyż nieprzyjaciel ma wystar­czającą infrastrukturę, zaobserwowana więc rozbudowa pozycji francuskich w głąb może świadczyć zarównoo przygotowaniach ofensywnych, jak i defensywnych. Podkreślał, że „należy się spodziewać, iż atak zostanie rozpoznany dopiero po ogniu artylerii, a po zeznaniach jeńców i wymianie dywizji najpierw z pewnością trzeba się liczyć z atakiem na linii Moza-wieś Vaux”. Generał von Lochow spodziewał się jednak ataku na obu brzegach Mozy. Do odparcia takiego uderzenia uznał za konieczne postawienie w pierwszej linii jedenastu dywizji, a dziesięciu w odwodach. Zgłosił również zapotrzebowanie na przydział 71 baterii artylerii polowej i 47 baterii ciężkich34.

Obserwacje niemieckie były jak najbardziej trafne, gdyż właśnie 9 grudnia Francuzi rozpoczęli systematyczne nisz­czenie nieprzyjacielskich pozycji. Generał von Lochow meldował księciu Wihelmowi, że „nieprzyjacielski ogień przybierał wciąż na sile”. Francuska piechota wykonała pozorowane ataki już 14 grudnia, by sprowokować niemie­cki ogień zaporowy i rozpoznać pozycje artylerii obrońców. Pociskami chemicznymi ostrzelano drogi prowadzące do niemieckich okopów oraz wąwozy. Wydarzenia te dały dowódcy 5. Armii pewność, że następnego dnia rozpocznie się główny szturm francuski.

Przygotowanie artyleryjskie i moździerzowe trwało także rankiem 15 grudnia. Wówczas ostrzelano stanowiska baterii niemieckich amunicją chemiczną. Łącznie od 12 do 17 grudnia artyleria francuska zużyła 500 000 pocisków 75 mm (średnio 500 dziennie na działo), 94 500 pocisków 155 mm (zależnie od typu haubicy 168 lub 155 dziennie na działo) oraz 17 800 pocisków 105 mm (328 dziennie na

14 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 153 i n.

działo). Oprócz tego także dużą liczbę pocisków innych kalibrów.

Piechota francuska uderzyła o 10.45 w pasie 10 kilo­metrów i posuwała się za wałem ogniowym własnej artylerii, który co cztery minuty był przesuwany o 100 metrów naprzód. Należy zwrócić uwagę, że taktykę tę wcześniej stosowali Niemcy. Dzięki dobrej współpracy między artylerią a piechotą niejednokrotnie przeszkodzono Niemcom w opuszczeniu schronów i zajęciu na czas stanowisk35. Było tak w przypadku 126. DP, która szybkim uderzeniem na pozycje niemieckiej 14. DRez. o 11.12 zajęła dawne francuskie pozycje w rejonie Vacherauville. Jednostka opanowała wzgórze Poivre, uderzała również w kierunku Louvemont. Oba jej skrzydła odniosły sukces, w centrum jednak Francuzi ponieśli poważne straty. Generał Mangin wieczorem wzmocnił 126. DP pułkiem piechoty i baterią artylerii. Łącznie tego dnia 126. DP wzięła 2200 jeńców, zdobyła 26 karabinów maszynowych i zniszczyła 14 dział.

Natarcie francuskiej 38. DP trafiło w pas broniony przez niemiecką 39. DP oraz prawe skrzydło i centrum 10. DP. Pierwsza z jednostek obrońców została niedawno wycofana z bitwy nad Sommą i zajmowała bardzo niekorzystne stanowiska. W chwili francuskiego ataku zerwana została łączność między sztabami a oddziałami. W takiej sytuacji38. DP posuwała się bez większych przeszkód. Na lewej flance nacierał Marokański Pułk Kolonialny, który po przełamaniu pierwszych linii nieprzyjaciela opanował Lou­vemont. Uderzający bardziej na prawo pułk mieszany dotrzymywał mu tempa. Na odcinku niemieckiej 10. DP, mimo przełamania pozycji, zacięty opór stawiały izolowane grupy obrońców. W jednej z nich znalazł się dowódca poznańskiego 6. pułku grenadierów, stojący na czele całej

35 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 471-473.

piechoty 10. DP, podpułkownik von Kaisenberg. W drama­tycznej sytuacji walczył na czele swoich żołnierzy i zginął z karabinem w ręku36.

Atakująca na prawym skrzydle LXXVI BP zajęła pierw­sze linie niemieckie bez problemu i o 11.40 opanowała pierwszy ze swoich celów — wzgórze 378. Drugi z obiek­tów, folwark Chambrettes, został zajęty po zaciętej walceo godzinie 13.00. Francuzi wdzierali się również do lasu Fosses, skąd jednak zostali wyparci przez rezerwy niemiec­kich 13. DRez. i 10. DP. Z rąk 38. DP Niemcy wydarli również folwark. Niemniej jednak operacja na tym odcinku również zakończyła się powodzeniem. Do niewoli wzięto ponad 3500 żołnierzy niemieckich, zdobyto lub zniszczono 24 działa i 50 karabinów maszynowych.

Atak w sektorze Douaumont poprowadziła francuska 37. DP. Naprzeciwko niej znajdowało się lewe skrzydło10. DP oraz centrum i prawa flanka 14. DP. Na tym odcinku pozycje francuskie wieczorem 14 grudnia ostrzelała nieprzyjacielska artyleria, co spowodowało stosunkowo wysokie straty. Zginął wówczas dowódca LXXIV BP, pułkownik de Gouvello. Bombardowanie to jednak nie było w stanie zmienić sytuacji. Piechota francuskiej 37. DP uderzyła punktualnie. Atakująca na lewym skrzydle LXXIII BP na obu flankach szybko posuwała się naprzód. W cen­trum zaś nacierający torowali sobie drogę granatami. Około 12.00 Francuzi dotarli do wzgórza 347. Z kolei lewa brygada dywizji, LXXIV BP, zajęła swój pierwszy cel około 12.45, o 13.00 zaś cała pierwsza linia wyznaczona jako cel ataku dla 37. DP została opanowana.

Natarcie francuskiej 133. DP trafiło na lewe skrzydło 14. DP oraz całość pozycji 39. Bawarskiej Dywizji Rezerwo­wej. Mimo wsparcia ogniowego stanowisk obrońców ze

36 Ibidem, s. 478^81; Der Weltkrieg..., t. 11, s. 157-159; Deutsche Infanterie. Das Ehrenmal der vordersten Front, wyd. E. von Eisenhart Rothe, E. von Tschischwitz, W. Beckamn, Zeulenroda b.d.w., s. 492.

strony Grupy Vaux, atak 133. DP przebiegał bez większych problemów. Zgodnie z planem opanowano pierwszy cel operacji, bez trudu zdobywając grzbiet Hardaumont wraz ze znajdującymi się tam stałymi fortyfikacjami. Około południa ciężar kontynuowania uderzenia wzięły na siebie bataliony drugiej linii. Dzieło Bezonvaux opanowano śmia­łym atakiem na bagnety. W sumie 133. DP wzięła do niewoli ponad 3000 jeńców, zdobyła 46 dział, 66 karabinów maszynowych oraz 33 moździerze37.

Także i tym razem, podobnie jak podczas francuskiego ataku 24 października, do generała von Łochowa docierały początkowo niepełne i sprzeczne informacje. Sytuacja zaczęła się wyjaśniać dopiero między 14.00 a 15.00. Sztab 5. Armii został poinformowany, że na linii Vacherauvil- le-Louvemont nieprzyjaciel rozpoczął umacnianie zdoby­tych pozycji, co sugerowało, iż na tym odcinku raczej nie będzie kontynuował natarcia. Lochow dowiedział się rów­nież o marszu Francuzów w kierunku lasu Fosses. Podej­rzewał też, że umocnienia na grzbiecie Hardaumont zostały utracone. Mimo silnej obsady „pozycja ochrony artylerii” (Artillerieschutzstellung) mogła być przełamana na wschód od Louvemont oraz na południe od Bezonvaux. Mimo to generał von Lochow był zdecydowany ją utrzymać. Do tego konieczny był jednak kontratak na Louvemont i wzgó­rze 378, co wymagało poczynienia odpowiednich przygo­towań. Rezygnację z tych planów wymusiła wiadomośćo zdobyciu przez Francuzów dzieła Bezonvaux, która dotarła do sztabu 5. Armii około północy. Niemcom nie pozostało zatem nic innego, jak dokonać przegrupowania swojej artylerii i czekać na posiłki38.

Szesnasty grudnia przebiegł pod znakiem aktywności artylerii obydwu stron. Niemcy przeprowadzili lokalne kontrataki tylko na odcinku VII KRez., nie przyniosły im

37 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 481-485; Der Weltkrieg..., t. 11, s. 160.38 Der Weltkrieg..., t. 11, s. 161.

one zresztą sukcesów. Francuzi zaś już o 9.00 opanowali wieś Bezonvaux, a następnie rozbili atakiem z flanki lewe skrzydło 14. DP. Pozostałe oddziały dywizji rozpoczęły odwrót na pozycję lasu Fosses. Udało się wypchnąć nieprzyjaciela z położonego na północ od nowej linii obrony lasu Chaume. 39. Bawarska Dywizja Rezerwowa całkowicie straciła wartość bojową i dowodzący niemieckim XIV KA, generał porucznik Martin Chales von Beaulieu, musiał rzucić na jej odcinek 21. DRez. wraz z elementami5. DP (część z tych jednostek trafiła tam już 15 grudnia) w celu ustabilizowania linii obrony i nawiązania kontaktu z oddziałami Grupy Vaux. Francuzi zresztą i tak wykonali zadanie, zajmując o 18.00 linię wyznaczoną jako drugi cel dla 37. DP39.

Atak 15 grudnia zakończył się sukcesem generała Man- gina. Francuzom udało się odepchnąć Niemców od Verdun na odległość 7,5 kilometra. Straty niemieckie od 11 do 20 grudnia wyniosły około 14 000 żołnierzy, z czego aż 13 500 przypada na dni francuskiego grudniowego ataku.o pierwszych oznakach upadku morale armii niemieckiej może świadczyć fakt, że z tych 13 500 aż 11 387 żołnierzyi 284 oficerów dostało się do niewoli. Spadek wartości bojowej żołnierzy zauważył książę Wilhelm, który przygo­tował specjalny raport w tej sprawie. Naczelne Dowództwo 17 grudnia odwołało ze stanowiska dowódcę 5. Armii generała von Łochowa, dowódcę VII KR generała von Zwehla oraz dowódcę 39. Bawarskiej Dywizji Rezerwowej generała von Griibera. Wydaje się, że Naczelne Dowództwo szukało kozłów ofiarnych, gdyż przede wszystkim zawiedli żołnierze. Trudno było jednak przyznać się do spadku wartości bojowej bitnych jak do tej pory wojsk. Winą generała von Łochowa było przede wszystkim powierzenie ważnego odcinka 39. Bawarskiej Dywizji Piechoty, pomimo

39 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 483-485; Der Weltkrieg..., t. 11, s. 163.

jej niskiej przydatności. Nakazał on również tej dywizji trwanie na zajmowanych stanowiskach, mimo iż wiedział, że nie nadają się one do obrony.

Nowym dowódcą 5. Armii został generał Max von Gallwitz, który wrócił pod Verdun znad Sommy. Jego szefem sztabu zaś pułkownik Bernhard Bronsart von Schellendorf. Dziewiętnastego grudnia spotkali się oni w swej kwaterze w Stenay z generałem Ludendorffem, aby omówić przebieg wydarzeń. Wówczas pierwszy generalny kwatermistrz doszedł do wniosku, że „nie można nic powiedzieć przeciwko organizacji obrony”. Problemem była wytrzymałość i odporność żołnierzy, która „nie wy­starczyła na ogromne wymagania roku 1916”40.

Noc z 16 na 17 grudnia minęła spokojnie, Francuzi tę noc i następne wykorzystali na zluzowanie oddziałów, które wzięły udział w ataku. Za 123. DP wprowadzono6. DP, odcinek 37. DP objęła 21. DP, 128. DP wprowadzono w miejsce 38. DP, a 123. DP zastąpiła 126. DP. Uczest­niczący w bitwie dowódcy francuscy otrzymali awanse. Generał Mangin został mianowany dowódcą 4. Armii, a na czele zgrupowania „DE” stanął, dowodzący wcześniej 126. DP, generał Muteau. Wsławiony dwoma udanymi operac­jami generał Nivelle został wodzem naczelnym w miejsce Josepha Joffre’a41. Ten ostatni, mianowany na pocieszenie marszałkiem, po przystąpieniu USA do wojny udał się tam wraz z francuską misją wojskową.

40 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 486 i n.; Der Weltkrieg..., t. 11, s. 164 i n.41 AFGG, t. IV, vol. 3, s. 487.

X. BITWA NAD VERDUN

Oprócz krwawych zmagań na ziemi, w czasie bitwy pod Verdun aktywne działania toczyło również lotnictwo. W poprzednich rozdziałach wprawdzie znalazły się wzmian­ki na temat użycia tej broni, nie dają one jednak pełnego obrazu podniebnych zmagań w tym okresie.

W początkowej fazie bitwy pod Verdun podstawowym niemieckim myśliwcem był Fokker Eindecker (jednopłato­wy). Maszyna ta została skonstruowana przez Holendra Anthony’ego Fokkera w 1915 r. i weszła na uzbrojenie jako E. I. Pierwszy sukces na samolocie tego typu osiągnął1 sierpnia 1915 r. Max Immelmann. Drugim pilotem, który zaczął skutecznie wykorzystywać tę broń, był Oswald Boelcke. W drugiej połowie 1915 r. dominowały niemieckie samoloty myśliwskie, mimo iż na froncie zachodnim było ich zaledwie 26 sztuk! Świadczy o tym fakt, że zanim aliantom udało się zestrzelenie niemieckiego samolotu, średnio tracili aż 17 własnych. Główną zaletą tych maszyn była synchronizacja ognia karabinu maszynowego z obro­tami łopat śmigła, dzięki czemu mógł on być umieszczony na kadłubie, bezpośrednio przed pilotem. Bardzo ułatwiało to celowanie. Samoloty modyfikowano, wprowadzając do produkcji wersje E. II, E. III i E. IV, mimo to z początkiem

1916 r. zaczęły one wyraźne tracić przewagę, a gdy w czerwcu 1916 r. zginął Max Immelmann, zdecydowano się wycofać je z frontu zachodniego.

W pierwszej połowie 1916 r. Niemcy wprowadzili dwu­płatowe samoloty typu Halberstadt D. II, charakteryzujące się dużą zwrotnością, ale niestety również małą szybkościąi niską wytrzymałością. Mimo iż produkcja nadal trwała, w połowie roku zaczęto je wycofywać z ważniejszych odcinków frontu. Przyjęte na uzbrojenie lotnictwa niemiec­kiego w połowie roku dwupłatowe Fokkery D. I i D. II również nie zyskały popularności.

W czasie gdy niemiecka ofensywa na ziemi zaczęła zwalniać, Niemcy wprowadzili na podniebne pole bitwy maszyny, które miały pomóc im w odzyskaniu przewagi na tym odcinku. Jednak w takim wymiarze jak jesienią 1915 r. nigdy się to nie udało. Nowymi samolotami były dwu­płatowe Albatrosy D. I (do końca 1916 r. wprowadzono jeszcze zmodyfikowane wersje D. II i D. III) o pół- skorupowej budowie kadłuba, pokrytego sklejką. Maszyna ta charakteryzowała się doskonałą aerodynamiką. Dwa zsynchronizowane z obrotami śmigła karabiny maszynowe dawały przewagę w sile ognia.

W początkowym okresie bitwy pod Verdun po stronie francuskiej walkę z Fokkerami toczyły dwupłatowe samoloty typu Nieuport 11. Pierwsza wyposażona w te samoloty eskadra myśliwska weszła do akcji 5 stycznia 1916 r. Maszyny te charakteryzowały się doskonałymi właściwoś­ciami lotnymi i walnie przyczyniły się do zakończenia niemieckiej przewagi w powietrzu. Niedogodnością było jednak zamontowanie karabinu maszynowego na górnym płacie, co pociągało za sobą problemy zarówno w celowaniu, które odbywało się głównie na podstawie toru lotu pocisków smugowych, jak i przy zmianie magazynka bębnowego, który mieścił początkowo tylko 47 naboi. Powiększenie tej

liczby do 96 też nie rozwiązało problemu. Modyfikacja, która pozwalała na ściągnięcie karabinu do kabiny i przeła­dowanie go bez odpinania pasów, nie przyjęła się w lotnic­twie francuskim. W czasie bitwy pod Verdun nad polem walki pojawiła się kolejna konstrukcja tej wytwórni, ozna­czona jako Nieuport 17. Samolot ten był większy, miał mocniejszy silnik, a karabin maszynowy umieszczono na kadłubie i zsynchronizowano z obrotami silnika.

Kolejną konstrukcją francuską wprowadzoną do walki w przestworzach w czasie bitwy pod Verdun był doskonały dwupłatowiec SPAD S.VII. Pierwsze zwycięstwo odniósł na nim porucznik Armand Pinsard 28 sierpnia 1916 r. Samolot był wprawdzie nieco mniej zwrotny niż Nieuport 17, ale za to charakteryzował się wysoką prędkością poziomą, łatwością pilotażu oraz wytrzymałością konstrukcji1.

Oprócz myśliwców, które nie były liczne, pojawiały się również samoloty rozpoznawcze, jak np. Albatrosy C. I i C. III, Rumpler C. I, A.E.G C. IV. Maszyny te były dwumiejscowymi dwupłatowcami. Z przodu siedział pilot, z tyłu zaś obserwator, który oprócz sprzętu zwiadowczego obsługiwał również ruchomy karabin maszynowy. Podobnie wyglądał francuski samolot rozpoznawczy Nieuport 12. Z kolei maszyny Caudron G. III różniły się konstrukcyjnie— za kabinami kończył się kadłub, do ogona prowadziła kratownica. Uzbrojenie stanowiły jedynie pistolety lub karabiny, zależnie od tego, co załoga zabrała się sobą na pokład. Powiększona wersja, oznaczona jako Caudron G.IV, również nie miała uzbrojenia obronnego. Samolot ten wykorzystywano także jako bombowiec, zabierał on 100 kilogramów bomb. Samolot napędzany był dwoma silnikami.

Jako samoloty typowo bombowe po stronie niemieckiej wykorzystywane były dwusilnikowe A.E.G. G. III, Gotha

1 W. B ą c z k o w s k i , Samolot myśliwski SPAD VII-XIII, Warszawa 1987; idem, Samoloty I wojny światowej, Warszawa 2000, s. 19-23, 29-30, 37—41

G. I, G. II, G. III. Francuzi natomiast używali samolotów firmy Farman — FM. 11, FM. 20 i 40. Dwa pierwsze przenosiły 100 kilogramów bomb trzeci zaś 227 kilo­gramów, a także Voisiny w różnych odmianach. Modele z końca 1916 r. przenosiły po 180 kilogramów bomb.

Niemcy już pod koniec grudnia 1915 r. wydali zarządzenia dotyczące bitwy nad Verdun. Zdecydowano się wówczas wprowadzić regularne patrole, które miały uniemożliwić nieprzyjacielskim samolotom obserwację pozycji 5. Armii. Równocześnie fotografowano stanowiska wojsk francuskich. W fazie przygotowań po stronie niemieckiej, jeżeli pozwalała na to pogoda, w powietrzu miały się znajdować dwa patrole, każdy składający się z samolotów dwumiejscowych.

Krótko po rozpoczęciu uderzenia 5. Armii niemieckiej konieczne stało się zgromadzenie większej liczby samolo- tów do patrolowania przestrzeni powietrznej. Ściągnięto w rejon Verdun, oprócz innych maszyn, również 30-40 myśliwskich Fokkerów serii E.

Niemcy zgromadzili także w rejonie Verdun dość dużo jednostek balonowych, co umożliwiało im prowadzenie obserwacji za pomocą 12 balonów na uwięzi jednocześnie.

Do walk nad Verdun skierowano również aż 7 sterowców, które miały za zadanie atakować Verdun oraz kolejei dworce prowadzące do twierdzy. Rzucano je do walki często w niekorzystnych warunkach atmosferycznych albo przy pełni księżyca, która ułatwiała ich wykrycie. W ten sposób zeppeliny poniosły dość duże straty, nie odnosząc przy tym poważniejszych sukcesów2.

Krótko po rozpoczęciu bitwy pod Verdun, wiosną 1916 r., Niemcy zakończyli rozpoczętą rok wcześniej reorganizację sił lotniczych. Nadzorował ją ówczesny major Thomsen. Niemcom udało się w tym czasie przydzielić do sztabów

2 von H o e p p n e r , Deutschlands Krieg in der Luft. Ein Rückblick auf die Entwicklung und die Leistungen unserer Heeres-Luftstreitkräfte im Weltkriege, Leipzig 1921, s. 50-54.

siedemnastu armii oficerów do spraw lotnictwa. W sztabie księcia Wilhelma nadzór nad siłami lotniczymi 5. Armii sprawował major Haehnelt, przed wojną oficer 4 batalionu lotniczego (Flieger-Bataillon Nr. 4). Utworzono 17 armijnych parków lotniczych, 81 polowych oddziałów lotniczych (.Feldflieger-Abteilung) wyposażonych łącznie w 90 Fok- kerów do działania na „niespokojnych” odcinkach frontu, 27 jednostek lotnictwa artylerii (Artillerieflieger-Abteilung), 36 eskadr bombowych (KampfStaffel), z których 30 było połączone w pięć pułków bombowych (Kampf Geschwader).

W czasie bitwy pod Verdun rozwijała się taktyka walk powietrznych. Początkowo doraźnie skupiano pojedyncze Fokkery w grupy, które stały się zalążkami późniejszych eskadr myśliwskich. Major Haehnelt utworzył dwie „grupy jednopłatowców bojowych” (Kampfeinsitzerkommando), które prowadziły działania na obu skrzydłach 5. Armii.

Początkowo samolotów używano w nieodpowiedni sposób, wysyłając je na stałe patrole wzdłuż frontu w celu uniemożli­wienia przedarcia się nieprzyjacielskich maszyn nad własne pozycje. Ponieważ nie wystarczało do tego celu myśliwców, wykorzystywano również bombowce i samoloty obserwacyj­ne, które przez to nie mogły realizować swoich zadań.

Nad Verdun działania lotnicze zaczęły tracić dotychczasowy charakter — starć pojedynczych samolotów. Latano najczęściej kluczami po 3-4 samoloty, czasem nawet w powietrze startowały całe eskadry. W dniach zażartych walk w powietrzu wykorzystywano połowę liczby karabinów maszynowych używanych na ziemi. Natężenie walk lotniczych na froncie pod Verdun było tak duże, że, jak wspominał jeden z francus­kich pilotów, „każda wyprawa znaczyła walkę, i to twardą”3.

Rozwijano systematycznie sprzęt służący do robienia zdjęć pozycji naziemnych, jednak w czasie bitwy pod Verdun, gdy pole walki było pokryte lejami po pociskach

3 B. H a l l , „En I’air! (In the air). Three Years on and above three Fronts, New York b.d.w., s . 68

i brakowało punktów orientacyjnych, rozpoznanie lotnicze prowadzone ze standardowej wysokości 600 metrów zaczęło zawodzić. Konieczne było prowadzenie działań na niższych pułapach, które początkowo organizowano doraźnie. Do­piero w późniejszym okresie wojny wykształciło się w Nie­mczech lotnictwo piechoty (Infanterie-Flieger).

Pod koniec walk pod Verdun, 10 października 1916 r., Niemcy wreszcie docenili wagę zmagań w powietrzui utworzyli stanowisko „generała dowodzącego siłami lotniczymi” (Kommandierenden General4 der Luftstreitk- räfte), którym został generał porucznik Ernst von Hoeppner, jednak lotnictwo bawarskie i lotnictwo marynarki pozostały poza jego kompetencjami5.

Francuzi opracowali własną, zaczepną, koncepcję użycia lotnictwa. Została ona wymyślona w drugiej połowie marca przez szefa aeronautyki we francuskiej Wielkiej Kwaterze Głównej, pułkownika Eduarda Baresa, oraz dowodzącego eskadrami myśliwskimi operującymi w re­jonie pola bitwy, majora Triconota de Rose. Ten ostatni zresztą otrzymał od Joffre’a pełnomocnictwa do podjęcia kroków niezbędnych do uzyskania przewagi powietrznej. Wraz z Baresem postanowił zrezygnować z osłon własnych samolotów rozpoznawczych oraz bombowych i większość sił myśliwskich przenieść na terytorium wroga, gdzie francuskie klucze czy eskadry uderzały na wszystkie napotkane samoloty niemieckie. Taktyka ta, wraz z roz­wojem technicznym samolotów Ententy, odebrała Nie­mcom panowanie w powietrzu. Rozwiązanie to oczywiście nie było pozbawione wad, pozostawiało bowiem samoloty

4 Określenie to w terminologii niemieckiej tego okresu zawsze dotyczy dowódcy korpusu, co w tym przypadku świadczy o randze, jaką nadano nowemu stanowisku.

5 A r n d t , Die Fliegerwaffe im Weltkriege [w:] Ehrendenkmal der deutschen Armee und Marine 1871-1918, wyd. von Eisenhart Rothe, Berlin-München 1928, s. 367-369; Der Weltkampf..., t.4, Leipzig b.d.w., s. 566-573.

obserwacyjne i bombowe bez wsparcia myśliwców. Niem­cy zaś zaczęli wyciągać wnioski z doświadczeń walk nad Verdun i nad Sommą francuskie patrole myśliwskie często trafiały w próżnię, a Niemcy polowali na pozbawione eskorty dwumiejscowe samoloty nieprzyjaciela.

Nad Verdun nie tylko rodziła się francuska doktryna użycia lotnictwa, ale także poczucie odrębności tego rodzaju wojsk. W maju 1916 r. szef służby lotniczej (chef du service aeronautique) pisał do głównodowodzącego, gene­rała Joffre’a, że są przesłanki, by w przyszłości lotnictwo postrzegać niejako „służbę”, ale jako „armię”. Na jej czele miał stać „dowódca wojsk powietrznych” (commandant des troupes aeriennes). Dokonania lotnictwa starano się wykorzystać do poparcia tezy o konieczności sformowania niezależnych sił powietrznych jako odrębnego rodzaju wojsk, co stało się to dopiero w 1933 r.6.

Niemniej jednak francuskie lotnictwo rozpoznawcze w lutym 1916 r. zawiodło, gdyż nie dostarczyło dowodów, że Niemcy przygotowują w tym rejonie ofensywę. Zreha­bilitowało się w trakcie walk pod Verdun, gdy najlepsze załogi wysyłano na fotografowanie celów dla artylerii ciężkiej. Pole bitwy podzielono na sektory, nad które latali wciąż ci sami obserwatorzy, którzy dzięki temu łatwiej mogli dostrzec zmiany na ziemi7.

Francuscy piloci w czasie działań pod Verdun latali średnio po 2,5 godziny dziennie, blokując dostęp niemieckim maszy­nom nad własne terytorium lub eskortując samoloty rozpozna­wcze. Nad Verdun walczyli zresztą nie tylko Niemcyi Francuzi. W ten rejon przebazowano również eskadrę

6 Zob. P. F a c o n, La bataille aerienne sur Verdun: perceptions et representations [w:] 1916-2006. Verdun..., s. 131-144.

7 S . C z m u r , Walka o panowanie w powietrzu, Warszawa 1988, s. 71i n.; T.J. F i n n e g a n , Shooting the Front. Allied Aerial Reconnaissance and Photographic Interpretation on the Western Front — World War I, Washington 2006, s. 64-69.

„Lafayette”, która składała się z amerykańskich ochotników. Stacjonowała ona w rejonie Bar-le-Duc.

Obie strony wykorzystywały noce do obrzucania bom­bami nieprzyjacielskich tyłów, co niejednokrotnie przyno­siło nieprzyjacielowi duże straty. Aktywność działań lot­niczych wzrastała proporcjonalnie do aktywności wojsk na ziemi. Dlatego na przykład walki w powietrzu 23 czerwca1916 r. charakteryzowały się większym natężeniem i agre­sywniejszymi działaniami strony niemieckiej8.

Nad Verdun można było spotkać najsłynniejszych pilotów obu stron. W tym rejonie swoje zwycięstwa odnosili porucz­nik Max Immelmann oraz kapitan Oswald Boelcke, pierwsze asy niemieckiego lotnictwa. Immelmann zginął w walce powietrznej w czerwcu 1916 r., Boelcke zaś odszedł niepoko­nany, tracąc życie w katastrofie lotniczej. Jako obserwator samolotu rozpoznawczego nad Verdun latał Hermann Göring, jego maszynę pilotował również późniejszy as Bruno Loerzer. Nad Verdun latał i odnosił swoje pierwsze zwycięstwa najsłynniejszy lotnik pierwszej wojny światowej, Manfred baron von Richthofen, znany jako „Czerwony Baron”9.

Po stronie francuskiej zaś nad Verdun latali Jean Navarre, Charles Nungesser, który na początku wojny, służąc w ka­walerii, zdobył niemiecki samochód z ważnymi dokumen­tami i dostarczył go do własnych linii, a potem jeszcze ewakuował rannego dowódcę. Do końca lipca 1916 r. miał na swoim koncie 15 zwycięstw powietrznych. Podobno jako pierwszy z pilotów zaczął używać lusterka, by widzieć, co się dzieje z tyłu10. Również Georges Guynemer odnosił zwycięstwa nad Verdun.

8 B. H a 11, op.cit., s. 70-77, C. D. W i n s 1 o w, s. 143 i n.9 Zob. Hauptmann Bölckes Feldberichte, Gotha 1917; M. Freiherr von

R i c h t h o f e n , Der rote Kampflieger, Berlin 1937, s. 93-95; K. F i s ­c h e r , S . K l i n k , op.cit., s. 113.

10 Ch.C. T u r n e r , The Struggle in the air 1914-1918, London 1919, s. 66

BILANS I EPILOG

Francuski atak 15 grudnia 1916 r. uznaje się za ostatni epizod bitwy pod Verdun. Francuzi odzyskali większość mozolnie zdobywanego przez Niemców terenu, jednak nie wypchnęli nieprzyjaciela na pozycje wyjściowe z lutego.

Straty obu stron były ogromne. Walki w początkowej fazie (od 2 lutego do 10 marca) kosztowały Francuzów 6399 zabitych (w tym 16 oficerów), 21 407 rannych (w tym 26 oficerów) oraz 17 961 zaginionych (w tym 10 oficerów), co łącznie dało liczbę 45 767 żołnierzy. Według kolejnych raportów, sporządzanych skrupulatnie co pięć dni, straty wynosiły 5000-7000 żołnierzy. W czasie natę­żenia walk przekraczały nawet 10 000, a podczas majowego kontrataku na fort Douaumont wyniosły rekordową liczbę 20 666 ludzi. Łącznie francuska 2. Armia w okresie od2 lutego do 15 lipca straciła 40 044 zabitych (w tym 70 oficerów, 1221 podoficerów), 142 452 rannych (w tym 160 oficerów i 3267 podoficerów) oraz 73 697 zaginionych (w tym 59 oficerów oraz 1322 podoficerów). Razem było to 246 193 żołnierzy. W okresie od 16 lipca do końca grudnia zginęło zaś 18 788 żołnierzy (w tym 26 oficerów i 569 podoficerów), 69 969 (w tym 45 oficerów i 1451 podofi­cerów) zostało rannych, a 14 028 (w tym 4 oficerów i 171

podoficerów) zaginęło. Znacznie mniejsza liczba zaginio­nych w drugim etapie bitwy wynika z tego, iż w działaniach ofensywnych mniej żołnierzy francuskich trafiało do nie­woli. Łącznie w obu fazach bitwy Francuzi stracili 348 478 żołnierzy, w tym 58 832 zabitych, 212 421 rannych i 87 725 zaginionych1.

Straty niemieckie do połowy września 1916 r. wyniosły41 632 zabitych i 241 860 rannych. Do tego należy doliczyć jeszcze pewną liczbę zaginionych. Łączne straty armii niemieckiej w toku bitwy wyniosły 336 836 żołnierzy2.

Niestety, brak jest dokładnych danych dotyczących liczby żołnierzy zaangażowanych przez obie strony w cza­sie bitwy pod Verdun. Licząc jednak, że Francuzi użyli w bitwie osiemdziesięciu dwóch dywizji i zakładając, że miały one pełne stany osobowe (w rzeczywistości raczej tak nie było), liczba żołnierzy walczących pod Verdun wynosi maksymalnie 1 394 000 żołnierzy. Po­nieważ zdarzały się wypadki dwu- lub nawet trzykrotnego użycia tej samej wielkiej jednostki w bitwie, zakładając, iż wszyscy jej żołnierze byli pod Verdun za każdym razem nowi, otrzymamy liczbę 1 666 000 osób. Należy ją jednak traktować jako maksymalną, w rzeczywistości stany osobowe były niepełne, a w szeregach dywizji rzucanych pod Verdun kolejny raz było zapewne wielu żołnierzy, którzy przetrwali poprzednie starcia w tym rejonie. Bliższe prawdy może być zatem założenie, iż pod Verdun walczyło 75 procent maksymalnej liczby, czyli około 1 249 500 Francuzów

Po stronie niemieckiej zaś użyto 51 i 1/2 dywizji, z których czternaście składało się z czterech pułków piechoty, pozostałe zaś z trzech. Biorąc pod uwagę te różnice, można liczyć, że było to około 676 000 żołnierzy. Jest to jednak liczba tylko szacunkowa, gdyż nie uwzględnia

1 A. D e n i z o t , op.cit., s . 2 8 6 i n .2 W . Z i e g l e r , op.cit., s. 212; K. F i s c h e r , S . K l i n k , op.cit.. s. 105.

uzupełnień, które trafiały na pole bitwy do znajdujących się tam dywizji. Dodatkowo, podobnie jak w przypadku armii francuskiej, niektóre dywizje były rzucane pod Verdun dwu- lub nawet trzykrotnie. Gdyby ich żołnierzy uwzględnić jako zupełnie nowych na polu bitwy, to przy pełnych stanach liczba Niemców biorących udział w bitwie wzros­łaby do 904 000. Przyjmując zaś analogicznie 75 procent wartości maksymalnej, otrzymamy 678 000 Niemców, którzy mogli walczyć pod Verdun.

Z powyższych szacunków wynika zatem, że straty francuskie mogły stanowić mniej więcej 20-30 procent, niemieckie zaś 35-50 procent. Są to jednak tylko dane szacunkowe, obarczone zapewne znacznym błędem.

W grudniu 1916 r., mimo iż zakończyła się bitwa pod Verdun, nie zakończyły się działania na tym odcinku frontu. Już 29 kwietnia 1917 r. ówczesny głównodowodzący wojsk francuskich, generał Nivelle, nakazał rozpoczęcie przygotowań do kolejnej ofensywy. Niemcy wyczuli za­grożenie miesiąc później i 30 maja stojący na czele 5. Armii generał artylerii Max von Gallwitz otrzymał rozkaz przygotowania się do bitwy obronnej. Francuzi rzeczywiście czynili przygotowania do kolejnej ofensywy pod Verdun, jednak z powodu trudności ze ściągnięciem w ten rejon odpowiedniej liczby ciężkiej artylerii, dowódca 2. Armii, generał Guillaumat, przesuwał termin uderzenia, najpierw z 15 lipca na 31 lipca, a następnie na 15 sierpnia.

Francuzi rozpoczęli przygotowanie artyleryjskie 10 sierp­nia, ostrzeliwując pozycje między Avocourt i Bezonvaux. Z powodu pogorszenia się pogody musieli je na pewien czas przerwać. Wznowiono je dopiero 13 sierpnia. Spowodowało to ponowne przesunięcie terminu uderzenia na 18 sierpnia. Tymczasem Niemcy nie zamierzali być bezczynni i 16 sierp­nia przeprowadzili lokalne uderzenie na las Caurieres, zdobywając rozkazy nieprzyjaciela, wysadzając schrony pierwszej linii francuskiej oraz biorąc do niewoli 700 jeńców.

Niemieckie uderzenie spowodowało, że Francuzi ponow­nie przesunęli termin, tym razem na 20 sierpnia. Dwa dni wcześniej ostrzał ich artylerii przybrał charakter ognia huraganowego, rozpoczęto również ostrzał wąwozów pocis­kami gazowymi. Zwalczano też miejsca koncentracji wojsk na niemieckich tyłach.

Uderzenie nastąpiło 20 sierpnia o 5.00 rano. Niemcy bronili się dzielnie, podejmując wiele kontrataków. Nie byli jednak w stanie powstrzymać nieprzyjacielskiego natarcia. Francuzi wznowili operację następnego dnia. Ostatecznie na zachodnim brzegu Mozy 24 sierpnia Fran­cuzi zajęli południowy brzeg strumienia Fosses. Na wschod­nim brzegu rzeki walki przybrały bardziej lokalny charakteri trwały jeszcze przez kilka dni. Niemcy utrzymali Beau­mont, ale atakującym udało się dotrzeć do szosy Beau- mont-Omes.

Francuzi zrealizowali większość celów, jakie postawili sobie w tym natarciu. Niewątpliwie przyczynił się do tego już po raz trzeci popełniony przez Niemców błąd — tak, jak 24 października i 15 grudnia w 1916 r. — nie ewaku­owano pozycji, których obrona była utrudniona. Niemcy według własnych danych stracili 14 000 żołnierzy, w tym 6000 zaginionych3. Zdecydowana większość zaginionych trafiła zapewne do francuskiej niewoli.

Kolejne operacje w rejonie Verdun były prowadzone również przez sojuszników Francji. Siły amerykańskie, dowodzone przez generała Johna J. Pershinga, wraz z woj­skami francuskimi uderzyły na występ frontu niemieckiego w rejonie St Mihiel. Po przygotowaniu artyleryjskim, 12 września, rozpoczęło się uderzenie. Niemcy, uprzedzeni przez dezerterów, wiedzieli o planach nieprzyjaciela. Luden­dorff nakazał w nocy z 10 na 11 września 1918 r. ewakuować zagrożoną pozycję. Mimo to sprzymierzeni

3 Der Weltkrieg..., t. 13, Berlin 1942, s. 101-108.

zdołali wziąć do niewoli 12 351 jeńców, zdobyć 466 dział oraz 752 karabiny maszynowe.

Walki w rejonie Verdun toczyły się aż do 11 listopada 1918 r. Miały one przede wszystkim charakter pościgu za wycofującymi się z lewego brzegu Mozy Niemcami. Siły 2. Armii amerykańskiej wdarły się na płaskowyż Woevre4.

Bitwę pod Verdun można uznać za punkt zwrotny pierwszej wojny światowej. Falkenhayn doprowadził do obustronnej rzezi, w której zmarnował możliwości, jakie dały Niemcom sukcesy roku 1915. Zapewne chcąc się usprawiedliwić, szef niemieckiego Sztabu Generalnego starał się w swoich wspomnieniach sprawić wrażenie, że wykrwawienie sił francuskich było jego celem. Chciał przekonać, że był krok od celu, gdyż armia francuska niedługo później stanęła na krawędzi rozpadu. W maju1917 r. wybuchły w niej bowiem bunty po straszliwych stratach i zawiedzionych nadziejach, jakie przyniosły ofen­sywy projektowane przez generała Nivelle’a.

Wśród przyczyn niemieckiego niepowodzenia pod Ver­dun należy wymienić zbyt wąski pas natarcia, co umoż­liwiało Francuzom stosunkowo łatwe załatanie frontu; zbyt późno rozpoczęto działania na zachodnim brzegu Mozy, przez co zgromadzona tam artyleria francuska dawała się we znaki nacierającej piechocie niemieckiej. Można również wskazać na problemy we współdziałaniu między piechotą a artylerią, co spowodowało wiele razy, że posuwający się naprzód żołnierze trafiali pod ogień własnych dział, gdyż wał ogniowy przesuwał się zbyt późno. Niemcy również w początkowym okresie bitwy nie przywiązywali od­powiedniej wagi do zwalczania artylerii obrońców, dzięki czemu działa francuskie mogły skutecznie razić nacierającą niemiecką piechotę5.

4 A. D e n i z o t, op.cit., s. 242-252.5 L. P a s c h a l , op.cit., s . 1 1 3 i n . ; H e r r , Artylerja, Warszawa 1926,

s. 56 i n.

Długotrwałe zmagania pod Verdun wpłynęły na taktykę walk pozycyjnych. To właśnie w czasie tej bitwy Niemcy rzucili do walki Oddział Szturmowy Rohra (Sturmabteilung Rohr), przemianowany w trakcie bitwy na Batalion Szturmo­wy Rohra (Sturmbataillon Rohr). Jednostka ta miała za zadanie opracować nowe metody walki w warunkach wojny pozycyjnej. Pod Verdun poniosła znaczne straty, ale po tej bitwie stała się oddziałem kadrowym, który stanowił zalążek późniejszych oddziałów szturmowych. To właśnie w tym batalionie prowadzono kursy dla kadry pozostałych jednostek tego typu. Oddziały szturmowe sprawdziły się doskonale w czasie niemieckich ofensyw wiosennych 1918 r., kiedy torowały drogę pozostałym formacjom.

Pod Verdun obie strony często używały pocisków che­micznych, co pozwoliło zgromadzić doświadczenia w za­kresie stosowania tej broni. Używano jej przede wszystkim do rażenia nieprzyjacielskich baterii artylerii oraz miejsc koncentracji wrogich oddziałów.

Francuzi, opierając się na doświadczeniach zdobytych w drugiej fazie bitwy pod Verdun, przygotowali wiosną1917 r. uderzenia, które jednak zakończyły się ogromnymi stratami, nie przynosząc większych sukcesów.

To Verdun, wraz z ogromnymi stratami, jakie ponieśli w czasie pierwszej wojny światowej, przekonało Francuzów do przydatności stałych umocnień. Zaowocowało to budową Linii Maginota oraz przemianami w doktrynie francuskiej ze skrajnie ofensywnej, jaką była w roku 1914, w skrajnie defensywną, jaką stała się u progu drugiej wojny światowej.

Na pole bitwy spadła ogromna liczba pocisków. Fran­cuskie działa wystrzeliły ich 17 208 258 (w tym aż 12 513 744 kalibru 75 mm), które dostarczono w 27 311 wagonach kolejowych6. Niemcy w szczytowym okresie

6 A. D e n i z o t , op.cit, s. 269.

walk, w czerwcu 1916 r., zużywali 93 000 pocisków dziennie, w drugiej połowie roku liczba ta jednak spadła aż 25 razy7.

Bitwa pod Verdun wpłynęła w bardzo istotny sposób na rozwój taktyki sil powietrznych. Po raz pierwszy obie strony zaczęły gromadzić większą liczbę jednostek lot­niczych, które dzięki rozwojowi techniki były w stanie nie tylko wykonywać działania rozpoznawcze, ale także bom­bardować tyły nieprzyjaciela lub skutecznie walczyć z jego samolotami. Przez niebo nad Verdun przewinęła się cała plejada francuskich i niemieckich asów.

Historycy francuscy postawili ostatnio pytanie, czy trzeba było umierać za Verdun8. Zapewne nawet opanowanie przez Niemców twierdzy nie zmieniłoby w znaczący sposób przebiegu wojny. Niemniej jednak dzięki poświęceniu żołnierzy udało się stworzyć pewien mit o powstrzymaniu wroga za wszelką cenę i o waleczności wojsk francuskich. Z powodzeniem funkcjonował on w okresie międzywojen­nym, kiedy to w oczach wielu armia francuska uchodziła za najlepszą na świecie. Druga wojna światowa rozprawiła się jednak z tym mitem błyskawicznie.

7 W i l h e l m , op.cit., s. 240.8 J.-J. B e c k e r , G . D o m a n g e , Fallait-il mourir pour Verdun?,

„L’Histoire” nr 292, s. 66-70.

ZAŁĄCZNIKI

Sztaby i dywizje francuskie zaangażowane pod Verdun

2. Armia:dowódca: generał Philippe Petain

(od 15 IX 1915 r. do 30 IV 1916 r.) generał Robert Nivelle (od 1 V 1916 r. do 14 XII 1916 r.) generał Adolphe Guillaumat (od 15 XII 1916 r.)

Korpusy

Korpus Dowódca

I KA generał Guillaumat

II KA generał Duchene

III KA generał Nivelle(od 21 IV 1916 r. generał Lebrun)

V KA generał Hallouin(od 1 6 X 1 9 1 6 r . generał de Boissoudy)

VI KA generał Paulinier

VII KA generał Bazelaire

IX KA generał Niesel

XI KA generał Mangin (od 4 VI 1916 r.)

XII KA generał Descoings(od 12 V 1916 r. generał Nołlet)

XIII KA generał Alby

XIV KA generał Baret(od 31 VIII 1916 r. generał Duport)

XV KA generał de Maud’Huy

XVI KA generał Grossetti

XX KA generał Balfourier

XXX KA generał Chretien

XXXI KA generał Deletoille

XXXII KA generał Berthelot

Dywizje1

1. DP, 2. DP, 4. DP, 5. DP*, 6. DP*, 8. DP, 11. DP, 12. DP, 13. DP, 14. DP*, 16. DP, 17. DP, 18. DP, 19. DP, 21. DP, 22. DP, 23. DP, 24. DP, 25. DP, 26. DP, 27. DP, 28. DP*, 29. DP, 30. DP, 34. DP, 35. DP, 37. DP*, 38. DP*, 39. DP*, 40. DP**, 42. DP**, 43. DP*, 45. DP, 48. DP*, 51. DP, 52. DP, 56. DP, 60. DP, 63. DP, 64. DP, 65. DP, 67. DP, 68. DP*, 69. DP, 70. DP, 71. DP, 72. DP, 76. DP, 77. DP, 120. DP, 123. DP*, 124. DP, 126. DP, 127. DP, 128. DP, 129. DP, 130. DP, 131. DP, 132. DP, 152. DP, 153. DP*, 154. DP*.

Źródło: A. Denizot, op.cit., s. 274-276; A. Bernede, op.cit., 364 i n.

1 Dywizje oznaczone * wprowadzono na linię frontu dwukrotnie, dywizje oznaczone ** zaś trzykrotnie.

Sztaby i dywizje niemieckie zaangażowane w bitwie pod Verdun (do końca grudnia 1916 r.)

5 Armia:dowódca generał porucznik książę Wilhelm

Grupy

Grupa Dowódca

Grupa Uderzeniowa „Wschód”

generał piechoty von Mudra generał piechoty von Lochow

Grupa Uderzeniowa „Zachód”

generał artylerii von Gallwitz generał piechoty von Franęois (jednocześnie dowódca VII KA)

Sztaby korpusów na wschodnim brzegu Mozy

Korpus Dowódca

VII KRez. generał piechoty von Zwehl

XVIII KA generał piechoty von Schenck

III KA generał piechoty von Lochow

V KRez. generał piechoty von Giindel

XV KA generał piechoty von Deimling

XV KA generał porucznik Edurard von Below

X KRez. generał porucznik Kosch

X V I I I K A generał piechoty von Schenck

I Baw. KA generał piechoty Ritter von Xylander

Sztab2

Alpenkorpsgenerał porucznik Krafft von Delłmensingen

XVIII KRez. generał piechoty von Steuben

Sztaby korpusów na wschodnim brzegu Mozy

Korpus Dowódca

VI KRez. generał piechoty von Goßler

X KRez. generał porucznik Kosch

XXII KRez. generał kawalerii Eugen von Falkenhayn

XXIV KRez. generał piechoty von Gerok

VII KA generał piechoty von Franęois

Dywizje (brygady)3

a) piechoty1. DP, 4. DP*, 5. DP**, 6. DP**, 9. DP, 10. DP, 13. DP*,14. DP*, 21. DP*, 25. DP*, 30. DP*, 32. DP, 34. DP*, 38. DP, 39. DP, 50. DP, 54. DP, 56. DP, 58. DP*, 103. DP, 113. DP, 121. DP, 192. DP, 213. DP, 221. DP, Alpenkorps,1. Bawarska Dywizja Piechoty, 6. Bawarska Dywizja Piechoty, 11. Bawarska Dywizja Piechoty, 14. Bawarska Dywizja Piechoty

2 Oddziały tej jednostki były traktowane jako dwubrygadowa (cztero- pułkowa) dywizja piechoty, ale sztab, który przez pewien czas funk­cjonował w rozdzieleniu z nimi, nadzorował odcinek frontu na prawach dowództwa korpusu, a nie dywizji.

3 Dywizje oznaczone * wprowadzano do bitwy dwukrotnie, dywizje oznaczone ** zaś trzykrotnie.

b) rezerwowe7. DRez.**, 9. DRez., 10. DRez.*, 11. DRez., 12. DRez., 13. DRez, 14. DRez., 19. DRez., 21. DRez.*, 22. DRez., 25. DRez., 28. DRez., 43. DRez.*, 44. DRez., 54. DRez.,39. Bawarska Dywizja Rezerwowa

c) Landwehry2. Dywizja Landwehry, 5. Dywizja Landwehry

d) zapasoweDywizja Zapasowa Gwardii**, 10. Dywizja Zapasowa, 19. Dywizja Zapasowa, Bawarska Dywizja Zapasowa, Brygada Zapasowa Gwardii

Źródło'. Der Weltkrieg..., t. 10, zal. 2.; ibidem, t. 11, zał. 5.

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA

Amtliche Kriegsdepechen. Nach Wollf sehen Telegr.-Bure- aus, t. 4-5, Berlin b.d.w.

Az an Paul, The war of positions, Cambridge 1917.B e r e n d t, Mit der Artillerie durch den Weltkrieg, „Wissen

und Wehr” 1923, z. 3, s. 185-197.Cr am on August von, Unser Österreichisch-Ungarischer

Bundesgenosse im Weltkriege. Erinnerungen aus meiner vierjähriger Tätigkeit als bevollmächtigter deutscher General beim k. u. k. Armeeoberkommando, Berlin 1922.

C o c h e n h a u s e n Friedrich von, Der Sturm auf den Caillette-Wald. Erinnerungen an den Kampf um Verdun im Sommer 1916, „Wissen und Wehr” 1921, nr 6, s. 393—406.

D e i m l i n g Berthold von, Aus der alten in die neue Z£it, Berlin 1930.

Ein Armeefiihrer erlebt den Weltkrieg. Persönliche Aufzeich­nungen des Generalobersten von Einem, wyd. Junius Alter, Leipzig 1938.

E t t i g h o f e r Paul C., Verdun, das große Gericht, Gütersloh 1936.

F a l k e n h a y n Erich von, Die Oberste Heeresleitung 1914-1916 in ihren wichtigsten Entschließungen, Berlin 1920.

F r e y t a g-L o r i n g h o v e n Hugo Freiherr von, Menschen und Dinge wie ich ihn in meinem Leben sah, Berlin 1923.

H a 11 B., „En l’air! (In the air). Three Years on and above three Fronts, New York b.d.w

Hauptmann Bölckes Feldberichte, Gotha 1917.H i n d e n b u r g Paul von, Aus meinem Leben, Leipzig

1920.H o e p p n e r von, Deutschlands Krieg in der Luft. Ein

Rückblick auf die Entwicklung und die Leistungen unserer Heeres-Luftstreitkräfte im Weltkriege, Leipzig 1921.

Leitfaden für das Maschinengewehr 08/15 (M.G. 08/15) Vom 31. Januar 1917, Berlin 1917.

L o ß b e r g Fritz von, Meine Tätigkeit im Weltkriege 1914-1918, Berlin 1939.

L u d e n d o r f f Erich, Meine Kriegserinnerungen, Berlin 1919.

Memoires du marechal Joffre (1910-1917), t. 2, Paris 1932.

P e t a i n Philippe, Bitwa pod Verdun, Warszawa 1931.P o i n c a r e Raymond, Au service de la France, t. 8:

Verdun 1916, Paris 1931.R i c h t h o f e n Manfred Freiherr von, Der rote Kampf­

lieger, Berlin 1937.R e i b e r t Wilhelm, Die Maschinengewehre 08/15 und

08/18 nebst Abriß über das Maschinengewehr 08, Berlin 1934.

S i m o n d s Frank H., They shall not pass, Garden City— New York 1916.

W i l h e l m , Meine Erinnerungen aus Deutschlands Hel­denkampf, Berlin 1923.

W i n s l o w C.D., With the French Flying Corps, New York 1917.

Z w e h 1 von, Maubeuge, Aisne-Verdun. Das VII. Reserve- Korps im Weltkriege, von seinem Beginn bis Ende 1916, Berlin 1921.

OPRACOWANIA

A f f l e r b a c h Holger, Falkenhayn. Politisches Denken und Handeln im Kaiserreich, München 1994.

Les Armees franęaises dans la grande guerre, t. IV, vol. 1, Paris 1926; vol. 2, Paris 1933; vol. 3, Paris 1935.

A r n d t , Die Fliegerwaffe im Weltkriege [w:] Ehrendenkmal der deutschen Armee und Marine 1871-1918, wyd. von Eisenhart Rothe, Berlin-München 1928.

B a 1 c k William, Development of Tactics — World War, Fort Leavenworth 1922.

B ą c z k o w s k i Wiesław, Samolot myśliwski SPAD VII-XIII, Warszawa 1987.

B ą c z k o w s k i Wiesław, Samoloty I wojny światowej, Warszawa 2000.

B e c k e r Jean-Jacques, D o m a n g e Gerard, Fallait-il mourir pour Verdun?, „L’Histoire” nr 292, s. 66-70.

B e r n e d e Allain, Verdun 1916. Le point de vue franęais, Le Mans 2002.

B o r d e a u x Henry, The last days of Fort Vaux. March 9th to June 7th, 1916, London-Edinburgh-New York, b.d.w.

B r e k r a o u i Mohamed, Les soldats marocains dans la bataille de Verdun, „Guerres mondiales et conflicts temporains” 1986, nr 1872, s. 39^-4.

B r e i t e n a c h e r Martin, Das Alpenkorps 1914-18, Be­rlin b.d.w.

B u c h a n John, Nelson’s history of the war, t. 12, Lon­don-Edinburgh-New York b.d.w.

C o r d a H., Bitwa pod Verdun, Przasnysz 2004 [repr. z 1923].C r o n Hermann, Die Organisation des deutschen Heeres

im Weltkriege, Berlin 1923.

C z e r e p Stanisław, Operacja wołyńskie ofensywy Brusi- łowa, Białystok 1999.

C z e r e p Stanisław, Łuck 1916, Warszawa 2002.C z e r e p Stanisław, Bitwa pod Łuckiem, Białystok 2003.C z m u r Stefan, Walka o panowanie w powietrzu, War­

szawa 1988.D e n i z o t Allain, L’attaque de la derniere chance: 11-12

juillet 1916, „Guerres mondiales et conflits contem- porains” 1986, nr 182, s. 31-38.

D e n i z o t Allain, Verdun 1914-1918, Paris b.d.w.Deutsche Infanterie. Das Ehrenmal der vordersten Front,

wyd. Ernst von Eisenhart Rothe, Erich von Tschischwitz, Walther Beckamn, Zeulenroda b.d.w.

D o u m e n c, Les transports automobiles sur le front franęais 1914—1918, Paris 1920.

D u r o s e l l e Jean-Baptiste, Wielka wojna Francuzów 1914-1918, Warszawa 2006.

Das Ehrenbuch der Deutschen Feldartillerie, wyd. A. Benary, Berlin b.d.w.

F i n n e g a n Terrance J., Shooting the Front. Allied Aerial Reconnaissance and Photographic Interpretation on the Western Front — World War I, Washington 2006

F i s c h e r Kurt, K l i n k Stephan, Spurensuche bei Verdun, wyd. 2, Bonn 2005.

F l e x Walther, Die russische Frühjahrsoffensive 1916, Oldenburg 1919.

F o e r s t e r Wolfgang, Falkenhayns plan für 1916. Ein Beitrag zur Frage: Wie gelangt man aus dem Stellungs­kriege zu entscheidungsuchender Operation?, „Militär­wissenschaftliche Rundschau” 1937, s. 304-330.

F o l e y Robert T., German Strategy and the Path to Verdun. Erich von Falkenhayn and the Development of Attrition 1870-1916, Cambridge 2004.

G o l d Ludwig, Die Tragödie von Verdun 1916: cz. I: Die deutsche Offensivschlacht, Oldenburg-Berlin l‘)26.

G o l d Ludwig, R e y m a n n Martin, Die Tragödie von Verdun 1916, cz. III i IV: Die Zermübungschlacht, Oldenburg-Berlin 1929

Encyklopedja wojskowa, pod red. Ottona Laskowskiego, t.1, Warszawa 1931.

G r o ß Gehrhard P., There was a Schlieffen Plan. Neue Quellen [w:], Der Schlieffenplan. Analysen und Dokumen­te, wyd. H. Ehlert, M. Epkenhans, G.P. Groß, Pade- bom-München-Wien-Zürich 2006, s. 117-160.

Handbuch der Verbände und Truppen des deutschen Heeres 1914-1918, pod red. J. Krausa, cz. VI, T. 1, wyd. Gerhard Bauer, Jürgen Kraus, Wien 2007.

H e r r , Artylerja, Warszawa 1926.K a b i s c h Emst, Verdun. Wende des Weltkrieges, Berlin

b.d.w.K l i m e c k i Michał, Gorlice 1915, Warszawa 1991.K1 ü f e r Kurt von, Seelenkräfte im Kampf um Douaumont.

II/I.-R. 24, seine Nachbarn und Gegner am 25. Februar 1916, Berlin 1938.

K o s t a n k i e w i c z Andrzej, Broń strzelecka Wojska Pol­skiego 1918-1939, Warszawa b.d.w.

K r u m m e i c h Gerd, „Saigner la France”? Mythes et realite de la strategie allemande de la bataille de Verdun, „Guerres mondiales et conflicts contemporains” 1996, nr 182, s. 17-29.

L a h n e Werner, Schicksalwende am Douaumont. Ein Buch von soldatischen Heldentum, München b.d.w.

L a n r e z a c Charles, Le plan de Campagne franęais et le primier mois de la guerre, Paris 1920.

M a r t i n William, G e r r a r d Howard, Verdun 1916. Dans la glaise des tranchees, Paris 2004.

Die militärischen Lehren des Großen Krieges, wyd. Max Schwarte, wyd. 2, Berlin 1923.

M i q u e 1 Pierre, Les Poilus. La France sacrifiee, Paris 2000.

N i e u w a ż n y Andrzej, Verdun et le Polonais [w:], 1916-2006. Verdun sous le regard du monde, pod red. Franęoisa Cocheta, b.m.w. 2006, s. 189-201.

P a s c h a l Lucas, Rozwój myśli taktycznej we Francjii Niemczech podczas wojny 1914-1918, Warszawa 1925.

R i t t e r Gehrhardt, Der Schliejfenplan. Kritik eines Mythos, München 1956.

S a d z e w i c z Marek, Verdun, Warszawa 1964.S c h w e n k e Alexander, Rey m a n n Martin, Die Tragödie

von Verdun 1916, cz. II: Das Ringen um Fort Vaux, Oldenburg-Berlin 1928.

S i m o n d s Frank H., They shall not pass, Garden Ci­ty-New York 1916.

T u r n e r Charles C., The Struggle in the air 1914-1918, London 1919.

U l r i c h Adam, Pod Verdun, Poznań 1937.Walki o Twierdzą Verdun, pod red. T. Idzikowskiego i

P. Skubisza, b.m.w. 2007.Der Weltkrieg 1914 bis 1918, T. 9-11, Berlin 1933-1938.Der Weltkampf um Ehre und Recht, pod red. M. Schwartego,

t. 2, 5, Leipzig-Berlin b.d.w.W e r t h German, Verdun. Die Schlacht und der Mythos,

Augsburg 1990.W o j c i e c h o w s k i Ireneusz, Karabin powtarzalny Bert-

hier wz. 1907/15 M 16, Warszawa 1985.Z i e g l e r Wilhelm, Verdun, b.d.w.Z i e s e-B e r i n g e r Hermann, Der einsame Feldherr. Die

Wahrheit über Verdun, t. 1-2, Berlin 1934.Z u b e r Terrence, Inventing the Schlieffen Plan. German

War Planning 1781-1914, New York 2002.

WYKAZ ILUSTRACJI

Szef niemieckiego Sztabu Generalnego generał piechoty Erich von Falkenhayn.

Dowódca niemieckiej 5. Armii generał porucznik książę Wilhelm.

Szef sztabu niemieckiej 5. Armii generał porucznik Cons­tantin Schmidt von Knobelsdorf.

Francuski wódz naczelny, generalissimus Joseph Joffre.Joffre (z lewej) w rozmowie z generałami Fernandem

Langle de Carym (w środku) oraz Adolphe Guillaumatem (z prawej).

Obrońca Verdun, generał Philippe Petain.Następca Petaina na stanowisku dowódcy francuskiej

2. Armii, generał dywizji Robert Nivelle.Dowodzący na kluczowym odcinku Souville generał

Charles Mangin, który w czasie bitwy zyskał przydomek „Rzeźnik”.

Centrum miasta Verdun ze wzgórzem katedralnym.Umocnienia miasta Verdun na wystawie zorganizowanej

w Berlinie.„Święta Droga”.Francuskie ciężarówki transportujące posiłki na front.Francuski punkt dowodzenia w czasie bitwy.

Żołnierze niemieccy w lesie Caures czytający pierwszą korespondencję.

Żołnierze niemieccy w nowych hełmach stalowych w czasie bitwy pod Verdun.

Generał artylerii Max von Gallwitz, do 19 lipca 1916 r. dowódca sił niemieckich na lewym brzegu Mozy.

Generał piechoty Ewald von Lochow, początkowo dowódca III KA, potem Grupy Uderzeniowej „Wschód”, a na­stępnie 5. Armii.

Generał porucznik Georg Wichura, dowódca niemieckiej 5. DP.

Generał piechoty Hans von Zwehl, dowódca VII KRez.Fort Douaumont w początkowej fazie bitwy.Fort Douaumont po zakończeniu walk.Wschodni odcinek fortu Douaumont podczas bitwy.Niemiecki szpital połowy w forcie Douaumont.Posterunek opatrunkowy w czasie francuskiego kontrataku

na fort Douaumont w maju 1916 r.Żołnierze francuscy w odzyskanym 24 X 1916 r. forcie

Douaumont.Nabożeństwo we wnętrzu fortu Douaumont.Krzyż upamiętniający żołnierzy niemieckich, którzy zginęli

w majowej katastrofie w forcie Douaumont (stan obecny).Wnętrze jednego z pomieszczeń koszarowych fortu Douau­

mont (stan obecny).Barykada w korytarzu fortu Douaumont zbudowana w cza­

sie walk (stan obecny).Fort Douaumont (stan obecny).Cmentarz wojenny koło Douaumont wraz z widocznym

w tle mauzoleum (stan obecny).Niemiecki szpital połowy utworzony w zaadaptowanej

stajni.Francuscy sanitariusze przy opatrywaniu rannego.Zabici niemieccy artylerzyści.Francuskie działo 240 mm w akcji.

Francuski goniec motocyklowy w czasie bitwy.Zniszczony las Avocourt.Stanowisko niemieckiego karabinu maszynowego w lesie

Avocourt.Zniszczone ogniem niemieckiej artylerii przedpole fortu

Vaux.Fort Vaux na początku kwietnia 1916 r.Fort Vaux pod koniec maja 1916 r.Zdobywca fortu Vaux podporucznik Kurt Rackow.Dowódca fortu Vaux major Sylvain Raynal (z lewej)

w niewoli niemieckiej.Załoga fortu Vaux po kapitulacji 7 czerwca 1916 r.Front północny fortu Vaux 22 października 1916 r.

wschodnie pancerne stanowisko obserwacyjne i pancerna wieża artyleryjska.

Południowo-wschodnia część fortu Vaux 22 października 1916 r.

Fort Vaux po odzyskaniu go przez żołnierzy francuskich.Marokański Pułk Kolonialny w sierpniu 1916 r. wśród

ruin Fleury.Jeńcy niemieccy we wrześniu 1916 r.Transport zwłok zabitego 24 X 1916 r. odłamkiem pocisku

dowódcy CCXIV BP, generała brygady Ernesta Anselina.

SPIS TRŚCI

Wstęp ...................................................................................... 5I. Sytuacja strategiczna stron zimą 1915/1916 r.

oraz ich plany na 1916 r................................................. 9II. Twierdza Verdun ........................................................ 25

III. Przeciwnicy i ich przygotowania ................................ 38IV. Początkowy okres ofensywy ...................................... 62V. Niemieckie uderzenia w marcu .................................. 97

VI. Działania stron w kwietniu i maju ........................... 118VII. Fort Vaux — punkt kulminacyjny ........................... 143

VIII. Ostatnie natarcia niemieckie ..................................... 164IX. Inicjatywa w rękach francuskich .............................. 182X. Bitwa nad Verdun ..................................................... 210

Bilans i epilog .................................................................... 218Załączniki ........................................................................... 225Bibliografia ........................................................................ 230Mapy .................................................................................. 236Wykaz ilustracji ................................................................. 241

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas:

Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W. A. Serczyk, POŁTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 . T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944» E. Potkowski, CRE- CY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 • L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e, • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J.W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J.W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 • M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 . w. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942• P. Ölender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571• A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944• M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W.J. Długołęcki, BATOH 1652 • T. M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 •

M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maroń, LEGNICA 1241 • J.W. Dyskant, PORT ARTUR 1905• J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919 • J. Wojtczak, MEKSYK 1847• T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J.W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 • K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939• D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634» S. Augusiewicz, PROS­TKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945» E. Koczorow­ski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 • S. Czerep, ŁUCK 1916 • P. Rochala, CEDYNIA 972 • J.W. Dyskant, TRAFALGAR 1805 • P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCKBURN 1314 • W. Włodarkiewicz, LWÓW 1939 • R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POŁOCK 1579 • P. Skworoda, WARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁU- SZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 • N. Bączyk, ARDENY 1944-1945 • P. Rochala, NIEMCZA 1017• A. Dusiewicz, TARUTINO 1812 • D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899 • P. Derdej, KORONOWO 1410 • J. Wojtczak, VICKSBURG 1862-1863 • A. Zieliński, MALTA 1565 • T. Bohun, MOSKWA 1612 • M. Klimecki, GALICJA WSCHODNIA 1920 • R. Kłosowicz, INCZHON-SEUL 1950 • P. Biziuk, BABILON 729-648 p.n.e. • D. Gazda, POLA KATA- LAUNIJSKIE 451 • P. Rochala, LAS TEUTOBURSKI 9 r. n.e.

• R. Dzieszyński, MAGENTA I SOLFERINO 1859 • M. Gawęda, POŁONKA-BASIA 1660 • M. Sowa, SIEDMIOGRÓD 1944 • K. Śledziński, ZBARAŻ 1649 • P. Szlanta, TANNENBERG 1914• A. Sudak, DETROIT 1757 • P. Skworoda, HAMMERSTEIN 1627 • G. Swoboda, DUBLIN 1916 • A. Tarczyński, CAJAMAR- CA 1532 • J. Szkudliński, CHANCELLORSVILLE 1863 • A. Borcz, PRZEMYŚL 1656-1657 • P. Rozwadowski, WAR­SZAWA 1944-1945 • M. Klimecki, KRYM 1854-1855 • T. Romanowski, ALEZJA 52 p.n.e. • A.A, Majewski, MOSKWA 1617-1618 • D. Kupisz, PSKÓW 1581-1582 • M. Witasek, CIVITA CASTELLANA 1798 • K. Kubiak, FALKLANDY-PORT STANL EY 1982 • A. Dusiewicz. SMOLEŃSK 1812 • A. Bojarski, NAVAR i NO 1827 • J. Wojtczak. SAND CREEK 1864 • v Śledziński, CECORA 1620 • D. Gazda. ADRIANOPOL 378, RZ* KA FRIGIDUS 394 • G. Lach, WYPRAWA SYCYLIJSKA 415 413 p.n.e. • Ł. Przybyto. CHARKÓW-DONBAS 1943 • R. O/ies/ynski, SADOWA 1866 • D. Orłowski, CHOCIM 1673 . P. Brudek, AFRYKA WSCHODNIA 1914-1918 • M. Witasek, KONSTANTYNOPOL 1453 • R. Kowalczyk, MAŁOJARO- SŁAWIEC 1812 • B. Nowaczyk, POWSTANIE SPARTAKUSA 73-71 p.n.e. • R. Radziwonka, BLENHEIM-HÖCHSTÄDT 1704• J. Wojtczak, BOYNE 1690 • L. Wyszczelski, WILNO 1919-1920• K. Mazowski, FUENGIROLA 1810 • B. Nowaczyk, KAR­TAGINA 149-146 p.n.e. • M Klimecki, PEKIN-SZANGHAJ -NANKIN 1937-1945 • P. Derdej. KAMIENIEC PODOLSKI 1672 • S. Kosim, MIŃSK BIAŁORUSKI 1941 . R. Dzieszyński, SEDAN 1870 • Z. Wawer. MONTE CASSINO 1944 • J. Wojtczak, WOJNA MEKSYKAŃSKA 1861-1867

W przygotowaniu: B. Nowaczyk. MASADA 66-73 n.e.