Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem.www.ksiegarnia.bellona.pl

Nasz adres:Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 WarszawaDział Wysyłki lei.: (22) 45 70 306. 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@bellona.pl

Ilustracja na okładce: Bartłomiej Drejewicz Redaktor prowadzący: Zofia Gawryś Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korektor: Anna Olszowska

© Copyright by Michał Klimecki, Warszawa 1991, 2009 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2009

ISBN 978-83-11-11565-1

ZAMIAST WSTĘPU

O świcie 2 maja 1915 r. żołnierze Niemiec i Austro-Węgier rozpo­częli pod Gorlicami natarcie, które zapoczątkowało nową serię klęsk

rosyjskich. Były one jednak bardziej brzemienne w skutki niż te z jesieni 1914 r. Odwrót rosyjskiej 3. Armii spod Gorlic i Tarnowa wprawił w ruch cały front, od Bałtyku po Karpaty. O ile jeszcze wczesną wiosną 1915 r. rosyjskie Naczelne Dowództwo przygotowywa­ło swoje wojska do wtargnięcia na Nizinę Węgierską i analizowało moż­liwości przeniesienia działań na tereny Rzeszy, to jesienią z trudem utrzymywało spoistość frontu opartego o Dźwinę, przebiegającego przez jezioro Narocz, miejscowości: Smorgonie, Baranowicze, Pińsk, Dubno, Tarnopol i Zaleszczyki.

Całość ziem polskich znajdowała się teraz w granicach Niemiec i Austro-Węgier oraz pod okupacją ich wojsk. Rosja Romanowów, uznawana przez większość Polaków za najbardziej nieprzejednanego przeciwnika wskrzeszenia Rzeczypospolitej, zaborca, przeciwko któ­remu kierowała się większość polskich działań insurekcyjnych, nie mia­ła już nigdy odzyskać swojej siły i międzynarodowego autorytetu. Co­raz szybciej też zmierzała ku rewolucji.

Z czasem okazało się również, że zarówno Niemcy, jak też Austro- -Węgry nie są w stanie zdławić niepodległościowych dążeń społeczeń­stwa polskiego. Na okupowanych ziemiach późną jesienią 1916 r. po­wstały pierwsze zalążki polskiej państwowości. Minęły jeszcze dwa latai sami Polacy rozpoczęli szybką odbudowę własnego państwa usuwając okupacyjne garnizony, tworząc aparat administracyjny i wojsko. Jed­nocześnie rozwijał się proces zbrojnego określania granic Rzeczypospo­litej i walki młodej dyplomacji o ich uznanie.

Ze znaczenia bitwy gorlickiej dla przebiegu I wojny światowej oraz dla samych Polaków dobrze zdawano sobie sprawę w okresie między­

wojennym. Do napisania obszernej monografii bitwy przygotowywał się gen. Juliusz Kleeberg, w latach Wielkiej Wojny oficer austriacki i Legionów Polskich. Jego pracę przerwał wybuch II wojny światowej. Powstało również kilka nie opublikowanych szkiców, które wyszły spod pióra współpracowników Wojskowego Biura Historycznego 1.

Bardzo wiele uwagi poświęcili bitwie jej niemieccy i austro-węgier- scy uczestnicy. Dla oficerów wojsk państw centralnych była przecież jednym z najchwalebniejszych epizodów wojny. Wśród nich znalazł się dowódca 100. Cieszyńskiego Pułku Piechoty z 1915 r., później generał WP, wybitny uczestnik wojny polsko-radzieckiej w 1920 r., Franciszek K. Latinik 2.

Mniej uwagi walkom pod Gorlicami poświęcili Rosjanie. Najob­szerniejszą pracą, jaką opublikowano w Rosji, było tłumaczenie synte­tycznej rozprawy oficerów szwedzkiego Sztabu Generalnego 3. Spotka­ła się ona z krytycznymi uwagami rosyjskiego uczestnika bitwy, z za­miłowania historyka, który po rewolucji znalazł się na emigracji w Pol­sce 4. Bardziej wartościowe są natomiast szkice innego rosyjskiego oficera, odnoszące się do całości działań w Galicji w latach 1914—1915, Michaiła Boncz-Brujewicza 5.

Nie mógł natomiast zabrać głosu gen. Radko Dmitriew, dowodzący 3. Armią pod Gorlicami i Tarnowem. Zginął w czasie rewolucji.

Po drugiej wojnie światowej wagę zmagań z maja 1915 r. przypom­niał Marian Zgórniak w obszernym i wnikliwym artykule im poświę­conym 6 . Niniejsza książka bardzo wiele zawdzięcza ustaleniom tego autora.

Przygotowana książka jest jedynie szkicem mającym przedstawić zmagania na froncie galicyjskim i samą bitwę pod Gorlicami oraz jej znaczenie dla przebiegu I wojny na Wschodzie. Bitwa lub, jak chcą niektórzy historycy, operacja gorlicka nadal oczekuje na badacza, który zechce napisać studium historyczno-wojskowe, między innymi na podstawie materiałów archiwalnych strony rosyjskiej.

1 Żaden z nich nie zachował się. Jedynym śladem po nich są księgi inwenta­rzowe zasobów Wojskowego Biura Historycznego. Przechowuje je, razem z in­nymi materiałami WBH, Centralne Archiwum Wojskowe.

2 F. K. Latinik, Żołnierz polski pod Gorlicami 1915. Działalność 100. Puł­ku Ziemi Cieszyńskiej, Przemyśl 1923.

3 Srażenije pri Gorlica — Tarnów 2—6 maja 1915g. Oczerk o sowmiestnych diejstwijach piechoty i artilerijej, Moskwa 1929. Rosyjski wydawca zamieścił ob­ szerny komentarz do rozważań szwedzkich autorów.

4 P. S imanskij, rec. z: Srażenije..., „Bellona" 1929, t. XXXIV. 5 M. B o nc z - B ruj e wic z , Potieria nami Galicji w 1915 godu, cz. 1,

Moskwa 1920; cz. 2, Moskwa 1926. 6 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami 1915 r. [w:] Nad rzeką Ropą.

Szkice historyczne, Kraków 1968, s. 551—582.

Książkę kończą dwa fragmenty wspomnień. Pierwszy napisał bur­mistrz Gorlic ks. Bronisław Swieykowski. Drugi fragment wyszedł spod pióra dowódcy 100. pułku piechoty Franciszka K. Latinika. Zna­lazła się w tym wspomnieniu wojskowa i polityczna ocena bitwy z punktu widzenia uczestnika zmagań. Oba pochodzą z niemal za­pomnianych, znajdujących się w nielicznych bibliotekach książek opu­blikowanych w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości.

OSTATNIE MIESIĄCE POKOJU

„Nigdy nie będę prowadził wojny przeciw Rosji. Uczynię wszelkie ofiary, aby do niej nie dopuścić, bo wojna między Austrią i Rosją zakończyłaby się obaleniem Romanowych lub obaleniem Habsburgów czy nawet obaleniem obu dynastii"1

Te słowa wypowiedział arcyksiążę Franciszek Ferdynand i na­leży sądzić, że choć nie były one wyrazem gotowości do utrzy­mania pokoju za wszelką cenę, gdyż z możliwością zbrojnego starcia z Rosją austro-węgierski Sztab Generalny liczył się, to jednak wynikały z głębokiej obawy o losy dynastii i przyszłość państwa nurtującej starego cesarza i jego otoczenie.

Panujący od 1848 r. Franciszek Józef z niepokojem śledził rozwój sytuacji wewnętrznej w swojej monarchii. Był świadom rosnących aspiracji zamieszkujących ją narodów słowiańskich oraz Rumunów, gdy tymczasem politycznie uprzywilejowana ludność niemiecka i węgierska nie stanowiła nawet połowy mieszkańców kraju. Pogłębiająca się zależność od Niemiec, któ­re w ciągu ostatnich czterdziestu lat z Prus — „kieszonkowego mocarstwa", jak twierdzili kiedyś złośliwcy, wyrosły na jedną z czołowych potęg świata, skłaniała część austriackich Niemców do forsowania myśli o jeszcze ściślejszym powiązaniu — przy­najmniej niemieckojęzycznych prowincji monarchii — z pań­stwem Hohenzollernów.

1V. D e d i j e r, Sarajewo 1914, t. 1, Łódź 1983, s. 235.

W Budapeszcie natomiast zadawano sobie pytanie, czy to aby nie Węgry są najwartościowszą i najsilniejszą częścią państwa Habsburgów i czy już nie czas, aby jeszcze bardziej podkreślić ich rolę i znaczenie w dualistycznej monarchii. Zagranicznym obserwatorom życia politycznego coraz częściej wydawało się, że nie Wiedeń Budapesztowi, ale Budapeszt Wiedniowi dyktuje warunki i sposoby rozwiązywania problemów. Znękany kłopo­tami, pesymistycznie patrzący w przyszłość cesarz miał w chwi­li goryczy stwierdzić, że jeśli już jego dziedzictwo ma upaść, niech to przynajmniej uczyni z honorem.

Międzynarodowe położenie Austro-Węgier mogłą budzić obawy. Pasmo klęsk nękających Austrię przez cały XIX wiek zachwiało jej pozycją jako jednego z mocarstw. Nie chciała jed­nak zrezygnować z tradycyjnego, bałkańskiego kierunku eks­pansji, choć prowadził on do konfliktu nie tylko z narodami zamieszkującymi półwysep, ale również z Rosją. Aby sprostać potencjalnemu przeciwnikowi, Austro-Węgry szukały poparcia Niemiec. Kiedy w 1908 r. Wiedeń ogłosił akt o inkorporacji Bośni i Hercegowiny (przekazanych na kongresie berlińskim pod administrację austriacką), Rosjanie zaś zareagowali nerwo­wo grożąc wojną, Berlin dał jasno do zrozumienia, że stanie po stronie Austrii.

W tej sytuacji Rosja nie podjęła ryzyka wojny. Upokorzona, nie wyrzekła się jednak dążeń do kontroli nad Bałkanami i opa­nowania cieśnin czarnomorskich, należących do Turcji, popie­ranej i jednocześnie penetrowanej przez Niemcy. Ale nie tylko Bałkany zaprzątały uwagę rosyjskich polityków. Celem bliż­szym, choć nie tak istotnym jak cieśniny czarnomorskie, była austriacka Galicja Wschodnia. Jej zajęcie miało zakończyć, zda­niem Petersburga, wielowiekowe jednoczenie ziem ruskich.

Rywalizacja między Austro-Węgrami a Rosją była tylko jed­nym z elementów skomplikowanych stosunków międzynarodo­wych, grożących wybuchem wojny, i to z powodu sojuszy o zasię­gu dotychczas nie znanym. Zawarcie przymierza między Austro-- Węgrami a Niemcami nastąpiło już w 1879 r. Trzy lata później dzięki polityce Bismarcka do przymierza dołączyły Włochy, mi­mo że wysuwały roszczenia terytorialne w stosunku do Austrii.

Natomiast Rosja nawiązała i rozwijała stosunki z pobitą i upokorzoną w 1870 r. przez Prusy Francją. Oba państwa za­warły konwencję wojskową ratyfikowaną na początku 1894 r. Później doszło do zbliżenia między Francją a Anglią i Rosją a Anglią. Ogłoszenie konwencji angielsko-rosyjskich wywołało w 1907 i 1908 r. wielkie oburzenie w Rzeszy. Hałaśliwie zarzu­cano królowi Edwardowi VII, że prowadzi politykę okrążania Niemiec. W Rzeszy zapanowała psychoza twierdzy oblężonej przez wrogów, czekających tylko na sposobność pobicia, jeśli nie zniszczenia państwa Hohenzollernów. Nie rozumiano jed­nak, że mimowolnym architektem międzynarodowych poro­zumień skierowanych przeciwko Niemcom był sam cesarz Wilhelm II.

Wkrótce po wstąpieniu w 1888 r. na tron Wilhelm II odpra­wił kanclerza Bismarcka, który przez dwadzieścia lat z powo­dzeniem prowadził politykę izolacji Francji i nie dopuszczał do powstania antyniemieckiej koalicji. Teraz cesarz uzyskał domi­nujący wpływ na kształtowanie polityki zagranicznej. Buńczu­czny, niepohamowany w szafowaniu pogróżkami, które wywo­ływały konsternację nawet jego najbliższych współpracowni­ków, prowadził agresywną politykę, której stałym elementem były demonstracje siły i intensywne zbrojenia. O ile wysyłanie kanonierek i ekspedycji wojskowych do zapalnych punktów by­ło przyjętą, choć oficjalnie potępianą metodą działania, to na­rzucony innym państwom wyścig zbrojeń zagrażał resztkom ładu, jakie jeszcze przetrwały od czasu kongresu wiedeńskiego z 1815 r.

W wyniku takiej taktyki cesarza zarówno politycy angielscy i francuscy, jak też rosyjscy, rychło doszli do przekonania, że Niemcy są nie tylko bardzo groźnym rywalem ekonomicznym i politycznym, ale w dodatku konsekwentnie szykują się do konfliktu zbrojnego. A żadne z państw nie chciało samotnie stanąć z nimi do walki, tak jak Francja w 1870 r.

O tym, że zwycięska wojna może wzmocnić położenie włas­ne, myślano także w Paryżu i Londynie. We Francji marzonoo odzyskaniu Alzacji i Lotaryngii, utraconych w 1870 r. Obie stolice były zainteresowane w ograniczeniu niemieckiej ekspan­

sji kolonialnej. Niepokój, graniczący ze strachem, wywoływał w Wielkiej Brytanii rozwój niemieckiej floty wojennej. Zasta­nawiano się, do jak groźnych działań będzie zdolna i czy zdoła przerwać połączenia Londynu z jego dalekimi posiadłościami. Mimo wszystko jednak angielscy i francuscy politycy nie za­mierzali narzucać wojny Niemcom i Austro-Węgrom. Francuzi i Anglicy więcej nadziei pokładali w sprawnej i stanowczej dy­plomacji niż w bitności sił zbrojnych.

W Berlinie narastało jednak przekonanie, że tylko drogą konfliktu zbrojnego można wymusić na Francji i Wielkiej Bry­tanii uznanie niemieckich praw do dalszej rozbudowy posiad­łości kolonialnych i uzyskania dominującej roli w Europie. Wil­helmowi II i jego generałom marzyła się kampania równie szybka i błyskotliwa, jak ta z 1870 r. Przy tym uważano, że im szybciej rozpocznie się działania, tym szanse na zwycięstwo bę­dą większe.

Szef niemieckiego Sztabu Generalnego w latach 1892—1905 Alfred von Schlieffen jeszcze nie przewidywał wojny z Rosją i współpracy z wojskami austro-węgierskimi. Nie wymagała tego ówczesna sytuacja międzynarodowa. Jego plan sprowadzał się do uderzenia na Francję niemal całością sił niemieckich.

Następca Schlieffena Helmuth von Moltke, bratanek triumfa­tora z 1870 r., opracował plan, w którym posłużył się koncepcją swojego poprzednika. Jednak znacznie ją zmodyfikował. O ile Schlieffen zamierzał rozstrzygnąć wojnę potężnym natarciem prawego skrzydła przez Belgię i Luksemburg, to Moltke nie za­rzucając tej koncepcji postanowił wzmocnić także lewe skrzydło swoich wojsk. Ostatecznie przewidywał, że 16 korpusów (ok. 700 tys. żołnierzy) naruszy granice neutralnej Belgii i od pół­nocy podąży na Paryż. W centrum miało walczyć 11 korpusów (400 tys. żołnierzy) nacierając przez Luksemburg i Ardeny. Natomiast lewe skrzydło w sile 8 korpusów (320 tys. żołnierzy) miało bronić Alzacji i Lotaryngii2.

Sztab Generalny ustalił dokładny harmonogram postępów swoich wojsk. W wypadku podjęcia walki przez Belgów, ich

2 B.Tuchman, Sierpniowe salwy., Warszawa 1989, s. 46.

stolicę zamierzano zająć dziewiętnastego dnia od chwili mobili­zacji. Do Paryża, jak przewidywano, wojska niemieckie wkroczą w trzydziestym pierwszym dniu, a zakończą wojnę na Zacho­dzie w trzydziestym dziewiątym dniu od rozpoczęcia mobiliza­cji.

Choć Niemcy należały do grona gwarantów neutralności Belgii, nie zamierzały jej w krytycznym momencie przestrze­gać. Sztab Generalny uważał, że jeśli nie Niemcy, to Francuzi podepczątę neutralność. Wiedziano też, jak bardzo z takim wa­riantem rozwoju wydarzeń liczył się król Belgów Albert, z nie­mal jednakową obawą patrzący na granicę wschodnią, jak za­chodnią. Przy tym Niemcy nie wykluczali możliwości załago­dzenia międzynarodowych reperkusji wtargnięcia w belgijskie granice przez wymuszenie na Brukseli zgody na przemarsz wojsk.

Moltke nie mógł już lekceważyć przy formułowaniu planów działań zbrojnych wschodniej sojuszniczki Francji — Rosji. So­jusz francusko-rosyjski z każdym rokiem umacniał się, podob­nie jak zwiększała się rola francuskiego kapitału w rozbudowie i modernizacji rosyjskiej armii i przemysłu. Szybkość kampanii na Zachodzie gwarantowałaby jednak, że zanim armia rosyjska zdoła się zmobilizować i skoncentrować, stanie osamotniona w obliczu zwycięskich wojsk niemieckich wracających z Francji. Według Moltkego i jego oficerów wojna miała się rozstrzygnąć na Zachodzie, a front wschodni byłby tylko drugorzędnym tea­trem działań wojennych.

O ile nikt lub prawie nikt nie wątpił w Berlinie, że Rosja do­trzyma swoich zobowiązań wobec Francji, to stanowisko Wiel­kiej Brytanii wobec przyszłego konfliktu pozostawało zagadką. Nie łudzono się wprawdzie, że Londyn zaakceptuje bez więk­szych sprzeciwów szybki marsz niemieckich korpusów w kie­runku Paryża, ale jednak przypuszczano, iż ograniczy swoją aktywność do demonstracyjnych wystąpień dyplomatycznych. Wielka Brytania, pozbawiona właściwie armii lądowej gotowej do interwencji na kontynencie, powinna zostać tylko widzem zmagań, tak jak w 1870 r. Nie zdawano sobie sprawy, jak bar­dzo w Anglii obawiano się skutków zwycięstw niemieckiego oręża i dominacji Rzeszy w Europie.

Także francuski Sztab Generalny chciał rozstrzygnąć zmaga­nia poprzez działania ofensywne. Ustalenia przyjętego w maju1913 r. planu gen. Ferdinand Foch streścił słowami: „Musimy dotrzeć do Berlina idąc przez Moguncję" 3

Francuzi otrzymali — za znaczną kwotę marek — od nie­mieckiego oficera jedną z wersji planu Moltkego. Większość oficerów Sztabu Generalnego uznawała jednak te materiały za falsyfikat. Jako dowód małej wiarygodności otrzymanych do­kumentów wskazywano ogromne, wręcz niemożliwe do prze­zwyciężenia przez Niemców trudności z przygotowaniem tak potężnego uderzenia od północy. Przy tym zakładano wysokie prawdopodobieństwo uszanowania przez przeciwnika neutral­ności Belgii. Bardzo długo, niemal do ostatnich miesięcy przed wybuchem wojny, Francuzi zbyt nisko oceniali możliwości mobilizacyjne przeciwnika. Przy takich założeniach mogli z optymizmem patrzeć w przyszłość, tym bardziej że liczyli na zbrojne wystąpienie Rosjan najpóźniej w piętnastym dniu woj­ny. Bardzo realnie rysowała się również współpraca wojskowa z Brytyjczykami.

Dla Francji Rosja była odległym, trochę egzotycznym i tajem­niczym sojusznikiem. Inwestując w niej olbrzymie sumy, uznawano to za bardzo dobrą lokatę kapitału. Carat wydawał się potęgą zdolną do przetrwania jeszcze stuleci. Reformy przeprowadzone w czasie i po rewolucji 1905—1907 r. czyniły go bardziej sympatycznym dla francuskiego mieszczucha i inte­ligenta. Opinia publiczna wolała również patrzeć na Wschód przez pryzmat coraz popularniejszej we Francji rosyjskiej mu­zyki i literatury niż wysłuchiwać informacji o nędzy chłopów i robotników, wszechwładzy administracji i policji. Przeciętny Francuz nie mógł też zapomnieć, że chwała napoleońskiego orę­ża przyblakła właśnie między Smoleńskiem a Moskwą. Mit ma­lowniczych, trochę dzikich Kozaków krzepił francuskie serca.

Francuski Sztab Generalny nie przeceniał aż tak, jak więk­szość obywateli, możliwości wojsk rosyjskich. Ale i na wojsko­wych działała magia wielkiej liczby zmobilizowanych żołnierzy

3 Ibid, s. 61.

cara. Wiedziano, jak stosunkowo mała odległość dzieliła Berlin od granicy imperium Romanowów. Ale wiedziano też, jak długo­trwała będzie mobilizacja tych mas wojsk i skoncentrowanie ich do uderzenia na zachód. Dlatego też w prowadzonych roz­mowach francuscy wojskowi przekonywali partnerów o konie­czności rozpoczęcia działań zaczepnych jeszcze przed końcem mobilizacji. Nalegając na możliwie szybkie rozpoczęcie wojny przez Rosję, chcieli zmusić Niemców do ograniczenia liczby korpusów bijących się przeciw Francji. Rozstrzygnięcie losów Europy miało nastąpić na Zachodzie. Walczące na froncie wschodnim armie rosyjskie, wiążące wojska niemieckie, winny jedynie przyczynić się do tego rozstrzygnięcia.

Dla oficerów pochylających się w Wiedniu i Petersburgu nad mapami front wschodnioeuropejski był najważniejszy. Nie kwestionowali pierwszorzędnej wagi zmagań francusko-nie- mieckich, ale o miejscu polityków austro-węgierskich i rosyj­skich za konferencyjnym stołem, przy którym będzie określany powojenny ład, miały zadecydować ich wojska. Im większe bę­dą zwycięstwa, tym łatwiej dyplomaci uzyskają polityczne cele wojny.

Rosyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych przygotowy­wało się do wymuszenia od zachodnich aliantów zgody na trwa­łe zajęcie cieśnin czarnomorskich, wiedząc, że będzie to trudne. Znane były obawy Brytyjczyków, wynikające z możliwości ewentualnego uzyskania przez Rosję dominującej pozycji na Bałkanach, a więc w pobliżu basenu Morza Śródziemnego.

Po przegranej wojnie z Japonią i rewolucji 1905—1907 r., które obnażyły słabość państwa, Rosja zdobyła się na znaczny wysiłek modernizując i reorganizując przemysł, sieć komunika­cyjną oraz siłę zbrojną. Przyśpieszono jednocześnie rozbudowę przemysłu wojennego, zamierzając oprzeć uzbrojenie i wyposa­żenie armii przede wszystkim na własnej produkcji. Tak zwany wielki program wzmocnienia sił zbrojnych miał być ukończony w 1917 r. Realizowany w znacznym stopniu za pieniądze poży­czone od Francji, wywoływał w Berlinie i Wiedniu przeświad­czenie, iż ich położenie militarne w stosunku do koalicji syste­matycznie pogarsza się. Ocenie tej nie można odmówić słusz­

ności, jednak mimo intensywności prowadzonych w Rosji prac nad powiększeniem potencjału militarnego, jej wojsko przed 1914 r. dalekie było od tego kształtu, jaki zamierzano mu na­dać.

Duże obawy w rosyjskim Sztabie Generalnym budziło spo­dziewane wolniejsze tempo osiągania przez armię gotowości bo­jowej w porównaniu z potencjalnymi przeciwnikami. Groźba uderzenia gotowych już sił przeciwnika na koncentrujące się dopiero armie rosyjskie spowodowała przesunięcie w planie z 1910 r. rejonów ich ześrodkowania na wschód i pozostawienie nad Wisłą tylko awangardy. Tym samym traciły na znaczeniu twierdze i fortyfikacje zbudowane na ziemiach polskich, z wy­jątkiem Modlina. Wydany przez ministra wojny rozkaz kasaty twierdz na terenie Królestwa został w znacznej części wykona­ny. Oznaczało to, iż gubernie nadwiślańskie w pierwszej fazie wojny prawdopodobnie zostałyby oddane nieprzyjacielowi.

Zasadniczą linię obrony zamierzano oprzeć o twierdze w Kownie, Osowcu, Grodnie i Brześciu. Modlin, którego nie chciano opuszczać m.in. z powodów politycznych, miał się zna­leźć w roli Port Artura, choć liczono na szczęśliwszy niż w przypadku mandżurskiej twierdzy finał oblężenia. „Gwaran­tem naszego powrotu do tego rejonu — stwierdzała jedna z dy­rektyw rosyjskich — jest twierdza Modlin, która winna się opierać do ostatniego naboju i suchara."4

Plan z 1910 r. spotkał się z ostrą krytyką zarówno na wyż­szych szczeblach dowodzenia armii rosyjskiej, jak i we Francji. Nowy opracowano kolektywnie przy znacznym udziale szefów sztabów okręgów wojskowych, znających szczegóły dotyczące rozmieszczenia wojsk, obiektów wojskowych, a także infra­struktury (m.in. mosty, drogi, sieć kolejowa) po drugiej stronie granicy.

Plan powstały w połowie 1912 r. pod kierunkiem ministra wojny, w tym czasie uważanego również za bardzo znaczącego kandydata na stanowisko Naczelnego Wodza, gen. Władimira

4 Cyt. za: W. M aj e wski, T. R a w s k i, Z badań nad iławsko-warszaw­skim kierunkiem strategicznym w dziejach wojennych XIX i XX w. [w:] / wojna światowa na ziemiach polskich. Materiały sympozjum..., Warszawa 1986, s. 40.

Suchomlinowa, opracowano w dwóch wariantach: „G" (Ger- manija) i „A" (Awstrija). W obu na ziemiach na zachód od Wisły zamierzano pozostawić jedynie silne jednostki rozpoznaw­cze i osłonowe. Według pierwszego wariantu, aktualnego w wy­padku ofensywy większości sił niemieckich na Rosję, wojska skoncentrowane na linii Kowno — Grodno — Brześć miały wycofać się na wschód do czasu nadejścia odwodów z głębi kra­ju i wyjaśnienia położenia na froncie zachodnim.

Gdyby jednak Niemcy skierowały większość sił na Francję, wówczas, zgodnie z wariantem „A", armie rosyjskie winny ude­rzyć na Niemcy i Austro-Węgry, przenosząc działania wojenne na ich terytorium. W 1913 r. przyjęto, iż główny wysiłek wo­jenny Niemiec obróci się przeciw Francji. Od tego czasu rozwa­żania rosyjskiego Sztabu Generalnego skupiły się na doskona­leniu i uaktualnianiu wariantu „A".

Sprawdzianem dla wyższych dowódców przed zbliżającym się konfliktem była gra wojenna przeprowadzona w kwietniu1914 r. w Kijowie. Przyjęto podczas niej, iż uderzenie niemiec­kie skieruje się przede wszystkim przeciwko Francji, natomiast wojska austro-węgierskie ruszą na Rosję. Założono neutralność Rumunii. Zgodnie z tymi założeniami prowadzący grę gen. Su- chomlinow rozwijał wojska na kierunku wschodniopruskim i galicyjskim, wydzielając większe siły na ten ostatni. Jedną z wad działania kierownictwa gry był brak dostatecznego po­wiązania między ruchami oddziałów czołowych a gotowością i pracą jednostek i instytucji tyłowych.

Korpusy rosyjskie miały przewagę liczebną nad potencjal­nymi przeciwnikami, były jednak słabsze pod względem wypo­sażenia w artylerię i broń strzelecką. Część oddziałów, które miały być sformowane w czasie mobilizacji, mogła otrzymać je­dynie karabiny jednostrzałowe systemu Berdana (tzw. berdan- ki). Państwowe wytwórnie karabinów: tulska, iżewska, sies- troriecka, nie były w stanie sprostać wymaganiom.

Silną stroną rosyjskich korpusów i armii była jazda, mogąca przystąpić do działań rozpoznawczych niemal natychmiast po wybuchu wojny. Była wielokrotnie liczniejsza od jazdy prze­ciwnika, znakomicie przygotowana do walki. Bardzo dobrze

przeszkolona została artyleria, w pełni wykorzystując doświad­czenia wyniesione z wojny z Japonią. Nie ustępowało w zasa­dzie przeciwnikom lotnictwo rosyjskie, wyposażone głównie w konstrukcje francuskie lub oparte na wzorach francuskich. Na­tomiast niedostatecznie przedstawiał się stan sieci kolejowej na te­renie Królestwa i całej Rosji oraz organizacja wojsk kolejowych.

Siły zbrojne Rosji w ostatnich dniach pokoju miały w swoich szeregach ok. 1,5 min żołnierzy. Po zakończeniu mobilizacji mogły osiągnąć stan przekraczający 7 min żołnierzy, tj. ponad 50% sił sojuszniczych 5.

Na Naczelnego Wodza car Mikołaj II ostatecznie przewidział wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza. Ten pięćdziesięcio- ośmioletni generał, wychowanek Akademii Sztabu General­nego, uczestnik wojny rosyjsko-tureckiej, w której siłami rosyj­skimi dowodził jego ojciec, cieszył się szacunkiem wojska i spo­łeczeństwa. Uchodził za surowego przełożonego, ale też sprawiedliwego, tępiącego nadużycia gospodarcze i znęcanie się nad żołnierzami. Należał do tych członków carskiej rodziny, którzy nie żywili sympatii wobec Niemiec. Wielu współpra­cowników wielkiego księcia uważało, że jego największą wadą było poleganie jedynie na własnej wiedzy i doświadczeniu. Za­rzucano mu później, że będąc „niemałym fantastą" z konse­kwencją dążył do realizacji swoich koncepcji, a „[...] upór jego co do sposobu prowadzenia wojny wyrządził wiele szkody" 6.

Tylko Rosja przed 1914 r., z uwagi na to, że miała walczyć przeciwko dwóm państwom, zdecydowała się na połączenie ar­mii w większe ugrupowania. Wojska Frontu Północno-Zachod- niego, których trzon stanowiły dwie armie, gen. Aleksandra W. Samsonowa oraz gen. Pawła Rennenkampfa, otrzymały zadanie opanowania Prus Wschodnich i przekroczenia Wisły w jej gór­nym biegu. Przewidywano również, że w rejonie Warszawy zostanie w późniejszym terminie sformowana armia zdolna do uderzenia przez Poznań na Berlin.

5 M. Wrzosek, Działania wojenne na ziemiach polskich w latach 1914—1915, [w:] / wojna światowa..., s. 59.

6 R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa [w:] Pisma, t. V, Częstochowa 1937, s. 238.

Natomiast Front Południowo-Zachodni, przeznaczony do walki z siłami Austro-Węgier, miał się składać z czterech armii. I on miał w dalszej fazie mobilizacji ulec wzmocnieniu. Wojska Frontu Południowo-Zachodniego, po opanowaniu Przemyśla i Lwowa, miały wkroczyć na Węgry. Natarcie planowano rozpo­cząć z ziemi lubelskiej i Wołynia. Oddziałom skoncentrowanym na Podolu wyznaczono zadanie wiązania jak największej liczby oddziałów wroga.

Siły, jakie Rosja przeznaczała do walki z wojskami austro- -węgierskimi, były większe od kierowanych przeciw Niemcom. Nie było to zgodne z duchem konwencji francusko-rosyjskiej, kładą­cej większy nacisk na działania ofensywne przeciwko Rzeszy.

Austriackie plany wojenne powstawały we współpracy, a częściowo także z inspiracji niemieckiego Sztabu Generalnego. Zajmujący przed Schlieffenem stanowisko szefa Sztabu Gene­ralnego Alfred von Waldersee w memoriale z 30 marca 1890 r. przewidywał przeprowadzenie zbieżnych uderzeń niemieckich i austriackich przez ziemie Królestwa Polskiego. Wojska nie­mieckie miały wykonać natarcie z Prus Wschodnich na połud­nie, a austriackie z rejonu Przemyśla i Lwowa na Łuck i Lub­lin.

Treść memoriału była zgodna z zapomnianym już wówczas pismem ks. Władysława Czartoryskiego i gen. Michała Kruka- -Heydenreicha (napisanym pod koniec lat pięćdziesiątych XIX stulecia) do austriackiego ministra wojny, gen. Franza Kuhna. Polacy proponowali w nim m.in. ofensywę oddziałów austro- -węgierskich w kierunku Lublina 7.

Plany austro-węgierskie, które realizowano po wybuchu świa­towego konfliktu, powstały w głównym zarysie w 1908 r. Aus- tro-węgierski Sztab Generalny brał w nich pod uwagę konie­czność utworzenia, obok rosyjskiego, również innych frontów. W Rosji jednak widział głównego przeciwnika i w związku z tym zamierzał, wykorzystując zdolność własnych sił do szybszej niż w przypadku Rosjan koncentracji, uderzyć między Wisłą

7 M. Zgórniak, 1914—1918. Studia i szkice z I wojny światowej, Kra­ków 1987, s. 78.

a Bugiem. W ten sposób uprzedzając ofensywę rosyjską miano m.in. opanować ziemie Królestwa Polskiego.

Austro-Węgry, w myśl wcześniejszych porozumień z niemiec­kim Sztabem Generalnym, wzięły na siebie główny ciężar walki z wojskami rosyjskimi w pierwszej fazie wojny.

Siły zbrojne Austro-Węgier po zakończeniu mobilizacji mog­ły osiągnąć stan ponad 3,5 min żołnierzy, z czego jednak, zgod­nie ze strukturą wojsk, do oddziałów frontowych miano skiero­wać 1,5 min osób 8.

Zasłużenie dobrymi opiniami cieszyły się artyleria i jazda, ta ostatnia głównie dzięki Węgrom i Polakom. Bardzo różnie przedstawiał się stan dywizji piechoty. Wszystkie były wpraw­dzie dobrze wyposażone i uzbrojone, ale ich morale i dyscypli­na nie zawsze odpowiadały stawianym wymogom.

Słabą stroną wojsk był korpus oficerski. Nie brakowało w nim wprawdzie bardzo zdolnych oficerów na wszystkich szczeblach dowodzenia, a przygotowanie zawodowe, jakie otrzymywali w szkołach wojskowych, było bez zarzutu, jednak antagonizmy narodowościowe coraz silniej dawały znać o sobie. Oficerowie wychowywani w duchu „fur Kaiser und Vaterland" mimo wszystko nie zawsze utożsamiali interes narodowy z aus­triackim. Do napięć dochodziło także między oficerami a pod­władnymi innej narodowości. W wielu wypadkach ujawniała się rywalizacja między Austriakami a Węgrami, przy czym wśród tych ostatnich nie brakowało takich oficerów, którzy uznawali, że ich koledzy niemieckiej narodowości mają łatwiejszą drogę do kariery. Te sprzeczności oraz konflikty nie były groźne w czasie pokoju. Mogły o sobie dać znać w czasie wojny.

Naczelnym Wodzem wojsk austro-węgierskich w czasie woj­ny miał być arcyksiążę Fryderyk. Decydującą rolę, zgodnie ze strukturą dowodzenia, podobnie jak w wojskach Niemiec, odgry­wał szef Sztabu Generalnego gen. Franz Conrad von Hótzen- dorff. Należał do grona najbliższych współpracowników na­stępcy tronu Franciszka Ferdynanda. Widziano w nim jednego z najwybitniejszych strategów tej epoki. Szanowali go nie tylko

8 M. Wrzosek, op, cit., s. 58.

podwładni, ale i Niemcy. Dobre stosunki łączyły go z von Moltkem, który nie wahał się w korespondencji z nim krytyko­wać prowadzonej przez rząd Rzeszy polityki.

Gen. Conrad długo, niemal do końca, nie wiedział, jak zna­czne siły będzie musiał przeznaczyć do wojny przeciw Rosji, ile zaś korpusów weźmie udział w walkach na Bałkanach przeciw Serbii i, co było więcej niż prawdopodobne, także Czarnogórze. Nadzieje na osiągnięcie sukcesu pokładał w szybszym tempie mobilizacji własnych wojsk i uderzeniu na koncentrujące się je­szcze armie rosyjskie oraz wykorzystaniu rozbudowanej sieci kolejowej dla przerzucenia oddziałów z jednego na drugi koniec monarchii. Nie przewidywał uporczywego oporu armii małej Serbii. Wiedział, że losy tego państwa rozstrzygną się w zmaga­niach z jej potężną sojuszniczką — Rosją.

Tak Rosja, jak i jej potencjalni przeciwnicy zdawali sobie sprawę z tego, że przyjdzie im walczyć na ziemiach polskich. Do­tychczasowe, zbierane przez cały XIX wiek, doświadczenia wskazywały, że Polacy mogą czynnie wziąć udział w wydarze­niach dążąc do wskrzeszenia swojego państwa. Większość pol­skich wystąpień dotychczas kierowała się przeciw Rosji. Ją też polscy insurgenci uważali za główną przeciwniczkę odbudowy Rzeczypospolitej.

Tylko niewielkim pocieszeniem dla Petersburga była silna pozycja polskich narodowych demokratów, uważających po­wstania za nieszczęścia rujnujące gospodarkę kraju, powodujące śmierć najlepszych, najaktywniejszych jego mieszkańców i wy­wołujące jedynie nasilenie kontroli zaborczego państwa nad społeczeństwem. Nie odrzucali oni postulatu odzyskania niepod­ległości, ale odkładali jego spełnienie na odległą, nie określoną przyszłość. Za realne uważali wymuszenie na Rosji autonomii ziem polskich. Autonomia miała też być podstawą do dalszych działań i prac nad podniesieniem stanu gospodarki i oświaty, a w końcowym efekcie winna przynieść Polakom wolność.

Dążenie do ugody z zaborcami, podejmowane nie tylko przez narodowych demokratów i nie tylko w zaborze rosyjskim, su­rowo oceniali insurgenci. Sybirak, współtwórca Polskiej Partii Socjalistycznej, przywódca Organizacji Bojowej PPS i komen­

dant Związków Strzeleckich (Związek Strzelecki i „Strzelec") Józef Piłsudski po latach z goryczą pisał, że społeczeństwo „[...] szukało zawsze starannie uległości i posłuszeństwa obcym" 9.

Ta bardzo surowa i kontrowersyjna ocena nie mogła się od­nosić do wszystkich Polaków. Zainicjowane przez Piłsudskiego przygotowania do wywołania w Królestwie Polskim powstania doprowadziły do wyłonienia się kilku organizacji militarnych. Obok utworzonych przez Piłsudskiego Związków Strzeleckich, latem 1914 r. gotowe były uznać jego autorytet Polskie Druży­ny Strzeleckie. Przynależne do obu organizacji oddziały dyspo­nowały ok. dwunastoma tysiącami przeszkolonych wojskowo strzelców 10.

Mniej jasne było stanowisko kierownictwa Drużyn Barto­szowych czy Polowych Drużyn „Sokoła". Znajdowały się one w strefie oddziaływania Narodowej Demokracji i pokrewnych jej kierunków politycznych.

Polskie organizacje wojskowe mogły działać jawnie jedynie w Austrii, której prawo zezwalało na tworzenie oddziałów mają­cych charakter sportowo-paramilitarny, przygotowujących oby­wateli, przede wszystkim młodzież, do służby wojskowej. Wiedeń, udzielający rosyjskiemu poddanemu Józefowi Piłsud­skiemu zgody na prowadzenie prac insurekcyjnych pod pozo­rem takiej właśnie działalności sportowo-paramilitarnej, liczył na jej efekty w czasie wojny z Rosją. Zależało mu zarówno na danych wywiadowczych, jak i powstaniu dezorganizującym za­plecze armii rosyjskich.

Nie do pogardzenia mogły być również domniemane efekty polityczne powstania, pozwalające austriackim politykom na snucie nadziei dotyczących przyłączenia do monarchii jeszcze jednego kraju. O przekształceniu dualistycznego austro-węgier- skiego państwa w trialistyczne — austro-węgiersko-polskie, w którym znajdą się ziemie pozostające pod zaborem rosyjskim, marzyli politycy galicyjscy.

9 J. Piłsudski, Moje pierwsze boje, Warszawa 1925, s. 3.10 M. K 1 i m e c k i, Organizacja i działania oddziałów strzeleckich. Li­

piec-sierpień 1914, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" 1988, t. XXX, v 248-249.

Wpływ ewentualnego polskiego powstania na sytuację wo­jenną rozważali także Niemcy. Jeszcze w latach osiemdziesią­tych XIX wieku Bismarck przewidywał, iż następstwem wojny z Rosją stanie się aktualizacja sprawy polskiej. Zamierzał wów­czas związać oderwane od Rosji ziemie z Austro-Węgrami. W niemieckim Sztabie Generalnym i Ministerstwie Spraw Zagra­nicznych również później, acz nieśmiało i niekonsekwentnie, zastanawiano się nad skierowaniem przeciw imperium Roma­nowów Polaków, Ukraińców, Finów i innych narodowości.

W Berlinie obawiano się jednak reakcji tych milionów Pola­ków, które żyły w zaborze pruskim. Niemcy, pomni siły trady­cji insurekcyjnej, nie mogli traktować aspiracji Polaków na równi z aspiracjami innych narodów (na przykład ukraińskiego), żyjących w granicach Rosji11. Ostatecznie aprobowali możliwość powstania w Królestwie, doceniając płynące z niego korzyści. Zamierzali jednak zneutralizować jego wpływ na swoich pol­skich współobywateli poprzez obietnice i mało znaczące mani­festacje dobrej woli.

Zantagonizowana, podzielona na bloki polityczne i wojskowe Europa oczekiwała wybuchu wojny ze strachem, ale i nadzie­jami. Bano się śmierci i trudów walki, natomiast wierzono w si­łę własnego i sojuszniczego oręża, argumenty polityczne przy­taczane przez rządy i w to, że „Bóg jest z nami". Ostre konflik­ty polityczne o kolonie i na Starym Kontynencie podsycały poczucie niepewności i rodziły przekonanie o konieczności upo­rządkowania stosunków między państwami i narodami drogą rozstrzygnięcia na polach bitew.

Wojna miał przynieść sukcesy i trwały, sprawiedliwy pokój. Inaczej ową sprawiedliwość dziejową pojmowano w Paryżu i Petersburgu, inaczej w Wiedniu i Berlinie. Fala nacjonalizmu ogarnęła nawet socjalistów, przez lata potępiających używanie siły i twierdzących, że wojnę zawsze prowadzi się kosztem lu­dów, dla zysku właścicieli fabryk, kopalń i hut. Narody gotowe były przelewać krew.

11 F. Fischer, Griffnach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserli­chen Deuischland 1914/1918, Dusseldorf 1961, s. 121 — 122.

PIERWSZE DNI WOJNY

„Kiedy zbliżył się następny samochód, rozpoznałem arcy- księcia. Ale gdy zobaczyłem, że siedzi koło niego jakaś dama, zawahałem się przez chwilę: strzelać czy nie. W tym właśnie momencie owładnęło mną jakieś dziwne uczucie i wycelowałem z chodnika do następcy tronu. Było to tym łatwiejsze, że samo­chód zwolnił na zakręcie [...] Wydaje mi się, że strzeliłem dwa razy, a może i więcej, bo byłem bardzo podniecony."1

Tak zeznawał kilkadziesiąt minut po zamachu serbski patrio­ta Gavrilo Princip. Od jego strzałów 28 czerwca 1914 r. w Sara­jewie zginął arcyksiążę Franciszek Ferdynand i jego morgana- tyczna małżonka Zofia. Jeszcze tego dnia wiadomość o śmierci austro-węgierskiego następcy tronu dotarła do wszystkich stolic europejskich. Nie było to jednak wydarzenie aż tak niezwykłe, jak się mogło wydawać na pierwszy rzut oka. Ostatecznie za­machy należały do ryzyka monarszego zawodu. Stwierdzenie to, przypisywane żonie cesarza Napoleona III Eugenii, zawierało wiele prawdy. Z ręki zamachowca zginęła w 1893 r„ pchnięta nożyczkami przez anarchistę, cesarzowa Austrii Elżbieta, żona Franciszka Józefa. Wiele teraz zależało od reakcji wiedeńskie­go dworu, od tego, jak potraktuje sarajewskich zamachowców i ich ewentualne związki z obcymi państwami.

1 V. De di jer, op. ctt., t. 2, s. 154.

Tymczasem z naddunajskiej stolicy nie napływały niepokoją­ce wieści. Stary cesarz i jego ministrowie, jak się wydawało, nie zamierzali podsycać napięcia w Europie. Nawet ogłoszone za­rządzenia żałobne miały ograniczony i — bardziej niż nakazy­wał przyjęty zwyczaj — formalny charakter. Przyczyniła się do tego niepopularność zmarłego następcy tronu i jego najbliższej rodziny. Ochmistrz cesarskiego dworu, książę Montenuove (syn wdowy po Napoleonie, Marii Ludwiki, i hr. Neipperga) spowodował, iż arcyksięcia i jego żonę pochowano bez więk­szych uroczystości. Stwierdził złośliwie, że Franciszkowi Fer­dynandowi i Zofii wystarczy pogrzeb trzeciej klasy dla niepalą­cych. Jeszcze mniej taktownie wyraził się o mordzie i jego ofiarach węgierski premier Istvan Tisza. Wiadomość o wyda­rzeniach z 28 czerwca skomentował: co Pan Bóg zsyła, z tym trzeba się pogodzić z wdzięcznością.

Stopniowo zapominano o zamordowanym w Sarajewie arcy- księciu. Wprawdzie żywo komentowano w dyplomatycznych gabinetach i przy kawiarnianych stolikach wychodzące na jaw powiązania zamachowców z serbskim wywiadem, ale nawet ul­timatum wystosowane 23 lipca przez Wiedeń do Belgradu nie zdołało zakłócić spokoju. Wierzono, że Serbia ukorzy się przed Austrią, a to załagodzi sytuację. Jeszcze 28 lipca rano Piłsudski, zapytany przez jednego ze współpracowników, jak ocenia roz­wój wypadków, odpowiedział: „35% na wojnę"2.

Wakacyjna, beztroska atmosfera Wiednia zmyliła wielu europejskich polityków. Nie wiedzieli, że austro-węgierski Sztab Generalny postanowił zdegradować Serbię do pozycji państwa zależnego od monarchii naddunajskiej i pozbawić ją autorytetu przywódcy narodów słowiańskich południowej Europy, nawet za cenę ryzyka wojny z Rosją. Mimo pojednawczej postawy Belgradu jego odpowiedź na ultimatum nie została uznana za wystarczającą. To oznaczało już tylko jedno. 28 lipca Austro- -Węgry wypowiedziały wojnę Serbii.

Teraz wypadki potoczyły się szybko. 1 sierpnia Niemcy wy­dały wojnę sojuszniczce Serbii — Rosji. Ich ambasador Fried-

2 Cyt. za: W. Jędrzejewicz, Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, t.l, Londyn 1977, s.272.

rich von Pourtales usłyszał od rosyjskiego ministra spraw za­granicznych: „Spadną na was przekleństwa narodów" 3. Nie wy­trzymując napięcia, a może przeczuwając, iż zbliża się koniec epoki, w której przeżył swoje życie, ambasador rozpłakał się. Przed pożegnaniem obaj panowie uściskali się i ucałowali. Dwa dni później Niemcy wypowiedziały wojnę Francji. 4 sierpnia w stanie wojny znalazła się Anglia. 6 sierpnia rozpoczęła się wojna między Austro-Węgrami a Rosją.

Przeciwnicy przystępowali do działań z wiarą w szybkie osiągnięcie sukcesów. Armie miały powrócić do koszar jeszcze przed zimą, zanim spadną liście z drzew, jak obiecał swoim żołnierzom cesarz Wilhelm II. Doktryny wojenne wypracowa­ne przez sztaby w czasach pokojowych przewidywały prowa­dzenie natarć na skalę dotychczas nie spotykaną, a ich zasadni­czym celem było obezwładnienie wrogich sił zbrojnych. „Zaję­cie części kraju lub zdobycie twierdzy nie doprowadzi do rozstrzygnięcia — stwierdzał niemiecki regulamin — które mo­żna osiągnąć tylko przez zniszczenie sił nieprzyjacielskich. Ono więc jest najpierwszym celem działań." 4

Oddziały niemieckie ruszyły 3 sierpnia. W dniu następnym pogwałcenie neutralności Belgii stało się faktem. Trzy armie (1. — Alexandra von Klucka, 2. — Karla Biilowa i 3. — Maxa K. Hausena) tworzące prawe skrzydło maszerowały po zwy­cięstwo. Ich pierwszym przeciwnikiem była mała armia bel­gijska, mająca jednak oparcie w potężnych twierdzach. Jak się okazało, nie zamierzała ona stoczyć kilku symbolicznych walk, a potem zaprzestać oporu. Jako pierwsi mogli się o tym przekonać żołnierze sześciu brygad piechoty wydzielonych z 2. Armii, którzy, dowodzeni przez gen. Ottona von Emmicha, 4 sierpnia podeszli pod Leodium (Liege). Położona nad Mozą twierdza nie skapitulowała. W nocy z 5 na 6 sierpnia Belgowie odparli szturm wroga.

Wprawdzie gen. Erichowi Ludendorffowi dowodzącemu 14. Brygadą udało się zająć 7 sierpnia miasto Liege, ale cytadela

3 B. T u c h m a n, op.cit., s.104. Rozmowa odbyła się w nocy z 31 VII na 1VIII.

4 Cyt. za: P. L u c a s, Rozwój myśli taktycznej we Francji i w Niemczech podczas wojny 1914—1918, Warszawa 1925, s. 20.

i forty broniły się nadal. Dopiero sprowadzone dwa potężne działa Kruppa (420 mm) oraz austriackie „Skody" (305 mm) skruszyły żelazobetonowe schrony obrońców. 16 sierpnia padło jedenaście fortów. Ale i wówczas przebywający w ostatnim broniącym się jeszcze forcie dowódca Leodium gen. Gerard M. Leman odmówił skapitulowania. Dopiero eksplozja pocisku w pomieszczeniach fortu umożliwiła niemieckim żołnierzom wdarcie się do jego wnętrza. Wśród resztek załogi dostał się do niewoli także nieprzytomny, ciężko ranny gen. Leman.

20 sierpnia gen. Kluck wkroczył do Brukseli. Cztery dni póź­niej poddała się twierdza Namur.

Na zajmowanych terenach wojska niemieckie postępowa­ły brutalnie. Wynikało to nie tylko z obawy przed wolnymi strzelcami, choć strach wywołany domniemanymi działania­mi partyzantów, wypływający między innymi z doświadczeń 1870 r., zamieniał się w obsesję. Niemcy biorąc zakładników i paląc zabudowania realizowali zalecenia Schlieffena, dostrzega­jącego w surowym i bezwzględnym postępowaniu jeden z czyn­ników służących zwycięstwu.

Wszystkie wypadki okrucieństwa wojsk niemieckich szeroko i z coraz większą przesadą relacjonowali propagandyści francuscy i angielscy. Drukowano nawet ulotki, na których widniały ma­szerujące szeregi żołnierzy z nabitymi na bagnety niemowlęta­mi. W podobnych opisach i rysunkach celowała przede wszyst­kim prasa brytyjska, dążąca do uzyskania możliwie szerokiej akceptacji społecznej dla interwencji angielskich oddziałów na kontynencie.

Opór Belgów postawił pod znakiem zapytania niemiecki harmonogram marszu na Paryż. Przy tym wytrwałość belgij­skich oddziałów nie była jedyną przykrą niespodzianką, z jaką musiał się pogodzić Moltke. Na początku drugiej dekady sierp­nia w Rouen, Boulogne i Hawrze wylądowały pierwsze oddzia­ły angielskiego korpusu ekspedycyjnego dowodzone przez mar­szałka polnego sir Johna Frencha, bohatera wojny sudańskiej z lat 1884-1885 i burskiej 1899-1902.

Jeszcze większe znaczenie miały niepokojące wieści napływa­jące z Prus Wschodnich. Rozwój sytuacji, początkowo bardzo

niekorzystny dla niemieckiego oręża, wywołał wiele wrzawy w prasie. Szefowi Sztabu Generalnego, a także Wihelmowi II trudno było zlekceważyć oskarżenia o brak zainteresowania ludnością Prus Wschodnich, jednej z kolebek pruskiego państwa.O ile dziennikarze nie ważyli się na głośną krytykę dworu, pub­likując jedynie opisy brutalności Rosjan, to junkrzy jasno dawa­li do zrozumienia, jak trudno im się pogodzić nawet z przejś­ciowym oddaniem Mazur. Dla Sztabu Generalnego bardzo wa­żne były także inne czysto wojskowe następstwa klęski w Pru­sach Wschodnich. Przekroczenie dolnej Wisły przez Rosjan mogło zagrozić Berlinowi.

Dowódca rosyjskiego Frontu Północno-Zachodniego gen. Ja­ków Żyliński zdecydował, że 1. Armia przekroczy granicę17 sierpnia, a 2. Armia dwa dni później. 13 sierpnia gen. Ale­ksandr Samsonow otrzymał od gen. Żylińskiego dyrektywę precyzującą cele działań: „Zamierzam przejść do decydującego natarcia celem rozbicia nieprzyjaciela, odcięcia go od Królewcai opanowania jego linii odwrotowych ku Wiśle. [...] 2. Armia naciera z linii Augustów — Grajewo — Myszyniec — Chorzele na front Lótzen [Giżycko] — Arys [Orzysz] — Rudczany [Ru­ciane] — Ortelsburg [Szczytno], kierując swe główne siły z linii Myszyniec — Chorzele na front Rudczany — Passenheim [Pa­sym] i dalej ku północy na flanki i tył linii jezior." '

W dniu rozpoczęcia działań wojennych 1. Armia gen. Pawła Rennenkampfa (cztery korpusy, siedem dywizji rezerwowych, brygada strzelców, cztery dywizje kawalerii) stoczyła pod Sto- łupianami walkę, odrzucając jeden z niemieckich korpusów w kierunku Gąbina. Dwa dni później w rejonie Gąbin — Goł­dap rozgorzały zacięte boje między 1. Armią a głównymi siłami niemieckiej 8. Armii. W ich trakcie do sztabu gen. Maxa von Prittwitza napłynęły pierwsze informacje o przekroczeniu granicy Prus Wschodnich także przez rosyjską 2. Armię gen. Aleksand­ra Samsonowa. Po ich potwierdzeniu dowódca 8. Armii wydał rozkaz przerwania bitwy i wycofania się za Wisłę.

Gen. Rennenkampf nie zorientował się w porę, że podsta-5 Cyt. za: B. Zawadzki, Kampania jesienna w Prusach Wschodnich sier­

pień—wrzesień 1914, Warszawa 1924, s.103.

wowe siły niemieckie rozpoczęły odwrót, i nie podjął energi­cznych działań pościgowych. Niezdecydowanie, nieudolność w prowadzeniu rozpoznania, a także, jak się szybko okaże, brak współdziałania między dwiema rosyjskimi armiami — 1. i 2. — będą miały rozstrzygające znaczenie dla losów rosyjskich sil w Prusach Wschodnich.

Podejmując marsz w głąb terytorium nieprzyjaciela gen. Sam- sonow poszerzył pas działania w kierunku zachodnim i dążył do głębszego okrążenia sił niemieckich. Przyjął ugrupowanie kor­donowe, kierując wszystkie korpusy do pierwszego rzutu, i tym samym pozbawił sam siebie wartościowych odwodów. Przynag­lany przez dowódcę Frontu do szybkich działań, nakazywał po­konywać znaczne odległości forsownymi, wyniszczającymi od­działy marszami (np. VI Korpus w dniach 14—22 sierpnia przebył 165 km, XIII Korpus od 13 do 23 sierpnia — 235 km). Nie wykorzystano właściwie kawalerii, powierzając jej przede wszystkim zadanie ochrony skrzydeł armii. Tym samym rosyj­ski dowódca świadomie rezygnował z informacji wynikających z rozpoznania kawaleryjskiego.

Groźne było oddalenie się od siebie obu armii rosyjskich. Niebezpieczne położenie 2. Armii pogłębiała nieobecność jej dowódcy i towarzyszącego mu sztabu na pierwszej linii walk. Innym błędem rosyjskiego dowództwa było przekazywanie drogą radiową, nie zaszyfrowanym tekstem, części dyrektyw, rozkazów i meldunków.

Wszystkie błędy Rosjan postanowiło wykorzystać nowe do­wództwo 8. Armii. Gen. Paul Hindenburg von Beneckendorff i jego szef sztabu, ściągnięty z Zachodu gen. Ludendorff, nie przestraszyli się przewagi liczebnej przeciwnika. Podjęli decyz­ję pobicia każdej z armii rosyjskich osobno, przed ich połącze­niem się. Liczyli, że w decydującej chwili ich siły zostaną wzmocnione przez wojska dotychczas walczące na froncie za­chodnim. Moltke sądził, iż osiągnął przewagę nad Francuzami, Paryż zaś znajduje się w zasięgu jego wojsk. Uznał więc, iż mo­że podjąć taką decyzję.

Wiele wskazywało na to, że niemiecki szef Sztabu General­nego może z optymizmem patrzeć w przyszłość. 22 sierpnia

oddziały niemieckie przekroczyły granicę belgijsko-francuską. Odniosły sukces w bitwie między Skaldą a Mozą. 5. Armia gen. Charlesa Lanrezaca została natomiast pobita pod Charleroi. Pokonani zostali także Brytyjczycy, najpierw pod Mons, póź­niej pod Le Cateau. Do ofensywy przeszło także lewe skrzyd­ło wojsk niemieckich. Wojenne laury zdobywał bawarski kronprinz Rupprecht dowodzący 6. Armią. Rozpoczęcie przez 6. Armię na dużą skalę działań zaczepnych było jednak sprze­czne z założeniami planu Schlieffena.

Na całym, liczącym przeszło 700 km, froncie wojska francu­skie cofały się pod naporem armii przeciwnika, ale klęski nie osłabiły ducha wojska i społeczeństwa Francji. Dowodzący francuskimi siłami gen. Joseph Jacąues-Cesaire Joffre stawiał przeciwnościom czoło z energią, wyciągając wnioski z przegra­nych i szukając możliwości powstrzymania wroga. O zawarciu upokarzającego pokoju nie myślał również, mimo iż liczył się z upadkiem Paryża, prezydent Raymond Poincare. W odezwie zawiadamiającej o swym opuszczeniu stolicy zapewniał, że „[...] wojna dalej musi być prowadzona". Optymistycznym, jednak wówczas już nie całkiem zgodnym z prawdą, stwierdzeniem te­go dokumentu było: „Rosjanie posuwają się w dalszym ciągu naprzód, aby zadać decydujący cios w serce Niemiec [...]"6.

W Prusach Wschodnich rozpoczynała się tragedia żołnierzy dwóch armii rosyjskich. Flindenburg i Ludendorff, z zadowo­leniem dostrzegając ociężałość ruchów 1. Armii i domyślając się, że jej dowódca nie ma większego pojęcia o położeniu oddzia­łów niemieckich, postanowili rozprawić się najpierw z 2. Ar­mią.

W sztabie 2. Armii zbyt długo panował nastrój optymizmu. Wydana przez gen. Samsonowa wieczorem 23 sierpnia dyrek­tywa nr 4 stwierdzała, że 1. Armia ściga rozbitego nieprzyjacie­la, a 2. Armia będzie dążyć do odcięcia mu dróg odwrotu ku Wiśle. Armia Samsonowa szła więc zdaniem jej dowódcy już nie do bitwy, ale w celu osaczenia i wzięcia do niewoli niemiec­kich żołnierzy.

6 Cyt. za: J. Dąbrowski, Wielka Wojna 1914—1918, Warszawa 1937, s. 118.

23 sierpnia 2. Armia osiągnęła linię Szczytno — Nidzica — Działdowo i kierowała się na Tannenberg (Stębark) i Olsztyn. Z przebiegu dotychczasowych starć i nadchodzących meldun­ków gen. Samsonow wreszcie wywnioskował, że przeciwnik gromadzi znaczne siły naprzeciw jego lewego skrzydła. Dalszy marsz głównymi siłami na północ — nakazany przez gen. Żyliń­skiego — wydawał się Samsonowowi ryzykowny, ale próby wpły­nięcia na zmianę decyzji dowódcy Frontu nie przyniosły efek­tów. Gen. Samsonow zastosował się więc do rozkazów, wiążąc centralne korpusy w zaciętych walkach na przedpolach rejonu Tannenberg — Olsztyn. W tym czasie skrzydła 2. Armii były już spychane do tyłu.

Prowadzone 26 sierpnia walki na skrzydłach przyniosły Ro­sjanom ciężkie porażki. Sztab gen. Samsonowa, znacznie odda­lony od własnych skrzydeł, pozbawiony sprawnie działającej łą­czności, nie potrafił opanować sytuacji. 28 sierpnia Niemcy po­jawili się na tyłach 2. Armii. Wydany następnego dnia przez gen. Samsonowa rozkaz odwrotu był spóźniony. Walczące w centrum rosyjskie korpusy zostały otoczone i po nieudanych próbach przebicia dostały się do niewoli. Pozostałe jednostki 2. Armii wycofały się, ponosząc duże straty, nad Narew, gdzie otrzymały uzupełnienia (dwa korpusy).

W gigantycznym kotle znalazł się także gen. Samsonow. Nie potrafiąc pogodzić się z rozmiarami klęski, czując się winnym dramatu żołnierzy, popełnił samobójstwo. Po kilku miesiącach na prośbę żony generała Niemcy ekshumowali jego ciało. Gen. Samsonow został pochowany w Rosji. Nie odnaleziono natomiast kasy 2. Armii.

Po klęsce 2. Armii uderzeniu niemieckiej 8. Armii musiała przeciwstawić się armia gen. Rennenkampfa. Jej lewe skrzydło zostało zaatakowane przez silne ugrupowanie niemieckie, w którego składzie znajdowały się posiłki ściągnięte z frontu za­chodniego. Uzyskana przez Niemców na tym odcinku przewa­ga liczebna zadecydowała o porażce rosyjskich dywizji. Armia gen. Rennenkampfa, rozciągnięta od Wielkich Jezior Mazur­skich ku Królewcowi, w obawie przed podzieleniem losu2. Armii rozpoczęła w nocy z 9 na 10 września odwrót. Dowódca

Franciszek Józef I

Wilhelm II

Mikołaj II

Gen. Erich von Falken­hayn

Gen. Franz Conrad von Hötzendorf

W. ks. Mikołaj Mikoła- jewicz

Wymarsz oddziału na front, Berlin w sierpniu 1914 r.

Rosyjscy piechurzy w sierpniu 1914 r.

Pożegnanie żołnierza, Berlin w sierpniu 1914 r.

Niemiecka piechota maszeruje przez płonącą wieś

Przemarsz oddziału kawalerii niemieckiej na froncie wschodnim z 1914 na 1915 r.

Miasteczko Królestwa Polskiego zajęte przez niemieckich żołnierzy

Frontu Północno-Zachodniego liczył się jeszcze z możliwością przeprowadzenia silnego kontrataku pośpiesznie formowaną na południu (rejon Osowca nad Narwią) 10. Armią. Mogła być ona użyta jednak dopiero po 14 września. Po ciężkich walkach, toczonych do 15 września, 1. Armia stanęła na linii Wilkowysz­ki — Szaki — Jurborg.

W walkach w Prusach Wschodnich Rosjanie stracili około 140 tys. żołnierzy, w tym 2. Armia około 92 tys. Klęska obu armii wywołała w Rosji przygnębiające wrażenie. Nie miała jednak znaczenia rozstrzygającego. Morale armii rosyjskich by­ło nadal bardzo wysokie.

Podczas gdy 1. i 2. Armie toczyły walki w Prusach Wschod­nich, w lewobrzeżnej części Królestwa Polskiego znajdowały się stosunkowo słabe siły rosyjskie, prowadzące działania rozpo­znawcze i osłonowe. Natomiast w rejonie Warszawy formowa­no 9. Armię. W zamyśle Stawki (rosyjska Kwatera Główna) armia ta miała chronić stolicę Królestwa i mosty na Wiśle, oczyścić z ewentualnych zagonów nieprzyjaciela teren między Wisłą a Pilicą aż do linii Piotrków — Łódź — Kutno — Płock i przygotować się do natarcia na Berlin. Ostatecznie, wobec nie­możności przeprowadzenia natarcia w głąb Niemiec, 9. Armia w pierwszych dniach września została podporządkowana do­wódcy Frontu Południowo-Zachodniego. Jej zadania osłonowe przejęła nowo sformowana tzw. Grupa Warszawska, podległa dowódcy Frontu Północno-Zachodniego.

Sukcesy niemieckiego oręża na froncie wschodnim niespo­dziewanie przyćmił wynik walk we Francji. 3 września ku za­skoczeniu niemieckiej Kwatery Głównej wojska francuskie przeszły do natarcia. Bitwę — przeszła do historii pod nazwą bitwy nad Marną — rozpoczęła świeżo sformowana fran­cuska 6. Armia atakiem na korpusy 1. Armii. Stopniowo gen. Joffre rzucał do walki wszystkie oddziały, jakimi rozporzą­dzał. Zacięte walki toczyły się na odcinku 260 km, od Paryża do Verdun.

Początkowo gen. Kluck potrafił utrzymać przewagę i przed jego żołnierzami idącymi w czołowych oddziałach zamajaczyły kontury wieży Eiffla, ale był to już ostatni sukces. W powstałą

między 1. i 2. Armią lukę (ok. 40 km), osłanianą jedynie przez kawalerię, wdarli się żołnierze francuscy i brytyjscy. W opa­łach znalazła się także niemiecka 3. Armia zaatakowana przez nowo sformowaną 9. Armię gen. Ferdinanda Focha i 5. Armię gen. Louisa Francheta d' Esperey.

Niemcom zabrakło tych kilku dywizji, które Moltke odesłał do Prus Wschodnich, aby skutecznie przeciwstawić się wojskom nieprzyjaciela na Zachodzie. 9 września, w drugim dniu bitwy na Jeziorach Mazurskich między niemiecką 8. Armią a rosyjską 1. Armią, Francuzi i Brytyjczycy sforsowali Marne. Armie niemieckie wycofały się na linię rzeki Aisny.

Pokonanie Francji w jednej, błyskawicznej kampanii okazało się nierealne. Gen. von Moltke, przestraszony wynikami bitwy nad Marną, całkowitym niepowodzeniem realizacji planu woj­ny, stracił panowanie nie tylko nad armiami, lecz i nad sobą. „Nie zapomnę nigdy tego głębokiego wrażenia — pisał nie­miecki następca tronu Wilhelm — które wywarł na mnie gene­rał von Moltke 11 września 1914 r. [...] Był to człowiek zupeł­nie załamany. Nadludzkim wysiłkiem powstrzymywał łzy, wyobrażając sobie, że pobite armie niemieckie uciekają w zu­pełnym nieładzie. Mówił, że nie wie, w jaki sposób powstrzy­mać ten odwrót."7 Jednak alianci zachodni byli zbyt słabi, aby zniszczyć przeciwnika.

Zacięte boje toczyły się także na frontach serbsko-austriackim i rosyjsko-austriackim. Rozpoczęte 12 sierpnia działania aus­triackich dywizji przeciwko Serbom i Czarnogórcom szybko zamieniły się w serię porażek i klęsk. Niewiele lepiej wiodło się armiom austro-węgierskim w Galicji. Rosjanie okazali się twar­dym i wymagającym przeciwnikiem.

Front Południowo-Zachodni, przeznaczony do walki z siłami Austro-Węgier, rozciągał się od Wisły do granicy rumuńskiej. Składał się z czterech armii: 4., 5., 3. i 8., wzmocnionych wkrót­ce przez dwie następne — 9. i 6. Dowodził nim gen. Nikołaj Iwanow, były dowódca Kijowskiego Okręgu Wojskowego. Jego

7 Cyt. za: Ilustrowana historia wojny światowej 1914—1920, pod red. R. K o d z i a, Warszawa 1931, s. 185.

szefem sztabu został szef sztabu tego okręgu gen. Michaił Ale- ksiejew. Prawe skrzydło Frontu stanowiła 4. Armia gen. von Salza, zajmująca stanowiska między Wisłą a Sanem. Składała się z trzech korpusów, dwóch dywizji rezerwowych i czterech dywizji jazdy. 19 sierpnia wieczorem 4. Armia zajęła pozycje wyjściowe do natarcia w rejonach: Wilkołaz — Bychawa, Piotr­ków — Krzczonów, Dąbie — Gorzków. Takie rozdysponowanie sił stworzyło około 30-kilometrową lukę między 4. i 5. Armią.

Do walki z Rosją Austro-Węgry rzuciły znaczne siły. Między Wisłą a Przemyślem stanęła 1. Armia gen. Viktora von Dankla, a między Przemyślem i Lwowem 4. Armia gen. Moritza von Auffenberga. Zadanie osłaniania tych dwóch armii powierzono3. Armii gen. Rudolfa von Brudermanna, skoncentrowanej mię­dzy Lwowem a linią Bugu. Dalej na wschód, wzdłuż Seretu, zbie­rała się grupa wojsk gen. Hermanna Kovessa von K6vesshaza. Ponadto w rejonie Krakowa stała grupa gen. Heinricha Kummera von Falkenfeld. Austriacki szef Sztabu Generalnego Franz Con­rad von Hótzendorf zamierzał jak najszybciej, po pobiciu Ser­bów, przerzucić część wojsk z Bałkanów do Galicji.

Obaj przeciwnicy dążyli do rozpoczęcia działań jeszcze przed zakończeniem koncentracji sił wroga. Rosyjski szef Sztabu Ge­neralnego gen. Nikołaj Januszkiewicz telegrafował 14 sierpnia do dowódcy Frontu Południowo-Zachodniego, przynaglając go do pośpiechu. Między innymi przekazał prośbę Francuzówo rozpoczęcie natarcia także w Galicji.

Efektem przynagleń austro-węgierskich i rosyjskich dowód­ców była wielka bitwa spotkaniowa, stoczona w rejonie Kraśni­ka 23—25 sierpnia. Pobicie Rosjan pod Kraśnikiem, a na­stępnie pod Komarowem umożliwiło wojskom austro-węgier- skim kontynuowanie ofensywy. 31 sierpnia dowódca rosyjskiej 5. Armii gen. Paweł Plehwe powziął decyzję odejścia na linię Chełm — Włodzimierz Wołyński. Tam zamierzał przegrupować swoje oddziały i osłaniać drogę do Brześcia nad Bugiem 8.

Pod wpływem porażek dowództwo Frontu Południowo-Za­

8 I. Rostunow, Russkij front pierwoj mirowoj wojny, Moskwa 1976, s. 129 i n.

chodniego zwróciło się do Stawki z żądaniem posiłków. Pod koniec sierpnia zaczęły one przybywać na miejsce przeznacze­nia. Nastąpiły też zmiany personalne na wyższych szczeblach dowodzenia.

Pierwsze porażki wojsk rosyjskich, poniesione w sierpniu między Wisłą a Bugiem, zachwiały realizacją dalekosiężnych planów Stawki. Nie spowodowały jednak załamania na lewym skrzydle frontu, gdyż położenie rosyjskiej 4. i 5. Armii poprawi­ło się dzięki zwycięskiej ofensywie 8. Armii gen. Aleksieja Brusi- łowa i 3. Armii gen. Nikołaja Ruzskiego (następnie Radko Dmitriewa) na południowym wschodzie. Pod ich presją 3 września Austriacy zostali zmuszeni do ewakuacji stolicy Gali­cji — Lwowa. W tym jednak dniu wojska austro-węgierskie kończyły już przygotowania do wznowienia działań zaczepnych w Galicji Wschodniej.

W planowanej bitwie o Lwów istotną rolę miała odegrać aus­triacka 4. Armia, zawrócona spod Komarowa i Zamościa. Jej dowódca gen. Moritz von Auffenberg pozostawił w rejonie Hrubieszowa trzy dywizje piechoty i dywizję jazdy pod do­wództwem arcyksięcia Józefa Ferdynanda. Reszta dywizji wy­konała zwrot i 3 września uformowała się w rejonie Tomaszowa Lubelskiego. Wyczerpanej ciężkimi walkami na Lubelszczyźnie 4. Armii gen. Conrad powierzył zadanie uderzenia na skrzydło rosyjskiej 3. Armii.

Położenie wojsk austriackich, rozpoczynających 6 września tzw. drugą bitwę o Lwów, komplikowało rozwinięcie na obsza­rze Warszawa — Lublin nowej 9. Armii gen. Płatona Łęczyc­kiego. Zajęła ona stanowiska po obu brzegach Wisły na zachód od 4. Armii i była gotowa do podjęcia natarcia.

Początkowo sytuacja rozwijała się zgodnie z przewidywania­mi austriackiego Sztabu Generalnego. 4. Armia powstrzymała pod Magierowem i Rawą Ruską rosyjską 3. Armię. Dwie armie austriackie — 2. i 3. — przekroczyły 8 września Wereszczycę. Dwa dni później znalazły się pod Lwowem, gdzie jednak zosta­ły zatrzymane przez 8. Armię.

Rozstrzygnięcie drugiej bitwy lwowskiej nastąpiło na północy. Już od 4 września 9. i 4. Armie wzmogły między rzekami Wisłą

a Porem nacisk na austriacką 1. Armię, spychając ją na Urzę­dów, Kraśnik, Frampol. Natomiast rosyjska 5. Armia wstrzyma­ła odwrót i przeszła do natarcia w kierunku Zamościa. Słaba grupa arcyksięcia Józefa Ferdynanda nie była w stanie po­wstrzymać przeciwnika. Armia gen. Auffenberga, tocząca zacięte walki koło Rawy Ruskiej z oddziałami 3. Armii, została zagro­żona teraz również przez korpusy 5. Armii. W tym czasie między1. Armię a 4. Armię zaczęły się wdzierać znaczne siły rosyjskie, kierujące się na Cieszanów i Narol.

Położenie wojsk austro-węgierskich stało się bardzo ciężkie.11 września gen. Conrad nakazał odwrót wojsk nad San. 20 września Rosjanie zajęli Jarosław, w następnym dniu przystą­pili do oblężenia Przemyśla. Pruski korpus gen. Remusa von Woyrscha, przesunięty ze Śląska i oddany do dyspozycji Aus­triaków, nie mógł zmienić sytuacji. Pobite korpusy cofały się na wschód. 1. Armia zajęła stanowiska nad Nidą i Dunajcem, 4. Armia odcinek od Tarnowa do Gorlic, 3. Armia od Gorlic po rejon Koniecznej. Natomiast żołnierze 2. Armii zamknęli prze­łęcze karpackie.

Pierwszy miesiąc działań wojennych w Galicji zakończył się sukcesem armii rosyjskich, jednak nie takim, na jaki liczono przed wojną. Wojska były wyczerpane, a przeciwnik, choć po­bity, to jednak zdolny do stawiania oporu. Sforsowanie przełę­czy karpackich wydawało się przedsięwzięciem trudnym, wy­magającym skierowania do walki nowych sił. Dowódca Frontu Południowo-Zachodniego obawiał się również niemieckiej inter­wencji w rejonie Dęblina, co musiałoby automatycznie wpły­nąć na sytuację armii stojących w Galicji. Natomiast Stawka, choć w zasadzie zgadzała się z gen. Iwanowem, że należy dążyć do jak najszybszego wtargnięcia na Węgry, musiała się liczyć z natarczywymi prośbami zachodnich aliantów żądających wzno­wienia wielkich operacji przeciwko Niemcom. To natomiast wskazywało na konieczność wzmocnienia Frontu Północno-Za- chodniego.

Pod presją dowódców dwu Frontów Naczelny Wódz w. ks. Mikołaj Mikołajewicz i szef Sztabu Generalnego starali się zaspokoić oczekiwania obu. Brak jednoznacznej decyzji, który

z kierunków uderzenia, na armie niemieckie czy na austro-wę- gierskie, jest w tym okresie ważniejszy, miał się okazać jednym z większych błędów Stawki.

Dotychczasowy przebieg walk w Galicji budził obawy nie­mieckiego Sztabu Generalnego. Narastał wśród sztabowców lęk przed skutkami rozbicia sojusznika i wtargnięcia rosyjskich korpusów na Śląsk. „Pozbawiłoby to Niemcy — oceniał na­stępca gen. von Moltkego gen. Erich von Falkenhayn — boga­tych źródeł gospodarczych i uniemożliwiło w bardzo szybkim czasie dalsze prowadzenie wojny." 9

Słusznie sądzono również, że dalsze klęski wojsk austro-wę- gierskich doprowadzą do silnych wewnętrznych napięć w duali­stycznym państwie, co w efekcie sparaliżuje również jego siłę zbrojną.

Falkenhayn, choć był zaniepokojony wydarzeniami w Galicji, uważał, tak jak jego poprzednicy na stanowisku szefa Sztabu Generalnego, że zwycięstwa należy szukać na polach bitewnych Francji. Powrócił do koncepcji Schlieffena, wzmacniając pra­we skrzydło swoich wojsk. Ale wielkie bitwy nad Izerą i pod Ypres w październiku i listopadzie nie przyniosły spodziewa­nych wyników. Wyczerpane armie niemieckie nie mogły zdo­być przewagi. W równie złym stanie znajdowały się armie ich przeciwników. I one nie potrafiły kontynuować działań manew­rowych.

W połowie listopada liczący około 700 km front zastygł. Obie strony, nie wyrzekając się zamysłu podjęcia kolejnej ofensywy, przystąpiły do umacniania swoich pozycji. Wyrastały kolejne rzędy zasieków z drutów kolczastych, linie okopów, schronów. Przybywało dział, karabinów maszynowych, moździerzy i mio­taczy min. Wojska złapały się wzajemnie w pułapkę wojny pozy­cyjnej.

Na zachodzie Europy skończył się okres błyskotliwych ma­newrów, zaskakujących wroga koncepcji. Nastał czas szturmów frontalnych na rozbudowane stanowiska nieprzyjacielskie, pod­czas których działa i karabiny maszynowe dziesiątkowały ko-

9 E.Falkenhayn, Niemieckie Naczelne Dmcództwo u latach 1914—1916, Warszawa 1926, s.30.

lejne bataliony, pułki i dywizje. Po zakończeniu wojny wielu teoretyków myśli wojskowej oraz historyków wyraziło pogląd, że jeszcze nigdy sztuka wojenna nie osiągnęła tak niskiego po­ziomu, jak na Zachodzie od listopada 1914 do listopada 1918 r.— cztery długie lata.

Żadne z walczących państw nie było przygotowane do pro­wadzenia długotrwałej, wyniszczającej wojny. Jesienią 1914 r. pojawiły się pierwsze znaczące niedostatki w amunicji artyleryj­skiej. Kryzys dotknął wszystkie armie, choć w różnym stopniu. Z największymi kłopotami borykały się wojska rosyjskie. Już we wrześniu dowódcy Frontów alarmowali Stawkę i Minister­stwo Wojny doniesieniami o katastrofalnym braku amunicji i innych rodzajów zaopatrzenia bojowego.

Wielkim problemem stawał się także brak wyszkolonych ofi­cerów niższych stopni i podoficerów. Straty, jakie oddziały po­niosły na froncie, oraz konieczność zwiększenia liczebności wal­czących wojsk powodowały, że awanse otrzymywali ludzie nie mniej odważni i zdeterminowani od swoich rannych i poległych kolegów, ale słabiej przygotowani do wykonywania wojennego rzemiosła.

Natomiast ludność cywilna stanęła w obliczu kryzysu spo­wodowanego drastycznie zmniejszającymi się dostawami żyw­ności i opału. O ile jeszcze zawsze można było kosztem miesz­kańców miast i wsi żywić armie, to zaopatrzenie gospodarki w niezbędne dla rozwoju przemysłu wojennego surowce nie mog­ło ulec zahamowaniu, a wiele z nich w okresie pokoju po prostu importowano. Teraz należało szukać materiałów zastępczych i nowych technologii.

W trudniejszej sytuacji znalazły się Niemcy, Austro-Węgry oraz Turcja, która przystąpiła do zmagań po ich stronie w po­łowie listopada. Cieniutkie nitki zaopatrzenia wiodące do państw centralnych były ciągle przerywane, podczas gdy Francja i Anglia mogły korzystać z zasobów swoich kolonii oraz intensyfikować import z Ameryki Północnej i Południowej.

Fatalnym wydarzeniem nazwał Ludendorff porażkę w pier­wszych tygodniach wojny słabszych liczebnie, ale lepiej wy­szkolonych wojsk niemieckich i austro-węgierskich, reprezen-

tających państwa, które były otoczone przez wrogów 10. Wyraźniej niż wielu innych strategów i polityków dostrzegał, w jak trudnej, niemal beznadziejnej sytuacji znalazło się jego pań­stwo po przegraniu wojny manewrowej.

W nadchodzącym nowym etapie wojny liczył się każdy so­jusznik, którego można było jeszcze pozyskać. Obiektem zain­teresowania tak aliantów, jak państw centralnych, były Włochy, które kierując się „świętym egoizmem" narodowym, jak to ok­reślił premier Antonio Salandra, 3 sierpnia ogłosiły neutral­ność.

Berlin i Wiedeń nie liczyły już na dotrzymanie zobowiązań sojuszniczych przez Rzym. Zbyt silne były konflikty między Włochami i Austro-Węgrami. Włochy aspirowały przecież do Tyrolu, Trydentu, Istrii i Dalmacji. Zamierzały rozciągnąć pro­tektorat nad Albanią i uzyskać uznanie praw do Dodekanezu i wybrzeży Azji Mniejszej. Spełnienie nawet niektórych z tych żądań oznaczało dla Austro-Węgier rezygnację ze znacznej części swojego terytorium lub terenów potencjalnych wpływów i co gorsze mogło zapoczątkować proces stawiania analogi­cznych roszczeń przez inne państwa, np. Rumunię. Ale też rzucenie około 800 tys. — 1 min żołnierzy włoskich do walki przeciw siłom państw centralnych mogło gwałtownie pogorszyć ich sytuację i przeważyć szalę zwycięstwa na korzyść aliantów. Dlatego Berlin energicznie naciskał na austro-węgierskie Mini­sterstwo Spraw Zagranicznych, aby przynajmniej pozornie zgodziło się na poczynienie korekt przebiegu granicy po zakoń­czeniu wojny — wszystko w celu utrzymania neutralności Włoch.

Więcej skłonni byli obiecać włoskim politykom alianci, tym bardziej że apetyt Rzymu mogli zaspokoić kosztem Austro -- Węgier i Turcji. Aby skłonić Włochy do wystąpienia przeciw­ko swoim niedawnym sojusznikom, wykorzystywali powiązania masonerii francuskiej oraz włoskiej i opłacali niektórych polity­ków i dziennikarzy. Wśród tych ostatnich znalazł się Benito Mussolini. Alianci zręcznie podsycali nacjonalizm, wskazując,

10 E. Ludendorff, Meine Kriegserinnerungen, Berlin 1919, s.54.

iż pokonanie Austro-Węgier zakończy proces jednoczenia ziem włoskich. I stopniowo zyskiwali coraz większą popularność.

Z pewnym powodzeniem dyplomaci francuscy, angielscy oraz rosyjscy działali w Bukareszcie. Przychodziło im to o tyle łatwo, że po śmierci w październiku 1914 r. germanofila Karola I tron objął jego bratanek Ferdynand I, pozostający po wpły­wem żony, królowej Marii, blisko spokrewnionej z angielskim domem monarszym, a także rodziną Romanowów. Rumunia, do niedawna sojusznik Niemiec i Austro-Węgier, przygoto­wywała się teraz do zbrojnego wystąpienia przeciw nim, ocze­kując sprzyjającej chwili i stawiając coraz większe warunki aliantom.

Pozostawała jeszcze neutralna Grecja, w której sympatyzują­cy z Niemcami dwór Konstantyna musiał się liczyć z pro- alianckim rządem i opinią społeczną. Dla większości Greków Turcja pozostawała odwiecznym wrogiem i trudno byłoby im zaakceptować znalezienie się z nią w jednym obozie sojuszni­czym. W odczuciu społeczeństwa w granicach Turcji nadal znajdowały się ziemie greckie, a ich przywrócenie ojczyźnie uważane było za obowiązek narodowy.

Uprzedzenia wobec Turków, przynajmniej częściowo, zdołał pokonać dwór i rząd bułgarski. Bułgaria, długo ciesząca się opinią Prus Bałkanów, została pokonana w 1913 r. w drugiej wojnie bałkańskiej. Utraciła terytoria w Tracji, Macedonii oraz południową Dobrudzę. Od tego czasu Rumunia, Grecja, a przede wszystkim Serbia zyskały opinię państw zaborczych, rozwijających się kosztem pobitej ludności bułgarskiej.

Odzyskanie Macedonii przy pomocy Austro-Węgier toczą­cych wojnę z Serbią stało się dla Bułgarów kuszącą propozycją, wartą nawet, zdaniem kół rządzących w Sofii, zlekceważenia pro- rosyjskich sympatii społeczeństwa. Wśród coraz mniej licznego grona zwolenników opowiedzenia się po stronie Rosji i jej so­juszników pozostali dwaj najlepsi generałowie bułgarscy Dmit- riew i Wazów. Ten pierwszy jako ochotnik walczył już w woj­sku rosyjskim.

Zwiększyło się zainteresowanie walczących stron sprawą pol­ską, jednak jeszcze w minimalnym wymiarze, dalekim od aspi­

racji i nadziei przywódców głównych polskich partii i ugrupo­wań politycznych. Francja i Anglia stały na stanowisku, iż sprawa polska jest wewnętrznym problemem Rosji, a ich stara­nia o skłonienie Petersburga do ustępstw wobec Polaków miały charakter nieoficjalnych, delikatnych rad. Jednak ogłoszona je­szcze w połowie sierpnia 1914 r. odezwa wielkiego księcia Mi­kołaja Mikołajewicza, obiecująca połączenie wszystkich ziem polskich pod berłem Romanowów i nadanie im autonomii, zo­stała przyjęta przez społeczeństwo Królestwa z zadowoleniem. Konsultował ją między innymi Roman Dmowski.

Z goryczą natomiast czytano w Galicji odezwę AOK (Ar­mee Oberkommando — Naczelna Komenda). Ogólniko­wość („Powitajcie nasze sztandary z ufnością, bo one zapewnia­ją Wam sprawiedliwość"), brak obietnic w sprawie polskiej rozczarowywały nawet największych lojalistów. Niewielu przy tym wiedziało, iż manifest cesarza Franciszka Józefa, dający pewne nadzieje na przekształcenie naddunajskiej monarchii w trialistyczne austro-węgiersko-polskie państwo, został przygo­towany' ale nie mógł być opublikowany na skutek stanowczego sprzeciwu węgierskiego premiera Tiszy.

Polacy, zwracający się teraz do Ministerstwa Spraw Zagrani­cznych, AOK czy dworu ze skargą na negatywne następstwa braku jasnej deklaracji Austrii wobec sprawy polskiej, mogli usłyszeć podobne słowa, jak Rajmund Swiatopełk-Jaworowski: „[...] Cesarz nie może ogłosić czegoś, co by było cofniętem" 11.

Brak deklaracji austro-węgierskiej miał swój wpływ obok ak­cji endeków na klęskę powstańczych zamierzeń Piłsudskiego. Królestwo przyjęło strzelców chłodno. Widziano w nich bar­dziej niebezpiecznych „radykałów" i socjalistów czy nawet sza­leńców bijących się za cudze, niemieckie i austriackie interesy, niż polskich żołnierzy idących do boju o wolność kraju. Strzel­cy nie zapomną tego. W 1917 r. powstanie pieśń, w której skwi­tują postawę społeczeństwa w 1914 r.:

11 List Rajmunda Swiatopełka-Jaworowskiego do J. Piłsudskiego z 11 sty­cznia 191"5 r., Biblioteka Narodowa, Spuścizna gen. M. Norwida-Neugebauera, svf;n.IV. 5207.

Krzyczeli, żeśmy stumanieli Nie wierząc nam, że chcieć — to móc Laliśmy krew osamotnieni, a z nami był nasz drogi Wódz!

Piłsudski stanął przed dramatyczną decyzją: zebrać strzelcówi pójść w lasy, aby tam kontynuować walkę wzorem powstań­ców styczniowych, czy też wstąpić razem z nimi do tworzonych przez Austriaków Legionów Polskich. 20 sierpnia w Tumlinie koło Kielc większość zapytanych przez niego oficerów opowie­działa się za tym pierwszym rozwiązaniem. On jednak, widząc jak niewielką stanowią siłę, jak łatwą do zgniecenia przez za­borców, postanowił inaczej. 22 sierpnia wydał rozkaz o włącze­niu swoich oddziałów do Legionów Polskich.

NA WSCHODZIE BEZ ZMIAN

Walki o Lwów, w wyniku których Rosjanie zawładnęli Gali­cją Wschodnią, zmniejszyły, choć nie wyczerpały ich możliwoś­ci podejmowania działań zaczepnych. Sytuację armii rosyjskich, bijących się na obu frontach zachodnich (Północno- i Połud- niowo-Zachodnim), komplikowały coraz wyraźniejsze sygnały szykowania się wojsk państw centralnych do ataku w rejonie środkowego biegu Wisły.

Austriackie Naczelne Dowództwo nie zamierzało pogodzić się z utratą Galicji Wschodniej. Planowało podjęcie jeszcze jed­nej ofensywy. Także gen. Hindenburg, który 15 września objął dowództwo, obok 8. Armii, również nowo sformowanej 9. Ar­mii, był zwolennikiem szeroko zakrojonych działań zaczepnych. Postanowił, zgodnie z radą swojego szefa sztabu gen. Luden- dorffa, prowadzić walki defensywne w Prusach Wschodnich, natomiast w Królestwie pobić przeciwnika i wyrzucić go za Wisłę.

W projektowanej ofensywie mieli uczestniczyć Austriacy. 18 września, jeszcze w okresie cofania się armii austro-węgierskiej w Galicji, do Głównej Kwatery gen. Conrada w Nowym Sączu przybył gen. Ludendorff, aby omówić cele wspólnej akcji przeciw Rosji. Ustalono wówczas, że wojska państw central­nych rozpoczną ofensywę 1 października. Główne zadania przypadły austro-węgierskiej 1. Armii i niemieckiej 9. Armii.

Całość sił niemieckich i austro-węgierskich w Królestwie Polskim i Galicji osiągnęła stan 650 tys. żołnierzy i 2400 dział. 9. Armia zajęła pozycje między Pińczowem a Kielcami. 1. Ar­

mię rozlokowano po obu stronach Wisły, wzdłuż dolnego biegu Dunajca i Nidy. Znajdujące się w Galicji Armie 4., 3. i 2. otrzy­mały rozkazy współdziałania z nacierającymi 1. i 9. Armią, od­blokowania Przemyśla i wyparcia Rosjan z Galicji Wschodniej.

Stawka trafnie interpretowała zamiary przeciwnika, dyspo­nowała bowiem stosunkowo precyzyjnymi informacjami o ru­chach niemieckich i austro-węgierskich oddziałów. Po pier­wszych doniesieniach wywiadu, że linią kolejową z Poznania do Oświęcimia zmierzają duże wojskowe transporty kolejowe oraz po stwierdzeniu w rejonie Kalisza oraz Częstochowy i Będzina koncentracji znacznych sił wroga, dokładniejsze rozpoznanie przeprowadziła kawaleria gen. Aleksandra Nowikowa i war­szawskie ugrupowanie gen. P. Olchowskiego.

25 września szef Sztabu Generalnego Nikołaj Januszkiewicz w trakcie wymiany poglądów z dowódcą Frontu Południowo- -Zachodniego zgodził się z opinią, że natarcie wroga wyjdzie na pozycje między Warszawą a Dęblinem lub między Sandomie­rzem a Dęblinem w kierunku Warszawy. Ta druga możliwość wydawała się wówczas bardziej realna. W tej sytuacji w. ks. Mi­kołaj Mikołajewicz zaaprobował plan intensyfikacji przygoto­wań wojsk rosyjskich do działań ofensywnych, tak aby uprze­dzić wystąpienie zaczepne wojsk niemieckich i austro-węgier- skich. Rozkazał przegrupować armie obu Frontów, w których znalazło się około miliona żołnierzy wyposażonych w 5 tys. dział. Wzmocniono również siły znajdujące się nad środkową Wisłą. Silna 2. Armia gen. Scheidemanna zebrała się w rejonie Warszawy. Armie 1. i 10. otrzymały zadanie osłony Królest­wa i przyległych regionów Rosji od strony Prus Wschodnich. Na­tomiast 5. Armia (gen. Paweł Plehwe), 4. Armia (gen. Alek- siej Ewert) i 9. Armia (gen. Platon Łęczycki) zajęły stanowiska na południe od 2. Armii, po ujście Sanu do Wisły.

Stawka nie widziała w siłach austro-węgierskich groźnego przeciwnika; sądziła, że został on w sierpniu i wrześniu znacznie osłabiony. Więcej obaw wywoływała niemiecka 9. Armia. Ro­syjskie Naczelne Dowództwo planowało rozbić ją dwoma sil­nymi uderzeniami: frontalnym z odcinka Dęblin — Sando­mierz oraz od strony Modlina i Warszawy. To pierwsze zadanie

powierzono 2. Armii, drugie zaś 4., 5. i 9. Armii. Za przebieg całej operacji odpowiedzialny był gen. Nikołaj Iwanow.

W ten sposób wzdłuż Wisły, od Modlina po ujście Sanu, stanęło rosyjskich 45,5 dywizji piechoty i ponad 13 dywizji jaz­dy. Po przeciwnej stronie frontu szykowały się do ofensywy siły mniej liczne, choć lepiej wyposażone w broń maszynową, amu­nicję i staranniej przeszkolone. Niemiecka 9. Armia miała w swoim składzie 12,5 dywizji piechoty i 3 dywizje kawalerii, aus- tro-węgierska zaś 1. Armia — 13,5 dywizji piechoty i 3 dywizje kawalerii 1.

Rozpoczęte przez Niemców 28 września, a przez Austriaków1 października działania zaczepne początkowo rozwijały się bez przeszkód. Już 4 października "korpusy 9. Armii dotarły do Opatowa, Ostrowca, Iłży, Opoczna i Rawy. Rosjanie próbowali się bronić na linii Radom — Opatów. Ich opór został złamany. W walkach pod Opatowem rosyjska 9. Armia straciła 79 ofice­rów, około 7 tys. podoficerów i szeregowców, 13 dział 2.

W Radomiu Hindenburg otrzymał przejętą depeszę rosyj­ską, z której dowiedział się o zamiarze skoncentrowania zna­cznych sił wroga nad środkową Wisłą w celu natarcia na lewe skrzydło wojsk sprzymierzonych. Rosyjskie Naczelne Do­wództwo nadal systematycznie powiększało swoje siły w rejonie Warszawy, z zamiarem natarcia na południowy zachód i osacze­nia niemieckiej 9. Armii nad Pilicą.

Do starcia rosyjskiej 2. Armii z wydzieloną z 9. Armii grupą gen. Augusta von Mackensena doszło 11 października. 5 Dy­wizja Syberyjska, tracąc około 5 tys. żołnierzy i 20 dział, odstą­piła w lasy w rejonie Brwinowa. Wycofywały się również w kie­runku Warszawy inne dywizje 2. Armii (m. in. 24. Dywizja Pie­choty, 4. Dywizja Syberyjska, Kaukaska Dywizja Kawalerii gen. Charpentiera). Odwrót centrum, dezorganizacja prawego skrzydła, rwąca się łączność z walczącymi oddziałami wywołały kryzys w dowództwie 2. Armii. Został on opanowany po otrzy­maniu obietnicy szybkiego wsparcia posiłkami (dwa korpusy).

1 J. Dąbrowski, op.cii., s.237 in.; W. Bortnowski, Ziemia Łódz­ka ze ogniu. 1 VIII— 6XII1914 r., Łódź 1968, s.105.

2 C.Korol ko w, W' arszawsko-iwanogorodskaja opieracja, Moskwa 1923, s.63 i n.

Widoczne wyczerpanie armii niemieckiej i austro-węgier- skiej, krzepnięcie własnej obrony, skupienie znacznych sił w re­jonie Warszawy pozwoliły Stawce na powzięcie 13 październi­ka decyzji rozpoczęcia ofensywy. Główny ciężar walk spadł na2. i 5. Armie, dysponujące razem dziesięcioma korpusami pie­choty, dwoma korpusami jazdy i dywizjami rezerwowymi. Do­wództwo nad tą Grupą Armii objął gen. Nikołaj Ruzski. Ude­rzenie jego wojsk na prawe skrzydło nieprzyjaciela miało się rozpocząć w nocy z 13 na 14 października.

Z tą Grupą Armii miały współdziałać, posuwając się na za­chód, Armie 4. i 9., dowodzone przez gen. Nikołaja Iwanowa. Li­nię graniczną działań obu Grup Armii stanowiła Pilica. Wojska rosyjskie miały wypierać przeciwnika na południe i południowy zachód w kierunku górnego biegu Wisły, odpychając go coraz dalej od Prus Wschodnich i Torunia.

W czasie pierwszych czterech dni walk ofensywnych pod War­szawą dowódca rosyjskiej 2. Armii gen. Scheidemann prowa­dził działania ostrożnie. Obawiał się m.in. niemieckiego ude­rzenia z rejonu Torunia. Niewiele naprzód posunęła się rów­nież 5. Armia. Podobnie ostrożnie prowadziła ofensywę Grupa Armii gen. Iwanowa. Ale mimo wszystko 18 października ro­syjskie armie wzmogły nacisk w rejonie Warszawy. Natomiast oddziały 4. Armii zwycięsko zakończyły 19 października bitwę pod Kozienicami, toczoną w trudnym, lesistym terenie.

Wczesnym rankiem 20 października żołnierze 2. Armii stwierdzili, że grupa gen. Mackensena opuściła swoje stanowi­ska. Rosjanie ścigając nieprzyjaciela nie pozwolili mu na utrzymanie pozycji pod Mszczonowem i Grójcem. W toku ener­gicznych natarć przełamano także linię Skierniewice — Rawa— Nowe Miasto — Białobrzegi. Do końca października armie rosyjskie podeszły pod Sandomierz, Kielce, Radomsko i Sie­radz. Pościg opóźniały zniszczenia dokonywane przez oddziały niemieckie na drogach, torach i stacjach kolejowych.

Porażki 9. Armii Hindenburga zbiegły się z klęskami austro- -węgierskiej 1. Armii, która walczyła, po przesunięciu oddziałów niemieckich na północ, samodzielnie. Rosyjskie korpusy 9. Ar­mii i 4. Armii powstrzymały natarcie przeciwnika i same prze­

szły do ofensywy. 27 października armia gen. Dankla rozpoczę­ła odwrót w kierunku na Radom i Kraków.

Ciężką sytuację państw centralnych na froncie wschodnim jeszcze pogorszyły klęski poniesione w Galicji. Mimo przerzu­cenia przez Stawkę znacznych sił z tego obszaru do Królestwa armiom austro-węgierskim — 4., 3. i 2. nie udało się pobić ro­syjskich 3., 11. i 8. Armii. Rosjanie także i tu sami przeszli do natarcia zmuszając 4. Armię do wycofania się nad Dunajec, a 3. i 2. w Karpaty. Ponownie został zagrożony Kraków i górny bieg Wisły.

Zniszczenia linii komunikacyjnych spowodowały osłabnięcie tempa natarcia rosyjskich 2. i 5. armii. Dużą ruchliwość wyka­zywały jedynie jednostki kawalerii, które dotarły do Często­chowy, Wielunia i Koła. Zebrane przez nie oraz słabo teraz pracujący wywiad rosyjski dane nie pozwoliły jednak na wykry­cie zmian w położeniu wielkich jednostek niemieckich. Tym­czasem mianowany 2 listopada Naczelnym Wodzem wojsk nie­mieckich na Wschodzie marsz. Hindenburg skoncentrował 9. Armię w rejonie Torunia oraz pod Włocławkiem i powierzył ją gen. Augustowi von Mackensenowi.

Rosjanie nadal mieli przewagę liczebną. Dysponowali 10 li­stopada na froncie wschodnim 36 korpusami, w tym 3 oblega­jącymi Przemyśl. Siłom tym państwa centralne mogły prze­ciwstawić w tym czasie około 27 korpusów 3.

9 listopada 1. Armia gen. Pawła Rennenkampfa, wykorzystu­jąc dotychczasowe powodzenie 2. Armii, podeszła pod Dział­dowo i Mławę (I Korpus Turkiestański i 4. Dywizja Kozaków Dońskich), Sierpc (VI Korpus), Lipno (6. Dywizja Kawalerii)i Włocławek (V Korpus Syberyjski). Ale lewe skrzydło armii, znajdujące się na lewym brzegu Wisły, nie utrzymywało dosta­tecznej łączności z pozostałymi korpusami.

Gen. Rennenkampf wielokrotnie od 26 października domagał się postawienia w Płocku mostu, który by ułatwił dowodzenie rozrzuconymi po obu stronach rzeki korpusami. Przy tym izo­lowany na lewym brzegu Wisły V Korpus Syberyjski, zmierza­jący w kierunku Włocławka, nie prowadził należytego rozpo-

3 T.Różycki, Bitwa pod Włocławkiem (10—13 XI 1914), Warszawa 1934, s.9—10; W. B ortno wski, op.cit., s.124.

znania, toteż jego dowódca, a także dowódca 1. Armii nie wie­dzieli o koncentracji niemieckiej w tym rejonie.

Na południe od 1. Armii, między Kutnem a Wieluniem, dzia­łała 2. Armia (korpusy I, II, IV, XXIII, II Syberyjski, grupy kawalerii gen. Nowikowa i gen. Charpentiera). Dalej w kierun­ku Radomska znajdowały się pozycje 5. Armii (korpusy V, XIX, I Syberyjski). Między Radomskiem a Miechowem stała4. Armia (korpusy: XVI, XVII, III Kaukaski, grenadierów). Natomiast front 9. Armii (korpusy: gwardii, XIV, XVIII, XXV) ciągnął się po Tarnów.

Stawka planowała wzmóc działania zaczepne 14 listopada mimo złego zaopatrzenia wojsk walczących w Królestwie. Żoł­nierze nie otrzymali jeszcze umundurowania zimowego. Brako­wało ładunków do dział, co spowodowało konieczność zmniej­szenia stanu artylerii w dywizjach. Stosunek liczby dział nie­mieckiej dywizji piechoty do liczby dział rosyjskiej dywizji przedstawiał się teraz jak 2:1 4. Źle funkcjonowało zaopatrzenie 1. i 2. Armii w żywność i furaż. Większe ilości tych produktów miały być dostarczone do jednostek dopiero po 14 listopada.

11 listopada rozciągnięty mniej więcej na 40 km V Korpus Syberyjski gen. Sidorina został zaskoczony natarciem niemiec­kiego I Korpusu. Rosjanie z determinacją bronili swych pozy­cji, wolno cofając się; 12 i 13 listopada podejmowali kontrataki, m.in. koło miejscowości Kowal i Lubień. W kierunku rejonu walk, na Izbicę, podążał z Płocka VI Korpus Syberyjski, mają­cy wesprzeć planowane działania 2. Armii. Pod Gostyninem po­łączył się z II Korpusem ściągniętym z prawego skrzydła armii gen. Scheidemanna.

Cofający się V Korpus odchodził w rejon na wschód od Go­stynina. Sprzyjał mu lesisty, choć silnie zurbanizowany teren. Gen. Sidorin umiejętnie wykorzystywał dywizję kawalerii, chroniąc swoje skrzydło oraz tyły. Prowadzone przez niego boje stawiały pod znakiem zapytania powodzenie niemieckiej 9. Ar­mii, zależne od wykorzystania momentu zaskoczenia. Mimo to gen. Ruzski surowo ocenił walki V Korpusu Syberyjskiego. Był

4 W. Bortnowski, op.cit., s.128.

przekonany, że znalazł się on w obliczu słabych sił nieprzyjacie­la. Zlekceważył też alarmujące doniesienia generałów Schei- demanna i Rennenkampfa, którzy wskazywali na pojawienie się przed ich stanowiskami znacznych sił wroga. Pozostawił w mo­cy dyrektywę, nakazującą podjęcie silnego natarcia na zachód.

W tej sytuacji dowódca 2. Armii powziął decyzję sprzeczną z rozkazami Stawki i gen. Ruzskiego: przesunął część oddziałów na północne skrzydło, osłabiając jednocześnie swoje lewe skrzydło, współdziałające z 5. Armią.

14 listopada znajdujący się w marszu XXIII Korpus został w rejonie Chełmna nad Nerem i Uniejowa zaatakowany przez niemiecki XI Korpus. Rozpoczęła się trzydniowa bitwa pod Kutnem, w której 9,5 niemieckich dywizji piechoty i 2 dywizje kawalerii pobiły 6 rosyjskich dywizji piechoty i jedną dywizję kawalerii. Rosjanie stracili około 20 tys. żołnierzy, 20 dział i 70 karabinów maszynowych 5.

W wyniku tych walk luka między 1. i 2. Armią powiększyła się. Zaczęły ją wypełniać oddziały nieprzyjaciela. Niemcy zna­leźli się około 25 km od Łodzi.

18 listopada na całym froncie trwały zacięte walki. Rosjanie zostali zmuszeni do odwrotu. 21 listopada 6 korpusów (I, IV, XIX, XXIII, I Syberyjski, II Syberyjski) znalazło się niemal w okrążeniu w rejonie Łodzi. Na ich tyły, pod Julianów, wchodzi­ła silna grupa gen. Reinharda Scheffera-Boyadela.

Odciążające uderzenie rosyjskie od strony Strykowa zmieniło położenie prawie otoczonej 2. Armii. Wchodząca do bitwy pod Łodzią 1. Armia przyczyniła się do rosyjskiego sukcesu. Wojska gen. Scheffera zostały otoczone. Tylko dzięki brawurze dowód­cy 3. Dywizji gen. Karla Litzmanna grupie Scheffera udało się wyjść z pułapki. Poniosła ona znaczne straty, ale uprowadzi­ła jeńców rosyjskich (10—16 tys. żołnierzy).

Prowadzone przez niemiecką 9. Armię działania nie przynio­sły oczekiwanych wyników. Armie rosyjskie nie zostały odrzu­cone za Wisłę. Nie poprawiło się też ciężkie położenie armii

5 Ibid., s. 132 i n.; Sirategiczeskij oczerk wojny 1914—1918 g.g., cz.2, Moskwa 1923, s.129 i n.

austro-węgierskich w Galicji. Efektem listopadowych walk były przesunięcia frontu o znaczeniu lokalnym.

30 listopada Stawka wydała dyrektywę, precyzującą m. in. dyslokację własnych sił na obszarze Królestwa Polskiego: „[...] wykonać wszystkie niezbędne przegrupowania dla rozpoczęcia w nocy z 30 na 31 listopada odstąpienia armii znajdujących się na lewym brzegu Wisły na linię Iłów — Tomaszów, rzeka Nidai dalej do rzeki Wisły w celu zajęcia na lewym brzegu wcześniej przygotowanych pozycji na podejściach do Warszawy i Dęblina 6.

W pierwszych dniach grudnia Rosjanie stoczyli jeszcze bitwę w rejonie Łodzi. Ich przeciwnik, ściągając z frontu zachodniegoi Prus Wschodnich znaczne posiłki i dysponując w pierwszych dniach grudnia wojskami znacznie liczniejszymi niż w listopa­dzie 7, nie odniósł większych zwycięstw. Zajęcie przez Niemców Łodzi (6 listopada) uznano za sukces nieprzyjaciela o ograni­czonym znaczeniu. Podobnie oceniono w rosyjskim Naczelnym Dowództwie odepchnięcie, po pięciotygodniowych walkach trwa­jących do 17 grudnia, własnych wojsk spod Torunia w kie­runku Modlina. Pod koniec 1914 r. natężenie walk osłabło.

Ostatnie tygodnie 1914 r. ostatecznie uświadomiły Sztabom Generalnym walczących stron, że wypracowana przed rozpo­częciem wojny strategia nie przynosi oczekiwanych wyników, a wojna jest zjawiskiem o wiele bardziej długotrwałym i kosztow­nym niż sądzono. Armie poniosły ogromne straty. Poległo wie­lu zawodowych podoficerów i młodszych oficerów, trudnych do zastąpienia przez powołanych do wojska rezerwistów.

Brak amunicji, zwłaszcza artyleryjskiej, ograniczał możliwoś­ci podejmowania operacji. Organizmy gospodarcze państw z trudem i nie zawsze konsekwentnie dostosowywały się do warun­ków wojennych. Wrogie przymierza poszukiwały nowych roz­wiązań strategicznych, nowych źródeł zaopatrzenia i nowych sojuszników.

Obawy państw centralnych co do postawy Włoch i Rumunii pogłębiły się. 5 stycznia gen. Conrad telegrafował do marsz. Hin-

6 Cyt. za: M. Boncz-Brujewicz, op.cii., cz.l, Moskwa 1920, s.9.7 D ąb r o w sk i, op.cii., s.258.

denburga i szefa Sztabu Generalnego Ericha von Falken­hayna: „Fakt, że z zakończeniem roku nie zapadło całkowite rozstrzygnięcie, ani na zachodzie, ani na wschodnim teatrze operacyjnym, na południu nawet miało miejsce niepowodzenie — oraz fakt, że z wiosną należy się liczyć z wystąpieniem »neu­tralnych«, przede wszystkim Włoch i Rumunii, doprowadził do dążenia spowodowania na jednym z obu teatrów operacyj­nych decyzji, która rozstrzygnęłaby wojnę na naszą korzyść, a co najmniej osiągnięto by to, że »neutralni" nie wystąpią przeciw państwom centralnym"8.

W Berlinie coraz poważniej rozważano także możliwość zmu­szenia Rosji do wycofania się z wojny. Rozbicie wojsk rosyj­skich i podyktowanie pokonanemu wrogowi warunków pokoju miało umożliwić skupienie wszystkich sił do walki z Francją, Anglią i Belgią. Przeciwko poszukiwaniu rozstrzygnięcia na Wschodzie występował gen. Falkenhayn. Nie bardzo wierzył w możliwość pokonania wojsk rosyjskich jedną, nawet najstaran­niej przygotowaną ofensywą. Obawiał się też „uwięzienia" korpusów niemieckich na olbrzymich przestrzeniach. Wątpił przy tym, czy nawet zmuszenie Rosji do zawarcia pokoju osłabi wolę walki zachodnich przeciwników Niemiec.

Falkenhayn nie mógł jednak odrzucić sugestii i nacisków niektórych generałów oraz austro-węgierskiego Naczelnego Dowództwa, występujących pod hasłem: „Wojna musi być wy­grana na Wschodzie" 9.

Gen. Conrad, popierany przez marsz. Hindenburga, propo­nował wykonanie silnego uderzenia na południowe skrzydło wojsk rosyjskich. Zamierzał odblokować Przemyśl, odzyskać Lwów i zmusić przeciwnika do wycofania się na prawy brzeg Wisły w jej środkowym biegu. Jednocześnie z ofensywą austro- -węgierską natarcie miały podjąć z Prus Wschodnich wojska niemieckie.

8 Cyt. za: J. Kleeberg, Geneza bitwy pod Gorlicami, „Bellona" 1930, t. XXXV, s.444.

9 N.P. Jewdokina, Mieżdu Woswkom i Zapadom: problema sieparatnogo mira i maniewry dipłomalii awstro-giermanskogo błoka w 1914—1917gg., Lenin­grad 1985, s.48 i n.; E. Fa 1 kenhay n, op.cit., s.60—61.

Cztery nowo sformowane korpusy niemieckie (XXXVIII — XLI) zostały skierowane do Prus Wschodnich. W ostatnim momencie jeden z nowych korpusów wysłano do Francji, z któ­rej ściągnięto Korpus XXI — Alzacko-Lotaryński. Sztab Ge­neralny miał zastrzeżenia co do lojalności żołnierzy pochodzą­cych w znacznej części z zajętych w 1870 r. prowincji Francji.

Cztery korpusy utworzyły 10. Armię, przekazaną pod do­wództwo gen. Hermanna von Eichhorna. W Karpaty wysłano natomiast przekazane przez marsz. Hindenburga trzy dywizje piechoty i dywizję jazdy. Razem z austro-węgierskimi dwiema i pół dywizjami piechoty i dywizją jazdy weszły one w skład ce- sarsko-niemieckiej Armii Południowej (Sudarmee), na której czele stanął gen. Alexander von Linsingen.

Działania armii państw centralnych przeciw północnemu i południowemu skrzydłu wojsk rosyjskich, prowadzone siłami wzmocnionymi jedynie przez cztery korpusy, mogły przynieść tylko lokalne sukcesy terytorialne i pogłębić stan wyczerpania wojsk rosyjskich. Były wypaczeniem idei austro-węgierskiego szefa Sztabu Generalnego, chcącego bardzo silnymi natarciami przełamać pozycje nieprzyjaciela i zamknąć go na ziemiach Królestwa w gigantycznym kotle.

Do działań ofensywnych na wielką skalę kolejny raz przygo­towywały się także wojska rosyjskie. Generał-kwatermistrz Stawki, gen. Jurij Daniłow, raz jeszcze stanął przed wyborem przeciwnika. Armie austro-węgierskie — według jego oceny — nie były zdolne w najbliższym czasie zagrozić pozycjom rosyj­skim. Większą niewiadomą stanowiły siły niemieckie. Ich li­czebność zależała od działań na froncie zachodnim, alianci zaśzapewniali Stawkę, że będą prowadzić walki z nasiloną energią10

„Skłaniając się do wystąpienia przeciw siłom niemieckim, w kierunku Berlina, Daniłow musiał rozwiązać problem Prus

Wschodnich. Ta prowincja, z dobrze rozwiniętą siecią kolejową, mogła stać się obszarem, z którego armie niemieckie, nacierając

10 I. R o s t u n o w, op. cii., s. 198.

na skrzydło Frontu Północno-Zachodniego i wychodząc na jego tyły, mogły zmusić Rosjan do wycofania się z Królestwa Pol­skiego. Dlatego też Daniłow uznał, że, podobnie jak w 1914 r., należy uderzyć na stolicę Rzeszy po zajęciu Prus Wschodnich. Plan Daniłowa był zgodny z oceną sytuacji oraz zamierzeniami dowódcy i szefa sztabu Frontu Północno-Zachodniego.

Natomiast gen. Nikołaj Iwanow, dowodzący Frontem Połud- niowo-Zachodnim, i jego szef sztabu Michaił Aleksiejew byli przekonani, że „droga do Berlina biegnie przez Wiedeń i Bu­dapeszt" 11. Obaj rosyjscy generałowie, a zbieżne opinie wyraża­li też sztabowcy niemieccy, uznawali Węgry za bardzo istotny, jeśli nie ważniejszy od Austrii w warunkach wojny, składnik dualistycznego państwa.

Rosyjskie Naczelne Dowództwo, próbując pogodzić rozbie­żne dążenia dowódców Frontów, powzięło decyzję przeprowa­dzenia dwóch operacji: w Prusach Wschodnich i w Karpatach.

W drugiej połowie stycznia 1915 r. naprzeciw rosyjskich 99 dywizji (52,5 dywizji Frontu Północno-Zachodniego i 46,5 dy­wizji Frontu Południowo-Zachodniego) stały nieprzyjacielskie 83 dywizje (42 austro-węgierskie i 41 niemieckich). Stawka dyspo­nowała również znajdującymi się w odwodzie korpusami — gwardyjskim i IV Syberyjskim (razem 4,5 dywizji).

Na północ od Pilicy znajdowały się rosyjskie armie Frontu Północno-Zachodniego: 5., 2., 1., 10. i 12. Ich przeciwnikiem były trzy armie niemieckie: 9., 10. i 8. oraz dwie grupy opera­cyjne. Front Południowo-Zachodni tworzyły: 4., 3., 8., 11. i 9. armie. Ich przeciwnikiem była reorganizowna 2. oraz 1., 4. i 3. armie austro-węgierskie, grupa operacyjna gen. Remusa Woyrscha, Armia Południowa i w Karpatach Wschodnich gru­pa gen. Pflanzera-Baltina.

Na froncie wschodnioeuropejskim znajdowało się teraz 1 117 tys. żołnierzy (bez załóg Przemyśla i Krakowa) państw central­nych oraz 1 843 tys. żołnierzy rosyjskich. Na froncie galicyjskim

11 Cyt. za: Strategiczeskij oczerk..., cz.3, Moskwa 1922, s. 41; patrz też: M. Bo n cz-B r uj ewi cz, op.cit., s.14—15.

573 tys. poddanych niemieckich i austro-węgierskich miało walczyć z 610 tys. poddanych rosyjskich 12.

W połowie stycznia linia frontu pozycyjnego w Galicji prze­biegała (stanowiska wojsk państw centralnych) wzdłuż Dunaj­ca od jego ujścia do Wisły po Wojnicz, Białą do Gromnika, przez Ciężkowice, Magurę Małastowską do Przełęczy Mała- stowskiej. Dalej biegła przez Kamienny Wierch, Długie, Grab, Ożenną, Filipowski Wierch, Niżny Komarnik, Pstrzyńską, Czeremchę, grzbietem Beskidu Niskiego od Kamienia do Ka- nasiówki, przez Komańczę, Chryszczatą, Wołosań, Łopiennik, Falową do Połoniny Wetlińskiej.

Za Dwernikiem ciągła linia frontu przechodziła w pozycje, między którymi łączność utrzymywały przede wszystkim patrole. Pozycje te znajdowały się w rejonie Ustrzyk Dolnych, wiodły od Wielkiego Bereznego przez Polany, Wereczek do Wołowej. Znajdowały się także, w wyniku wcześniejszych walk, pod Zie­loną (północna strona Karpat), na południe od Jasiny (połud­niowa strona Karpat), pod Żabiem (północna strona Karpat). Na Bukowinie wojska austro-węgierskie utrzymywały przełęcze Przysłop (Prislop) i Rotunda oraz góry Suchard po Dornę Wa­trę (Vatra-Dornei).

Pierwsi zakończyli przygotowania do ofensywy żołnierze państw centralnych. Główne zadania powierzono austro-wę- gierskiej 3. Armii, mającej nacierać przez przełęcze Dukielską i Użocką w kierunku na Przemyśl i Stryj, oraz armii gen. Linsin- gena, uderzającej z rejonu Munkacza (Mukaczewo) w kierunku na Sambor. VII Korpus arcyksięcia Józefa, wspomagany przez dwie dywizje kawalerii, nacierał na Barwinek, Tylawę i Duklę, III Korpus na Żmigród, a X na Sanok. Korpusy XVIII i V usiłowały zejść w dolinę górnego Sanu. Natomiast armia Lin- singena próbowała zepchnąć Rosjan z południowych stoków Karpat.

Trzy dni po rozpoczęciu ofensywy przez wojska państw cen­tralnych do natarcia ruszyły armie rosyjskie. Ich cele określiła

12 M.Zgórniak, 1914—1918, s.148—149; I.Rostunow, op.cu., s. 197—198, 204; M. B o n c z-B r u j e w i c z, op.cit., s.21—22, 25—26; J. Dąbrowski, op.cit., s.304.

dyrektywa przekazana 20 stycznia oddziałom Frontu Połud­niowo-Zachodniego przez gen. Iwanowa. Stwierdzał w niej, że w następstwie różnorodnych przyczyn przejście w najbliższym czasie do ofensywy na lewym brzegu Wisły jest niemożliwe. Wskazywał na konieczność większego wykorzystania sił znajdu­jących się na prawym brzegu Wisły (w Galicji). Zadaniem 3., 8. i części 11.Armii miało być osiągnięcie linii biegnącej wzdłuż Dunajca do Nowego Sącza, następnie do miejscowości Pre- szów, Koszyce, Słowackie Nowe Miasto (Slovenske Nove Me- sto), Czop i Marmarossziget (Sighet, Syhot, Sigiety-Marmacej)i dalej do granicy rumuńskiej.

Ciężkie walki toczyły się na odcinku dukielskim. Dowódca austro-węgierskiej 3. Armii gen. Svetozar Boroevió musiał stop­niowo wycofywać swoje oddziały. Po dwóch tygodniach zaciętych bojów 3. Armia straciła prawie połowę swoich sił i była bliska wyczerpania. Ostatecznie przerzucenie na najbardziej zagro­żony odcinek XVII. Korpusu z 4. Armii umożliwiło gen. Bo- roeviciowi powstrzymanie natarcia przeciwnika. Także Ro­sjanie ponieśli znaczne straty i nie byli w stanie przekro­czyć linii Ondava — Stropkov — Medzilaborce.

Porażką zakończyły się działania Armii Południowej. Jej od­działom nie udało się zejść z Przełęczy Wyszkowskiej w dół Swicy w kierunku Doliny. Lokalne sukcesy terytorialne wywal­czono jedynie w rejonie Tuchołki i Smorza.

Na wschód od Armii Południowej bili się żołnierze gen. Kar­la von Pflanzera-Baltina. Po zaciętych walkach zmusili przeciw­nika do wycofania się za Seret, następnie za Prut. 16 lutego opanowali Kołomyję, 17 lutego Czerniowce, a 20 lutego Stanis­ławów. Rosjanie odchodzili na linię Dniestru.

Austro-węgierski Sztab Generalny, obawiając się o losy oble­ganego Przemyśla, żądał kontynuowania ofensywy. Dwie ar­mie, 2. i 3., dysponujące przewagą liczebną (21 dywizji przeciw12 rosyjskim), ponawiały próby zmuszenia przeciwnika do odwrotu. Do zaciętych bojów, często na bagnety, doszło m.in. pod Smolnikiem i Łupkowem. Największy sukces odnieśli wę­gierscy honwedzi, zmuszając rosyjski VIII Korpus do odwrotu w kierunku Sanoka. Sytuację uratowała interwencja gen. Ale-

ksieja Brusiłowa, który powstrzymał korpus. 10 marca śnieżyca przerwała działania bojowe. Wznowili je Rosjanie. Po krwa­wych walkach odbili Smolnik, Łupków i doszli do Przełęczy Łupkowskiej. 18 marca ostatecznie załamało się austro-węgier­skie natarcie.

Walki w rejonie Smolnika i Przełęczy Łupkowskiej oznaczały początek nowej ofensywy Frontu Południowo-Zachodniego. Został on wzmocniony przez zreorganizowaną 9. Armię, dowo­dzoną przez gen. Platona Łęczyckiego (osiem i pół dywizji pie­choty i pięć dywizji jazdy). Armia ta zajęła odcinek między granicą rumuńską a Bolechowem. Dobrze przygotowane do walki, wypoczęte korpusy gen. Łęczyckiego zepchnęły armię gen. Pflanzera-Baltina w kierunku południowym. Nie udało się im jednak odciąć jej od Armii Południowej oraz od łączącej ją z Węgrami linii kolejowej Delatyn — Jasina.

W końcu marca wojska austro-węgierskie powstrzymały ro­syjskie natarcie na linii: Bystrzyca Nadwórniańska — Ottynia — Niezwiska — linia Dniestru. Porażka Pflanzera-Baltina po­grzebała nadzieje na poprawienie położenia wojsk austro-wę- gierskich w Karpatach oraz Przemyślu przez oskrzydlenie nie­przyjaciela od wschodu.

Pozbawiony pomocy z zewnątrz i nadziei na nią, wygłodzony Przemyśl nie był w stanie dłużej bronić się. Wojskowe racje żywnościowe zmniejszono do minimum. Od początku marca przestano wydawać żywność ludności cywilnej. Komendant twierdzy gen. Flermann Kusmanek zdecydował się przebić z załogą przez pozycje oblegającej twierdzę 11. Armii, aby, jak zawiadomił depeszą cesarza Franciszka Józefa, „oddać jeszcze jedną przysługę armiom walczącym w polu" l3.

Po przeanalizowaniu możliwych kierunków wypadu posta­nowiono uderzyć na rosyjskie stanowiska między Medyką a Pleszowicami w kierunku na Mościska, Gródek Jagielloński w celu połączenia się z korpusami gen. Pflanzera-Baltina. Gen. Kusmanek liczył, że uda mu się zaskoczyć przeciwnika oraz opanować składy żywności w Mościskach i Sądowej Wiszni.

13 Cyt. za: J. D ąb ro w s k i, op.cii., s. 320.

Atak rozpoczął się nad ranem 19 marca. Między Pleszowi- cami a Popowicami nacierała 23. Dywizja Honwedów, na Medykę zaś oddziały obrony krajowej i pospolitego ruszenia. Natarcie załamało się na pierwszej linii pozycji rosyjskich. Oddziały uczestniczące w próbie przebicia się poniosły wielkie straty. Z około 8500 żołnierzy 23. Dywizji powróciło tylko 2662, w tym wielu rannych. Po zniszczeniu wyposażenia twierdzy i wysa­dzeniu umocnień załoga poddała się. Do niewoli rosyjskiej po­szło 9 generałów, 93 oficerów sztabowych, 2500 oficerów i oko­ło 117 tys. podoficerów i szeregowców 14.

19 marca rosyjskie armie 3. i 8. ponownie przeszły do ofen­sywy. Energicznie prowadzone działania zmusiły austro-węgier­ską 3. Armię do cofnięcia się 5—8 km na południe, a 2. Armię około 20 km. Wojska rosyjskie poniosły jednak klęskę w tzw. bit­wie wielkanocnej, stoczonej 1—5 kwietnia między Łupko- wem a Konieczną. Austriacka 2. Dywizja Piechoty, współdzia­łająca z niemieckim Korpusem Beskidzkim, kosztem wielkich strat zdobyła panujące nad Laborcem wzgórza i zamknęła przeciwnikowi drogę na południe. Porażką dla Rosjan zakończy­ła się także bitwa pod Kozłową. Dalsze prowadzenie ofensywy wobec wyczerpania żołnierzy i braku amunicji nie rokowało nadziei na przerwanie pozycji austro-węgierskich. Gen. Iwa­now rozkazał armiom Frontu Południowo-Zachodniego przejść do walk pozycyjnych.

Uporczywe walki w górzystym terenie, w trudnych zimo­wych warunkach, wyczerpały obu przeciwników. U kresu wy­trzymałości znajdowały się siły austro-węgierskie. Od po­czątku wojny straciły one (nie licząc chorych) 221 300 zabi­tych, 61 159 rannych i 588 517 jeńców l5.

Niemal jednocześnie z rozpoczęciem styczniowej ofensywy w Karpatach — najpierw armii państw centralnych, a wkrótce też rosyjskich — rozgorzały zacięte walki w Prusach Wschodnich. Podobnie jak w bitwie pod Tannenbergiem (Stębark) w sierp­niu 1914 r., natarcie niemieckie zostało skierowane na skrzydła

14 Stegemanus, Geschichie des Kriegs, t.3, Stuttgart — Berlin 1919, s. 149-152.

15 M.Zgórniak, 1914—1918, s. 154.

rosyjskiej 10. Armii, podczas gdy przeciw jej centrum działały stosunkowo słabe siły. Od całkowitej klęski uratowały 10. Ar­mię posiłki sprowadzone m.in. z Grodna. Rosjanie stracili oko­ło 100 tys. żołnierzy, 225 dział i 200 karabinów maszynowych. Feldmarsz. Hindenburg zamierzał wykorzystać ten sukces i po ściągnięciu na front wschodni dalszych korpusów natrzeć na Warszawę oraz sforsować Narew. Stanowczo sprzeciwił się rea­lizacji tych planów szef Sztabu Generalnego. Prowadzone dzię­ki uporowi Hindenburga natarcie na stanowiska rosyjskie mię­dzy Osowcem a Grodnem zakończyło się porażką. Dzięki temu2 marca trzy rosyjskie armie — 1., 12. i 10. — przeszły do dzia­łań zaczepnych. Po zaciętych i wyczerpujących walkach pod Przasnyszem Niemcy rozpoczęli odwrót w kierunku granicy Prus Wschodnich. W połowie marca gen. Nikołaj Ruzski, na polecenie Stawki, wstrzymał armie Frontu Północno-Zachod- niego. Wkrótce potem, 30 marca, zastąpił go na stanowisku do­wódcy Frontu gen. Michaił Aleksiejew.

Losy wojsk austro-węgierskich dzieliły Legiony Polskie.1. pułk piechoty uczestniczył w ofensywie październikowej na Dęblin. W jej trakcie bił się pod Anielinem i Laskami. Został wówczas (25 X) kontuzjowany Józef Piłsudski. Następnie wal­czył pod Krzywopłatami, spod których Komendant wyprowa­dził część sił pułku przez Ulinę Małą do Krakowa. Rozwinięty w brygadę, przejściowo dowodzony przez Kazimierza Sosn- kowskiego, w święta Bożego Narodzenia bił się pod Łowczów- kiem utrzymując zagrożony odcinek austro-węgierskiego fron­tu. Po odpoczynku w Kętach pod Krakowem I Brygada po­nownie znalazła się na froncie. Zajęła pozycje nad Nidą koło Pińczowa.

Stosunek społeczeństwa Królestwa do oddziałów strzeleckich zmieniał się bardzo powoli. Nadal dostrzegano w strzelcach niebezpiecznych radykałów i socjalistów lub jedynie część wojsk państw centralnych. Często na wiadomość o ich nadcią­ganiu wsie pustoszały, a nawet zdarzały się wypadki organizo­wania przed żołnierzami I Brygady chłopskiej samoobrony. Tragiczną wymowę ma list Zygmunta Klemensiewicza do Józe­fa Piłsudskiego:

„Lud najmocniej przekonany, iż Moskal wróci, całkiem po prostu wieje do lasu z naszym zbliżaniem się, że człek często ża­łować musi, że się wiewiórką nie urodził, bo może by prędzej rodaków dogonił"16.

Jednak zmiany zachodziły, głównie w środowisku młodzieży inteligenckiej i robotniczej. Coraz więcej młodych ludzi stawia­ło sobie pytanie, czy przyszłość nie przyniesie Polsce niepodleg­łości i czy jednak ich rówieśnicy w siwych strzeleckich mundu­rach nie są jej awangardą.

Podporządkowując się komendzie austriackiej Piłsudski nie zaniechał działania na szerszą skalę, zmierzając do rozszerzenia płaszczyzn ewentualnej realizacji swoich koncepcji niepodleg­łościowych. Wielkie znaczenie miało powołanie tajnej organiza­cji militarnej o nazwie Polska Organizacja Wojskowa. Prowa­dziła ona między innymi akcje przeciw administracji rosyjskiej, przede wszystkim zaś przygotowywała się do roli gospodarza Warszawy po opuszczeniu jej przez wojska rosyjskie.

Natomiast 2. i 3. pułki piechoty Legionów, połączone wkrót­ce w II Brygadę, dowództwo austro-węgierskie skierowało w Karpaty. Ich żołnierze początkowo bili się w komitacie Mar- marossziget. Następnie „Drogą Legionów" (siedmiokilometro- wy odcinek drogi zbudowany na Przełęczy Pantyrskiej w ciągu pięciu dni) wkroczyli do Nadwornej wyrzucając z niej oddziały rosyjskie. 29 października stoczyli zaciętą bitwę pod Mołotko- wem. Przez prawie miesiąc bili się w rejonie Zielona — Rafaj- łowa. Pod koniec listopada zostali podzieleni na dwa ugrupo­wania: ppłk. Józefa Hallera i komendanta Legionów gen. Ka­rola Trzaski-Durskiego. Tym drugim w praktyce dowodził płk Zygmunt Zieliński.

Ugrupowanie Hallera nadal toczyło walki pod Rafajłową i Zieloną. Pod koniec stycznia 1915 r. wzięło udział w ofensywie na Stanisławów. Biło się w dolinie Bystrzycy Nadwórniańskiej. Uczestniczyło w zaciętej, sześciodniowej bitwie pod Maksym- cem, prowadzonej przy 25-stopniowym mrozie. Następnie wal­czyło w dolinie Bystrzycy Sołotwińskiej, w tym w bitwie pod Sołotwiną 16 lutego.

16 Biblioteka Narodowa, Spuścizna gen. M. Norwida-Neugebauera, IV,5207, t. 22.

Natomiast oddziały gen. Trzaski-Durskiego przeszły forsow­nym marszem (ok. 70 km) w rejon Żabiego i wzięły udział w kampanii na Huculszczyźnie. Później, w styczniu, w pięcio­dniowych walkach pod Kirlibabą, legioniści otworzyli wojskom austro-węgierskim drogę na Bukowinę i do Galicji Wschodniej. Dalej ich szlak bojowy wiódł przez Jezupol, Niżniów i Tłu­macz. W dniach 23 stycznia — 29 lutego przebyli około 480 km. Około 11 marca ugrupowania Hallera i Trzaski-Durskiego połączyły się w Kołomyi. Wkrótce też nastąpił tak upragniony odpoczynek.

WIELKIE PRZYGOTOWANIA

Po zimowych zmaganiach w Karpatach położenie wojsk nad- dunajskiej monarchii było nadal bardzo ciężkie. Wykrwawione i wyczerpane oddziały biły się bez woli zwycięstwa. Na wielu odcinkach załamywała się dyscyplina, oficerowie zaś z trudem panowali nad sytuacją, nierzadko uciekając się do terroryzowa­nia podwładnych biciem lub groźbami oddania pod sąd połowy. Nasilały się wypadki odmowy wykonania rozkazów, oddalenia się z pozycji bojowych i miejsc zakwaterowania. Rozwydrzone bandy żołnierzy pod byle pretekstem łupiły wsie. Front chwiał się. Każda zakrojona na większą skalę ofensywa rosyjska mogła doprowadzić do odwrotu, przeradzającego się w bezładną ucieczkę. Niejednokrotnie wystarczyły tylko pogłoski o natarciu wroga lub starcia patroli, aby wywołać panikę.

„Często lokalne tylko wdarcie się nieprzyjaciela stawało się przyczyną wycofywania szerokich frontów — stwierdza gen. Con­rad w rozkazie z 9 kwietnia 1915 r. — zamiast spowodować przeciwnatarcie dla odrzucenia lub wzięcia do niewoli wroga, którego powodzenie było tylko miejscowe. Ten duch ustępo­wania wyraża się często już w zarządzeniach, wyszczególniają­cych linie położone na tyłach, na które w danym czasie należy się wycofać". W rozkazie znalazło się też dramatyczne wezwa­nie do generałów, „którzy nie czują się na siłach sprawowania

dowództwa energicznego, natchnionego silną wolą", aby „wnieśli prośbę o swoje zwolnienie"

Oczywiście nie wszędzie było tak źle i nie wszystkie też pułki i bataliony straciły wartość bojową. Jednak ocena stanu armii Austro-Węgier u progu wiosny 1915 r. wypadała zdecydowanie negatywnie.

Austriacy nieustannie nerwowo informowali sojusznikao klęskach i porażkach, domagając się pomocy. Szef niemieckiego Sztabu Generalnego gen. Falkenhayn i bez ich wezwań spoglą­dał z rosnącym niepokojem na mapy z sytuacją na froncie gali­cyjskim. Ewentualne sforsowanie przez Rosjan przełęczy w Karpatach i ich wkroczenie na Węgry miałoby oczywiste re­perkusje polityczne i militarne.

Także marszałek Hindenburg, zasypywany złymi wieściami z Galicji przez rtm. Fleischmanna, oficera austriackiego w Na­czelnym Dowództwie na Wschodzie, z obawą myślał o następ­stwach dalszych klęsk austriackich.

Wczesną wiosną 1915 r. Niemcy doszli do przekonania, że nie można dłużej odwlekać decyzji o zaangażowaniu znacznych sił do akcji ofensywnej przeciw wojskom rosyjskim na froncie galicyjskim. Podjęcie takiej decyzji oznaczało fundamentalną zmianę w poglądach niemieckiego Sztabu Generalnego. Front rosyjski, traktowany dotąd jako drugorzędny w porównaniu z zachodnim, zyskiwał na znaczeniu. Niejako automatycznie zwiększało się także zainteresowanie możliwościami polity­cznej i ekonomicznej ekspansji na Wschód. Jednocześnie z uzależnieniem Austro-Węgier od pomocy niemieckiej, w Berli­nie coraz częściej myślano o podporządkowaniu Rzeszy państwi narodów Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Rolę osłabionych Austro-Węgier i pobitej Rosji miały zająć Niemcy.

W niemieckiej ocenie armie rosyjskie, mimo wyraźnej, zdecy­dowanej przewagi nad austro-węgierskimi, były po walkach zi­mą z 1914 na 1915 r. wyczerpane i wymagały uzupełnień. Pro­wadzona w Sztabie Generalnym analiza wskazywała, że prze­ciwnik wciela do szeregów żołnierzy niedostatecznie przeszko-

Cyt. za: J. K l e e b e r g , op.cii., s. 447.

lonych i słabo wyposażonych. Należało więc atakować jak naj­szybciej, zanim Stawka zdoła przezwyciężyć kryzys, wzmocnić armie i podjąć ofensywę przez przełęcze karpackie na Nizinę Węgierską.

Gen. Falkenhayn doskonale wiedząc, jak wielką wartość dla sojusznika mają niemieckie dywizje, dostrzegał też, że dotych­czas ich rola polegała jedynie na niedopuszczaniu do rozpadu frontu austro-węgierskiego. Korpus „Beskid" gen. Georga Marwitza, przekazany gen. Conradowi, nie był w stanie ożywić ducha bojowego armii austro-węgierskich. Jego interwencja je­dynie powstrzymała rosyjskie natarcie w dolinie Laborca i na­stępnie pozwoliła uzyskać ograniczone sukcesy terenowe.

Niemiecki Sztab Generalny uznał, że dalsze łatanie pozycji sojusznika własnymi oddziałami jest bezcelowe. Należało raczej zaryzykować wzięcie na siebie ciężaru ofensywy, nawet za cenę ogołocenia innych obszarów walk i ośrodków szkoleniowych w kraju ze wszystkich sił, jakie tylko będzie można wysłać na Wschód. Bowiem tylko zdecydowane, potężne natarcie niemieckie mogłoby pociągnąć za sobą armie austro-węgierskie.

Uderzając na froncie wschodnim państwa centralne mogły wykorzystać niemieckie doświadczenia z walk we Francji. Przerwanie pozycji rosyjskich wydawało się łatwiejsze, ponie­waż nie były tak rozbudowane, zwłaszcza w głąb, jak francuskie, angielskie czy belgijskie. Można było także liczyć na skutki, za­równo w materialnym, jak psychologicznym wymiarze, zmaso­wanego, huraganowego ognia artyleryjskiego, nie znanego je­szcze rosyjskim żołnierzom.

Zmasowany ogień artyleryjski, skierowany na stosunkowo krótki odcinek frontu i stopniowo przenoszony wzdłuż i w głąb pozycji, był odpowiedzią na powstanie rozbudowanych linii obronnych i jednocześnie próbą powrotu do działań manewro­wych. Instrukcja opracowana przez niemiecki Sztab Generalny i wydana 2 stycznia 1915 r. stwierdzała, iż powodzenie natarcia zależy od „potężnego przygotowania artyleryjskiego", którego niszczące skutki otwierają drogę piechurom. Podkreślała konie­czność współdziałania piechoty i artylerii podczas przygotowa­nia i w trakcie ataku. Szturmujący mieli iść tuż za własnym og­niem artyleryjskim.

Oddział niemiecki w Karpatach zimq z 1914 na 1915 r.

Oddział austro-węgierski w Karpatach zimq z 1914 na 1915 r.

Marsz oddziału austriackiego na pozycje bojowe w Karpatach zimą z 1914 na 1915 r.

Stanowiska austro-węgierskich strzelców w Karpatach zimą z 1914 na 1915 r.

Niemieckie okopy na ziemiach polskich wiosną 1915 r.

Pobojowisko w Królestwie Polskim wiosną 1915 r.

Transport żołnierzy niemieckich w Galicji wiosną 1915 r.

Niemieckie stanowiska bojowe w Galicji wiosną 1915 r.

Austriackie działo 305 mm na froncie w Galicji wiosną 1915 r.

Umocnienia rosyjskie w okolicach Woli Łużańskiej

Pobojowisko wiosną — latem 1915 r.

W praktyce jednak koncentracja zbyt małej mimo wszystko liczby dział, zwłaszcza ciężkich, ich niedostateczna szybko- strzelność, a także brak precyzyjnego harmonogramu działań artyleryjskich, powodowały rozpadanie się natarcia na szereg izolowanych szturmów kolejnych pozycji wroga. Przerwy mię­dzy atakami eliminowały czynnik zaskoczenia. Dlatego też in­strukcja z 16 kwietnia analizowała możliwość przerwania frontu jednym uderzeniem.

Celem ofensywy miało być „wypędzenie nieprzyjaciela z ca­łokształtu jego pozycji i bicie go nie zostawiając mu czasu na przyjście do siebie". Artyleria torowała drogę piechocie towa­rzysząc jej przez cały czas walk. Wykorzystanie samolotów i ba­lonów dla wyznaczania działom celów i kontroli ich ognia bar­dzo zwiększało skuteczność ostrzału. Natomiast dywizje piecho­ty, ugrupowane w głąb, miały nacierać na odcinku 1000—1200 m. Pierwsza fala tyraliery „będzie miała — stwierdzała instrukcja z 16 kwietnia 1915 r. — maksymalną gęstość, dając się pogodzić z najlepszym wykorzystaniem broni, tj. jeden człowiek na metr linii". Współdziałanie wielkiej liczby dział z masami piechoty nacierającej na wąskie odcinki nieprzyjacielskich pozycji two­rzyło potężną siłę uderzeniową. Krytycy uważali jednak, iż utrzymanie zasady „jeden człowiek na metr linii", sformu­łowanej jeszcze w regulaminie piechoty z 20 kwietnia 1914 r., było błędem przynoszącym olbrzymie i niepotrzebne straty 2.

Plany nowej, wielkiej ofensywy przeciw Rosji powstawały niezależnie od siebie, zarówno w niemieckich, jak i austro-wę- gierskich naczelnych organach dowodzenia. Partnerzy kierowali się podobnymi założeniami i celami, z tym że zamierzenia gen. Falkenhayna były bardziej ograniczone, o mniej daleko­siężnych skutkach niż te, które chciał zrealizować gen. Conrad.

Przy wyborze miejsca i kierunku głównego uderzenia gen. Falkenhayn brał pod uwagę kilka możliwości. Natarcie z Prus Wschodnich na północne skrzydło rosyjskie mogło zmienić po­łożenie wojsk państw centralnych w Królestwie Polskim, ale

2 Omówienie instrukcji i cytaty za: P. L u c a s, Rozwój myśli taktycznej we Fran­cji i to Niemczech podczas wojny 1914—1918, Warszawa 1925, s.46—56; patrz też W. B 1 a c k, Rozwój taktyki w ciągu Wielkiej Wojny, Warszawa 1921, s.219 i n.

tylko nieznacznie wpłynąć na sytuację armii austro-węgierskich w Galicji. Rosjanie nadal byli w stanie przebić się przez Karpa­ty na Węgry. Natomiast ofensywa niemiecko-austriacka w Karpatach wymagała pokonania wielu problemów organizacyj­nych, w tym związanych ze słabo rozwiniętą siecią dróg. Skon­centrowanie mas żołnierzy w górzystym terenie było trudne i z uwagi na czas trwania przygotowań do natarcia nie uszłoby uwagi przeciwnika.

Pozostawały tylko dwa warianty: przeprowadzenie uderzenia między Wisłą a Beskidami lub między Pilicą a Wisłą. Gen. Fal- kenhayn wybrał wariant pierwszy. Skrzydłom nacierających wojsk, chronionym przez Wisłę i pasma Beskidów, w zasadzie nie groziło okrążenie. Według oceny wywiadu odcinek frontu rosyjskiego u podnóża gór był słabiej obsadzony niż pozycje w Karpatach.

Nie bez znaczenia był fakt, że w przypadku przełamania po­zycji nieprzyjaciela na południu nacierający mieliby do sforso­wania Wisłokę i San, a nie, jak w przypadku uderzenia z cen­trum, szeroką Wisłę z twierdzą Dęblin.

W niemieckim Sztabie Generalnym problematyką przełama­nia frontu rosyjskiego u podnóża Karpat, w rejonie Gorlic, za­jęto się w drugiej połowie marca. Polecenie szczegółowego przeanalizowania takiej możliwości otrzymał płk von Losse- berg. Natomiast szef wojskowych transportów kolejowych płk Groener przystąpił do opracowywania planu przewiezienia kilku dywizji na linię Nowy Sącz — Tarnów (Bochnia). Na polecenie gen. Falkenhayna niemiecki łącznik przy austro-wę- gierskim Naczelnym Dowództwie gen. August Cramon popro­sił o rozmowę szefa austro-węgierskiego kolejnictwa polowego gen. Johanna Strauba.

Do spotkania doszło 5 kwietnia. Gen. Cramon dowiedział się, iż sieć kolejowa, dochodząca niemal do pozycji frontowych, po­zwala na szybką i sprawną koncentrację oddziałów mających u- derzyć w kierunku Stanisławowa i Lwowa. Gen. Straub zapewnił, że podległy mu transport kolejowy jest w stanie utrzymać poziom dotychczasowego zaopatrzenia armii austro-węgierskich oraz dodatkowo przewieźć dziennie jedną dywizję piechoty.

Na zakończenie spotkania gen. Cramon poprosił swojego rozmówcę o zachowanie w tajemnicy jej tematu, „ażeby, zanim rzecz nie będzie zdecydowana w niemieckim Naczelnym Do­wództwie, nie budzić u ekscelencji Conrada nadziei" 3.

Gen. Cramon wykonał jeszcze jedno polecenie gen. Falken- hayna. Przygotował i wysłał 6 kwietnia do Wielkiej Kwatery Głównej w Mezieres opracowanie dotyczące organizacji grupy uderzeniowej i celów terytorialnych, jakie ma ona osiągnąć. Uznał, iż do przełamania pozycji nieprzyjacielskich w rejonie Gorlic należy użyć, obok wojsk austro-węgierskich, czterech niemieckich korpusów. Sugerował wyposażenie ich w możliwie największą liczbę haubic. Po przejściu Wisłoki prawe skrzydło grupy uderzeniowej powinno nacierać — zdaniem Cramona — w kierunku Dukli, centrum na Krosno, zaś lewe skrzydło na Przemyśl. Sugestie te zostały przez Falkenhayna zaaprobowa­ne.

Niemcy, pewni aprobaty swoich decyzji przez AOK, pier­wsze oddziały przesunęli bez informowania o tym sojusznika. Jednostki przeznaczone do akcji przeciw Rosjanom zostały sta­rannie wybrane. Zadbano o ich wyposażenie „w artylerię, rów­nież i najcięższą, jaka dotychczas w polu niemal nie była uży­wana, w amunicję i miotacze bomb". Służyli w nich „oficero­wie, znający z zachodniego teatru wojennego nowoczesne sposoby prowadzenia walki" 4.

Dopiero gdy oddziały zaczęły się przygotowywać do zała­dunku, a transporty z amunicją już zmierzały w kierunku Gor­lic, gen. Falkenhayn wysłał 13 kwietnia do gen. Conrada depe­szę, w której poinformował o swoich zamierzeniach:

„Wasza ekscelencja wie, że nie uważam za wskazane powtó­rzenie próby obejścia zewnętrznego (prawego) skrzydła rosyj­skiego. Równie mało korzystne wydaje mi się dalsze przydzie­lanie niemieckich oddziałów do frontu karpackiego jedynie w tym celu, by go wesprzeć [...] Natomiast chciałbym poddać pod Pańską rozwagę następującą myśl strategiczną [...] Armia, o co

3 Cyt za: E.Ratzcnhofer, Koncentracja kolejowa do bitwy pod Gorlicami, „Bellona" 1931, t.XXXVII, s.72.

4 E.Falkenhayn, op.cil., s.80.

najmniej ośmiu niemieckich dywizjach, zostanie tu na zacho­dzie oddana do użycia i przewieziona w okolice Mączyn - Gdybów — Bochnia, by z linii mniej więcej Gorlice — Gro­mnik natrzeć w ogólnym kierunku na Sanok [...] Również trze­ba by tę armię wraz z c. i k. 4. Armią złączyć pod jednym do­wództwem, oczywiście w tym wypadku niemieckim. Gdyby podczas koncentracji grupy wypadowej c. i k. 2. i 3. Armie krok w krok, ciągną: za sobą wroga, mogły wycofać się na linię Użok — Pereczeny — Homonna — Varanno — Zborów, wówczas taki ruch ulżyłby i wzmógł skuteczność działań" 5.

Cofnięcie się 2. i 3. Armii i wciągnięcie sił nieprzyjaciela w głąb własnego terytorium, po przełamaniu pozycji rosyjskich u podnóża Karpat, mogło pogłębić skutki klęski wroga. Zachodzi­ła jednak obawa, że odwrót wojsk austro-węgierskich nie zosta­nie w odpowiednim czasie powstrzymany i Rosjanie głęboko wejdą na Nizinę Węgierską. Dlatego też gen. Falkenhayn nie upierał się przy realizacji tego pomysłu. Wystarczyło mu, że obie armie zwiążą oddziały nieprzyjaciela.

Wschodnie plany niemieckiego Sztabu Generalnego w pier­wszej połowie 1915 r. kształtowały się zapewne pod wpływem sugestii płynących z Cieszyna. Gen. Conrad cieszył się szacun­kiem niemieckich generałów i wyższych oficerów. Nie brakowa­ło wśród nich takich, którzy uznawali go za największą indywi­dualność wśród dowódców państw centralnych, przewyższającą trafnością wydawanych sądów, oryginalnością koncepcji i od­wagą w podejmowaniu decyzji kolejnych szefów niemieckiego Sztabu Generalnego. Po wojnie w niemieckiej literaturze for­mułowano opinie, że zwycięstwo mógł wywalczyć wódz o takiej osobowości jak gen. Conrad i wojska o takich walorach jak niemieckie.

„Wszystkie pomysły austriackiego szefa Sztabu Generalne­go, przynajmniej o ile je poznałem — wspominał niemiecki gen. Max Hoffmann — były dobre, czego nie można powiedziećo wszystkich pomysłach naszego Naczelnego Dowództwa. Nie­szczęściem tego genialnego człowieka było to, że nie miał na-

5 Ibid., s. 81-82.

rzędzia odpowiedniego do wprowadzenia w czyn swych pomy­słów. Wojsko zawiodło go, podczas gdy nasze wojsko, dobrze czy źle prowadzone, do lata 1918 r. nigdy nie zawiodło"6.

Gen. Conrad zainteresował się rejonem Gorlic jako obsza­rem, z którego mogła wyjść ofensywa austro-węgierska, jeszcze w pierwszych dniach 1915 r. Samo miasto rosyjskie oddziały z 3. Armii zajęły w grudniu 1914 r. VI Korpus gen. Artura Arza von Straussenburg wchodzący w skład 4. Armii zatrzymał przeciwnika na zachodnich przedmieściach Gorlic. Działania austriackiej artylerii, podobnie jak postępowanie okupantów, stały się bardzo dokuczliwe dla miasta. Ostrzał dział austria­ckich niszczył zabudowania. Spłonęły przedmieścia Magdelana i Pocieszka.

Pierwszy raz pomysł natarcia z rejonu Gorlic gen. Conrad — jak zapewniał — podsunął gen. Falkenhaynowi w styczniu 1915 roku we Wrocławiu 7. Z tego też między innymi rejonu nacierali w marcu żołnierze austro-węgierskiej 4. Armii usiłujący przyjść z pomocą oblężonemu Przemyślowi. Ich atak załamał się 18 mar­ca. Straty poniosła wówczas także 12. Krakowska Dywizja Pie­choty, w której przeważali — zgodnie z austriackim systemem poboru — Polacy.

Mimo wszystkich niepowodzeń, pogarszającej się sytuacji mi­litarnej, gen. Conrad powracał do idei przeprowadzenia natar­cia w rejonie Gorlic. Siły, jakimi dysponował, były jednak tak słabe, że po klęskach poniesionych w marcu nie mógł już myś­leć nie tylko o akcji zaczepnej podjętej bez niemieckiej pomocy, ale i o utrzymaniu trwałej linii frontu. Wielkość nieodzownej pomocy określał na przynajmniej jedną do czterech niemieckich dywizji, w zależności od uzgodnionych z Niemcami celów dzia­łań. Dobrze zorientowany w położeniu wojsk austro-węgier- skich i planach AOK gen. Cramon depeszował 1 kwietnia do Mezieres: „Eks. Conradowi jest dalsze wsparcie więcej niż kie­dykolwiek potrzebne, bądź to przez jedną niemiecką dywizję do jego rozporządzenia dla poparcia 2-ej Armii, bądź to przez

6 M.Hoffmann, Wspomnienia, Warszawa 1925, s.83.7 J. Kleeberg, op.cii., s.473.

ofensywę większych sil w kierunku Gorlic, przeciwko flance i połączeniom natarcia rosyjskiego" 8.

Ofensywa w rejonie Gorlic była tylko jednym z zamysłów gen. Conrada. Inny, bardziej śmiały, znalazł odzwierciedlenie w jego depeszy z 7 kwietnia do gen. Falkenhayna. Zapropono­wał w niej przygotowanie gigantycznej ofensywy. W wyniku uderzenia armii niemieckich na północy i austriackich na po­łudniu Rosjanie mieli odejść przynajmniej za Wisłę, San i Dniestr. „Wówczas mielibyśmy obaj wolną rękę — tłumaczył gen. Conrad — dla innych celów, a może również i możliwość dojścia z Rosją do pewnego porozumienia" 9.

Ten ambitny pomysł został uznany w niemieckim Sztabie Generalnym za mało realny. Przeważyła opinia, że oba państwa nie są w stanie skoncentrować tak znacznych sił, jakie by musia­ły być użyte do jego realizacji.

Conrad szukał pomocy nie tylko w niemieckiej Wielkiej Kwa­terze Głównej. Swoimi planami próbował zainteresować także feldmarszałka Hindenburga i gen. Ludendorffa. Głównodowo­dzący na Wschodzie skłonny był przekazać Austriakom jeden ze swoich korpusów. Warunki, jakie przy tym stawiał, były dla Conrada trudne do przyjęcia. W Cieszynie oceniono, że godzą one w prestiż i honor wojsk austro-węgierskich. Hindenburg domagał się bowiem, aby AOK oficjalnie oświadczyło, iż nie jest w stanie bez pomocy sojusznika opanować sytuacji w Kar­patach, i przekazało pod komendę niemieckiego generała jeden z armijnych odcinków frontu.

Duże nadzieje wiązał Hindenburg z gen. Marwitzem, do­wódcą Korpusu „Beskid". Zgodnie z jego postulatem niemiecki generał miał stanąć na czele niemiecko-austriackiej Grupy Armijnej podporządkowanej bezpośrednio AOK. Zmuszony okolicznościami gen. Conrad gotów był wyrazić zgodę. O roz­miarach i warunkach wspólnego niemiecko-austriackiego natar­cia ostatecznie zadecydowały rozmowy z Falkenhaynem.

Wspomniana depesza gen. Falkenhayna z 13 kwietnia wywołała

8 Ibid., s.453. 9 Ibid, s.4S8.

w Cieszynie poruszenie. Jeszcze tego samego dnia gen. Conrad odpowiedział, iż proponowane przez Niemców działania w peł­ni odpowiadają dowódcom austro-węgierskim. Zapowiedział też przyjazd następnego dnia pod wieczór do Berlina w celu dokonania ustaleń potrzebnych dla wspólnej akcji.

Po wojnie rozgorzała dyskusja o autorstwo planów natarcia z rejonu Gorlic. Większość z piszących ojcem ofensywy gorlickiej uznała gen. Conrada. Jednak nie bez racji zauważył gen. Cra­mon w liście do gen. Conrada z 3 kwietnia 1925 r.: „Że dziecko to tak zdecydowanie i krzepko się rozrosło (mowa o ofensywie — przyp. M.K.), że mogło zachwiać całym frontem rosyjskim, jest bezsprzeczną zasługą Falkenhayna, bowiem przesłał on zamiast czterech dywizji — cztery korpusy. Jest to bez wątpie­nia decyzja, którą również tylko on mógł powziąć i za nią po­nosić odpowiedzialność [...]10

Wieczorem 14 kwietnia w Berlinie spotkali się Conrad i Fal- kenhayn. Ustalono wówczas, że zasadnicze uderzenie wykona świeżo sformowana niemiecka 11. Armia gen. Augusta von Mackcnsena oraz podporządkowana mu austro-węgierska 4. Armia arcyksięcia Józefa Ferdynanda. Gen. Conrad zobowią­zał się wzmocnić każdą z armii dwoma „bitnymi dywizjami piechoty", a 11. Armię także dywizją jazdy oraz „udzielić 11. Armii wydatnej pomocy w formie przydziału lekkich kolumn taborowych"11

Przerzucenie armii gen. Mackensena do Galicji miało rozpo­cząć się 17 kwietnia, ale sztab 11.Armii winien jak najszybciej zameldować się w Cieszynie, w którym znajdował się gen. Con­rad. Ustalenia te zatwierdził, po wyrażeniu zgody przez cesarza Wilhelma II, gen. Falkenhayn wysyłając 16 kwietnia odpo­wiednią depeszę.

Podporządkowanie dowódcy 4. Armii niemieckiemu generało­wi było w odczuciu AOK dużym ustępstwem ze strony austro- -węgierskiej i nastąpiło na kategoryczne żądanie niemieckiego cesarza. Po wahaniach poparł je także gen. Conrad, wdzięczny niemieckiemu szefowi Sztabu Generalnego za przekazanie oś-

10 Ibid., s.471 11 Ibid., s.474.

miu dywizji (czterech korpusów) na front galicyjski. Wy­stąpił nawet o odznaczenie gen. Falkenhayna przez cesarza Franciszka Józefa. Ostatecznie przecież gen. Mackensen miał wykonywać rozkazy płynące z Cieszyna.

Gen. Conrad patrzył dalej niż wymagały tego ustalenia pod­jęte w Berlinie. Będąc przekonanym o sukcesie przyszłej ofen­sywy, dążył do nadania jej możliwie największego rozmachu. Dlatego też naciskał na niemieckiego partnera, aby ten przezna­czył do walki w Galicji następne dywizje piechoty. Falkenhayn uznawał racje AOK, jednak obawiał się dalszego wzmacniania sił już znajdujących się na froncie wschodnim lub przenoszo­nych tam kosztem frontu zachodniego. Proponował gen. Conra­dowi ściągnięcie z walczącej na Bałkanach 5. Armii jednego korpusu i skierowanie go do Galicji. Argumentował, że Ententa w celu wsparcia ewentualnego wystąpienia Włoch może podjąć ofensywę na Zachodzie, którą armie niemieckie muszą bez­względnie powstrzymać.

W ujęciu niemieckim wojska nacierające z rejonu Gorlic spełnią swoje zadanie, jeżeli zmuszą nieprzyjacielską 3. Armię do cofnięcia się tak, „by [...] uczynić nie do utrzymania front rosyjski na wschód od Przełęczy Łupkowskiej"12

Falkenhaynowi wystarczało odsunięcie od Węgier groźby inwazji rosyjskiej. Natomiast gen. Conrad myślał ponadtoo odzyskaniu Galicji Wschodniej, łącznie ze Lwowem. Tak głę­boki odwrót Rosjan na południu mógł przy tym wpłynąć na ich sytuację również w Królestwie. Planowana akcja powinna — zdaniem austro-węgierskiego szefa Sztabu Generalnego — doprowadzić do radykalnych zmian w przebiegu frontu wschod­niego, a tym samym powstrzymać Rzym i Bukareszt od decyzji przystąpienia do wojny po stronie Enteny i wzmocnić stanowisko rosyjskich polityków opowiadających się za wstrzy­maniem wojny przeciw państwom centralnym.

Gen. Falkenhayn sceptycznie odnosił się do dalekosiężnych planów gen. Conrada. Obaj zgodzili się, że rozmiary sukcesu będą zależne od stopnia związania oddziałów rosyjskich walczą-

12Ibid., s.475.

cych w Karpatach i na Bukowinie. Jednym z warunków powo­dzenia było uniemożliwienie nieprzyjacielowi przesuwania wojsk w celu przeciwstawienia się ofensywie 11. i 4. Armii. Na­tomiast już w trakcie natarcia obu armii te oddziały rosyjskie w Karpatach, które nie będą mogły lub potrafiły dostatecznie szybko wycofać się, muszą stosunkowo łatwo ulec wojskom państw centralnych.

Powierzenie gen. Mackensenowi 11. Armii i podporządko­wanie mu dowódcy austro-węgierskiej 4. Armii było decyzją uzasadnioną i przemyślaną. Ten sześćdziesięcioletni generało szczupłej sylwetce swój chrzest bojowy przeszedł podczas woj­ny z Francją w 1870 r. Zakończył ją jako rotmistrz z opinią jed­nego ze zdolniejszych i odważniejszych oficerów kawalerii. W 1908 r. objął dowództwo nad XVII Korpusem. Na jego czele wyruszył na wojnę. Odegrał znaczną rolę w walkach na Mazu­rach, zwracając uwagę Flindenburga. Przekazaną mu przez głównodowodzącego na Wschodzie 9. Armię poprowadził do zwycięstwa m.in. pod Łodzią i Łowiczem. Nie udało mu się jednak zająć jesienią 1914 r. stolicy Królestwa Polskiego.

Szefem sztabu 11. Armii został młodszy o siedemnaście lat od swojego przełożonego płk Flans von Seeckt. Wybuch wojny zastał go na stanowisku szefa sztabu III Korpusu. Razem ze swoim korpusem znalazł się na froncie francuskim.

16 kwietnia 1915 r. płk Seeckt zameldował się w Wielkiej Kwaterze Głównej. Gen. Falkenhayn ustnie poinformował goo zamiarach, celach i przewidywanym przebiegu ofensywy oraz przekazał pisemne wyszczególnienie składu 11. Armii. Trzy dni później Seeckt stawił się w Cieszynie i odbył pierwszą roz­mowę z gen. Conradem. Ofensywa miała się rozpocząć za dwa tygodnie. Ustalono harmonogram wyładunków i marszów. Do 24 kwietnia miały przybyć dowództwa korpusów i dywizji, do27 kwietnia oddziały piechoty i większość służb, do 30 kwietnia pozostałe służby. Artyleria powinna przybyć do stacji rozładow­czych razem z piechotą lub bezpośrednio po niej.

W tym samym mniej więcej czasie ppłk Olderhansen z Ber­lińskiego Biura Kolejowego oraz szef kolejnictwa austro-wę- gierskiego uzgodnili szczegóły tras niemieckich transportów kole­

jowych. 19 kwietnia ppłk Olderhansen wręczył w Cieszynie plany transportu. Pierwsze oddziały przybyły do austriackich stacji granicznych już 20 kwietnia. Rozładunek rozpoczął się w następnym dniu.

Z frontu zachodniego transporty podążały na wschód drogą okrężną, aby uniemożliwić nieprzyjacielowi szybkie zoriento­wanie się w zamiarach sprzymierzonych. XLI Korpus Rezer­wowy gen. Hermanna Francoisa wyruszył z rejonu Busigny przez Namur i Szczecin, Korpus Gwardii gen. von Plettenber- ga ze Strasburga przez Frankfurt nad Menem, Lipsk i Po­znań. Natomiast wchodząca w skład Korpusu Kombinowanego gen. von Kneussela 119. Dywizja Piechoty załadowywała się w Morgingen, a bawarska 11. Dywizja w Lille. Podążały one na froiit wschodni przez Kolonię i Berlin. X Korpus gen. Ottona von Emmicha, przewidziany jako ostatni do przerzucenia na front wschodni, znajdował się jeszcze w miejscowościach Laon i Rethel.

Większość transportów podążała liniami kolejowymi podleg­łymi Kierownictwu Transportów Polowych nr 1 w Krakowie. Jego szefem był kpt. Peyrek. Współpracował z nim miejscowy personel cywilny podporządkowany W. Zborowskiemu-Ko- starkiewiczowi. Do 28 kwietnia wyładowywanie trzech korpu­sów niemieckich było zakończone. Do ich przewiezienia koleje austro-węgierskie użyły 485 pociągów, tj. po 60 (stuosiowych) pociągów dziennie. W tym samym czasie 61 pociągów przewio­zło oddziały austro-węgierskie.

28 kwietnia do stacji wyładunkowych zaczęły przybywać transporty z żołnierzami 19. i 20. Dywizji Piechoty X Korpusu. Ostatni żołnierze tego korpusu znaleźli się w Galicji już w cza­sie natarcia. Ogółem do rozpoczęcia ofensywy, tj. przed 2 maja, do stacji przyfrontowych zostało doprowadzonych 640 pocią­gów, natomiast przed 5 maja — 780 pociągów 13.

Korpus Kombinowany wyładowywał się na stacjach Stróże, Raszkowa, Kamionka oraz w Nowym Sączu i Marcinkowicach. Jego żołnierze zluzowali oddziały austro-węgierskie na odcinku

13 E.Ratzenhofer, op.cit., s.72.

Zawodzie (dzielnica Gorlic) — Ropica Ruska (dziś Ropica Górna), biegnącym wzdłuż Sękówki do jej ujścia do Ropy. Między Ropica Ruską a południową częścią wsi Sękowa znala­zła się bawarska 11. Dywizja Piechoty. Dalej w kierunku Gorlic zajęli stanowiska żołnierze niemieckiej 119. Dywizji Piechoty.

XLI Korpus wyładowano na stacjach Kłaj, Podłęże. Zajął on pozycje naprzeciw Gorlic. Na przedmieściu Magdalena i w Stróżówce znalazła się 82. Rezerwowa Dywizja Piechoty. Na­tomiast na odcinku Mszanka — Wola Łużańska stanęła 81. Re­zerwowa Dywizja Piechoty.

Dalej w kierunku Staszkówki biegły pozycje austro-węgier- skiego VI Korpusu. Przed Łużna znajdowała się 12 Krakowska Dywizja Piechoty gen. Paula Kestranka. Stanowiska 39. Dy­wizji Piechoty ciągnęły się od przedpola Luźny w kierunku Staszkówki, jednak nie dochodziły do tej miejscowości. Była to część pozycji VI Korpusu, zajmowanych od zimy 1915 r. Lewe skrzydło 11. Armii stanowił Korpus Gwardii, obejmujący odci­nek od przedpola Staszkówki ku wschodniemu brzegowi Białej, nie dochodząc do niego ".14

Trzy niemieckie korpusy zajęły wyznaczone im pozycje w nocy z 27 na 28 kwietnia.

X Korpus razem z węgierską 11. Dywizją Kawalerii stanowił odwód dowódcy 11. Armii. 19. Dywizji wyznaczono miejsce w tyle za Korpusem Gwardii, a 20. Dywizji wzdłuż drogi Gry­bów — Szymbark — Ropica Polska. Natomiast 11. Dywizja Kawalerii stanęła w rejonie Zakliczyna.

W składzie 11. Armii znalazło się 128 979 żołnierzy, 606 dział, w tym 158 ciężkich, 260 karabinów maszynowych i 70 moździerzy. Na stanowiskach ogniowych przygotowano odpo­wiedni, w zależności od kalibru dział, zapas amunicji 15.

Na południe od 11. Armii leżały stanowiska austro-węgier- skiej 3. Armii gen. Boroevicia. W natarciu miał uczestniczyć

14 Dyslokacja oddziałów niemieckich i austro-węgicrskich za: M. Z g ó r n i a k, Bitwa pod Gorlicami, s.563 i n.; O. T i 1 e v. Kaim, Gorlice, Oldenburg — Berlin, 1930, szkice.

15 M.Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 562.

jedynie jej X Korpus, obsadzający Magurę Małastowską. W składzie tego korpusu znajdowały się cztery słabe dywizje pie­choty, mające razem 28 801 żołnierzy wyposażonych w 144 działa (w tym 32 ciężkie) i 63 karabiny maszynowe. Pozostałe siły 3. Armii otrzymały zadanie wiązania oddziałów rosyjskich w górach 16.

Na północ od 11. Armii znajdowała się dowodzona przez arcy- księcia Józefa Ferdynanda 4. Armia. Jej pozycje sięgały do Wisły i nawet przekraczały ją, gdyż na północ od tej rzeki ope­rowała kombinowana grupa gen. Stóger-Steinera. Do przeła­mania frontu rosyjskiego przeznaczono prawe skrzydło 4. Ar­mii, skoncentrowane w rejonie Gromnika i Zakliczyna 17. IX i XIV Korpusy, wzmocniona brygada piechoty oraz dywizja pie­choty miały ok. 60 tys. żołnierzy i 295 dział, w tym 57 cięż­kich 18.

Łącznie do uderzenia na rosyjskie pozycje szykowało się 217 tys. żołnierzy dysponujących 1045 działami oraz 70 moź­dzierzami. Grupę uderzeniową tworzyło 18,5 dywizji piechoty i dywizja kawalerii. Wszystkie jednostki otrzymały uzupełnienia i osiągnęły stany przewidziane etatem. Większość żołnierzy nie­mieckich miała duże doświadczenie bojowe wyniesione m.in. z walk na froncie zachodnim. Przeniesienie na Wschód przyjęli z zadowoleniem sądząc, iż Rosjanie będą przeciwnikiem mniej groźnym niż Francuzi czy Anglicy. Przed dotarciem na miejsce przeznaczenia odbyli kilkudniowe ćwiczenia, pozorujące natar­cia na silnie ufortyfikowane pozycje oraz powtarzające niektóre elementy działań zaczepnych.

Zajmowanie stanowisk przez tak wielką masę żołnierzy odby­ło się bez konfliktów. Niemcy i ich sojusznicy dbali o utrzyma­nie między sobą jak najlepszych stosunków. Przykład płynął z góry zacierając pretensje i nieufności narastające między sprzymierzonymi od wybuchu wojny.

16 Ibid., s.562.17 Ibid., s.563.18 Ibid, s.563; patrz też O. T i 1 e v. Kaim, op.cit., aneks 2; H.Otto,

K. Schmiedel, Dercrste Wellkrieg, MilitarhistorischerAbriss, Berlin 1977, s. 136-138.

Gen. Mackensen, który przybył do Kwatery Głównej 11. Armii w Nowym Sączu, odnosił się do swoich niemieckich i austro-węgierskich podwładnych z szacunkiem, zachowując wszystkie zwyczajowe i regulaminowe formy. Nie miał też po­wodów do narzekania. Jego sztab pracował wydajnie i szybko, pokonując wszystkie przewidziane i nie przewidziane trudności. Poprawnie układały się stosunki między Mackensenem a sze­fem sztabu armii. Płk Seeckt w liście do żony z 28 kwietnia zwierzał się, iż jego przełożony sprawia wrażenie, że będzie można z nim żyć w zgodzie, o ile jednak „będzie się uwzględ­niać jego liczne drobne objawy próżności i przywiązanie do ze­wnętrznych pozorów" 19.

Istotnym elementem przygotowań do natarcia była odpo­wiednia organizacja artylerii. Generałowie Falkenhayn, Conrad i Mackensen byli przekonani, że wielka koncentracja dział na stosunkowo krótkim odcinku frontu umożliwi zniszczenie umocnień rosyjskich i utoruje drogę piechocie. Działa skupiono w jednostkach mających dokonać przełamania frontu. Rozka­zem z 26 kwietnia polecono w poszczególnych korpusach wy­znaczyć „dowódcę artylerii, który zarządzi [...] rozpoznanie, za­jęcie stanowisk i podział zadań ogniowych" 20.

Nie tylko zaskoczenie i poprowadzenie do walki licznych i bardzo dobrze wyposażonych dywizji gwarantowało, w odczu­ciu dowódcy 11. Armii, odniesienie zwycięstwa. Miało ono być także osiągnięte dzięki energicznemu i prowadzonemu na całej długości frontu natarciu. W pierwszych zdaniach „Głównych wytycznych do natarcia", przekazanych oddziałom przez sztab gen. Mackensena 27 kwietnia, znajdowało się stwierdzenie, iż natarcie „musi być prowadzone w szybkim tempie", aby „uniemożliwić nieprzyjacielowi stawianie skutecznego oporu na tyłowych pozycjach obronnych i planowane użycie odwo­dów". Piechota miała otrzymać „szybkie i ciągłe wsparcie arty-

19 Cyt. za: H. M e i e r-W e 1 c ke r, Seeckt, Frankfurt a. M., s.52.20 Cyt za:J. Kirchmayer, Artyleria w bitwie pod Gorlicami (2—5 V1915).

Studium artylerii armii, „Przegląd Artyleryjski" 1938, R.XVI, z.3, s.244.

ferii" przez cały czas ataku. Przy tym gen. Mackensen podkreś­lał konieczność takiego działania, „by jednolitość i ciągłość na­tarcia armii była stale przestrzegana"21.

Na wypadek powstrzymania ataku któregoś z oddziałów, jego sąsiedzi zostali zobowiązani do udzielenia mu pomocy. Utrzy­manie łączności między szturmującymi jednostkami powierzo­no pododdziałom łączności oraz oficerom łącznikowym. Ostat­nie zdanie „Głównych wytycznych" zobowiązywało dowódców korpusów i dywizji do meldowania dowódcy armii o każdej niekorzystnej zmianie sytuacji, aby mógł, o ile zajdzie potrzeba, wprowadzać do boju odwody.

Przerwanie frontu na kilkudziesięciokilometrowym odcinku, szybkie działania pościgowe w kierunku Żmigrodu, Dukli i Sa­noka musiały postawić rosyjskie wojska Frontu Południowo- -Zachodniego w bardzo trudnym położeniu.

Początkowo gen. Mackensen zamierzał uderzyć 5 maja. Właściwy przebieg koncentracji, a przede wszystkim obawa, że Rosjanie po zorientowaniu się w miejscu i celach koncentracji wojsk państw centralnych przygotowują się do odparcia ude­rzenia, spowodowały przyśpieszenie terminu o trzy dni. Ale by­ła to data i tak późniejsza od oczekiwanej przez gen. Falken- hayna.

W ponad dziewięciokilometrowym pasie działań Korpusu Kombinowanego znalazło się wzgórze Zamczysko i wieś Sokół. Zadanie opanowania Zamczyska otrzymała bawarska 11. Dy­wizja Piechoty. Natomiast 119. Dywizja, osłaniając Bawarów od północy, miała zdobyć wieś i wzgórze Sokół. Korpus Kom­binowany, dysponujący większą niż inne korpusy siłą ognia ar­tyleryjskiego, nie mógł w pełni wykorzystać tego atutu z uwagi na odległość swoich dział od rosyjskich stanowisk na Zamczy­sku.

XLI Korpus Rezerwowy, zajmujący odcinek liczący ponad osiem kilometrów, miał natrzeć na Gorlice i wzgórze 357 na północ od miasta.

21 Cyt za: Cz. Odrową ż-Picniązck, Dziatania artylerii VI Korpusu aus­triackiego a bincic pod Gorlicami dnia 2 maja 1915 r., „Przegląd Artyleryjski" 1918, R. XVI, z. 10, s.l 112.

Natomiast w siedmiokilometrowym pasie działania austro- -węgierskiego VI Korpusu znajdowały się dwa wzgórza odgry­wające ważną rolę w rosyjskim systemie obrony. Rozkaz zdoby­cia Pustek został wydany 12. Krakowskiej Dywizji Piechoty, a leżących dalej na północ Wiatrówek — węgierskiej 39. Dywizji Piechoty.

Siedmiokilometrowy pas działania otrzymał także Korpus Gwardii. 1. Dywizja Gwardii miała zająć wzgórze 358 i miej­scowość Rzepiennik Biskupi, a 2. Dywizja Gwardii wzgórza 382 i 405.

Trudności, jakie musiały pokonać poszczególne korpusyi dywizje, różniły się w zależności między innymi od ukształto­wania terenu. Najłatwiejsze zadanie, jak można było sądzić, otrzymał XLI Korpus Rezerwowy. Wzniesienia, jakie miał przebyć w walce, były stosunkowo łagodne i pozwalały artylerii podążać za piechotą. Więcej trudności rysowało się przed dy­wizjami Korpusu Kombinowanego i austro-węgierskiego X Korpusu. Na ich drodze znajdowały się wysokie (w tym ponad 650 m n.p.m.) wzgórza. Sieć dróg była tu słabo rozwinięta. Większość gościńców biegła z południa na północ, a więc nie można było z nich korzystać podczas walki. Jedyną stwarzającą takie możliwości była droga znajdująca się u podnóża Beski­dów, z Gorlic przez Pielgrzymkę w kierunku na Żmigród i Du­klę.

Kiedy w sztabach armii i korpusów podpisywano ostatnie przed bitwą rozkazy, żołnierze kończyli przygotowania do wal­ki. Pośpiesznie budowali ostatnie pozycje artyleryjskie, zakłada­li placówki sanitarne, punkty obserwacyjne i magazyny. Część tych prac wykonywali w nocy, aby ich zakres pozostał nie zna­ny dla wroga.

Do utrzymania tajemnicy gen. Mackensen przywiązywał wielką wagę. Ograniczył nawet możliwości palenia w piecach i poru­szania się w dzień po drogach. Łącznicy mogli korzystać jedy­nie ze ściśle wytyczonych szlaków. W nocy surowo egzekwo­wano rozkaz nakazujący zaciemnienie okien.

Wzmógł pracę wywiad i oddziały rozpoznawcze. Niemieccyi austriaccy żołnierze, przebrani w cywilne ubrania, najczęściej

chłopskie, starali się penetrować przyszłe pole walki. Od rana28 kwietnia lotnictwo rozpoczęło działania zwiadowcze nad ro­syjskimi stanowiskami i ich zapleczem. Wszystkie napływające dane skrzętnie analizowano i weryfikowano. Nic jednak nie wskazywało na to, aby Rosjanie zorientowali się w zamiarach wojsk państw centralnych.

Wreszcie wszystko zakończono. Ostatnie rozkazy znalazły się w pułkach i batalionach. Artyleria miała rozpocząć wstrzeliwa­nie się w pozycje wroga 1 maja o godzinie 15.00 i stopniowo wzmagać ogień. W nocy, pomiędzy godziną 1. a 3., piechota winna przeprowadzić rozpoznanie, a saperzy usunąć przeszko­dy znajdujące się* na przedpolu rosyjskich stanowisk.

Wszędzie, gdzie to było możliwe, oddziały piechoty otrzyma­ły zadanie wyjścia z okopów i podejścia przed stanowiska wro­ga. Rano, między godziną 6. a 10., huraganowy ogień dział niemieckich i austro-węgierskich miał zburzyć zasieki, schrony, gniazda karabinów maszynowych, rozbić baterie. W ostatnich kilkudziesięciu minutach na pozycje wroga miały skierować swój ogień miotacze min.

Wśród mających iść do ataku byli także polscy poddani Niemiec i Austro-Węgier. Wielu Polaków i żołnierzy polskiego pochodzenia znajdowało się w szeregach 2. Pruskiej Dywizji Gwardii22. Niemal całkowicie polski skład miały cztery pułki Krakowskiej 12. Dywizji Piechoty: 56. Wadowicki, 100. Cieszyński, 20. Nowosądecki i 57. Tarnowski. Dowódcą brygady artylerii tej dywizji był gen. Tadeusz Jordan Rozwadowski. Przedstawiciele innych narodowości służyli przeważnie w korpusie oficerskim tych pułków. Dywizją dowodził Austriak gen. Paul Kestranek. Tej samej narodowości byli także dowódcy 56., 20. i 27. pułków pie­choty. Tylko 100. pułk objął Polak płk Franciszek K. Latinik. Natomiast 3. pułk piechoty, jako jedyny w 12. Dywizji, rekru­towany był poza ziemiami polskimi, w Czechach i na Mora­wach.

Dowództwo rosyjskiego Frontu Południowo-Zachodniego długo ignorowało sygnały o nadciągającej ofensywie wroga.

22 M.Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 567.

Zlekceważyło też memorandum generalnego kwatermistrza gen Jurija Daniłowa, w którym została poruszona możliwość zaata­kowania przez nieprzyjaciela centrum 3. Armii. Nie dawało wiary także gen. Radko Dmitriewowi, komenderującemu 3. Armią. Alarmował on przełożonych, że naprzeciw jego X Kor­pusu do natarcia szykują się bardzo znaczne siły.

Uwagę dowódcy Frontu gen. Nikołaja Iwanowa niemal cał­kowicie pochłaniały jednak możliwości wznowienia prób przejścia przez Karpaty na Nizinę Węgierską. Pomocą służył mu nowy szef sztabu gen. Władimir Dragomirow, który zastąpił gen. Michaiła Aleksiejewa. Według oceny wielu oficerów ustę­pował on pod względem umiejętności, doświadczenia, a także konsekwencji prowadzenia działań Aleksiejewowi, dotychczaso­wemu „kierownikowi i duszy operacji karpackiej" 23

Po porażkach z wiosny 1915 r. wiara dowódców armii i kor­pusów w szybkie pobicie Austro-Węgier zmalała. Wątpliwości, mimo kontynuowania w atmosferze optymizmu prac nad pla­nami nowej ofensywy karpackiej, silnie nurtowały nawet gen. Iwanowa. Dostrzegał on, że kordonowe ugrupowanie armii Frontu Południowo-Zachodniego (4., 3., 8., 11. i 9. armie) nie sprzyjało też prowadzeniu na większą skalę działań ofensyw­nych w Karpatach. Aby zwiększyć szansę natarcia przez przełę­cze na Węgry, w połowie kwietnia przesunął znajdujący się do­tychczas w centrum pozycji 3. Armii XXI Korpus w Karpaty.

Ta decyzja, podobnie jak inne wzmacniające siły przeznaczo­ne do natarcia, była dalece niewystarczająca. Dowództwo Fron­tu, podobnie jak Stawka, nie dysponowało wystarczającą ilością odwodów, aby móc w miarę bezpiecznie planować zakrojone na większą skalę działania zaczepne, nie zwiększając przy tym ry­zyka klęski na innych odcinkach. Dramatycznie brakowało amunicji, zwłaszcza artyleryjskiej. Bateriom określono górne limity zużycia pocisków i każdy wypadek ich przekroczenia wywoływał ostre interwencje generałów.

Wyższych dowódców niepokoił także spadek autorytetu mo­narchy w szeregach armii. Obserwatorzy towarzyszący Mikoła-

23 P. Simanskij, Jeszcze o genezie Gorlic, „Bellona" 1934, t. XLIV, s. 41; patrz też: A. Brusiłow, Moi wospominanija, Moskwa 1983, s. 65—66.

jowi II w jego kwietniowej podróży do Lwowa i Przemyśla za­uważyli obojętne, w wielu wypadkach wręcz chłodne, przyjęcie cara w oddziałach mimo starannie przygotowanego programu tych wizyt. Niektórych generałów i wyższych oficerów irytowa­ły również pewne aspekty polityki Rosji na okupowanych zie­miach, firmowanej przez dwór. Zdziwienie wywoływało kiero­wanie do Galicji mas urzędników i duchownych oraz ich ener­gia wkładana w rusyfikowanie ludności polskiej i Ukraińców, podczas gdy walczące na froncie wojska zaopatrywane były niedostatecznie. „Oczekuję pociągów z amunicją — skarżył się w. ks. Mikołaj Mikołajewicz — tymczasem przysyłają mi po-

ciągi popow24

Podstawowym i w zasadzie jedynym atutem, jakim dyspo­nowała zagrożona 3. Armia, były rozbudowane pozycje obron­ne, przede wszystkim pierwszej linii. Tworzyły ją linie rowów strzeleckich (w odstępach ok. 100—200 m), schronów, rowów łącznikowych oraz stanowisk zapasowych. Transzeje wykopano na wysokość stojącego piechura. Jednak na wielu odcinkach wody gruntowe zalewały stanowiska. Pozycje wzmocniono workami z ziemią, kamieniami, a także drewnem. Na przedpolu postawiono zasieki z drutu kolczastego, a na północ od Stasz- kówki założono pola minowe.

Tak przygotowane do obrony pozycje 3. Armii biegły od rze­ki Białej przez wzgórze 357, Las Kazimierzowski, wieś Stasz- kówka, wzgórza Staszkówka (437), Wiatrówki (434) i Pustki (446), wieś Mszankę, przedmieścia Gorlic, Siary Din., wzgórzai góry: Zagórze (507), Zamczysko (554), 469, 587, Wierszek (501), 532, Kornuta (678), Zawiersza (675), Dziamera (756), a następnie przez wieś Zdynia, górę Rotunda (776), wieś Dzieleci przełęcz Beskidek (556) 25.

24 Cyt za: D ą b r o w s k i, op. cii., s. 332.25 Przebieg pozycji rosyjskich za: T. A. O 1 s z a ń s k i, Przełamanie gorlickie

[w:] Pierwsza wojna światowa w Karpatach, pr. zbiór, pod red. T. A. O 1- szańskiego, Warszawa 1985 (wydawnictwo Studenckiego Kola Przewodni­ków Beskidzkich przy Oddziale Międzyuczelnianym PTTK Warszawa), s. 95; M. Kotarski, Pierwsza wojna światowa w rejonie jasielskim [w:] Studia z dziejów Jasia i powiatu jasielskiego, pr. zbiór, pod red. J. Garbacika, Kraków 1964, s. 381 i n. Liczby podane w nawiasach lub poza nimi oznaczają wysokość wzgórz i gór w celu ich identyfikacji na mapach (m.in. turystycznych).

Drugą linię obrony zbudowano w odległości około 5—10 km od pierwszej. Nie była już osłonięta zasiekami z drutu kolcza­stego ani polami minowymi. Jej zachodni skraj biegł od góry Brzanka (534) przez wzgórza Lipie i Wilczak, wzgórze 307 i ko­ło wsi Lipinki, Rozdzielę, dalej przez górę Ferdel (649) i skały Kornuty (846). Pozycje rezerwowe znajdowały się natomiast na górze Obszar, wzgórzach 337 i 363 koło wsi Ołpiny, na zachód od Biecza oraz na wzgórzach 307 i 332 na północ od tego miasta.

Natomiast trzecia linia była w stanie budowy i na wielu od­cinkach nie przedstawiała większej wartości. Rozpoczynała się koło wsi Jodłowa. Rowy strzeleckie lub inne pozycje obronne istniały także na Rysowanym Kamieniu (427), Małym Liwoczu (463), Liwoczu (562), w okolicach wsi lub w samych wsiach Skołoszyn, Harklowa, Cieklin, Folusz i na górze Wątkowa (846).

Rosjanie obsadzili pierwszą linię dywizjami z IX, X i XXIV korpusów. W pasie działań ofensywnych południowego skrzy­dła austro-węgierskiej 4. Armii znajdowała się część 42. Dywizjii 70. Dywizji Piechoty z IX Korpusu. Zadanie zmierzenia się z całością sił niemieckiej 11. Armii przypadło 31., 61. i 9. dywiz­jom piechoty tworzącym X Korpus gen. Sieversa.

Dalej na południe, naprzeciw austro-węgierskiego X Korpu­su z 3. Armii, znajdowały się stanowiska rosyjskich 49. i 48. Dywizji Piechoty z XXIV Korpusu.

Szczupłe rezerwy rosyjskiej 3. Armii rozmieszczono na dru­giej i trzeciej linii obrony: między Bieczem a Jasłem (63. Dywiz­ja Piechoty), w Żmigrodzie (brygada z 81. Dywizji Piechoty), Krośnie (dwie dywizje jazdy), Dębowcu (3. Dywizja Kozaków Dońskich) i Rzeszowie (3. Dywizja Kozaków Kaukaskich). W kierunku pozycji 3. Armii maszerował III Korpus Kaukaski (52. i 21. Dywizje Piechoty).

Pod rozkazami gen. Radko Dmitriewa znajdowało się od 70 do 80 tys. żołnierzy, wyposażonych w 150—200 dział, w tym tyl­ko kilka ciężkich.

Sztab 3. Armii rozlokował się w Jaśle. Jej dowódcą był pięć- dziesięciosześcioletni Bułgar, który wykształcenie wojskowe uzyskał w Rosji i uznał ten kraj za drugą ojczyznę. Wziął udział

w buncie części oddziałów wojskowych przeciwko księciu Buł­garii Aleksandrowi I Battenbergowi. W armii bułgarskiej Dmi- triew zajmował najwyższe stanowiska. Rozsławił swoje nazwi­sko zwycięstwami odniesionymi w 1912 r. w wojnie z Turcją. W sierpniu 1913 r. został posłem Bułgarii w Petersburgu. Na­leżał do konsekwentnych przeciwników wiązania się Bułgarii z państwami centralnymi. Ochotniczo wstąpił do wojsk rosyj­skich i objął dowództwo jednego z korpusów w armii gen. Ale- ksieja Brusiłowa. „Wyrobiłem sobie o nim zdanie jako o czło­wieku zdecydowanym — wspomina Brusiłow — bystrym i bar­dzo utalentowanym"26. Zaskoczyły go jednak zbyt ostrożne działania Dmitriewa jesienią 1914 r. pod Przemyślem.

Natomiast raczej negatywny sąd o Dmitriewie wyrobił sobie oficer 3. Armii Michaił Boncz-Brujewicz. „Nowy dowódca — wspominał Boncz-Brujewicz pierwsze tygodnie pobytu Dmi­triewa w 3. Armii — ciągle jeszcze miał w głowie doświadcze­nia minionej niedawno wojny bułgarsko-tureckiej. Wywarło to na nas nader przykre wrażenie. Ostatecznie 3. Armia miała własne doświadczenia działań wojennych i niejakie w tej dzie­dzinie zasługi"27.

Nie lubiono uwag, jakie robił dowódca 3. Armii w trakcie pracy jej sztabu „u nas w Bułgarii" lub „my w Bułgarii postę­powaliśmy inaczej". Ale przed połową 1915 r. nie kwestiono­wano doświadczenia i wiedzy wojskowej gen. Dmitriewa, a i później miał oddanych i ufających mu przyjaciół oraz współ­pracowników. Dmitriew, zdaniem Boncz-Brujewicza, był czło­wiekiem gwałtownym i szorstkim, starającym się jednak zacho­wać jak najlepsze kontakty z ustosunkowanymi podwładnymi.

Gen. Dmitriew w ostatnich dniach kwietnia był już przeko­nany, że w najbliższym czasie wojska państw centralnych ude­rzą na pozycje jego żołnierzy. Nasilił prośby kierowane do Stawki i przede wszystkim dowództwa Frontu o utworzenie silnego odwodu. Sam jednak nie podjął dostatecznie konsek-

26 A. Brusiłow, op. cii., s. 99. 27 M. Boncz-Brujewicz, Wspomnienia 1914—1919, Warszawa 1959,

wentnych decyzji. Oddziały rezerwowe rozproszył na zbyt du­żym terenie, a część z nich także zbyt daleko od stanowisk fron­towych. Dużym błędem było wyrażenie zgody na przesunięcie XXI Korpusu w Karpaty. Nie nakazał opracowania planów określających kierunek i porządek odstępowania armii na wschód w wypadku porażki.

SZTURM

Wieczorem 1 maja, około godziny 6., gen. Mackensen wydał rozkaz: „Natarcie rozpocząć rano 2 maja o godzinie 10.00" 1. W myśl wcześniej podjętych decyzji po zapadnięciu zmroku część oddziałów saperów i piechoty wyszła na przedpole, aby skrócić sobie drogę do pozycji wroga. Tam, gdzie to było możliwe, sa­perzy usuwali rosyjskie zasieki. Patrole ostrożnie penetrowały teren przed okopami przeciwnika.

Noc z 1 na 2 maja była ciepła. O świcie niżej położone sta­nowiska wrogich armii spowijała mgła. Rozproszyły ją promie­nie słońca wschodzącego około godziny 4.30. Niedziela miała być ciepłym, słonecznym dniem.

Niewielu żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich spało. Przeszkadzał ogień dział, wstrzeliwujących się w pozycje wroga. Oficerowie znajdowali się przy swoich plutonach i kompaniach.

W sztabie 11. Armii gen. Mackensen i płk Seeckt spokojnie czekali na rozwój wydarzeń, przekonani, iż zrobiono wszystko, aby armia mogła odnieść sukces. Teraz, kiedy wydano ostatnie polecenia, Seeckt skracał oczekiwanie kreśląc list do żony.

„Z ufnością patrzę na rezultat. Najpierw wszystko przygotować— pisał — potem dać swobodę działania tym na przedzie, na­stępnie wyciągnąć wnioski z ich czynów i rozpocząć nowe przy­gotowania. Takie jest moje zadanie w kilku słowach"2.

1 Sirażcnijepri Gorhca — Tarnów..., s.93.2 H. Meier-Welcke r, op. cii., s. 52.

O godzinie 6 rano odezwały się niemieckie i austriackie bate­rie. Po pierwszych próbnych salwach ponad tysiąc dział otwo­rzyło ogień. Strzelały armaty polowe (kaliber 75—90 mm), działa średniego kalibru (100—136 mm) oraz ciężkie moździe­rze (niemieckie 210 i austro-węgierskie 305 mm). Pociski dosię­gały okopów, rowów łącznikowych, schronów, gniazd karabi­nów maszynowych, rozrywały zasieki z drutu kolczastego. Ob­serwatorzy śledzili wyniki ostrzału i korygowali pracę artylerzy- stów. Meldowali również, iż Rosjanie wykorzystują przerwy w kanonadzie, aby wycofać się na dalsze pozycje. Stopniowo linia rosyjskich okopów i umocnień utonęła w ciemnej zawiesinie dymu i pyłu, przez którą gdzieniegdzie przebijały się płomie­nie, trawiące drewniane konstrukcje.

Obserwując efekty ostrzału wzgórza Pustki gen. Artur Arz von Straussenburg zauważył: „Zjawisko to robi wrażenie czyn­nego wulkanu" 3. Potężna nawałnica ognia artyleryjskiego czyni­ła wrażenie także na innych świadkach. Pociski „przerzynają po­wietrze z sykiem i szumem, skowytem i gwizdem — zapamiętał dowódca 100. pułku Franciszek K. Latinik — a wbiwszy się w pozycje przeciwnika, z piekielnym hukiem cisną w górę na kilka metrów ziemię, kamienie, belki, deski, karabiny i ciała ludzkie. Chmury duszącego dymu zalegają coraz to większą prze­strzeń." 4

o godzinie 9. do walki z głośnym hukiem włączyły się miota­cze min. Od wybuchów ich pocisków drżała ziemia. Na niektó­rych stanowiskach żołnierzom wydawało się, że słyszą przera­żone okrzyki rannych i zabijanych Rosjan. W tym też czasie eskadra płatowców bombardowała cele za pierwszą linią rosyj­skich pozycji. Bomby ekrazytowe niszczyły mosty, węzły ko­munikacyjne, tory kolejowe. Spadały na maszerujące kolumny i biwakujące oddziały.

Rosyjskie działa milczały. Tylko nieliczne próbowały odpo­wiadać ogniem. Rosyjscy dowódcy baterii nie chcieli przed­wcześnie zdradzić lokalizacji swoich dział. Przewidywali, iż bę­dą potrzebne, gdy wróg ruszy do szturmu. Na podjęcie poje-

3 Cyt. za: Cz. Odrowąż-Pieniążek, op. cii., s. 1130.4 F.K. Latinik , Żotnierz polski pod Gorlicami 1915, Przemyśl 1923, s. 30.

dynku artyleryjskiego nie pozwalała im także zbyt mała ilość pocisków. Przy tym ich przełożeni zawsze gotowi byli robić awantury o każdy ich zdaniem niewłaściwie wykorzystany po­cisk. Jeszcze w styczniu dowódcy korpusów wydali rozkazy ze­zwalające artylerzystom otwierać ogień tylko podczas szturmu wroga. Tym, którzy nie zastosują się do rozkazów, grożono od­daniem pod sąd. Dowódca X Korpusu, trzymającego kluczowe dla armii Dmitriewa pozycje, miał każdego dnia rozliczać swoją artylerię z ilości zużytej amunicji. Sposób jej wykorzystania wydawał mu się zawsze „nieodpowiedni i niewspółmierny do położenia linii bojowej"5.

Skutki huraganowego ognia mogły się wydawać straszne pie­churom armii niemieckiej i austro-węgierskiej. Na długości wielu kilometrów widać było poprzez dym strzaskane i, jak są­dzono, martwe pozycje rosyjskie. Jednak przed godziną 10. za­częły napływać niepokojące meldunki, iż nie wszędzie ogień był tak skuteczny, jak to zakładano przed bitwą. Donoszono naweto nie tkniętych jeszcze stanowiskach rosyjskich. Nikt też nie wiedział, ilu jeszcze żołnierzy rosyjskich znajdowało się w zruj­nowanych okopach i ile stanowisk ukrytych za wzniesieniemi w lasach nie zostało porażonych ogniem dział.

O godzinie 10. umilkły miotacze min, a ciężkie działa prze­niosły ogień w głąb terytorium wroga. Odezwały się gwizdki oficerów podrywających kompanie do ataku. Żołnierze ruszyli na okopy z głośnymi okrzykami „hurra"6. Przy nich znajdowali się obserwatorzy artyleryjscy, gotowi wszędzie, gdzie to będzie konieczne i możliwe, zapewnić interwencję swoich baterii.

O tym, że ogień artylerii7 nie wystarczył, aby zgnieść przeciw­nika, przekonali się żołnierze niemieckiego Korpusu Kombi­nowanego. Bawarska 11. Dywizja Piechoty dostała się pod ogień rosyjskiej piechoty i poniosła znaczne straty. Rosyjskie

5 P. Simanskij, rec. z Srażenije pri Gorlica — Tarnów..., s. 551. Gen. P.Simanskij byt oficerem 61 DP, walczącej pod Gorlicami w maju 1915 r.

6 E. Berghans, Vier Monale mil Mackensen. Von Tarnów — Gorlice bis Bresi Litówsk, Stuttgart 1916, s. 11.

7 O przebiegu i skutkach niemieckiego i austriackiego ognia artyleryjskiego m.in.: O. T i 1 e V. Kaim, op. cii., s. 44—45; M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 570—571; J. K i r c h m a y e r, op. cii., s. 345—346.

ckm-y zdziesiątkowały II. batalion 3. pułku i II. batalion 22. pułku. Wprawdzie niemieccy żołnierze zdołali przed godziną 11. opanować czołowe okopy, ale dalszy ich szturm został za­trzymany.

Rosyjska 9. Dywizja Piechoty okazała się twardym, zdecy­dowanym przeciwnikiem. Dopiero dzięki dalszemu wsparciu artylerii 3. pułk piechoty, a następnie 22. pułk zdołały ruszyć naprzód. O ile teraz 3. pułk posuwał się bez większych przesz­kód i dotarł około godziny 11.45 na skraj lasu porastającego Zagórze (507), to 22. pułk został zatrzymany ogniem ckm-ów, jednej baterii i kontratakiem rosyjskim, gdy próbował wedrzeć się na wzgórze 469.

Raz jeszcze niemiecka artyleria utorowała drogę piechurom. Wzgórze zostało opanowane przez Bawarów po ciężkich walkach. Szczególnie uporczywie Rosjanie bronili zabudowań nadleśnict­wa na południowo-wschodnim stoku. Powiodło się także 13. re­zerwowemu pułkowi piechoty z 11. Dywizji, który wykorzystał sukces austro-węgierskiego X Korpusu i zajął wzgórze 501 8.

W ciężkich walkach zdobywała teren także 119. Dywizja Pie­choty. Jej 46. pułk atakował doliną wzdłuż drogi z Sękowej do Dominikowie, aby potem skierować się bardziej na lewo, na po­łudnie od Sękowej 9. Około godziny 12. opanował wzgórze 349. Natomiast 58. pułk zajął około godziny II. przedmieście Gorlic— Zawodzie i po przegrupowaniu rozpoczął natarcie na wzgó­rza leżące wzdłuż Sękówki. Pułkowi nie mogła pomóc artyleria, zajęta ostrzeliwaniem Zagórza i wzgórza 469, wykrwawił się więc próbując zdobyć wzgórze Sokół (346). Stracił 15 oficerów, 400 podoficerów i szeregowców. Mimo iż później dwukrotnie siedem niemieckich baterii (4 baterie haubic 210 mm i 3 baterie 150 mm) ostrzeliwało pozycje rosyjskie na wzgórzach nad Sę- kówką, niemieccy piechurzy nie byli w stanie osiągnąć sukcesu. Dopiero około godziny 15., po opanowaniu Magurki i wsi So­kół, a tym samym oskrzydleniu pozycji rosyjskich, wzgórze 346 dostało się w ręce niemieckie 10.

8 O. Tile v. Kaim, op. cii., s. 49 i n.; M. Zgórniak, Bitwa pod Gor­ licami, s. 96 i n.

9 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s.572. 10 O. Tile v. Kaim, op. cii., s. 64.

W tym też czasie wyjaśniło się, iż rosyjska brygada maszeru­jąca razem z artylerią z Biecza ku Gorlicom skierowała się na Zagórzany i nie stanowi zagrożenia dla korpusu.

Gen. von Kneussel postanowił kontynuować natarcie.11. Dywizja miała teraz zdobyć silnie umocnione, o stromych zbo­czach Zamczysko i wzgórze 461, a 119. Dywizja kierować się na wieś Kobylanka i wzgórze Urwisko (325). Obu dywizjom obiecano wsparcie artylerii. Jednak przygotowania wykrwawio­nych, częściowo przemieszanych oddziałów przeciągały sięi von Kneussel gotów był przełożyć atak na dzień następny. Na­tomiast dowódca 3. pułku, obawiając się, iż Rosjanie w nocy zdołają wzmocnić obronę, postanowił mimo wszystko uderzyć.

Po godzinnym przygotowaniu artyleryjskim około godziny 7.15 Bawarzy rozpoczęli natarcie. Wspomagała ich austriacka bateria górska. Ostatni obrońcy opuścili swoje stanowiska o go­dzinie 8. wieczorem. Swoje sukcesy Bawarzy okupili wielkimi stratami. 3. pułk utracił 2 maja 14 oficerów i 586 żołnierzy.

119. Dywizja w ogóle nie podjęła próby zdobycia Urwiskai Kobylanki 11.

Rosyjska 61. Dywizja Piechoty broniła odcinka Mszanka — Gorlice — Sokół. Jej dowódca wiedział, że będzie walczył z XLI Korpusem Rezerwowym, ściągniętym z frontu zachod­niego. Informacje te miał uzyskać od jeńców — szeregowców oraz młodego oficera, który zabłądził do rosyjskich okopów. Uznał jednak, iż jest w stanie przyjąć frontalne uderzenie przeciwnika. Podobnie jak dowódca 3. Armii i inni dowódcy dywizji, nie brał pod uwagę konieczności wycofania się z zaj­mowanych stanowisk.

Załogę Gorlic stanowiły oddziały 243. Chełmskiego i 244. Krasnostawskiego (rezerwowych) pułków piechoty. Zniszczone w czasie wielomiesięcznych zmagań zabudowania nie mogły zapewnić bezpieczeństwa mimo poczynionych prac fortyfikacyj­nych 12.

l1 Ibid., s. 64—65; M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 572; J. K i r c h- 1 y e r, op. dl., s. 348 i n.

12 P. Simanskij, rec. z Sraienije pri Gorlica — Tarnów, s. 254—255.

Jednym z nielicznych gmachów zachowanych w stosunkowo dobrym stanie było gimnazjum miejskie. Dawało ono schronie­nie żołnierzom odwodów pierwszej linii. Ludność cywilna, po­została jeszcze w mieście (ok. 1300 osób), ukrywała się w piw­nicach i solidnym budynku magistratu ". Kluczowe dla załogi miasta pozycje, decydujące o jego utrzymaniu, znajdowały się na wzgórzu 357 (dziś nazywane Cmentarnym), z leżącym u jego podnórza cmentarzem żydowskim, oraz na cmentarzu katoli­ckim w Magdalenie.

Dowódca XLI Korpusu gen. Hermann von Francois zamierzał zmusić miasto do kapitulacji okrążając je od północy. W czasie przygotowania artyleryjskiego przesunął swoje oddziały możli­wie blisko stanowisk wroga. Dzięki temu gwałtowne uderzenie niemieckiej piechoty przyniosło pierwsze sukcesy. Około godziny 10.30 w rękach żołnierzy z 272. pułku 82. Dywizji Re- zerowej znalazł się cmentarz katolicki oraz zachodni skraj mia­sta. Swoje zadanie wykonał także 271. pułk tejże dywizji. Po krótkiej i zaciętej walce opanował przed godziną 11. wzgórze 357. Rosjanie próbowali bronić się jeszcze na cmentarzu żydow­skim. Jednak także jego obsada po ponownym ostrzelaniu przez artylerię nie zdołała odeprzeć ataku.

Bardziej skutecznie bili się Rosjanie w samym mieście. Ogień ckm-ów i karabinów niemal doszczętnie zniszczył jedną z niemieckich kompanii. Straciła ona 3 oficerów oraz 95 podoficerów i szeregowców. Ta porażka oraz wiadomość o marszu rosyjskiej kolumny z Biecza na Gorlice przyczy­niły się do wstrzymania natarcia 82. Dywizji. Jej pułki otrzy­mały rozkaz przejścia do obrony. Została nawiązana łącz­ność z artylerzystami 119. Dywizji, którzy obiecali we­sprzeć sąsiadów.

Przygotowania do odparcia ewentualnego uderzenia rosyj­skiej piechoty nadciągającej z Biecza tylko osłabiły natężenie walki w Gorlicach. Niemcy nie kontynuowali wprawdzie

13 M. Kotarski, Pierwsza wojna światowa w rejonie jasielskim [w:] Studia s dziejów Jasia i powiatu jasielskiego, pr. zbiór, pod red. J. Garbacika, Kra­ków 1964, s. 384.

szturmu, ale systematycznie ostrzeliwali miasto. Położenie obrońców pogarszało się z każdą salwą dział niszczących istnie­jące jeszcze budynki i mury. Rosjanie poddali się około godzi­ny 15. Miasto leżało w gruzach 14.

Niemal jednocześnie z zajęciem miasta Niemcy przekonali się, iż rosyjska kolumna maszerująca z Biecza skręciła na Zagó­rzany, a następnie na Kwiatonowice. Pozwoliło to 82. Dywizji wznowić działania zaczepne. Nie napotykając już bardziej zde­cydowanego oporu, jej żołnierze późnym wieczorem opanowali płonący Glinik Mariampolski oraz okoliczne wzgórza, m.in. wzgórze 323. Dywizja straciła 2 maja 6 oficerów, w tym 5 po­ległych, oraz 501 podoficerów i szeregowców, w tym 137 zabi­tych. Wzięła do niewoli generała, 17 oficerów oraz 3593 podofi­cerów i szeregowców ",

Na lewo od 82. Dywizji bili się żołnierze 267., 268. i 269. pułków rezerwowych 81. Dywizji. Rano spodziewali się — ob­serwując skutki przygotowania artyleryjskiego — iż przeciwnik został zmiażdżony, im zaś przypadnie łatwe zadanie wzięcia do niewoli tych, którzy zdołali przeżyć. Szybko przekonali się, jak bardzo zawiódł oczekiwania czterogodzinny ostrzał artyleryjski stanowisk wroga. Nacierające bataliony dostały się pod ogień ro­syjskiej piechoty. Szczególnie wielkie spustoszenie czyniły ckm-y. Do południa ponosząc krwawe straty Niemcy zajęli mniej ważne dla obrońców stanowiska. Co gorsze, atakujące oddziały stopniowo ulegały dezorganizacji, a łączność między nimi rwała się.

W tej sytuacji gen. von Stocken dowodzący 81. Dywizją zwró­cił się do gen. Franpoisa z prośbą o pomoc. W odpowiedzi dowódca XLI Korpusu przesunął odwody na lewe skrzydło

14 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 573—574; O. Tile v. Kaim, op. cii., s. 7 i n.; Srażenije pri Gorlica — Tarnów, s. 100—102; J. Kirchmayer, op. cii., s. 351—352; T.A. O 1 s z a ń s k i, op. cii., s. 99; B. Świeykowski, Z dni grozy w Gorlicach. Od 25IX1914 do 2 V 1915, Kraków 1919, s. 121 i 146.

15 Srażenije pri Gorlica — Tarnów, s. 102.

dywizji. Zapewnił również pomoc artylerii i piechoty austro- -węgierskiego VI Korpusu. Około godziny 13.30 niemieccy pie­churzy ponownie poderwali się do szturmu 16

Na lewym skrzydle 81. Dywizji pięć batalionów tkwiących do­tychczas za nasypem kolejowym (linia Stróże — Biecz — Jasło) wyparło Rosjan z Lasu Kamienieckiego. Do sukcesu przyczy­niła się bateria artylerii lekkiej — konie ciągnące działa galopem wpadły między linie atakującej piechoty niemieckiej; stąd arty- lerzyści ogniem na wprost niszczyli rosyjskie stanowiska. Walczą­cy o Las Kamieniecki 269. pułk został jednak niemal zdzie­siątkowany. Poległo 5 oficerów i 155 podoficerów oraz szere­gowców, a 21 oficerów i 733 podoficerów oraz szeregowców zostało rannych. Pułk miał wziąć do niewoli około 4 tys. Ro­sjan 17.

Wkrótce po zajęciu lasu żołnierze z 268. pułku opanowali Mszankę, natomiast z 267. pułku — wzgórze 335. Nie byli na­tomiast w stanie jeszcze tego samego dnia wkroczyć do Zagó­rzan. Walki w dniu 2 maja kosztowały 81. Dywizję utratę 57 oficerów i 2007 podoficerów oraz szeregowców, w tym poleg­łych 442 18.

Istotną rolę w realizacji zamierzeń gen. Mackensena miały odegrać 2 maja 1915 r. pułki austro-węgierskie. „IV Korpuso­wi przypadło w udziale ciężkie zadanie — wspominał jego do­wódca gen. Arz von Straussenburg — zdobycia silnie umoc­nionego wzgórza Pustki, które było uważane za klucz pozycji obronnej nieprzyjaciela. Od kilku miesięcy obserwowaliśmy, jak nieprzyjaciel rozbudowuje i wzmacnia pozycję obronną. Silne zasieki z drutu kolczastego i potężne przeszkody wybu­dował nieprzyjaciel na wzgórzu Pustki" 19.

16 J. K i r c h m a y e r, op. cii., s. 352 i n.; O. T i 1 e v. K a 1 m, op. cit., s. 76 i n.

17 Sraże nije pri Gorlica — Tarnów, s. 104; J. Kirchmayer, op. cit., s. 354.

18 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 674 i n.; O. Tile v. Kaim, op. cii., s. 83—84; J. Kirchmayer, op. cit., s. 353—354; Srażeni-

je pri Gorlica — Tarnów, s. 104 i n.19 Cr O d r o wąż-P ie n iąże k, op. cii., s. 130—131.

Rozkaz opanowania Pustek otrzymał Wadowicki 56. Pułk Piechoty płk. Mollinary'ego i oddział wydzielony Cieszyńskiego 100. Pułku Piechoty (I batalion i połowa IV batalionu) ppłk. Pittla. Na prawo od grupy Pittla szykował się do ataku III ba­talion 100. pułku pod dowództwem mjr. Walthera oraz batalion z Nowosądeckiego 20. Pułku Piechoty.

Działa i miotacze min zniszczyły przedni skraj obrony rosyj­skiej. Żołnierzom IV Korpusu momentami wydawało się, iż słyszą krzyki zabijanych i rannych nieprzyjaciół. „Ogień artyle­ryjski to potęguje się, to słabnie — zapamiętał płk Franciszek Latinik — stosownie do wskazówek dowódców. Ci, śledząc działalność i skutek ognia, żądają telefonicznie skupienia go na pojedynczych gniazdach oporu, zasypujących ołowiem okopy, w których ugrupowane do ataku oddziały wyczekują niecierp­liwie godziny 10-tej z zegarkiem w ręku. Wreszcie nadeszła upra­gniona chwila! Artyleria przeniosła ogień na pozycje tylne nieprzyjaciela, miotacze min zamilkły [...]"20.

Celny ogień artyleryjski ułatwił zadanie 12. Dywizji. Nie­mal bez strat jej żołnierze opanowali dwa pierwsze okopy. Ro­sjanie wyszli z nich z podniesionymi rękami. Do zaciętych walk doszło natomiast w zalesionej części wzgórza. Tutaj polscy żoł­nierze w austriackich mundurach, walcząc bez wsparcia dział, na bagnety i kolby, z trudem zdobywali teren. Rosyjscy piechu­rzy często też kontratakowali, a nie tknięte przez austriacką arty­lerię gniazda karabinów maszynowych czyniły spustoszenie. Ogromne straty poniosły kompanie z 100. pułku. Aby przywró­cić pierwotny stan i siłę oddziałów, zostały wprowadzone do boju odwody.

Około godziny 12. do sztabu IV Korpusu napłynął meldunek informujący o zdobyciu wzgórza Pustki. Teraz dowódca 12. Dy­wizji gen. Kestranek skierował pięć batalionów na Moszcze­nicę oraz, w celu udzielenia pomocy sąsiadom, cztery bataliony na wzgórze Wiatrówki, a trzy bataliony na Łużna i Kamieniec. Tak prowadzone natarcie ułatwiło wykonanie zadania sąsiadom, ale też pozbawiło siły uderzenie na zasadniczym kierunku dzia-

20F.K. Latinik, op. cii,, s. 32.

łań 12. Dywizji. Bataliony posuwały się powoli. Dopiero wie­czorem dotarły do opuszczonej przez Rosjan Moszczenicy 21. Oddział wywiadowczy do działań w nocy stwierdził, że również w jej najbliższej okolicy nie ma wojsk nieprzyjacielskich 22.

W nocy ze sztabu 12. Dywizji wysłano do dowódcy VI. Kor­pusu meldunek relacjonujący najważniejsze wydarzenia dnia. W jego ostatniej części gen. Kestranek z pewną przesadą stwierdził:

„Jeńców wzięto zaledwie 1700 oraz 4 karabiny maszynowe, gdyż wszystko prawie legło w okopach zabite. Nieprzyjaciel, sto­jący przed dywizją 12-tą, całkiem zniszczony. Okopy to kupa gruzów, kryjących tysiące trupów" 23.

Na północ od 12. Dywizji bili się Węgrzy. 39. Dywizja zosta­ła przywitana gęstym ogniem karabinów. Niektóre kompanie honwedów wróciły na pozycje wyjściowe. Przed godziną 11. ar­tyleria wznowiła ostrzał rosyjskich stanowisk. Jednak i następne szturmy, mimo iż sprawdzono posiłki, załamały się. Szczególnie wielkie straty poniósł 16. pułk piechoty. O ostatecznym powo­dzeniu 39. Dywizji i wykonaniu przez nią zadania zadecydowa­ła pomoc sąsiadów, 12. Dywizji Piechoty oraz niemieckiej gwardii. Węgrzy zajęli współdziałając z 12. Dywizją wzgórze Wiatrówki oraz przy pomocy 2. Dywizji Gwardii wzgórze Staszkówka 24. Wieczorem obsadzili północną część Moszcze­nicy i pobliskie wzgórza (w kierunku Sitnicy).

Kosztem olbrzymich strat zdobywał rosyjskie stanowiska pierwszej linii Pruski Korpus Gwardii. Artyleria wskutek błędnie podjętych decyzji skupiła ogień przede wszystkim na wzgórzach nad doliną rzeczki Ostruszy (405 i 382) oraz na wzgó­rzu 358 25. Pozostałe odcinki rosyjskich pozycji niemal nie

21 Ibid., s. 32 i n.; M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 575 i n.; O. T i 1 e v. K a 1 m, op. cit., s. 87 i n.; ).Kirchmayer,op. cii., s. 354 i n.; Cz. Odrowąż - Pieniążek, op. cii., s. 1131 i 1144—1148.

22 Austriackie pułki piechoty często wydzielały oddziały (po ok. 80—200 żołnierzy) mające walczyć w nocy. Żołnierzami byli ludzie sprawnie władający nie tylko bagnetem, ale też nożem oraz granatem.

23 F. K. Latinik, op. cii., s. 36.24 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 575; Cz. Odrowąż-

Pieniążek,op. cit., s. 132 i n.; O. Ti 1 e v. Kaim, op. cit., s. 92 i n.25 ]. Kirchmayer, op. cit., s. 357.

zostały tknięte artyleryjskim ogniem. Prawoskrzydłowa 3. Bry­gada (dwa pułki) zdobyła wprawdzie Mętlówkę (wzg. 437) krótko po godzinie 10., lecz dalej nie była w stanie kontynuo­wać szturmu, bowiem pruscy grenadierzy zostali przygnieceni do ziemi ogniem dział i ckm-ów. Dobrze widziani przez strzel­ców, ginęli i odnosili rany. Sytuacji nie zmieniło wprowadzenie do walki odwodów. Około godziny 11. dowódca 3. Brygady za­alarmował dowództwo 2. Dywizji doniesieniem o położeniu swoich pułków i niemal kompletnym wyczerpaniu rezerw. Do boju mógł wysłać jeszcze tylko dwie kompanie.

Natomiast 4. Brygada tej samej dywizji opanowała wzgórza 382 i 405; to ostatnie około godziny 11.30. Jej oddziały prze­mieszały się i na razie nie mogły kontynuować natarcia26.

Łatwiej poszło jedynie żołnierzom 1. Dywizji Gwardii. W jej wąskim pasie działania znajdowało się wzgórze 358, intensywnie i skutecznie ostrzelane w czasie przygotowania artyleryjskiego. Po jego zdobyciu gwardziści doszli do potoku Rzepiennik27.

3. Brygada otrzymała pomoc około godziny 12. Niemieckie i austriackie działa raz jeszcze otworzyły ogień. Piechurzy po­nownie ruszyli do szturmu. Rosjanie bronili się z wielkim po­święceniem i determinacją. Dopiero kiedy działa, wprowadzone około godziny 15. na Mętlówkę, zaczęły celnym ogniem ni­szczyć zasieki i okopy, opuścili stanowiska.

Przed wieczorem Korpus Gwardii opanował wsie: Turza, Rzepiennik Strzyżewski, Rzepiennik Biskupi, oraz wzgórza leżą­ce na wschód od nich. Jego 2. Dywizja poniosła największe tego dnia w całej 11. Armii straty, sięgające 20 procent stanu oso­bowego.

Sukcesy odnieśli także sąsiedzi 11. Armii, walczący na północ i na południe od niej. Austro-węgierski X Korpus przeszedł rzeczkę Małastówkę i opanował wzgórze Pstrążne (532), Draga - szów, wzgórze Zawiersza (671). Na wzgórzu 532 jego żołnierze nawiązali styczność z bawarską 11. Dywizją Pie-

26 O walkach pruskiego korpusu gwardii: M. Zgórniak, Bitwa podGorlicami, s. 576 i n.; O. Tile v. Kaim, op. cii., s. 101 i n.;J.Kirclimayer, op. cii., s. 357 i n.

27 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 577.

Niemiecki samolot nad płonącą wsią galicyjską wiosną — latem 1915 r.

Ros

yjsc

y żo

łnie

rze

z ka

pela

nem

na

fron

cie

galic

yjsk

im la

tem

191

5 r.

Płonąca wieś galicyjska latem 1915 r.

Gen. August von Mackensen (drugi z prawej) w Galicji latem 1915 r.

Przemarsz niemieckiego oddziału przez galicyjskie miasteczko latem 1915 r.

Przemarsz oddziału austro-węgierskiego przez Lublin latem 1915 r.

Żołnierze pruskiej gwardii w Galicji latem 1915 r.

Przemarsz oddziału austro-węgierskiego przez galicyjską wieś latem1915 r.

Austriacki zwiadowca

Austriacka kawaleria latem 1915 r.

Jeńcy rosyjscy w Przemyślu w 1915 r.

Sztab niemiecki pod Złoczowem

Cmentarz polowy na froncie wschodnim w 1915 r.

Niemieccy żołnierze we wsi poleskiej Jesienią 1915 r.

choty. Natomiast IX Korpus austriacki zajął grzbiet Rzepien­nik Marciszewski i wzgórze Jodłówka Tuchowska, gdzie nawią­zał łączność z gwardią. Bijące się między Białą i Dunajcem puł­ki 4. Armii arcyksięcia Józefa Ferdynanda zdobyły silnie umocnioną Luboczę (419), Lichwin, Chojnik oraz przekroczyły Dunajec w jego dolnym biegu28.

Wynik zmagań pierwszego dnia ofensywy był korzystny dla państw centralnych. 11. Armia na długości całego swego fron­tu przesunęła się na głębokość 6—10 km w głąb terytorium nieprzyjaciela, zajmując pierwszą linię jego pozycji. Do niewoli dostało się około 17 tys. rosyjskich żołnierzy, prawdopodobnie co najmniej tyle samo odniosło rany lub poległo. Rosjanie wy­cofali się w kierunku drugiej linii obrony, zabierając niemal wszystkie działa i karabiny maszynowe. Przebieg działań pier­wszego dnia, podczas którego rosyjskie dywizje biły się mimo przewagi wroga dzielnie, nie ustępując prawie nigdzie bez za­ciętej walki, wskazywał jednak, iż losy zmagań nie zostały je­szcze rozstrzygnięte29.

W kwaterze dowódcy rosyjskiej 3. Armii w Jaśle rozważano teraz, gdzie skieruje się główne uderzenie niemieckie i austro- -węgierskie. Gen. Dmitriew zastanawiał się także nad możliwym rozmachem działań armii państw centralnych. Położenie wojsk Dmitriewa było tym trudniejsze, iż nie dysponował on silnym odwodem, mogącym interweniować na najbardziej zagrożonych liniach obrony. Wprawdzie dowódca Frontu Południowo-Za­chodniego gen. Iwanow przesunął 2 maja do Krosna III Kor­pus Kaukaski, ale mógł on wejść do akcji najwcześniej w trzecim lub czwartym dniu walki.

Wieczorem 2 maja gen. Mackensen wydał rozkazy na dzień następny. Postanowił wzmocnić prawe skrzydło i energicznym, szybkim natarciem posuwać się na wschód w kierunku Dukli, aby odciąć oddziały rosyjskie stojące na przełęczach karpackich. Korpus gen. Kneussela otrzymał do dyspozycji znajdującą się dotąd w rezerwie 20. Dywizję Piechoty (niem. X Korpus),

28 Ibid., s. 580; J. Kirchmayer, op. cii., s. 360; F. Latinik, op. cii., s. 36.

29 J. Dąbrowski, op. cii., s. 336—337; Srażenije pri Gorlica — Tar­nów, s. 146.

a dowództwo nad całością objął gen. Emmich. Natomiast 19. Dywizja Piechoty została skierowana w rejon Ciężkowic, by wesprzeć gwardię pruską. Natarcie miało być kontynuowane na całym froncie niemieckiej 11. Armii i nie dopuścić do zorgani­zowania przez Rosjan oporu na dalszych liniach obronnych30.

Noc upływała niemal spokojnie. Większość żołnierzy po obu stronach frontu starała się przespać przynajmniej kilka godzin. Dowódcy skończyli podliczanie strat i studiowali mapy przy­szłych terenów walk oraz dane dostarczone przez wywiad. W sztabach przesłuchiwano jeszcze jeńców starając się ustalić, z kim przyjdzie walczyć następnego dnia. Najbardziej zajęci byli lekarze i sanitariusze. Nie tylko operowano i opatrywano ran­nych, ale też gorączkowo przygotowywano się na przyjęcie na­stępnych.

Zmieniła się pogoda. Po ciepłej, słonecznej niedzieli tempera­tura obniżyła się. Rano 3 maja mżył deszcz, przechodzący w ulewę. Wiele dróg, zwłaszcza polnych, było nieprzejezdnych. Dopiero po południu przejaśniło się, ale w dalszym ciągu było chłodno31.

Rano 3 maja, jeszcze przed godziną 7.00 gen. Emmich wydał rozkaz do natarcia. Deszcz i nisko ciągnące się nad ziemią dy­my z płonących rafinerii ograniczały widoczność i utrudniały dowodzenie. W tych warunkach przygotowania do ataku 11. Dywizji przeciągały się. Ostatecznie dopiero około godziny 13. ruszyła do przodu. Natomiast 119. Dywizja podjęła działania już o godzinie 9.00. Obie dywizje zdobywały teren nie ponosząc większych strat. Wieczorem zajmowały stanowiska w rejonie miejscowości Libusza i Lipinki. Dopiero na wzgórzach na wschód od Lipinek rosyjska piechota stawiła zacięty opór.32

Trudniejsze zadanie — jak się okazało — otrzymały dywizje gen. Francoisa. XLI Korpus Rezerwy miał zdobyć tego dnia wzgórze Wilczak, będące kluczem do drugiej linii rosyjskiej

30 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 580; W. Hupert, Opera­cje wojny światowej, Lwów — Warszawa 1925, s. 51; O. Tile v. Kaim, op. cii., s. 134.

31 F. K L a t i n i k, op. cit., s. 38; J. K i r c h m a y e r, op. cit., s. 366.32 J. Kirchmayer, op. cit., s. 367—368, 371 i n.

obrony. O godzinie 6. rano uderzyła 81. Dywizja, godzinę póź­niej 82. Dywizja. Natarcie utrudniały rozmokłe drogi, opóźnia­jące ruch artylerii. Dopiero po godzinie 13. Niemcy zajęli po przygotowaniu artyleryjskim i zaciętej walce wzgórze Klęczany, na którym znajdowały się pozycje nieprzyjaciela broniące dostę­pu do Wilczaka. Pod wieczór niemal cała artyleria korpusu skoncentrowała ogień na Wilczaku. Godzinę później do sztur­mu poderwała się niemiecka piechota. I tutaj Rosjanie z deter­minacją bronili swoich stanowisk. Z pomocą obrońcom pośpie­szyły inne oddziały, kontratakując około godziny 19. doliną Ropy. Atak ten powstrzymywała artyleria 82. Dywizji. Boje przeciągały się. Artyleria wielokrotnie interweniowała otwiera­jąc drogę niemieckiej piechocie. Dopiero w nocy Rosjanie wy­cofali się w kierunku Biecza33.

Około godziny 6. rano natarcie rozpoczął także VI Korpus. Jego żołnierze ostrożnie maszerując i tylko gdzieniegdzie sta­czając potyczki z patrolami nieprzyjaciela we wczesnych godzi­nach popołudniowych znaleźli się na przedpolu rosyjskiej dru­giej linii obrony. Jednak jej zajęcie kosztowało VI Korpus utra­tę wielu żołnierzy. Rosjanie mężnie bili się, próbując zatrzymać nieprzyjacielską ofensywę. Około godziny 19. dowód­ca korpusu gen. Arz doszedł do przekonania, iż nie zdoła prze­łamać rosyjskiej obrony i zameldował o tym gen. Mackense- nowi. Jednak nieomal ostatnim wysiłkiem 39. Dywizja Honwe- dów wtargnęła na pozycję rosyjską na wschód od Rozembarku. Przy wsparciu artylerii zaczęła teraz spychać znajdujące się przed nią oddziały wroga. Między godziną 21 a 22 honwedzi wkroczyli do wsi Racławice. Natomiast dywizja krakowska (12.) zajęła wzgórze Dział Krzemienny i odrzuciła oddziały ro­syjskie, próbujące kontratakami je odzyskać34. Noc ograniczy­ła aktywność VI Korpusu.

Korpus Gwardii Pruskiej rozpoczął działania około godziny 6. rano, początkowo nie napotykając nieprzyjaciela. Dopiero we

33 Ibid., s. 368—369, 374 i n.; O. Tile v. Kaim, op. cit., s. 140 i n.; H. v. Franpois, Der Karpatendurchbruch und die Befreiung von Galizien, Leipzig 1933, s. 70 i n.

34 J. Kirchmayer, op. cii., s. 376; F. Latinik, op. cit., s. 38—39.

wczesnych godzinach popołudniowych rosyjska piechota zaata­kowała jednostki korpusu, nie chcąc pozwolić 1. i 2. Dywizji Gwardii na przygotowanie natarcia. Rosyjskie przeciwdziałania opóźniły szturm gwardii. Przed wieczorem pruskie dywizje ru­szyły jednak zdobyć Lipie oraz wieś Olszyny.35

Natomiast dywizje 4. Armii po uciążliwych przemarszach i bojach znalazły się na przedpolu Tuchowa. Odrzuciły Rosjan w kierunku brzegu Białej. Sztab rosyjskiego IX Korpusu opuścił Tuchów 36.

Walki w dniu 3 maja zakończyły się sukcesem 11. Armii. Druga linia obrony armii Radko Dmitriewa została przełama­na na wielu odcinkach. Odwrót Rosjan nie zmienił się jednak nigdzie w paniczną ucieczkę. Przytłoczeni liczebną przewagą, dysponując mniejszą liczbą dział i katastrofalnie małą ilością amunicji, Rosjanie zadali Niemcom i korpusom austro-węgier­skim ciężkie straty. Wiele atakujących oddziałów uległo dezor­ganizacji, a ich dowódcy musieli poświęcić sporo czasu na przywrócenie ładu w jednostkach. Tempo zajmowania wyzna­czonych celów było też na niektórych odcinkach mniejsze niż to wcześniej zakładano. Sprawny odwrót rosyjskiej piechoty 2 ma­ja i w nocy z 2 na 3 maja spowodował, iż piechota niemiecka i austro-węgierska dążąc do jak najszybszego nawiązania kontaktu z wrogiem niemal wszędzie dotarła na przedpole rosyjskiej dru­giej linii obronnej wcześniej niż artyleria. Czekanie na działa przeciągało się często do późnych godzin południowych.

Na tempo zajmowania terenu wpływała także tendencja do wyrównywania czołowej linii natarcia 11. Armii, co nadmiernie uzależniało szybciej posuwające się pułki i dywizje od tych, któ­re z trudem przełamywały obronę nieprzyjaciela.

Niemniej jednak w sztabie 11. Armii panował nastrój za­dowolenia i wielkiego optymizmu. Jeszcze o godzinie 12.30 gen. von Mackensen wyznaczył cele, jakie mają osiągnąć jego żoł­nierze 4 maja. W rozkazie przekazanym dowódcom korpusów pi­sał: „Na jutro zamierzone jest przekroczenie Wisłoki w obszarze

35 J. Kirchmayer, op. cit., s. 377—378; O. Tile v. Kaim, op. cii., s. 162 i n.

36 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 580.

Żmigród — Kołaczyce, do czego należy poczynić wszystkie przygotowania. Przewidywane rejony przeprawy: korpus Em- micha pod Żmigrodem i na południe, XLI K. Rez. w rejonie Osiek — Dębowiec, VI K. pod Jasłem, gwardie między Jas­łem a Kołaczycami."37

Stawka nadal nie orientowała się w rozmiarach ofensywy nieprzyjaciela. Kiedy gen. Dmitriew zwrócił się do dowódcy Frontu Południowo-Zachodniego o zgodę na odejście jego wojsk na linię Wisłoki i przekazanie mu dwóch nowych korpu­sów, spotkał się z odmową i posądzeniem, iż stracił opanowanie i zdolność spokojnego rozważania sytuacji. Gen. Iwanow uwa­żał bowiem, że do zatrzymania niemiecko-austriackiej ofensywy wystarczy interwencja III Korpusu Kaukaskiego i skąpe odwody3. Armii38. Ponadto wycofanie się za Wisłokę — w jego ocenie — stawiało pod znakiem zapytania możliwość wkroczenia na Węgry. A do tego od wielu miesięcy dowódca Frontu Połud­niowo-Zachodniego dążył. Wprawdzie dalsze sukcesy wojsk państw centralnych mogły postawić dywizje z XXIV i XII korpusów, znajdujące się w zachodnich Karpatach, w tragi­cznej sytuacji, jednak gen. Iwanow gotów był ryzykować. Wye­liminowanie z wojny Węgier i zmuszenie przez to Wiednia do kapitulacji wydawało się warte największego wysiłku i ryzyka.

Uspokajająco na sztab rosyjskiej 3. Armii podziałała świa­domość, że 4 maja będzie można wprowadzić do boju oddziały z III Korpusu Kaukaskiego i częściowo II Korpusu Syberyj­skiego. Pewne nadzieje łączono także z rozpoczętym odwrotem wschodniego skrzydła 8. Armii gen. Brusiłowa znad węgierskiej granicy, gdyż przy sprzyjających okolicznościach mogło ono za­grozić korpusowi gen. Emmicha 39.

Dlatego też Dmitriew rozkazał utrzymać za wszelką cenę drugą linię obrony, a jej elementy utracone 3 maja odbić. Miała się ona stać podstawą wyjściową dla przeciwnatarcia wykona­nego siłami armii i III Korpusu Kaukaskiego. Dowódcy dywizji, na które kierowało się główne uderzenie wojsk gen. Mac-

37 Cyt. za: J. K i r c h m a y e r, op. cit., s. 371.38 J. D ą b r o w s k i, op. cit., s. 371.39 W. H u p e r t, op. cit., s. 52.

kensena, otrzymali rozkaz wytrwania do czasu przybycia III Korpusu. Niepokój Dmitriewa wywoływało natomiast zbyt luźne powiązanie sąsiadujących ze sobą skrzydeł IX i X korpu­sów. Łączność między nimi zapewniała grupa (kilka batalio­nów) gen. Wołodczenki. W każdej chwili, przy silniejszym na­cisku, mogła tam powstać luka, której wypełnienie przez od­działy niemieckie spowodowałoby klęskę X Korpusu. Dlatego też gen. Dmitriew przydzielił Wołodczence 3. Dońską Dywizję Kawalerii40.

Wtorek 4 maja był pogodny i słoneczny. Ciepło ubranym żołnierzom dokuczał upał. Nie wszędzie kuchnie polowe nadą­żały za swoimi batalionami. Wielu walczących skazanych było na czerpanie wody z przydrożnych studzien i na suchy pro­wiant.

Na dzień 4 maja dywizje gen. Emmicha otrzymały zadanie dojścia do Wisłoki, zanim zbliżą się ku niej posiłki śpieszące na pomoc rosyjskiej 3. Armii. Oznaczało to, że Niemcy muszą najpierw zająć Ostrą Górę (365), wieś Folusz i przełamać rosyj­ską trzecią linię obrony 41.

Istotnych danych o położeniu wojsk rosyjskich dostarczyło rozpoznanie lotnicze. Piloci i obserwatorzy meldowali, iż za­uważyli wyraźne oznaki odchodzenia rosyjskiej piechoty ze sta­nowisk w Karpatach szosą przez Kąty na Żmigród. Wyjaśniło się również, że przeciwnik będzie bronił podejścia do Wisłoki. 11. Dywizja po zgnieceniu słabego oporu opanowała Folusz.

Dalsze natarcie wspierane ogniem dział spowodowało odwrót rosyjskiej piechoty z rejonu Woli Cieklińskiej. Ale dowódca 11. Dywizji gen. von Kneussel nie zdecydował się na kontynuowa­nie ataku. Niepokoiły go wiadomości napływające z sąsiedniej 119. Dywizji. Posuwała się ona wolniej, gdyż napotkała silniej­szy opór przeciwnika. Przy tym jej front natarcia był nadmier­nie rozciągnięty.

Przed godziną 17. dywizja zajęła Cieklin. W tym samym czasie rosyjskie oddziały X Korpusu, wspomagane przez 21.

40 J. K i r c h m a y e r, op. cit., s. 380.41 Srażenijepri Gorlica — Tarnów, s. 134.

Dywizję z III Korpusu, przeszły do kontrataku i uderzyły na lewe skrzydło 119. Dywizji. Rosyjska piechota pobiła kilka niemieckich batalionów i wdarła się na stanowiska baterii lek­kich oraz ciężkich dział. Tylko szybkie rzucenie posiłków do boju na najbardziej zagrożone punkty pozwoliło zażegnać nie­bezpieczeństwo. Mimo to walka przeciągała się. Obie strony ponosiły ciężkie straty. Ostatecznie dopiero późnym popołud­niem 119. Dywizja mogła wznowić natarcie. Przed zapadnię­ciem zmroku jej żołnierze opanowali Ostrą Górę. Natomiast wal­ka o las ciekliński trwała jeszcze w nocy 42.

XLI Korpus Rezerwowy nacierał powoli, likwidując mniejsze oddziały nieprzyjaciela i utrzymując łączność z sąsiadami. Oko­ło godziny 15. osiągnął Wójtową. Dalsze natarcie spotkało się z silnym przeciwdziałaniem Rosjan. W efekcie niemieccy żołnie­rze nie mogli tutaj 4 maja sforsować trzeciej linii obrony wro­ga 43.

Późnym wieczorem 3 maja na odprawach w VI Korpusie na­kazano oficerom rozpoczęcie działań jeszcze o świcie następne­go dnia. Patrole, które wyruszyły w nocy, powróciły z informa­cjami o uchodzeniu Rosjan na dalsze stanowiska. 4 maja Kra­kowska 12. Dywizja wyruszyła do walki o godzinie 5.30 rano. Ścierając się z rosyjskimi oddziałami doszła do Biecza. Zdoby­cie miasta okazało się bardzo trudne.

„O godzinie 9. rano — wspomina dowódca Cieszyńskiego 100. Pułku Piechoty Franciszek K. Latinik — objąłem kierow­nictwo walki 100. pp pod Bieczem. Zdobycie wzgórz, na północ od Przedmieścia, było nader ciężkie i zmian pełne, gdyż nie­przyjaciel bronił się heroicznie i częstymi kontratakami odbierał nam zdobyte już pozycje, które też kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk" 44.

Zacięte walki przeciągały się i pochłonęły wiele istnień ludz­kich, zanim wyparto Rosjan z Biecza, wzgórz nad miastem oraz

42 J. Kirchmayer, (op. cit., s. 381 i n.; Srażenije pri Gorlica — Tarnów..., s. 132 i n.; O. T i 1 e v. Kaim, op. cit., s. 180—181.

43 J. K i r c h m a y e r, op. cit., s. 383; O. T i 1 e v. K a 1 m, op. cit., s. 181.

44 F. Latinik, op. cit., s. 42.

Przedmieścia. 4 maja tylko 100. pułk stracił 18 poległych i 126 rannych45.

Także 39 Dywizja Honwedów z wysiłkiem, ponosząc straty, spychała nieprzyjaciela w kierunku potoku Olszynka. Nie star­czyło jej już jednak sił na sforsowanie potoku. Podobnie wyglą­dała sytuacja na innych odcinkach VI Korpusu. Jego oddziały wszędzie odniosły sukcesy, ale nie tak znaczne, jak tego oczeki­wano w sztabie 11. Armii. Tempo natarcia korpusu zostało za­hamowane wskutek wejścia do walki nowych, silnych oddzia­łów rosyjskich, przede wszystkim 52 Dywizji Piechoty.

Najłatwiej tego dnia przebiegało natarcie Korpusu Gwardii. Obie jego dywizje szybko parły do przodu i, nie ponosząc tak znacznych strat jak inne jednostki 11. Armii, wieczorem 4 maja dotarły nad Olszynkę, przekraczając ją w niektórych punk­tach46.

Austriacka 4. Armia zdobyła po zaciętej i prowadzonej po­czątkowo ze zmiennym szczęściem walce górę Obszar. Zmusiła przeciwnika do wycofania się z Tuchowa i sforsowała Białą. Rosyjskie dywizje IX Korpusu szybko odchodziły na północny wschód.

Przed 11. Armią i jej sąsiadami: IX Korpusem z 4. Armii oraz X Korpusem z 3. Armii rozciągała się ostatnia, najsłabsza linia obrony rosyjskiej. W rejonie wsi Osobnica niemiecki XLI Kor­pus Rezerwowy nawet ją już przekroczył. Gen. Mackensen mógł być zadowolony ze swoich żołnierzy.

Natomiast w sztabie rosyjskiej 3. Armii panowało przygnę­bienie. Posiłki rzucone do walki 4 maja, użyte na kilku odcin­kach, nie odmieniły pogarszającej się sytuacji 3. Armii. Nie myślano już o działaniach zaczepnych i odrzuceniu wojsk nie­mieckich oraz austro-węgierskich na pozycje z 2 maja, a jedynieo zatrzymaniu natarcia wroga. Radko Dmitriew zamierzał teraz utrzymać trzecią linię obrony, a korpusy XXIV i XII wycofać z Karpat za górną Wisłokę 47.

45 Ibid., s. 44.46 J. K i r c hm a y e r, op. cit., s. 383—384; O . T i 1 e v . Kaim, op.

cii., s. 182.47 J. Kirchmayer, op. cit., s. 384—385.

Noc z 4 na 5 była bardzo chłodna. Żołnierze marzli; wielu nie mogło zasnąć. Jasny ranek zapowiadał jednak, że dzień będzie słoneczny. Tak też się stało, ale po południu powiał zimny wiatr, pod wieczór temperatura szybko opadła, zapowiadając kolejną chłodną noc.

Jeśli jeszcze 4 maja gen. Radko Dmitriew miał jakieś nadzie­je, iż zdoła utrzymać trzecią linię obrony, to pierwsze meldun­ki, jakie otrzymał następnego dnia, przekonały go, iż jest to nie­realne. Jego wojska były krańcowo wyczerpane i wszędzie ule­gały nieprzyjacielowi. Z goryczą zapewne myślał o niefra­sobliwości i nadmiernej pewności siebie dowództwa Frontu i Stawki. Poprzedniego wieczora, kiedy przesłał szczegółowy meldunek o stratach w boju i masowym poddawaniu się żołnie­rzy niektórych jednostek, otrzymał od gen. Iwanowa zapewnie­nie nadejścia pomocy i kolejny kategoryczny rozkaz obrony każdej pozycji. Rozkaz ten znalazł potwierdzenie w dyspozy­cjach wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza. A przecież, gdyby pozwolono mu jeszcze kilkanaście godzin wcześniej cof­nąć armię, miał szansę ją uratować. Teraz było to już niemożli­we. Walczący żołnierze rosyjscy nie potrafili oderwać się od nieprzyjaciela i przejść na wschodni brzeg Wisłoki. Co gorsze, można się było spodziewać, iż Niemcy lub żołnierze austro-wę- gierscy zrobią to pierwsi, przekraczając przy tym rzekę na kil­ku odcinkach.

Najgorsze obawy gen. Dmitriewa potwierdziły się stosunko­wo szybko. Niemiecka 119. Dywizja jeszcze rano sforsowała Wisłokę i zajęła Żmigród. Żołnierze gen. Emmicha skierowali się teraz na Wietrzno, Równe oraz Duklę i wieczorem osiągnęli tę ostatnią miejscowość. Tym samym rosyjskie dywizje opu­szczające lub jeszcze stojące na przełęczach karpackich znalazły się w groźnym położeniu. W tej sytuacji Dmitriew wydał rozkazy wycofujące całe lewe skrzydło 3. Armii z Karpat i zwracające je na zachód.

Niewiele lepiej wyglądało położenie na innych odcinkach frontu armii. Zacięty opór, jaki próbowała stawiać część żołnie­rzy rosyjskich, nie mógł powstrzymać nieprzyjaciela. Pod wie-

czar pozostałe oddziały czołowe i patrole 11. Armii podeszły nad Wisłokę, a na niektórych odcinkach nawet ją przekroczyły48.

Kolejne sukcesy na swoim koncie zapisało lewe skrzydło aus- tro-węgierskiej 3. Armii oraz prawe skrzydło austro-węgierskiej4. Armii. Żołnierze tej ostatniej podchodzili pod Tarnów, Zwiemik i nad Wisłokę. Straty, jakie przy tym ponieśli, były znacznie mniejsze niż w poprzednich dniach.

Zanim zapadł zmrok, gen. Dmitriew mógł już mieć pewność, że został całkowicie pokonany, a jego wojskom grozi zagłada. Utrzymanie linii rzeki Wisłoki — czego domagała się teraz Stawka — wydawało mu się nierealne. Aby zrealizować zada­nie, należało przede wszystkim kontratakować i odrzucić te od­działy wroga, które już sforsowały rzekę. Zmęczone ustawi­cznymi bojami i nocnymi odwrotami oddziały nie były w stanie wykonać takiego zadania. Posiłki, które nadchodziły, tylko w małym stopniu rekompensowały poniesione straty, tym bar­dziej że nieprzyjaciel również wprowadził do boju nowe bata­liony. Raz jeszcze odczytując rozkazy Stawki i dowództwa Fron­tu zakazujące dalszego odwrotu gen. Dmitriew miał wrażenie, iż znajduje w nich wyrok śmierci dla swojej armii.

6 maja katastrofa 3. Armii pogłębiła się. Wisłoka została sfor­sowana przez wroga na całej niemal długości. Prące do przodu dywizje niemieckiej 11. Armii i austro-węgierskiej 4. Armii już bez wysiłku rozbijały rosyjskie pułki. Do ofensywy przeszły także armie austro-węgierskie znajdujące się w Karpatach. Gen. von Mackensen nie tylko nie zamierzał zwalniać tempa natarcia, ale dążył teraz do maksymalnego wykorzystania suk­cesu.

Dramatyczne oświadczenie gen. Dragomirowa z 6 maja — „istnieje tylko jedna właściwa decyzja, wycofanie naszych armii za San"49 — było jedynie stwierdzeniem bezsilności. Sztab ro­syjskiej 3. Armii nie miał bowiem już wpływu na rozwój sytua­cji. Rozkazy nie docierały do jednostek; ich dowódcy sami mu­sieli podejmować decyzje. Wiele oddziałów ulegało rozkładowi. Inne, oblężone, walczyły bez nadziei na zwycięstwo. Natomiast

48 Ibid., s. 385; J. D ąbro wski, op. cii., s. 338.49Cyt. za: M. Zgórni ak, Bitwa pod Gorlicami, s. 581.

te, które zdołały oderwać się od nieprzyjaciela, z trudem utrzymywały spoistość i dyscyplinę uchodząc na wschód. Ich oficerowie, tak jak żołnierze, byli u kresu wytrzymałości.

Po południu 6 maja obaj przeciwnicy wiedzieli, iż front zos­tał przerwany.

Bitwa kończyła się wielkim sukcesem armii państw central­nych. Ich korpusy wtargnęły w poszerzającą się z każdą godzi­ną lukę frontu rosyjskiego. Kiedy wreszcie wielki książę Miko­łaj Mikołajewicz wydał rozkaz wycofania się na linię Sanu i Dniestru, okazało się, że nie ma czym zatrzymać nacierających. W dziesięć dni po rozpoczęciu szturmu na pierwszą linię obro­ny 3. Armii chwiał się cały front galicyjski.

12 maja von Seeckt mógł napisać do żony: „[...] znów zdoby­liśmy Zachodnią Galicję i zmusiliśmy Rosjanina, aby opuścił dużą i najlepszą część Polski, przepędziliśmy go daleko od gra­nicy Górnego Śląska, zabezpieczyliśmy Kraków i Węgry, rozbi­liśmy mu całkowicie jedną armię, a dwie inne zmusiliśmy do odwrotu. To już jest piękny rezultat, a przecież armia przy tym jeszcze w pełni zdolna do działania, jeszcze trzy zupełnie nie użyte dywizje w rezerwie" 50.

Do 12 maja wojska Niemiec i Austro-Węgier wzięły do niewo­li 140 tys. żołnierzy, zdobyły 100 dział i 300 karabinów maszy­nowych 51.

50 H. M e i e r - W e 1 c k e r, op. cit., s. 53.51 M. Zgórniak, Bitwa pod Gorlicami, s. 582.

NA WSCHÓD

Pod koniec pierwszego tygodnia natarcia wojska niemieckiei austro-węgierskie posuwały się do przodu już na szerokości około 160 km, między grzbietami Beskidów a Wisłą. 7 maja oddziały niemieckie wkroczyły do Krosna, Iwonicza i Ryma­nowa, a austro-węgierskie zajęły przełęcz Beskid Radoszycki. Rozkazy, jakie realizowały nacierające dywizje, nakazywały im dotrzeć możliwie najszybciej do linii Sanu, Wiszni i Dniestru. Tam dopiero miano określić dalsze cele działań, w zależności od kondycji armii państw centralnych na innych frontach.

Raz jeszcze Rosjanie podjęli próbę powstrzymania natarcia wroga. Bitwa stoczona pod Rzeszowem i Sanokiem 9 oraz 10 maja zakończyła się ich ciężką porażką. 11 maja padł Rzeszów, a 15 maja Jarosław. W dniu następnym Austriacy rozpoczęli walki o twierdzę Przemyśl, bronioną teraz przez oddziały z 8. Armii gen. Aleksieja Brusiłowa.

Dla Frontu Południowo-Zachodniego Przemyśl był ważnym punktem strategicznym. Jego dowództwo zamierzało zatrzymać wroga na linii rzek San i Dniestr. Przemyska twierdza, mimo zniszczeń spowodowanych w czasie dwóch poprzednich oblę­żeń oraz w marcu 1915 r. przez kapitulującą załogę gen. Her­manna Kusmanka, nadal stanowiła kluczowy punkt obrony linii Sanu.

Rosjanom zależało na utrzymaniu Galicji Wschodniej

w związku z oczekiwanym przystąpieniem Włoch do wojny. 16 maja w Baranowiczach przedstawiciel Włoch zapowiedział, że

wojska jego państwa po wydaniu wojny Austro-Węgrom uderzą przez Lubljanę w kierunku Niziny Węgierskiej, aby wesprzeć armie rosyjskie zamierzające przedostać się przez Karpaty na Węgry. Utrata linii Sanu właściwie uniemożliwiała rozpoczęcie rosyjskiego natarcia na południe.

Pod koniec maja zmagania o Przemyśl zostały zintensyfiko­wane. Ataki na umocnienia prowadził X Korpus wchodzący w skład austro-węgierskiej 3. Armii oraz oddziały wydzielone z niemieckiej 11. Armii, m.in. pułki bawarskiej dywizji von Kneussela i gwardii pruskiej. Twierdza była bombardowana z powietrza oraz ostrzeliwana przez artylerię, w tym przez ciężkie moździerze 420 mm. Generalny szturm wyznaczono na 31 ma­ja.

Niespodziewanie dla Austriaków i Niemców tego dnia o świ­cie na niektórych odcinkach uderzyli Rosjanie. Wspierani og­niem dział rosyjscy piechurzy gwałtownym atakiem odbili fort VI. Do niewoli dostało się ok. 500 żołnierzy austro-węgier- skich. Ten sukces, choć wprowadził wiele zamieszania w szta­bach sił oblegających, nie mógł wpłynąć w znaczący sposób na sytuację Przemyśla. Przewaga wojsk państw centralnych była wręcz miażdżąca. Mogli oni także wprowadzić do walki dalsze pułki, właśnie ściągnięte z frontu zachodniego.

Szturm rozpoczął się od ostrzału. Pociski niemieckich moź­dzierzy 420 mm rozbijały ściany fortów i bunkrów, także tych betonowych, o grubości 2,5 m. Samoloty kontynuowały loty bojowe. Najintensywniej ostrzeliwano forty północno-zachod- niego odcinka twierdzy. Tam też niemiecka piechota odniosła swój pierwszy znaczący sukces. Pułki bawarskie zajęły zrujno­wane forty i odparły kontrataki Rosjan.

Z każdą godziną atakujący wdzierali się głębiej w pozycje wroga. Jednak desperackie wysiłki wyrzucenia ich z twierdzy, podejmowane przez ''rosyjskich piechurów, opóźniały postępy Niemców oraz oddziałów austro-węgierskich. Do wieczora2 czerwca w rękach żołnierzy państw centralnych znalazły się wszystkie wielkie forty na północno-zachodnim odcinku

twierdzy. Droga w głąb twierdzy i do miasta została otwarta. W tej sytuacji gen. Brusiłow rozkazał obrońcom wycofać się na wschód.

3 czerwca na Zasanie wkroczył jako pierwszy batalion pru­skiej gwardii. Trzy dni później Austriacy z pompą obchodzili odzyskanie Przemyśla. Do miasta przybył następca tronu arcy- książę Karol. Towarzyszyli mu głównodowodzący wojskami austro-węgierskimi arcyfcsiąźę Fryderyk i SZćf Szt&bu Geaecal- nego gen. Conrad 1.

Postępowanie Austriaków i Niemców stanowiło wstrząs dla ludności miejscowej. Obok szumnych, graniczących z patosem zapewnień o zwycięstwie i męstwie wojsk austro-węgierskich, Polacy, a w jeszcze większym stopniu Ukraińcy, musieli wysłu­chiwać oskarżeń o kolaborację z Rosjanami. Wkrótce też zwy­cięzcy przystąpili do masowych aresztowań. Objęły one w mieście ponad trzysta osób, przeważnie młodych mężczyzn. Dziesięciu spośród nich skazano na karę śmierci i mimo zabie­gów władz miejskich powieszono. Jednocześnie nasiliły się rek­wizycje. Konfiskowano żywność, chłopom rabowano bydło, za­bierano przedmioty wykonane z metali nierdzewnych. Wsie, które próbowały przeciwstawić się tym rabunkom, żołnierze okrutnie pacyfikowali, często paląc domostwa, gwałcąc kobiety, a nawet zabijając. W samym mieście pod pretekstem rewizji ra­bowano prywatne domy.

Wyzwolenie okazało się równie tragiczne jak okupacja. Pa­miętano jednak, iż rosyjscy oficerowie surowo karali podwład­nych samowolnie łupiących ludność cywilną. Wspominano tak­że, że prowadzone przez nich rekwizycje rzadko kończyły się obdarciem ludności cywilnej z całego majątku.

W mieście krążyły pogłoski o żołnierzach zasypanych w roz­bitych fortach. O jękach wydobywających się z ruin, a naweto pojawiających się duchach, szeptali demontujący wyposażenie twierdzy robotnicy i żołnierze. Już po zakończeniu wojny w ka­zamatach fortu XIII „San Rideau" miano znaleźć oszalałegoi dogorywającego oficera rosyjskiego. Przebywał on tam uwię-

1 J. R ó ż a ń s k i , Twierdza Przemyśl, Rzeszów 1983, s. 94 i n.

ziony i zapomniany osiem długich lat. Przez pierwsze lata pro­wadził dziennik: „[...] błogosławię mury mego grobowca, bo w nim zaznaję najwięcej wolności i życia. Radość rozsadza mi piersi, próżno silę się ująć uczucie w słowa, które są dalekim echem [...] Ale już gaśnie moja ostatnia świeca." 2

Podobne opowieści łączono również z innymi fortami twier­dzy.

Zdobycie Przemyśla oraz inne zwycięstwa pozwoliły nie­mieckiej i austro-węgierskiej propagandzie bagatelizować fakt przystąpienia Włoch do Ententy. Do pojawienia się nowego przeciwnika prasa przygotowywała społeczeństwo od kilku mie­sięcy, wmawiając, iż nie jest on groźny dla triumfujących armii. Natomiast w sztabach generalnych Niemiec i Austro-Węgier zdecydowano, że w najbliższym czasie wojska państw central­nych nie podejmą ofensywy przeciwko Włochom. Zadaniem żołnierzy austro-węgierskich oraz posiłkujących ich Niemców miało być jedynie powstrzymanie ofensywy włoskiej. Aby jed­nak wykonać to zadanie, zarówno Falkenhayn, jak Conrad, li­czyli się z koniecznością ściągnięcia z Galicji na nowy front kil­ku dywizji. Na razie dążyli do osiągnięcia maksymalnie wiel­kich sukcesów na Wschodzie.

Gen. Iwanow mimo usunięcia gen. Dmitriewa i innych do­wódców rzekomo skompromitowanych lub po prostu opowia­dających się za głębokim odwrotem na wschód, nie potrafił za­trzymać ofensywy wroga, choć otrzymał nowe dywizje, w tym ściągnięte z innych odcinków frontu. 14 czerwca po ciężkich walkach Rosjanie wycofali się z Mościsk, a 22 tego miesiąca ze Lwowa. Gen. Mackensen triumfował. W Rosji natomiast, mi­mo pokrętnych komunikatów z terenów walk, panował nastrój przygnębienia, przeradzający się w głębokie poczucie niewiary w monarchię i instytucje państwowe. Autorytet caratu, zna­cznie nadszarpnięty w ostatnich latach, teraz gwałtownie zała­mywał się zarówno w wojsku, jak też wśród ludności wielkich miast.

Po zajęciu Lwowa mianowany feldmarszałkiem Mackensen

2 Cyt., za: J. Różański, op. di., s. 108.

zaproponował uderzenie z Galicji w kierunku północnym — na ziemię lubelską. Powodzenie tego zamierzenia zmusiłoby Ros­jan do odstąpienia na wschód od Wisły. Powierzona Mackense- nowi Grupa Armii składała się z austro-węgierskiej 4. Armii (pięć korpusów), z jego 11. Armii (cztery korpusy niemieckie i jeden austriacki) oraz z nowej Armii „Bug" (trzy korpusy nie­mieckie).

W połowie czerwca Front Północno-Zachodni, dowodzony przez gen. Michaiła Aleksiejewa, składał się z ośmiu armii:5., 10., 12., 1., 2., 4., 3. i 13., aw składzie Frontu Południowo- -Zachodniego gen. Nikołaja Iwanowa znajdowały się tylko trzy armie: 8., 11., 9 3

Odcinek powierzony gen. Aieksiejewowi przebiegał od Kur­landii po rejon Lwowa. Na lewym brzegu Wisły pozostawały już tylko dwie armie: 4. Armia stała na pozycjach od Sando­mierza po Nowe Miasto nad Pilicą, a 2. Armia nad Rawką i Bzurą. Walcząca na tym obszarze 5. Armia została przeniesiona na Żmudź.

Gen. Aleksiejew wykształceniem, a przede wszystkim do­świadczeniem wyniesionym m.in. z wojny z Japonią i z pracy na stanowisku oberkwatermistrza Sztabu Generalnego, prze­wyższał gen. Iwanowa. Będąc długo oficerem sztabowym (w pierwszym okresie wojny pełnił funkcję szefa sztabu Frontu Południowo-Zachodniego), umiejętnie wykorzystywał pracę podległego sobie aparatu dowodzenia. Po objęciu dowództwa Frontu Północno-Zachodniego dążył do stworzenia znacznych odwodów, mogących interweniować w okresie ofensywy nie­przyjaciela. Był zwolennikiem prowadzenia działań defensyw­nych, doskonale rozumiejąc skomplikowane położenie własnych wojsk oraz nękające je braki w wyposażeniu i zaopatrzeniu.

Pod koniec czerwca grupa Mackensena uderzyła na rosyjskie pozycje na odcinku 140 km między Wisłą a Bugiem. W bitwie pod Tomaszowem Lubelskim 25—27 czerwca została pokonana grupa gen. Władimira Ołochowa. Zmusiło to rosyjską 3. Armię stojącą nad Tanwią do wycofania się na linię Swięciechów — Goraj —

3 I. Rostuiiow, cit., s. 247; J. D ąb r o w s k i, op. cit., s. 362—363.

Szczebrzeszyn — Zamość. Została tutaj wzmocniona posiłkami przybyłymi znad Wisły. Razem z 13. Armią (powstałą z grupy gen. Ołochowa) otrzymała rozkaz stawienia przez najbliższe dni „najzaciętniejszego oporu" 4. Wypełniając ten rozkaz 1—10 lip- ca w bitwie pod Kraśnikiem 3. Armia nie dopuściła do przer­wania frontu. Kontratak rosyjskich korpusów XXV i VI Sy­beryjskiego odrzucił oddziały austriackie.

Pod koniec pierwszej dekady lipca gen. Aleksiejew przesunął 2. Armię na linię Błonie — Grójec, a 4. Armię na prawy brzeg Wisły. Wzmacnianie sił stojących na zachód od Wisły, podob­nie jak silny opór atakowanych przez nieprzyjaciela 13. i 4. Armii, miało umożliwić ewakuację z ziem Królestwa Polskiego.

Do zaciętych walk obronnych Rosjanie zostali zmuszeni również na północy, atakowani na odcinku 1. Armii i lewego skrzydła 12. Armii (IV Korpus Syberyjski) przez niemiecką 12. Armię. Na dwóch liniach obronnych pod Przasnyszem, usy­tuowanych w odległości około 6 km od siebie, rozmieszczono 107 tys. żołnierzy. Artyleria miała 377 dział5.

Nad ranem 13 lipca pozycje rosyjskie zajmowane przez 11. i 2. dywizje syberyjskie, na długości 35—40 km znalazły się pod ostrzałem 860 dział. W wyniku trwającego kilka godzin ognia artyleryjskiego straciły około 30% stanów6. Po kilkunastogo­dzinnych walkach 1. Armia rozpoczęła odwrót na linię Szczu­czyn — Ostrołęka — Pułtusk.

Gen. Aleksiejew zamierzał bronić pozycji nad Narwią. Od ich utrzymania zależał los Warszawy, Królestwa i armii nad środkową Wisłą. Słabsze, nadal bardzo źle wyposażone w amu­nicję oddziały rosyjskie nie potrafiły sprostać zadaniu. Wpraw­dzie dywizje syberyjskie kontratakując powstrzymywały na nie­których odcinkach przeciwnika, nie mogły jednak zmienić wy­niku walk na całym północnym odcinku frontu. 24 lipca padły fortyfikacje w Pułtusku i Różanie. Front ustalił się między Łomżą a Modlinem. Artyleria ostrzeliwała przeprawy niemiec­

4 Cyt. za: J. D ą b r o w s k i, op. cit., s. 370.5 I. Rostunow (op. cit., s. 258) siły niemieckie ocenia na 177 tys. żołnie­

rzy i 1255 dział.6 Ibid., s. 258-259.

kie na Narwi między Pułtuskiem i Różanem. Obydwie stro­ny nie podejmowały większych działań zaczepnych. Rosjanie spiesznie umacniali swoje pozycje.

Porażki poniesione na północy zbiegły się z niepowodzeniami na południu. 3. Armia utraciła Krasnystaw i rozpoczęła odwrót. 20 i 21 lipca broniła się na umocnionych pozycjach, biegnących od Opola Lubelskiego przez Niedźwiedzicę Małą, Osmolice, Fajsławice do Wojsławic i Hrubieszowa. 29 lipca została pobita na południe od Lublina. Tego samego dnia armia gen. Woyr- scha zdołała się przeprawić pod Ryczywołem na prawy brzeg Wisły. Mimo przeciwdziałania rosyjskiego XVI Korpusu Nie­mcy rozszerzyli przyczółek pod Maciejowicami.

Powodzenie osiągnięte przez wojska państw centralnych nad Narwią oraz na Lubelszczyźnie groziło okrążeniem armiom ro­syjskim walczącym nad środkową Wisłą. Gen. Aleksiejew, zgodnie z ustaleniami przyjętymi 19 lipca na naradzie w Siedl­cach z udziałem w. ks. Mikołaja Mikołajewicza, wydał armiom walczącym nad Wisłą rozkaz wycofania się na wschód. Wcześ­niej już ewakuowano wszystkie oddziały pozostające na lewym brzegu. 5 sierpnia Rosjanie opuścili Warszawę.

W walkach na Lubelszczyźnie uczestniczyła I Brygada Le­gionów Józefa Piłsudskiego i świeżo sformowany 4. pułk pie­choty 1. Po przejściu 4 lipca przez Wisłę pod Józefowem bryga­da została wysłana w kierunku Urzędowa. Składała się wów­czas z trzech pułków piechoty (1. — Edwarda Rydza-Smigłego,5. — Leona Berbeckiego, 7. — Mieczysława Trojanowskiego), dywizjonu ułanów Władysława Beliny-Prażmowskiego, dywiz­jonu artylerii Ottokara Brzozy-Brzeziny, kompanii saperów, ko­lumny taborów i oddziałów sanitarnego oraz gospodarczego.

Legioniści uzbrojeni byli w karabiny powtarzalne typu „Mannlicher" wz. 90 i 95. Pułki miały oddziały karabinów ma­szynowych, wyposażone w ckm-y systemu „Schwarzloose"

7 W tym czasie II Brygada (2. i 3. pułki piechoty, dywizjon kawalerii i dy­wizjon artylerii) znajdowała się na froncie besarabsko-bukowińskim. Trwało formowanie III Brygady, której 4. pułk już walczył, a 6. pułk jeszcze szkolono na tyłach.

o teoretycznej szybkostrzelności 500 strz./min. W każdej kompa­nii piechoty funkcjonowały patrole telefoniczne, dysponujące dobrym sprzętem. Dwubateryjny dywizjon artylerii został wy­posażony w szybkostrzelne austriackie działa polowe 80 mm. Ułani Beliny uzbrojeni byli w szable i kawaleryjskie krótkie ka­rabinki typu „Mannlicher". Dobrze przedstawiał się stan umun­durowania.

Brygadę czasowo podporządkowano 37. Dywizji Honwedów VIII Korpusu. 8 lipca osiągnęła ona rejon wsi Dzierzkowice, Wyżnica. Na tych pozycjach brygada pozostawała do 11 lipca, nie prowadząc walk z nieprzyjacielem. Piłsudski ograniczał działania patroli, gdyż często pomyłkowo ostrzeliwała je artyle­ria austriackiej 24. Dywizji Piechoty.

Po wycofaniu się oddziałów rosyjskich pod naciskiem pru­skiej 47. Dywizji Rezerwowej z rejonu Urzędowa pułki Legionów otrzymały rozkaz zajęcia tej miejscowości. Idący w straży przedniej 2. szwadron ułanów został ostrzelany przez artylerię rosyjską, rozmieszczoną na wzgórzach na północ od Urzędowa. Ogień prowadzony z dużej odległości nie spowodował strat. Ułani zajęli Urzędów, który wkrótce obsadził 7. pułk piechoty.

Pozostałe dwa pułki piechoty I Brygady Legionów stały na pozycji rezerwowej we wsi Wyżnianka nad Wyżnią, a ułani we wsi Wyżnica.

16 lipca pruska 47. Dywizja Rezerwowa, 37. Dywizja Hon­wedów i austriacka 24. Dywizja Piechoty podjęły próbę natar­cia. W pierwszym rzucie uderzały również 5. i 7. pułki piecho­ty. Natomiast 1. pułk pozostał w odwodzie z wyjątkiem jego oddziałów karabinów maszynowych wspierających 24. Dywizję. Atakujący znaleźli się pod silnym ogniem artylerii i karabinów maszynowych. Patrole legionowe, wysyłane w celu przecinania nieprzyjacielskich zasieków z drutu kolczastego, poniosły zna­czne straty i nie wypełniły zadania8.

Natarcie zakończyło się porażką. W następnych dniach na odcinku zajmowanym przez I Brygadę toczyły się walki pozy­

8 J.Smoleński-Kolec, Historia 1. pułku ułanów Legionów Polskich, cz. II, Londyn 1960, s. 33; T. Kasprzycki, Kartki z dziennika oficera1 Brygady, Warszawa 1934, s. 368—372.

cyjne. Baterie Brzeziny 18 lipca przez kilkanaście godzin ostrze­liwały okopy rosyjskie.

Z pozycji pod Urzędowem Rosjanie wycofali się w nocy z 18 na 19 lipca pod wpływem klęsk poniesionych na innych odcin­kach frontu. Wysłane około godziny 5. rano patrole 5. pułku stwierdziły, iż okopy rosyjskie są puste. W pościg za nieprzyja­cielem ruszył oddział ułanów i 1. pułk piechoty. Podjazd uła­nów starł się w Ratoszynie z oddziałem 11. pułku grenadierów i wziął 11 jeńców.

Do większych walk doszło o Chodel. Uczestniczył w nich, obok polskiego oddziału ułanów, austriacki 4. pułk ułanów. Noc oddziały I Brygady spędziły w rejonie wsi Majdan Radliń­ski i Leszczyna, dowództwo zaś w Ratoszynie. Brygada została podporządkowana austriackiej 106. Dywizji piechoty IX Kor­pusu.

Do 24 lipca I Brygada osiągnęła rejon Babina, około 30 km na południowy zachód od Lublina, luzując austriacką 110. Bry­gadę. Współdziałał z nią nowo sformowany 4. pułk piechoty mjr. Bolesława Roi.

29 lipca I Brygada razem z IX Korpusem wspomagała dzia­łaniami demonstracyjnymi natarcie X Korpusu, prowadzone na zachód od polskich pozycji. Podeszła na 400—800 kroków przed rosyjskie okopy. Następnego dnia legioniści zajęli opu­szczone nad ranem przez Rosjan pozycje i wkrótce otrzymali rozkaz posuwania się za nieprzyjacielem omijając Lublin od zachodu. Miasto miała zająć 41. Dywizja Honwedów z X Kor­pusu.

Biorąc pod uwagę znaczenie Lublina jako ośrodka gospodar­czego i kulturalnego, Piłsudski postanowił uprzedzić Austria­ków. Wykorzystywał fakt, że 41. Dywizja pozostawała w tyle za I Brygadą i pod pretekstem zabezpieczenia swojego prawego skrzydła rozkazał ułanom wkroczyć do miasta. 30 lipca 1. szwa­dron pod dowództwem Gustawa Orlicza-Dreszera wjechał do Lublina, entuzjastycznie witany przez ludność. Tego samego dnia dwa następne szwadrony Beliny, obok wojsk austro-wę- gierskich, znalazły się w mieście. Przybył tam również Raj­mund Swiatopełk-Jaworowski z zadaniem utworzenia biura

werbunkowego. W pierwszej połowie sierpnia ochotników z ziemi lubelskiej wcielono do batalionu rekruckiego pod do­wództwem kpt. Stanisława Zosika-Tessaro 9.

Pułki piechoty I Brygady i 4. pułk piechoty, wyminąwszy Lublin, zajęły stanowiska pod Jastkowem. Wieczorem 31 sierpnia 4. pułk zaatakował silnie umocnione pozycje oddziałów rosyjskich z 1. Dywizji Strzelców. Ponawiane przez całą noc i następny dzień natarcia na folwark Józefów zakończyły się po­rażką. Czwartacy stracili około 200 żołnierzy (zabici i ranni).

Nie powiodło się również 1. pułkowi piechoty, szturmujące­mu rosyjskie umocnienie przed Jastkowem, i 3. pułkowi, ataku­jącemu na zachód od Józefowa 10. W trakcie bitwy grupka żoł­nierzy z 4. pułku przeszła do szeregów I Brygady. Pozycje ro­syjskie zostały zajęte 3 sierpnia bez walki. Rosjanie w nocy wycofali się na Krasienin.

Tuż za odstępującymi oddziałami Rosjan szły dywizjon uła­nów i 5. pułk piechoty. 4—7 sierpnia brygada i 4. pułk stoczyły bitwę pod Kamionką — Samoklęskami, ponosząc znaczne straty. Poległ wówczas m.in. ppor. Stanisław Długosz, przed 1914 r. członek „Zarzewia" i Polskich Drużyn Strzeleckich, student Uniwersytetu Jagiellońskiego, obdarzony znacznym talentem literackim; pozostawił po sobie m.in. zbiór wierszy.

5 sierpnia, w przeddzień pierwszej rocznicy wkroczenia kompanii kadrowej do Królestwa, Józef Piłsudski wydał rozkaz okolicznościowy. Zwracał się w nim do żołnierzy: „Chłopcy! Naprzód! Na śmierć czy na życie, na zwycięstwo czy na klęski — idźcie czynem wojennym budzić Polskę do zmartwychwsta­nia 11.

W sierpniu Rosjanie znajdowali się w odwrocie na całej linii frontu przebiegającego przez ziemie polskie. Pośpiesznie ewa­kuowali ostatnie działające jeszcze urzędy. Pociągi wywoziły na wschód wyposażenie niektórych fabryk i zawartość magazynów wojskowych. Jednocześnie w wielu regionach oddziały niszczy­ły dobytek wsi, paląc plony, zabierając chłopom bydło.

9 Księga chwaty piechoty, Warszawa 1937—1939, s. 113.10 T. Kasprzycki, op. cit., s. 397—398.11 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IV, Warszawa 1937, s: 39—40.

W Stawce przeważył pogląd, że powrót do Królestwa w naj­bliższym czasie będzie niemożliwy. Armie były zbyt wyczerpa­ne. Brakowało uzbrojenia, wyposażenia i dobrze przygotowa­nych do walki żołnierzy. Formowane bataliony szkolono teraz pośpiesznie. Bardzo wielu młodych oficerów rekrutowało się z gimnazjalistów i studentów, nie przygotowanych ani fachowo, ani psychicznie do dowodzenia na froncie plutonami i kompa­niami. Oddziały wyposażono w stare karabiny lub zdobyczne — austriackie i niemieckie.

Obiecywane Rosji przez państwa zachodnie transporty z wy­posażeniem wojskowym nie nadchodziły. Rosja, oddzielona od swoich zachodnich sojuszników przez Niemcy, Austro-Węgry i Turcję, zdana była niemal wyłącznie na własny przemysł. To, co jej dostarczano przez Murmańsk oraz z Japonii, miało w za­sadzie znaczenie symboliczne.

Walki na froncie zachodnim nie przyniosły znaczących rezul­tatów dla Rosji. Działania zaczepne, podejmowane tam na usil­ne prośby Stawki i wpływowego, cieszącego się wielkim sza­cunkiem Francuzów dyplomaty rosyjskiego Aleksandra Izwol- skiego, nie miały wpływu na sytuację wojsk sojusznika. Broniący się w rozbudowanych umocnieniach Niemcy dziesiąt­kowali nacierających Francuzów i Brytyjczyków. Nadal prze­rzucali z frontu zachodniego niektóre oddziały na inne obszary walk.

Nie przynosiły aliantom pozytywnych efektów zmagania o półwysep Gallipoli (na Bałkanach, nad cieśniną Dardanele), których celem było między innymi otworzenie drogi do Rosji przez Morze Czarne i zmuszenie Turcji do kapitulacji.

W Królestwie miał się bronić jedynie Modlin. Decyzję taką powzięto jeszcze na kilka lat przed wybuchem wojny, a wynika­ła ona z przesłanek politycznych. Wprawdzie w połowie lipca w. ks. Mikołaj Mikołajewicz i gen. Michaił Aleksiejew rozważali możliwość rezygnacji z obrony Modlina, jednak ekspertyza wy­kazała, że do jego ewakuacji będzie porzebnych nie mniej niż 200 pociągów. Brak transportu kolejowego ostatecznie spowo­dował, iż pozostano przy pierwotnych decyzjach. Twierdza otrzymała rozkazy nakazujące jej załodze osłonę odwrotu 1. i 2.

armii. Zamknęło się w niej około 100 tys. żołnierzy. Modlin miał 250 dział ciężkich i 100 dział artylerii polowej kalibru 120—210 mm.

Twierdza nie spełniła wyznaczonego jej zadania. Broniła się niespełna dwa tygodnie. 19 sierpnia padła cytadela. Następnego dnia poddały się załogi ostatnich fortów 12.

Pod koniec sierpnia ziemie Królestwa Polskiego znalazły się w całości pod okupacją wojsk państw centralnych. Zdaniem członków Naczelnego Komitetu Narodowego, jak i Józefa Pił­sudskiego, nadszedł czas, aby wzmóc naciski na Wiedeń w celu określenia przyszłości sprawy polskiej. Piłsudski szedł w swoich zamierzeniach dalej niż galicyjscy politycy. Większość z nich uważała bowiem, iż uzyskanie prawa do rozszerzenia swojej działalności na Królestwo będzie wystarczającą zapowiedzią włączenia go do Austro-Węgier i w perspektywie stworzy moż­liwość przekształcenia monarchii Habsburgów w trialistyczne austro-węgiersko-polskie państwo.

Natomiast Komendant dążył do utworzenia politycznej rep­rezentacji ziem zaboru rosyjskiego, zdolnej do stawiania warun­ków państwom centralnym. W liście do NKN pisał: „[...] obowiązani jesteśmy podtrzymać NKN z tem co mamy, to zna­czy ja z podkomendnymi i Wy jako część NKN, ale nie ma sensu politycznego wciągać do tego Królestwa i jego sił wew­nętrznych, jego sił moralnych, gdyż one jedynie mogą stanowić podstawę do nowych kombinacji, gdy stara podstawa runie" 13.

Wokół Piłsudskiego i jego najbliższych powoli zaczął się kształtować nowy ośrodek polityczny. Jednak wobec biernej, wyczekującej postawy społeczeństwa Królestwa jego znaczenie w drugiej połowie 1915 r. było jeszcze małe. Rozwojowi piłsud­czykowskiego, powstałego pod koniec 1915 r., Centralnego Ko­mitetu Narodowego nie sprzyjało też brutalne postępowanie administracji i wojsk okupacyjnych.

12 J. Jastrzębski, Obrona Modlina w r. 1915, Warszawa 1926, passim; J. Ciałowicz, Fortyfikacje na ziemiach polskich w 1 wojnie światowej, „Stu­dia i Materiały do Historii Wojskowości" 1966, t. XII, cz. 1, s. 277.

13 Cyt. za: K. Srokowski, NKN. Zarys historii Naczelnego Komitetu Narodowego, Kraków 1923, s. 341—342; patrz też A. Garlicki, U źródeł obozu belwederskiego, Warszawa 1983, s. 275.

Niemcy nie zamierzali podejmować żadnych kroków mogą­cych świadczyć o ewentualnych możliwościach przywrócenia niepodległości Polski. Nawet nie wyrazili zgody na utworzenie w swojej strefie okupacyjnej legionowych punktów werbunko­wych. Pozwolili jedynie na prowadzenie naboru do Legionów w Warszawie i tylko do 11 września.

Przybyły do Warszawy radca regencyjny Georg Cleinow na spotkaniu z polskimi dziennikarzami i pisarzami powiedział wprost: „Niech się panowie nie łudzą, abyśmy dopuścili do powstania niepodległego Królestwa Polskiego, jak to chcą le­gioniści Piłsudskiego [...] gdyby ci młodzieńcy chcieli upierać się przy przeprowadzeniu swego ideału niepodległego państwa polskiego, zgnieciemy ich jak piankę [...] Polska zapewne uzy­ska niezależny byt polityczny, ale to jeszcze sprawa dalekiej przyszłości, może lat sto [...]" 14

Nie minęło półtora roku, a słowa niemieckiego polityka stały się nieaktualne. Znękane przeciągającą się wojną państwa cen­tralne zmuszone były ugiąć się przed żądaniami społeczeństwa polskiego. Dążąc do stworzenia polskiej siły zbrojnej zdolnej do częściowego zdjęcia z nich ciężaru walk z Rosją, wyraziły zgodę na utworzenie państwa polskiego. Aktem cesarzy z 5 listopada1916 r. proklamowały niepodległość Królestwa Polskiego, zaję­tego w wyniku ofensywy zapoczątkowanej 2 maja 1915 r. w re­jonie Gorlic i Tarnowa.

I choć Królestwo, okupowane nadal przez wojska niemieckie i austro-węgierskie, wykorzystywane ekonomicznie i rabowane, było jedynie namiastką suwerennego państwa, to sam fakt pro­klamacji jego niepodległości miał wielkie znaczenie. Oto bo­wiem dwaj zaborcy oficjalnie uznali prawo Polaków do własne­go państwa. Teraz i Rosja musiała się zdobyć na jakąś deklara­cję w sprawie przyszłości ziem polskich, a za nią jej sojusznicy.I tak zagadnienie polskie, traktowane dotychczas jako wewnę­trzny problem Niemiec, Austro-Węgier i Rosji, stało się elemen­tem polityki międzynarodowej.

Bitwa pod Gorlicami okazała się najważniejszym, zakrojo-14 Centralne Archiwum Wojskowe, I, 150. 1. 238, nlb. Relacja Wacława

Potwińskiego ze spotkania z Cleinowem.

nym na wielką skalę działaniem zbrojnym na ziemiach polskich w I wojnie światowej. Rozpoczęła ofensywę wojsk państw cen­tralnych, która doprowadziła do wycofania się armii rosyjskich z Galicji Wschodniej, Królestwa Polskiego, wkrótce potem rów­nież z Litwy, Kurlandii, Polesia, Podola oraz Wołynia. Stwo­rzyła jedną z przesłanek umiędzynarodowienia sprawy polskiej. Wreszcie przyśpieszyła upadek carskiej Rosji. Jej wojska nigdy już, nawet podczas letniej ofensywy z 1916 r., nie otrząsnęły się z klęsk, jakie poniosły wiosną — latem 1915 r. Nigdy nie odzy­skały już wiary w siebie, Stawkę i monarchię. Imperium Ro­manowów staczało się ku rewolucji i wojnie domowej.

POZOSTAŁY CMENTARZE

„Walczyliśmy pierś w pierś Zmartwychwstaniemy ramię w ramię"

Taki napis znajduje się na cmentarzu w Krempnej w rejonie Żmigrodu. Na innym, w Siepietnicy, uwieczniono słowa:

„Zatrzymajcie się tu na chwilę Może wśród nas jest ten — którego kochaliście"

Natomiast w pobliskich Szerzynach polegli spoczywają pod tablicą z następującym epitafium:

„Ofiarujcie nam minutę modlitwy Dla was oddaliśmy lata życia" '

Jeszcze trwała walka, gdy poległych żołnierzy chowano w prowizorycznych, przeważnie płytkich grobach. Na prostych, często — zwłaszcza w wypadku Rosjan — zbiorowych mogi­łach ustawiano drewniane krzyże. Na tych, które legioniści pol­scy ofiarowywali poległym towarzyszom broni, umieszczano napis: „Dla Ciebie Polsko", wieszano czapkę ze strzeleckim or­łem.

1 O. Duda, Cmentarze wojenne z lat 1914—1918 w Beskidach, „Wierchy" 1988, t. 53, s. 184-185.

(...) Wykopali mu grób w złotym piasku, grób zieloną darniną okrylii pod krzyżem przy świętym obrazku maciejówkę z orłem położyli

Lecą liście z drzewa, lecą liście, płacze szary dzień, jak chłopska dola,„Requiescat" śpiewa legioniście wiatr wiejący z niezżętego pola (...)

Złoty piasek na oczach twych leży,Złoty piasek na serca się sączy,Złotym piaskiem tym polskich żołnierzy śmierć na zawsze dziś z Polską połączy (...) 2

Tylko nielicznych chowano w kwaterach wydzielonych na istniejących cmentarzach. Setki tysięcy spoczęły natomiast na polach bitewnych i cmentarzach polowych przy szpitalach woj­skowych. W wyjątkowych wypadkach rodzinom udawało się sprowadzić zwłoki do miejscowości, z których wyruszali ich bliscy na wojnę.

Powstałe w latach 1914—1915 pierwsze cmentarze wojskowe traktowano jako prowizoryczne i tymczasowe. Powszechnie jednak uznawano, że poległym żołnierzom ze wszystkich, w tym i wrogich, armii należy się godniejsze miejsce wieczystego spoczynku. Obawiano się również, że rozsiane, przypadkowo założone cmentarze staną się ogniskami epidemii. Bardzo wielu żołnierzy przecież pogrzebano w płytkich dołach, przy ujęciach wody, zabudowaniach. Były też takie cmentarze, a nawet poje­dyncze groby, które uniemożliwiały prowadzenie działalności gospodarczej, np. uprawę pól3.

Najwcześniej prace nad porządkowaniem miejsc pochówku żołnierzy i prowadzeniem ewidencji poległych podjęli Niemcy, organizując specjalny aparat podporządkowany odpowiedniej

2 Wiersz E. Słońskiego Grób Strzelca napisany 13 października 1915 r.3 U. Oettingen, Cmentarze 1 wojny światowej w województwie kieleckim,

Warszawa — Kraków 1988, s. 26.

komórce Ministerstwa Wojny. Natomiast Austriacy utworzyli dopiero pod koniec 1915 r. IX Wydział Grobów Wojennych (k. u. k. Kriegsgraberabteilung) Ministerstwa Wojny. Działał on na ziemiach Cesarstwa oraz w krajach okupowanych. W te­renie pomagały mu Wojskowe Komendy Rejonowe.

W wyniku prac kierowanych lub nadzorowanych przez Wy­dział na terenie Galicji Zachodniej (mniej więcej obszar dzisiej­szej Małopolski) założono około 400 cmentarzy, ekshumowano zwłoki prawie 43 tys. poległych 4.

Jednocześnie zarówno w Niemczech, jak i w Austro-Węg- rzech prowadzono zakrojoną na szeroką skalę akcję zmierzającą do zainteresowania społeczeństw budową cmentarzy i uzyska­nia dodatkowych funduszy. Wziął w niej udział między innymi wybitny polski malarz, rtm. Wojciech Kossak 5.

Szef Kriegsgraberabteilung Krakau mjr Rudolf Broch pozy­skał do pracy nad zakładaniem i urządzaniem cmentarzy wy­bitnych artystów — Henryka Uziembłę, Alfonsa Karpińskiego, Jana Szczepkowskiego (Polacy), Adolfa Kaspara (Czech), Du- śana Jurkovića (Słowak), Hansa Mayera i Johanna Jagera (Austriacy)6. Twórcy ci z dużym zaangażowaniem podeszli do czekającej ich pracy, wykorzystując ukształtowanie terenu, do­bierając materiał, odwołując się do symboliki religijnej, mito­logicznej, patriotycznej. W ten sposób powstały dzieła będące wyrazem hołdu dla poległych wszystkich narodowości, zawiera­jące refleksje nad sensem żołnierskiej ofiary, wspólnotą świata tych, którzy odeszli („Jedna ojczyzna wzywa wszystkich umar­łych"). Każdy z cmentarzy jest inny, niepowtarzalny.

Najwięcej cmentarzy założono w okręgu tarnowskim (62)i gorlickim (54), gdzie toczyły się najbardziej zacięte i krwawe walki. W samych Gorlicach było kilka miejsc pochówku. Wielki cmentarz (130 x 75 m) usytuowano natomiast na wzgórzu do­minującym nad miastem, nazwanym dziś Cmentarnym. Zapro-

4 R. F r o d y m a, Cmentarze wojskowe z okresu I wojny światowej w rejonie Beskidu Niskiego i Pogórza, Warszawa 1985, s. 8 i n; U. O e 11 i n g e n, op. cit., s. 26 i n; O. Dud a, op. cit., s. 177.

5 R. Frodyma, op. cit., s. 13—14.6 K. Lipiński, Zapomniana śmierć, „Pismo Literacko-Artystyczne"

1989, nr 4, s. 5.

jektował go Emil Ladewig. Natomiast kamienny krzyż umie­szczony w środkowej części cmentarza jest autorstwa Gustawa Ludwiga.

Spoczywają na tym cmentarzu także żołnierze polskiej na­rodowości. Im poświęcono tablicę umieszczoną w 1928 r. w dolnej części krzyża: „Braciom Polakom, żołnierzom w armiach trzech państw zaborczych, walczącym w obcych mundurach, lecz za polską sprawę, poległym na pobojowiskach gorlickich w 1. 1914—15, napis ten kładą wdzięczni rodacy".

Największy cmentarz wojskowy byłej Galicji Zachodniej znajduje się na górze Pustki. Zajmuje znaczną część góry, w tym teren, na którym toczyły się najzacieklejsze boje. Mogiły rozmieszczono w miejscach potyczek i pojedynków. Łączą je dróżki, dziś w większości zarośnięte. W centralnym punkcie stanęła piękna 25-metrowa kaplica. Autorami koncepcji archi­tektonicznej cmentarza byli Jan Szczepkowski oraz DuSan Jur- ković.

Jurković zaprojektował również jeden z najpiękniejszych cmentarzy wojskowych w Małopolsce — Rotundę. Założył go na planie koła, na szczycie góry nad Regetowem Wyżnym. W środku cmentarza postawił pięć wysokich drewnianych wież- -kaplic, zwieńczonych krzyżami.

Inny charakter ma cmentarz w Sękowej, oceniany jako naj­bardziej charakterystyczny dla monumentalnego stylu Hansa Mayera. Otacza go masywny mur z kamienia, ozdobiony od frontu czterema potężnymi kamiennymi pylonami. W środku cmentarza został ustawiony betonowy krzyż, a za nim, na wyż­szym tarasie, zbudowano pergolę. Nie zdołano jednak postawić projektowanej kaplicy7.

Rozrzucone po całej Galicji cmentarze wojenne już w latach trzydziestych zaczęły popadać w zapomnienie, zwłaszcza te po­łożone na szczytach i zboczach gór, w pewnym oddaleniu od miasteczek i wsi. Nadal jednak Ministerstwo Spraw Wewnętrz­nych, Ministerstwo Spraw Wojskowych i Ministerstwo Opieki

7 Opis cmentarzy za R. F r o d y m ą, op. cit., s. 13—14.

Społecznej razem z polskimi oraz zagranicznymi organizacjami społecznymi chroniły cmentarze przed zniszczeniem.

W czasie II wojny światowej pewne prace konserwacyjne na terenie cmentarzy prowadzili Niemcy. Prawdopodobnie zanie­chali ich w 1942 r. 8

Czas zagłady miejsc pochówku żołnierzy Wielkiej Wojny rozpoczął się po 1945 r. Rozmiary wysiłku zbrojnego z lat 1939—1945, a przede wszystkim tragedii narodowej, przesłoni­ły pamięć o wcześniejszych zmaganiach. Tym, którzy wynieśli życie z okrutnej pożogi, trudno było opiekować się grobami austriackich, niemieckich i rosyjskich żołnierzy poległych w la­tach 1914—1915. Widziano w nich ojców tych, którzy najechali na Polskę 1 i 17 września 1939 r.

Z biegiem lat cmentarze zarosły krzewami i chwastami, nie­które wchłonął las. Rozpadały się drewniane wieże, bramyi krzyże. Co gorsza, zaczęto rozbierać kamienne mury i cmentar­ne kaplice dla uzyskania materiału do budowy obiektów gos­podarczych. Cmentarze położone na peryferiach miast likwi­dowano. Dzieło dewastacji pogłębiali poszukiwacze pamiątek, wyłamując drobne detale architektoniczne, oraz wandale ni­szczący dla samej przyjemności niszczenia. Latem 1985 r. ktoś nieznany spalił kaplicę na górze Pustki.

Ci, którzy obejrzeli piękny film dokumentalny Wincentego Ronisza „Wymarsz", poświęcony polskim żołnierzom I wojny światowej, mogli porównać zadbane kwatery wojskowe na za­chodzie Europy z tymi, które znajdują się w Polsce i w jej daw­nych województwach wschodnich, dziś w ZSRR. Autor filmu uwiecznił jedne i drugie. Zdjęcia cmentarzy znajdujących się na naszych ziemiach są być może jednym z ostatnich świadectwo tych, którzy ginęli i zostali pochowani w Galicji.

W ostatnich kilkunastu latach podjęto nieśmiałe i niewy­starczające próby uchronienia galicyjskich cmentarzy od zagła­dy. Akcję wpieraną przez specjalistów skupionych przy piśmie „Spotkania z Zabytkami" prowadzą przedstawiciele lokalnych

8 K. G a r d u l a, L. Ogórek, Cmentarze Wielkiej Wojny, „Pismo Lite- racko-Artystyczne" 1989, nr 4, & 32.

społeczności. Udało im się odrestaurować niektóre nagrobki, a nawet mniejsze cmentarze, na innych powstrzymać proces de­wastacji. Zwiększyło się również zainteresowanie organizacji kombatanckich z Austrii i Niemiec kwaterami niemieckichi austro-węgierskich żołnierzy. Austriacki Czarny Krzyż (Öster­reichisches Schwarzes Kreuz) sfinansował gruntowną renowa­cję cmentarza wojennego w Przemyślu.

Oddzielne słowa szacunku należą się środowiskom akademic­kim. Wstępna inwentaryzacja cmentarzy gorlickich, prowadzo­na w latach 1976—1978 przez studentów, przyniosła unikalny materiał, pozwalający na prowadzenie dalszych prac konserwa­torskich. Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich przy Oddziale Międzyuczelnianym PTTK zrobiło bardzo wiele, aby utrwalić w świadomości lokalnych władz, a również społecznoś­ci, przekonanie, iż cmentarze położone w Beskidach i na Pogó­rzu mają unikalny charakter, będąc świadectwem kultury mate­rialnej okresu Wielkiej Wojny.

Wszystkie te działania nie mogą jednak w znaczący sposób odwrócić procesu zanikania mogił. Będąc latem w Karpatach, przemierzając turystyczne szlaki, pamiętajmy, że być może idziemy po ziemi, w którą wsiąkła krew żołnierzy, a mały, nie­mal niewidoczny pagórek jest miejscem wiecznego spoczynku. Uszanujmy te ostatnie świadectwa po ludziach, których życie przerwał armatni pocisk, kula karabinowa lub bagnet. Gdyż, jak wyryto na jednym z cmentarzy:

Śmierć żołnierzajest święta, łamie bowiem nakaz nienawiściPrzyjaciel i wróg, już wolni od ranSą warci tej samej miłości i chwały9.9 K. L i p i ń s k i, op. cis., s. 15.

ANEKSY

Aneks 1

FRAGMENT WSPOMNIEŃ BURMISTRZA GORLIC KS. KAN. BRONISŁAWA ŚWIEYKOWSKIEGO

26.IV. Od 8. godz. z rana przez cały dzień szturm armat na rafinery- ję w Glinniku Maryampolskim, granaty wpadając w palące się rezer- woary jeszcze bardziej płomienie podsycają. Wieczorem do rozdaw­nictwa porcyj obiadowych przyjeżdża zastępca ks. Dołgorukowa — ja­kiś pan Ogrimow, o którym opowiada mi Dr Wołyński), że to multimilioner mający kolosalne fabryki, cukrownie w Moskwie, kopal­nie na Kaukazie i nie wiem, gdzie jeszcze. Czy to humbug rosyjsko-ame- rykański? któż zgadnąć może?... A niech tam ma dobra nawet na Sa­turnie, myślę sobie, cóż mię to obchodzić może, byleby tylko porcye dalej dawał, gdyż inaczej mi Gorliczanie po wyczerpaniu się fundu­szów z głodu mrzeć zaczną. Dotychczas nikt z głodu nie zmarł, bo też jeszcze każdy choć coć niecoć grosza przed Mochami za telefonem szukających ukryć potrafił, a więc i kupował sobie w Magistracie wik­tuały z Jasła przywożone i było za co znowu fury posłać do Jasłai przywozić, co potrzeba. Ale też w tym czasie ani rzemieślnik, ani przemysłowiec, ani kupiec, ani robotnik zarobić w Gorlicach nie mógł wcale, więc cóż będzie, gdy Gorlice twierdzą pozostaną jeszcze z parę miesięcy — i gdy wyczerpią się zapasy pieniędzy — i Magistrat wyda swe zasoby co do centa?... Nieraz z mymi poczciwymi współtowarzy­szami w Magistracie łamałem sobie głowę nad rozwiązaniem tego węz­ła — i truchleliśmy o przyszłość nas wszystkich w mieście pozostałych. „Fiat voluntas Tua" wołałem wówczas i zamykałem dyskusyę na ten temat... Na razie mamy porcye; p. Ogrimow przyrzekł, że po porożu-

mieniu się z Dyrekcyą Czerwonego Krzyża liczbę porcyi powiększy, więc o co się mamy troszczyć? w czasie wojny myśleć należy tylko „o dziś" — a któżby w Gorlicach niepewny życia każdej chwili — bo albo „osa" ukłuje, albo „bąk" (szerszeń) utnie, albo „wilk" ukąsi — był tak naiwny jeszcze, żeby myślał „o jutrze"? W ciągu nocy z 26. na 27 kwietnia zaaranżowano aż 3 ataki, granaty i szrapnele wyły i gwizdały, reflektory co kilka minut oświecały to tę, to ową część miasta, około godz. 1. wpadał granat w ulicę tuż niedaleko mego domu, tak że wy­skoczyłem z łóżka na równe nogi, i z sufitu od wstrząśnienia tego po­sypały się kawałki po całej mej sypialni. Spostrzegłszy jednakowoż, że kierunek pocisków zmieniać się zaczyna i że za cel obrano sobie park miejski, gminę Sokół i Kobylankę, rzuciłem się znowu w objęcia Mor- feusza, dopóki.o wpół do 4. z rana zbudził mię świeży granat rzucony w ogród dworski naprzeciw Starostwa. Cały dzień 27. kwietnia nie umilkły prawie armaty — jedynie tylko od wpół do 12. do 2. mieliśmy spokój, gdyż artylerya widocznie nabijała wówczas nie armaty, ale żo­łądki...

28. IV. Kto się nie wyspał — budzony po trzykroć poprzedniej nocy, ten mógł użyć sobie owej przyjemności, o ile to przyjemnem nazwać można (są bowiem tacy, dla których najprzyjemniejszą jest chwila je­dzenia, a śpiąc jeść nie mogą, więc i przyjemnym dla nich sen być nie może), tej nocy, gdyż pewno i na szczycie Giewontu głębsza nigdy ci­sza nie panowała, jak właśnie dzisiaj w Gorlicach. Nawet „osy" poszły spać... Ciszy takiej zawsze bardzo się bałem; więc i dziś trwoży mię ona... Miałem racyę!... O 9. z rana rozpoczęła się burza... nie ta, którą nieboszczyk Ajolos (Eol) tak przerażał nieszczęsnego tułacza Odyseu- sza... ale burza świszcząca, wyjąca, a przytem rozbijająca i potężne cio­sy (jak w kościele gorlickim) i żelazno-betonowe konstrukcye (jak w ra- fineryi maryampolskiej) i ścinająca ludziom głowy jak makówki... sło­wem burza najprawdziwsza z grzmotami, z piorunami — burza niosąca śmierć w sobie... i gmachowi magistrackiemu dostało się w tym dniu całkiem porządnie, drugie piętro szkoły wydziałowej żeńskiej zu­pełnie zrujnowane, plebania, szczątki murów kościelnych, stajnie dworskie, oficyny i tak w prostej linii aż poza rafineryę w Glinniku prawie każda piędź ziemi była ostrzeliwaną. Sześć trupów i 5 rannych oto dzieło dokonane przez ową wprost nie dającą się opisać burzę, która w tym dniu przeszła przez Gorlice.

Dwa natomiast dni następne ostawiono nas w spokoju, dano nam odsapnąć... Słyszeliśmy wprawdzie strzałów pod dostatkiem, widzie­liśmy czerwonych i błękitnych i białych obłoczków powstających przy pękaniu szrapneli i granatów, co nie miara, ale wszystko to widać było w przyzwoitym oddaleniu od miasta, czyli raczej od ruin byłego miasta, które od 500 lat zwało się Gorlicami.

Tak w spokoju skończyliśmy kwiecień!

Co przyniesie nam maj?... Może i radosną majówkę?LV. Przypomniały mi się szkolne czasy! „Heute ist der erste Mai,

und die Schuler bitten frei"; u nas w szkołach gorlickich już od 15 września 1914 było „frei", ale nie owo dawne, wesołe... Nam Gorli- czanom należałoby się zupełnie zasłużenie inne „frei"... Już 124. dzień odbywamy z wszelką gorliwością, niebywałą wytrwałością kurs artyle­ryjski — więc chcielibyśmy mieć nie tylko dzisiejszy dzień „frei", ale mielibyśmy ochotę wielką „wyzwolić się"; a gdyby te „wyzwoliny" faktem się stały, nie zaniedbalibyśmy na pewno postąpić według od­wiecznych zwyczajów cechu szewskiego i urządzilibyśmy sobie in gremio wszyscy sprawiedliwy „Blaumontag"... A może doprawdy bli­sko jesteśmy tych wyzwolin?... Z naszego obserwatoryum zauważyć mogliśmy już wczoraj przed wieczorem jakieś gorączkowe ruchy w okopach na Pocieszce i w Nowodwórzu... Głuche — nie wiadomo, z jakiego pochodzące źródła — wieści krążą pomiędzy Mochami, że „Germańcy idut", „Awstryjcy to dobryj ludę — ale te Germańcy — sukinsyny"... „Wasz stareńki imperator ne chocze boju — ino Germa- nec"... Co chwila można było słyszeć takie rozmowy. Już i noc z 30. kwietnia na 1. maja była przerywaną to karabinowymi, to armatnimi strzałami raz dalej, drugi raz bliżej miasta, nie można się było nawet dobrze zoryentować skąd i dokąd te pociski lecą; to samo zauważyliś­my aż do samego południa; po południu bardzo silna strzelanina, szrap- nele, granaty padają na Maryampol, a następnie dobierają się znów do miasta, rozbijają pozostałe mury w części magistratu, kościoła, domów na Zawodziu; dopiero zmrok zapadłszy przerywa ową serenadę, o 8. idę z trzema urzędnikami Magistratu p. Przybylskim Tadeuszem, Ma- ryanem Kosibą i Józefem Moskalem do fabryki kwasu siarczanego, gdzie miały być, jak codziennie, rozdawane porcye obiadowe. Dom, w którym się odbywało zwyczajnie, był już formalnie oblężony przez wy­znaczonych na dziś 500 osób — uporządkowaliśmy tę rzeszę i czekamy na przyjazd kuchni z Klęczan. Około wpół do 9. rozpoczyna się silna kanonada w okolicy Bystry, Łużny, Staszkówki, a później za kilkanaś­cie minut już słychać grzmiące armaty od Dominikowie, Kobylanki, a zatem atak ogólny!... Ludzie zebrani zwolna się rozchodzą do domów, każdy choć hukiem coraz bardziej ku miastu się zbliżającym przerażony, ale w oczekiwaniu jakiegoś przecie rozstrzygnięcia ostatecznego — daj Boże! dla nas pomyślnego... Około wpół do 10., gdy o kuchniach Czerwonego Krzyża ani słychu, powracam i ja z mymi towarzyszami do miasta, a po drodze wstępuję do szpitala cywilnego w kamienicy Koma, vis-a-vis Rady powiatowej, i spotkawszy tam dra Wołyńskiego oznajmiam mu, żeśmy dotychczas czekali na przyjazd kuchni — ale nie przyjechały, więc i pewno już nie przybędą. Wymiarkowałem po zachowaniu się i trwodze tego lekarza, że coś nie bardzo musi mieć

dobre wiadomości, i z minami o wiele weselszymi odeszliśmy do mia­sta; bo w przewidywaniu „naszej wygranej"...

2.V. Tej nocy nie wiem, czy był choć jeden człowiek w mieście, któ­ryby oko zmrużył... Już samo oczekiwanie tego, co nazajutrz nastąpi, sen z oczu spędzało, a cóż dopiero powiedzieć o tych co kwadrans, co pół godziny padających na różne części miasta ciężkich granatach, od których lotu ściany się trzęsły, a od huku drżała ziemia. Karabiny ma­szynowe ani na chwilę nie ustawały, zdawało się, że coraz bliżej, że już tuż w ulicy się odzywają, niepokój — co będzie — rósł z każdą chwi­lą... Nad ranem około 4-tej ustało wszystko — wyjrzałem oknem, od­sunąwszy nieco materac, na ulicy pełno Mochów — załamałem ręce: „więc znowu szturm ten zakończył się jak poprzednie". O godz. wpół do 6. poszedłem ze Mszą Sw. Już przy końcu tejże przeleciało ponad miastem kilka szrapneli; a że strzały zaczęły być coraz częstsze, więc skróciwszy „gratiarum actionem" poszedłem wraz z organistą przez „moje" schody do domu. Wobec wzmagania się kanonady organista bał się iść do swego mieszkania w Rynku i zatrzymał się u rodziny me­go służącego, a ja wypiwszy śniadanie i słysząc ową strzelaninę usiad­łem, by zmówić brewiarz. Wtem granat uderzył tuż obok bramy dwor­skiej; materace, którymi były zasłonięte okna w mym domu, wyleciały na ulicę, resztki szyb rozsypały się po pokoju, więc nie czekając zabra­łem płaszcz na siebie i wyszedłem do drugiego pokoju... Jeszcze nie zamknąłem drzwi za sobą, i właśnie Koka przerażonego chciałem napę­dzić do klatki, gdy cztery pociski (między tymi jeden 28 cm) wpadły w pokój, w którym byłem przed chwilą. Z całego tego pokoju utrzymało się tylko półtora ściany, część podłogi, na której dziwnym trafem osta­ła się szafa biblioteczna, a ja oszołomiony hukiem i wydobywającymi się gazami z pękniętych granatów upadłem na podłogę przywalony wyrwanemi drzwiami i opadłym sufitem... Jak długo trwało to odu­rzenie, zdać sobie nie mogłem sprawy, w każdym razie sądzę według czasu, w którym z pokoju bibliotecznego do sypialni wszedłem, mogło upłynąć z 10 minut, gdy usłyszałem najpierw przeraźliwy wrzask Koka w korytarzu i krzyk mego służącego przy schodach. Ujrzawszy bo­wiem — po wyjściu z piwnicy — rozrzucone w części schody, powy- walane wszędzie drzwi byli pewni, że ja już należę do tych, którzy wieczność osiągnęli... Słysząc te krzyki zesunąłem drzwi za siebie, a przetarłszy oczy podniosłem się czując lekkie tylko potłuczenie i obie­lony kurzem, wapnem ze sufitów — jak gdyby majster murarski wy­szedłem z pokoju, wywołując tern niesłychaną radość wśród lamentu­jących i bojących się wejść na schody moich domowników... Teraz już naprawdę nie miałem kompletnie gdzie skłonić głowę, gdyż i druga po­łowa domu przytrzymywana tylko gdzieniegdzie odwiecznymi ankrami dębowymi stanęła w ruinie... Wśród gradu kul — o których masie rzu­conej w owym dniu na Gorlice najmniejszego nawet w przybliżeniu

pojęcia nie może mieć nikt, kto nie przeżył dnia tego w mieście, wyru­szyłem na wyprawę z mego mieszkania do Magistratu. Odległość wy­nosi najwyżej 100 kroków, a na przebycie tej drogi zużyłem przeszło15 minut; tak żółwim sposobem byłem zmuszony przesuwać się popod mury i wstrzymywać się co chwila, gdy pocisk armatni gdzieś pękał w pobliżu. Dotarłszy wreszcie do Magistratu spostrzegłem kłęby dymu wydobywające się z ulicy, przy której leży synagoga żydowska, i do­wiaduję się od policyantów, że przed chwilą wpadł tam granat i wznie­cił pożar. Ledwo wszedłem do biura, ujrzałem po przeciwległej stronie Rynku padający granat i zapalający kamienicę dawniej dworską, obec­nie będącą własnością Schwimmera, a następnie domy sąsiednie jeden po drugim aż po aptekę. Prawie równocześnie zaczęto uderzać grana­tami we wszystkie części Rynku, tak że oprócz dwóch kamienic i gma­chu Magistratu wszystkie domy stanęły w płomieniach. Mieszkańcy piwnic w tych palących się domach pozbierawszy ostatki mienia swego w najwyższym przerażeniu dusząc się w dymie przepełniającym cały Rynek wbiegli do Magistratu. Piwnice, sale, kurytarze były tak ludźmi przepełnione, że literalnie ruszyć się nie można było; krzyk dzieci, jęki tych, co wszystko utracili, nawet rozpaczą spowodowane tu i ówdzie dające się słyszeć bluźnierstwa i szemrania przeciw Opatrzności a w dodatku ciągła obawa przed granatami, które uderzając co chwila

w Rynek mogły trafić i w budynek Magistratu, a wtedy katastrofa straszna (nie przesadzę bowiem, gdy powiem, że około godz. 9-tej przed połud­niem było już na pewno z 800 osób zgromadzonych pod dachem ma­gistrackim), tak wiernie to wszystko razem przedstawiało piekło dan­tejskie, że chyba nigdy w życiu mem lepszego obrazu tegoż widzieć nie będę... I nie życzę go sobie nawet więcej!...

Morze ognia przybierało coraz bardziej w rozmiarach; uciekinierów liczba w Magistracie się pomnaża co chwila; panika okropna... zwła­szcza w chwili, gdy iskry uniesione wiatrem poczynają padać na budy­nek magistracki, a wreszcie powstaje ogień na drugim piętrze tuż obok kuchni w mieszkaniu dyrektora szkoły... Tylko nadzwyczajnej przyto­mności umysłu kaprala policyi Syngarskiego zawdzięczać należy, że pożar ten nie rozszerzył się dalej. Ten dzielny, w pełnieniu swych obowiązków wprost niezrównany człowiek nie bacząc na latające kule i pociski wybiegł z konewkami wody na miejsce wszczętego ognia i przytłumił pożar w zarodzie; podobnież jego zasługą było i ugaszenie ognia powstałego na schodach wiodących do piwnic magistrackich, po brzegi przepełnionych ludźmi. — Wprost oddychać było trudno, dym dusił, gryzł w oczy — w Rynku formalnie trudno było co ujrzeć na parę kroków od Magistratu; nie wiedziałem w ogólności nic a nic, co się w mieście dzieje — gdyż wobec pożaru nikt nie mógł wyjść z domu i dowiedzieć się o sytuacyi — w największej niepewności prze­pędziłem wraz z moimi „lokatorami" najcięższe chwile, jakie mi

Opatrzność w życiu mem przeznaczyć raczyła... Poznawaliśmy tylko z zachowania się sołdatów karaulnych, że coś niedobrze z ich wciąż ogła- szanem zwycięstwem... Niektórzy nawet z nich zaczęli się przygoto­wywać „do plenu" poskładawszy broń w karaulnej sali... Jakaś dziwnie pokrzepiająca nas w tak okropnych chwilach otucha poczęła przejmo­wać nasze dusze i serca...

No! przecie będzie koniec naszej niedoli i niewoli 126-ciodniowej! Oby tylko raz na zawsze był koniec!... Około za kwadrans 1. ucichła nieco kanonada, pożar miasta trwał jeszcze w pełni — ktoś krzyknął (ujrzawszy to z podwórza magistrackiego): „nasi już koło szpitala!"... Przy cmentarzu słychać tylko strzały karabinowe i raz po raz rozlega­jące się: „hura" — tam widocznie toczy się najzaciętszy bój... Mochy bronią ostatnich swych okopów — ale nadarmo!... Sztab pułku załogu­jącego w mieście już czmychnął — ale czy w drodze nie wpadł w ręce zwycięskiej armii — nie wiadomo... Oficerowie pozostawszy jeszcze na swych posterunkach nawet i nahajkami dodają odwagi sołdatom pę­dząc ich ulicami do okopów — lecz i to bez skutku!... O godz. wpół do 4. wjeżdża pierwsza patrol Bawarczyków w Rynek... Chlebem i solą tych trzech witając bohaterów składam im w najserdeczniejszych sło­wach podziękowanie za ocalenie nas z niewoli i niedoli i życzę im, aby to samo szczęście, jakie im służyło w dniu dzisiejszym, towarzyszyło i dalej w pędzeniu wroga aż tam, skąd przyszedł, by nas tyle dni i tak ciężko gnębić!... Okrzyki „es lebe hoch!" i „hura" zabrzmiały w całym Rynku, który zalegli prawie w komplecie wszyscy ówcześni mieszkań­cy Gorlic — a te okrzyki z głębi pochodzące i całą piersią podnoszone świadczyły, jaka szczera — mimo biedy w mieście — opanowała ra­dość wszystkich na myśl, że już i druga inwazya skończona! Oby tylko raz na zawsze!!..

B. Swieykowski, Z dni grozy w Gorlicach, Kraków 1919, s. 116—126.

Aneks 2

Uwagi dowódcy 100. Cieszyńskiego Pułku Piechotypik. Franciszka K. Latinika o znaczeniu bitwy pod Gorlicami.

Ocena zwycięstwa pod względem wojskowym (strategicznym, taktycznym) i politycznym.

W wojnach ubiegłych stuleci mało jest wypadków pomyślnego prze­łamania frontu.

W ogóle bowiem unikano natarcia czołowego, szukając natomiast rozstrzygnięcia w obejściu skrzydeł i działaniu na tyły nieprzyjaciela, iżby go osaczyć, odciąć od posiłków i połączenia z krajem własnym, a przez to zawiesić czasowo dalsze prowadzenie kampanii lub nawet uniemożliwić je w zupełności.

Jak długo wojnę wiodły ze sobą tylko państwa pojedyncze, a ościen­ne odgrywały rolę widzów neutralnych lub też materialnie wspomaga­jących sojuszników, siła zaś zbrojna państw ograniczoną była do pew­nego minimum, tak długo rozstrzygnięcie wojny ruchowej zależało od manewru skierowanego ku oskrzydleniu.

Lecz w ostatniej wszechświatowej widzimy obraz zgoła inny. Oto cały kontynent europejski zamienił się w teren walki ciągłej od morza do morza, o zwartych frontach, które wykluczały oskrzydlenie, zatem uderzenie czołowe i przełamanie frontu nabrało znaczenia.

Mamy tego kilkakrotne próby. Mianowicie: Armii 6-tej i 7-ej nie­mieckiej w sierpniu r. 1914 nad Trouee de Charmes; korpusów nie­mieckich pod Ypern w listopadzie r. 1914; połączonych sił francu­skich, belgijskich i angielskich pod Nieuport; dalej francuskich pod La Bassee, Perthes, Tahure, w Argonach i Wogezach w grudniu r. 1914; armij austriackich nad Dunajcem w styczniu r. 1915 celem oswobo­dzenia Przemyśla; Francuzów w Champagne w lutym r. 1915; wresz­

cie Rosjan na froncie karpackim w marcu i kwietniu r. 1915 dla zaję­cia Węgier.

Wszystkie próby powyższe zawiodły — przełamanie więc frontu gorlickiego będzie miało w historii wojen znaczenie pierwszorzędne nie tylko jako przykład godny studium strategii i ówczesnej taktyki, lecz także jako czynnik polityczny.

Nie wchodzę w szczegóły, przekraczałoby to granicę niniejszej roz­prawki i okaże się zresztą możliwem dopiero gdy odnośne sztaby gene­ralne zestawią dzieła, zawierające memorjały dokładne co do nakreśle­nia planu, prac przedwstępnych, rozkazy, opisy przebiegu bitew szczególnych i dat statystycznych. Ale już teraz da się streścić ocenę wyniku jak następuje:

a) Założenia operatywne, przygotowania, ilość sił i wybór terenu odpowiadały całkowicie zamierzonemu celowi.

b) Przełamanie frontu powiodło się zupełnie, gdyż na froncie 30 kim. szerokości wtargnięto przeszło 50 kim. w głąb nieprzyjacielskiego tery­torium po zdobyciu 3 systemów obronnych (każdy składający się z kil­ku technicznie umocnionych linij).

c) Wszelako cel dalszy przełamania frontu — to jest przejścia do wojny ruchowej, iżby Rosjan rozbić, częściowo nawet oskrzydlić lub okolić — cel ten nie został osiągnięty!

Rosjanom udało się zawsze z podziwu godną zręcznością i szybkoś­cią przeciwstawić linije nowe oporu, które znów trzeba było przebi­jać. Nie zabrakło im ani żołnierza, robotnika, środków technicznych, ani nawet drutu kolczastego. Jedynie tylko nie dostawało im (znane powiedzenie Radka Dimitijewa) amunicji artyleryjskiej i gdyby nie ten szkopuł — natarcie Armii 1 I-tej nie mogłoby być tak szybkiem, co w skutkach swoich dla dalszych działań stworzyłoby mnóstwo komplika- cyj.

Przełamywanie czołowe umocnionych technicznie linij, z których machiny zniszczenia siały śmierć i rany, było dla żołnierza miernikiem wartości jego morale, wyższej aniżeli u przeciwnika.

Wojna ruchowa z możliwością oskrzydlenia i akcji na tyły jest łat­wiejszą, albowiem w pochodzie naprzód omija się ufortyfikowane sil­nie odcinki, atakując nieprzyjaciela w najsłabszych punktach z boku; kosztuje to wprawdzie więcej potu, ale mniej krwi ludzkiej.

a) Wynik strategiczny byłby zapewne większy, gdyby Armija 4-ta austriacka mogła wcześniej sforsować Dunajec i posuwać się prędzej niż Armija 3-ia Boroevica. Stało się odwrotnie i dlatego X Korpus niemiecki gen. Emmicha ofensywą swoją na Duklę nie zdołał zagrozić tyłom rosyjskiego frontu karpackiego, gdyż gen. Boroevic za wcześnie rozpoczął pędzić przed sobą Moskali, skutkiem czego główna ich masa uciekła. Należy przecie wziąć pod uwagę, że Armija 4-ta miała trudne warunki sforsowania Dunajca i Białki i jeszcze dalszą drogę niż Kor­

pus Gwardyjski i VI Austriacki, które nie były w stanie nadążyć Kor­pusowi X. Nadto rosyjski front karpacki, flankowany przez Korpus X Emmicha, zagrożony odcięciem, zwijał się szybko, armija zaś Boroevi- ca, nie chcąc stracić kontaktu z nieprzyjacielem, musiała mu siedzieć wciąż na karku. Dlatego też wszelkie rozumowania i poglądy na temat, co byłoby lepiej i co zrobić wypadało? mają tylko wartość gimnastyki mózgowej w kombinacjach i rozwiązaniu tak trudnych problemów, ja­kich dostarczać zwykła wojna. Strategia i taktyka muszą uzupełniać się wzajemnie. Często przecież jest to niepodobne, gdyż strategik nie mo­że przewidzieć zawsze wszystkich nieprzyjacielskich ruchów i zarzą­dzeń, a taktyk znów powinien wykorzystać wszelką sposobność do pobicia przeciwnika.

W ofensywie z pod Gorlic każdy spełnił swój obowiązek, począwszy od głównego dowódcy aż po piechura — nagrodą ich trudu i bohater­stwa było zwycięstwo.

Akt pierwszy ofensywy Mackensena nie miał jeszcze donioślejszego znaczenia politycznego. W każdym razie usunięto zagrożenie Węgier; Turcja uszła niebezpieczeństwa ekspedycji armii rosyjskiej z Odessy na Bosfor, przeznaczone bowiem na ten cel siły musiano odesłać do Galicji; stanowisko nieprzyjazne Rumunji doznało zmniejszenia.

O Polsce wówczas w wielkim świecie politycznym nikt zapewne je­szcze nie myślał... Jednak w duszach żołnierzy naszych, którzy, bijąc się pod dowództwem austriackim, oczyszczali ziemię swoją z najeźdź­cy, budziły się wzniosłe uczucia nadziej i, że ich krwawy znój przyczyni się do odzyskania wolności Ojczyzny. Tak myślał zawsze i wszędzie i dlatego szedł tak ofiarnie żołnierz polski!

F.K. Latinik, Żołnierz polski pod Gorlicami 1915, Przemyśl 1923, s. 60-62.

SPIS TREŚCI

Zamiast wstępu................................................. ................................................4Ostatnie miesiące pokoju.................................................................................. 7Pierwsze dni wojny........................................................................................ 22Na Wschodzie bez zmian............................................................................... .49Wielkie przygotowania..................................................................................... 62Szturm...............................................................................................................101Na wschód....................................................................................................... 131Pozostały cmentarze........................................................................................ 145Aneksy............................................................................................................. 151