emiel

Typewriter

re scan - lesiojot

H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

PIOTR DROŻDŻ

ORSZA 1514

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2000

Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej. Nasz adres: Dom Wydawniczy Bellona

ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa tel./fax 652-27-01 (Dział Wysyłki) bezpłatna infolinia: 0-800-12-03-67 internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@ bellona.pl

Wydanie I

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Paweł Głodek Redaktor: Irma Iwaszko Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korekta: Teresa Kępa

© Copyright by Piotr Drożdż, Warszawa 2000 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000

ISBN 83-11-09134-X

Mojemu Ojcu Władysławowi

WSTĘP

Bitwa z wojskami moskiewskimi, która rozegrała się 8 września 1514 r. na polach pod Orszą w ziemi witebskiej, była jedną z największych batalii ówczesnej Europy. Wygrana przez stronę polsko-litewską, podobnie jak wiele innych, nie została wykorzy-stana ani militarnie, ani politycznie. W Polsce nie doczekała się żadnej legendy narodowej. Była zresztą głównie zwycięstwem Litwy (tam zajmuje poczesne miejsce w tradycji od czasu odzyskania niepodległości w 1991 r.), ale wojska polskie odegrały w niej rolę decydującą. Prawdę mówiąc, dziś niewiele osób potrafi odpowiedzieć, kiedy stoczona została bitwa orszań-ska, a tym bardziej między jakimi stronami doszło do konfliktu i dlaczego. Stąd właśnie moje zainteresowanie tym tematem.

Jest jeszcze jeden powód napisania tej książki. Batalia na polach pod Orszą miała miejsce w fascynującej epoce. To okres wielkich przemian w uzbrojeniu i, co za tym idzie, także w sztuce wojennej krajów europejskich. Szczególnie państwo polsko-litewskie stanowi ciekawy przykład. Składające się z dwóch (przynajmniej) narodów, leżące na pograniczu dwóch kultur — Wschodu i Zachodu — było terenem ścierania się różnych sztuk wojowania. W wyniku tych procesów wykształ-ciła się staropolska sztuka wojenna, która swoją świetność osiągnie w XVII w.

Jeśli chodzi o uzbrojenie, to bardzo istotne przemiany przeszła ochrona walczących. Pełna zbroja płytowa osiągnęła swoje apogeum stylistyczne i technologiczne. Była wpraw-dzie coraz rzadziej używana, ale to właśnie zakuci w nią jeźdźcy stanowili główną siłę przełamującą na polu bitwy. Pojawiły się nowe i współistniały dotychczas używane rodzaje hełmów, z których kapalin i salada przetrwały w mniej lub bardziej zmienionych formach przez następne stulecia. Sama salada doczekała się ciekawego zastosowania w czasach najnowszych. Uznana za formę czysto niemiecką, posłużyła za wzór opracowania przepisowego Stahlhelmu hełmu polowego armii niemieckiej w okresie I i II wojny światowej. Także dziś wiele armii świata stosuje hełmy zbliżone kształtem do Stahlhelmu. Wielkie grono zwolen-ników, zwłaszcza w polskiej jeździe lekkiej, zdobył sobie pancerz kolczy. Za to coraz rzadziej pojawiała się na polach bitewnych tarcza. Ciężka jazda całkowicie ją odrzuciła na rzecz potężnych płyt pancernych noszonych na sobie. Lżej-sza kawaleria, czyli pancerni, jeszcze tarcz używała. Nato-miast pojawił się nowy typ jazdy, tak zwani Racowie (tak określano Serbów, spośród których dokonywano początkowo zaciągów). Z nich to z biegiem czasu wykształci się sławetna husaria. Na razie jednak żołnierze służący po racku byli najlżejszą formacją w szeregach konnicy polskiej i używali tarcz.

Coraz powszechniejsza stała się broń palna, w owym czasie jeszcze bardzo niedoskonała. Czas jej ładowania był bardzo długi, a i z celnością nie bywało najlepiej. Wszelkiego rodzaju hakownice, rusznice czy też arkebuzy powodowały początkowo raczej strach i zamieszanie, niż poważniejsze straty w szere-gach przeciwnika. Pojawiły się także armaty. Tymczasem były to jeszcze dosyć niezgrabne potwory, ciągnięte przez wielokonne zaprzęgi. Jednak od przełomu XV i XVI w.

1 A. N a d o l s k i , Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu, Wrocław 1979, s. 100.

artyleria na stale wpisała się w obraz staczanych batalii. To właśnie broń palna zmieniła nieodwołalnie charakter bitew ówczesnej Europy. Ale ważna była nie tylko sama broń, lecz także, a może przede wszystkim, grupa ludzi posługująca się nią na skalę, jak na ówczesne czasy, masową. W bitwach coraz częściej zaczynała walczyć piechota, składająca się z wojsk zaciężnych. Właśnie zaciężnicy, rekrutujący się niejednokrotnie z niższych warstw ludności, wypierali z wojen szlacheckie pospolite ruszenie, które nie było w stanie sprostać wymaganiom nowoczesnego pola walki. Zrozumiano to na zachodzie Europy i przeprowadzano w strukturze wojskowej odpowiednie reorganizacje.

W Polsce niestety jeszcze przez długi czas uważano, że instytucji pospolitego ruszenia, które tak doskonale spisało się chociażby w wiktorii grunwaldzkiej, nie mogą zastąpić co prawda wyszkoleni, lecz niskiego stanu ludzie. Do tego dochodził jeszcze oczywiście aspekt funduszy na takie wojsko. Szlachta zawsze z wielkim oporem łożyła na cele obronności kraju. Wprowadzenie podatków na wojsko wymagało uchwał sejmowych. I najczęściej było tak, że szlachta godziła się na kolejne opodatkowanie, ale w zamian żądała nowych przywi-lejów dla swojego stanu.

Powierzenie obrony kraju ludziom często podlejszego pochodzenia stwarzało pewne zagrożenie dla szlachty. Panowie uważali się — i przez długi czas rzeczywiście byli brani — za najważniejszą siłę polityczną w państwie. Gdyby szlachta złożyła zaszczytny bądź co bądź obowiązek obrony Rzeczypos-politej na barki wojsk zaciężnych, mogłaby się obawiać utraty swojej pozycji społecznej. A tak, skutecznie broniąc się przed nowoczesnością, możni panowie utrzymywali się przy władzy i wpływach. Niestety, tym samym skazywali państwo na coraz gorszą sytuację militarną, podczas gdy sąsiednie kraje rosły w siłę tworząc armie złożone z zawodowych wojsk. Pomimo oporu szlachty, z biegiem czasu stworzono jednak wojsko zaciężne, lecz jeszcze przez długi okres pospolite ruszenie

odgrywało, przynajmniej pod względem liczebności, poważną rolę w wojnach prowadzonych przez państwo polsko-litewskie. Na szczęście dla nas, konflikt, który doprowadził do bitwy pod Orszą, prowadzony był z armią jeszcze bardziej odstającą pod względem militarnym od standardów ówczesnej Europy. Oczywiście przez takie stwierdzenie nie chcę w jakikolwiek sposób deprecjonować wartości bojowej strony moskiewskiej, bo Rusinom nie można odmówić ani waleczności, ani zmysłu taktycznego. Jednak jest faktem bezspornym, że wojska moskiewskie składały się całkowicie z pospolitego ruszenia oraz innych temu podobnych jednostek.

Początek XVI stulecia to okres niezwykle fascynujący pod względem tak techniki wojskowej, jak i sposobów wojowania. Każda batalia niosła za sobą oczywiście ogrom cierpień i zniszczeń. Stanowiła jednak niesamowity spektakl.

Oto połać ziemi spowijają dymy prochowe. Zza nich wyłaniają się sylwetki zakutych w stal ogromnych jeźdźców. Słońce, które przebija się przez dym i kurz spod końskich kopyt, odbija się blaskiem we wspaniałych napierśnikach rycerzy i ladrowaniach rumaków. Na wzgórzu w tyle widać wyszczerzone paszcze dział i uwijających się przy nich puszkarzy. Na jednym ze skrzydeł rozwinęło się natarcie lekkiej jazdy. To Racowie. Ich barwne kurtki i wymyślne nakrycia głów przyciągają wzrok. Zaraz pójdą w ruch szable i lance. Wśród tętentu końskich kopyt zaczyna rozbrzmiewać miarowy krok piechoty. Za chwilę staną w zwartym czworoboku. Pikinierzy osłonią go swoimi długimi pikami, a arkebuzerzy oddadzą śmiertelną salwę w stronę przeciwnika. Gdzieniegdzie słychać świst przela-tujących bełtów wypuszczonych z kusz. Ponad głowami przelatują także strzały łuczników. Wśród chrzęstu rzędów końskich i dzwonienia o siebie blach pancernej jazdy słychać nawoływania dowódców zaciężnej piechoty do ponownego ładowania rusznic. Wreszcie rozlega się potężny łomot łamanych w walce kopii. W ruch puszczone zostają

miecze. Wydaje się, że to relikty minionej epoki, ale zdają ten trudny egzamin nadzwyczaj dobrze... Cała bitwa roz-grywa się wedle najlepszych zasad sztuki wojowania śred-niowiecza i nowożytności.

Oczywiście, żadna bitwa nie rozgrywa się w próżni stosun-ków międzynarodowych. Nie bez znaczenia jest również sytuacja wewnętrzna zainteresowanych państw. Wszelkie okoliczności rozegranej 8 września 1514 r. bitwy pod Orszą — to temat tej pracy.

SYTUACJA MIĘDZYNARODOWA I WEWNĘTRZNA POLSKI W KOŃCU XV I NA POCZĄTKU XVI W.

Przełom XV i XVI w. był dosyć skomplikowany tak dla Polski, jak i dla Litwy. Na pierwszy rzut oka mogło się zdawać, że przewaga Jagiellonów w środkowej Europie jest bardzo duża. Owa preponderancja dawała złudne poczucie siły i przeświadczenie o mocno ugruntowanej pozycji państwa polsko-litewskiego. Jednak rzeczywistość rysowała się w mniej jasnych kolorach. Przyczyny takiej sytuacji miały, jak zwykle, dwojaki charakter, wewnętrzny i zewnętrzny.

Przyczyna pierwszorzędna to polityka dynastyczna Jagiel-lonów. Jeszcze za życia Kazimierza Jagiellończyka próbowano zdobyć tereny na południe od Karpat i Sudetów, należące do Czech i Węgier. Kazimierz Jagiellończyk oparł stosunek dynastii do państwa na zupełnie nowych zasadach, a swoją politykę dynastyczną chciał realizować nie formalnie, ale poprzez fakty dokonane i to zarówno w Polsce, jak i na Litwie. Na czoło wysuwał interesy swoje i dynastii, tak w polityce wewnętrznej, jak i zewnętrznej. W ciągu swego panowania zdołał pokonać opór możnowładztwa, który dał się odczuć zwłaszcza podczas wojny trzynastoletniej. Kazimierz pragnął władzy silnej, a nie sprawowanej przez możnych, którzy za czasów Władysława Jagiełły i Władysława III uważali dynastię za narzędzie polityki państwowej. Uwolniw-

szy się od przewagi możno władczej, mógł Kazimierz, przy pomocy oddanych sobie ludzi, wprowadzać w życie program dynastyczny'. Punktem wyjścia dla owych dynastycznych planów stały się prawa dziedziczne do Czech i Węgier wniesione przez małżonkę Kazimierza Jagiellończyka Elżbietę Habsburżankę. Ona to właśnie w dużej mierze przyczyniła się do przeszczepienia na dwór polski wyniesionych z domu habsburskiego zasad dynastycznego ujmowania spraw państ-wowych. Jedynie przeciągająca się wojna trzynastoletnia z Krzyżakami spowodowała, że sprawy dynastii musiano odłożyć na czasy bardziej dogodne. Uznanie praw habsburskich do Czech i Węgier musiało spowodować zmianę stanowiska polskiego wobec tych krajów. Do tej pory polityka polska, oparta na obowiązującej w Polsce zasadzie elekcji, zwalczała wynikające z dziedziczności prawa dynastii panów z Habsbur-ga. Zarówno w państwie czeskim, jak i państwie korony św. Stefana popierała wolę narodu i zasadę wyboru króla. Wpro-wadzanie w życie zasady dziedziczności musiało doprowadzić do konfliktu ze stronnictwami narodowymi w obu krajach. Udało się tego uniknąć w przypadku Czech poprzez kompromis z tamtejszym władcą. Takie postępowanie przyniosło polityce polskiej sukces. Natomiast zasadę dziedziczności próbowano z całą bezwzględnością wprowadzić na Węgrzech. Jednak tam zakończyło się to wyraźnym niepowodzeniem.

W obu państwach władzę dzierżyli i przejmowali przed-stawiciele miejscowej magnaterii. W Czechach był to Jerzy z Podiebradów, związany z ruchem husyckim. Na Węgrzech natomiast Maciej Korwin, syn Jana Hunyadyego, bohatera walk antytureckich, sprzymierzeńca Władysława Warneńczyka. Sytuacja Jerzego z Podiebradów była niezwykle trudna. Jako zwolennika husytyzmu nie akceptowano go powszechnie. Na domiar złego zdecydowaną politykę skierowaną przeciwko

' Bardzo dobrze ten problem został objaśniony w książce R. G r ó d e c -k i e g o , S . Z a c h o r o w s k i e g o i J . D ą b r o w s k i e g o , Dzieje Polski średniowiecznej, t. II, Kraków 1995.

niemu podjął papież Paweł II, który chciał przywrócenia w Czechach przewagi katolicyzmu. Papież wyklął Jerzego i zwolnił jego poddanych od posłuszeństwa. Szczególnie mocno odbiło się to na Śląsku, gdzie w opozycji do króla przodował zwłaszcza Wrocław. Antypatia do Jerzego była tu tak wielka, że coraz częściej zaczęto oglądać się na Polskę, która mogłaby dopomóc w usunięciu niechcianego monarchy. Mieszczanie wrocławscy z wielką radością słuchali wieści o zwycięskim zakończeniu wojny trzynastoletniej i podobno rychłym przybyciu syna Kazimierza Jagiellończyka. Stolica Apostolska proponowa-ła królowi Polski wystąpienie przeciwko Jerzemu i sięgnięcie po koronę czeską dla siebie lub też jednego z synów. Legat papieski zapewniał pełne poparcie Ligi Katolickiej i życzliwość książąt śląskich. Kazimierz jednak nie zdecydował się na wystąpienie przeciwko Jerzemu. Starał się natomiast utrzymywać przez jakiś czas stan równowagi w stosunkach z królem czeskim. Jednak taka sytuacja nie mogła trwać wiecznie. Papież odmówił bowiem zatwierdzenia pokoju toruńskiego, o ile Kazimierz nie przyjmie korony czeskiej. Monarcha Polski długo się wszakże namyślał, aż w końcu zapowiedział pośrednictwo w wojnie domowej, która w owym czasie rozgorzała na dobre w Czechach. Chęć polubownego sędziowania została odebrana przez panów czes-kich, którzy chcieli powołania Kazimierza na tron czeski, jako odmowa przyjęcia korony. Dlatego też część dyplomatów czeskich udała się z podobną propozycją do króla Węgier Macieja Korwina. Na podstawie wspólnych ustaleń Korwin zapowiedział wystąpienie przeciwko królowi Jerzemu w obronie katolików. W rezultacie dalszych zabiegów został także wybrany królem czeskim.

Położenie Jerzego z Podiebradów zdecydowanie się pogar-szało. Walkę prowadził nieudolnie, nie zorganizował od-powiedniej armii i posługiwał się jedynie mało przydatnym s pospolitym ruszeniem. Stracił Śląsk, Łużyce i Morawy na rzecz Macieja. Postanowił więc, że za cenę utrzymania się na tronie do końca życia przeprowadzi wybór Jagiellończyka na

swego następcę. Jednocześnie z propozycją zrzeczenia się tronu czeskiego na rzecz Jagiellonów wystąpił Maciej Korwin. Strona polska jednak nie wdała się z nim w pertraktacje i zdecydowała się w końcu przyjąć propozycje Jerzego. Istotnie zwołany do Pragi sejm czeski obrał Władysława Jagiellończyka następcą dotychczasowego monarchy.

Taki obrót sprawy nie spodobał się Maciejowi Korwinowi, któremu marzyło się połączenie w jedno Czech i Węgier. Postanowił tego dokonać za wszelką cenę. Wydawało się, że sytuacja mu sprzyja. W 1471 r. zmarł Jerzy z Podiebradów. Sytuacja Polski w świecie katolickim zdecydowanie się poprawi-ła, gdyż odpadł argument ewentualnych przeciwników, że Jagiellonowie wiążą się z heretykiem. Natomiast pojawiły się trudności w Czechach. Tam zarówno wśród stronników Macieja, jak Jerzego zwyciężyła koncepcja dokonania wyboru władcy na wspólnym sejmie. Takie postawienie sprawy oznaczało negację poprzednio przeprowadzonych wyborów. Polska grupa posłów na nowy sejm elekcyjny zwołany do Kutnej Hory potrafiła jednak ten problem rozwiązać na korzyść Polski. Z przeciwni-ków zagrażających polskim, jagiellońskim planom dynastycz-nym najniebezpieczniejszy był oczywiście Maciej Korwin. Nie miał on jednak zbyt mocnej pozycji. Szanse króla węgierskiego podkopywały wieści o zagrożeniu, jakie na niego czyhało w samych Węgrzech. W związku z owymi wiadomościami poselstwo węgierskie wyjechało z Kutnej Hory jeszcze przed dokonaniem elekcji. Wobec tego sejm elekcyjny obrał królem czeskim Władysława Jagiellończyka. Miało to miejsce 27 maja 1471 r. W sierpniu koronowano Władysława w Pradze na króla czeskiego. Wówczas wybuchła wojna Polski z Korwinem. Postanowiono uderzyć na tereny węgierskie.

Od kilku bowiem lat, w miarę rozwijania się antagonizmu między Korwinem a polskim kandydatem do korony czeskiej, Kazimierz Jagiellończyk zaczął szukać kontaktu z przeciw-nikami króla węgierskiego. Miało to na celu przygotowanie gruntu dla kandydatury jagiellońskiej. Było rzeczą wiadomą,

że samowolne rządy Macieja wywoływały na Węgrzech niezadowolenie, zwłaszcza w kołach magnackich. Do tego doszła sprawa zaangażowania się w sprawę czeską i zanie-dbanie problemów tureckich. W początkach 1471 r. zawiązał się spisek magnatów węgierskich, na których czele stał dawny przyjaciel Macieja, prymas Jan Vitez. Spiskowcy zamierzali usunąć Korwina z tronu węgierskiego i powołać na to miejsce królewicza Kazimierza, jednego z synów Kazimierza Jagiel-lończyka. Porozumiano się w tej kwestii z dworem polskim. Pomimo wielkiej tajemnicy, w jakiej trzymano wszystkie poczynania, udało się jednak Maciejowi dowiedzieć o spisku. Starał się pozyskać część niezadowolonych magnatów. Jedno-cześnie wysłał do Krakowa poselstwo z propozycją zawieszenia broni na rok. Delegacja węgierska przedłożyła także plan adopcji Władysława przez Korwina. Król Węgier przysięgał przekazać koronę czeską usynowionemu Władysławowi za cenę uznania jego wyboru i koronacji na króla Czech. Dwór polski odrzucił kategorycznie te propozycje. Wobec tego o dalszych losach tronu czeskiego miała zadecydować wojna. Na Węgry został wysłany królewicz Kazimierz, któremu poselstwo węgierskie ofiarowało koronę św. Stefana.

2 października 1471 r. wyruszył Kazimierz z Krakowa z dwunastotysięcznym wojskiem, którym dowodził Piotr Dunin znany z czasów wojny trzynastoletniej z Krzyżakami. Pochód polskiej armii poprzedzał wydany we wrześniu manifest młodego Kazimierza, w którym jako prawowity monarcha Węgier wypowiadał wojnę Maciejowi Korwinowi. Węgrom natomiast obiecywał przywrócenie ich praw i ochronę przed Turkami. W okolicach Pesztu armia polska pojawiła się 8 listopada. Zamek w Peszcie obsadził Maciej Korwin. Nie dążył on jednak do rozstrzygnięć na polu bitwy. Zanim armia polska dotarła w głąb Węgier, udało się Korwinowi nieco opanować sytuację i skupić przy sobie znaczną część wpływo-wych magnatów. Wykorzystał także niesprzyjającą porę roku dla działań wojennych i pewne błędy dowództwa polskiego.

Armia polska nawet nie próbowała zdobywania zamku w Pesz-cie, ale udała się do Nitry, gdzie rządził skłócony z Korwinem arcybiskup ostrzychomski Jan. Jednak wisząca nad Polakami groźba nadejścia wojsk Korwina i oblężenie Nitry spowodo-wały wycofanie się armii Kazimierza do Polski. Na miejscu pozostał jedynie niewielki oddział.

Nieudana awantura węgierska pochłonęła ogromne sumy pieniężne, jak też spowodowała poważne straty w ludziach. Zasoby skarbca zostały praktycznie wyczerpane, bo oprócz wyprawy węgierskiej znaczną ilość pieniędzy pochłonęło wysłanie z Władysławem do Czech prawie dziesięciotysięcznej armii. Szlachta nie okazywała ochoty do uchwalenia nowych świadczeń na rzecz wojska. W kraju zaczęła objawiać się obojętność wobec zewnętrznych przedsięwzięć króla. Nie chciano ponosić żadnych ofiar w imię dynastycznych ambicji monarchy. Istną zmorą stało się nieopłacone żołdactwo, które powracając z Węgier dopuszczało się gwałtów i rabunków. W końcu udało się uchwalić potrzebne kwoty na opłacenie zaległych żołdów, ale o dalszym prowadzeniu wojny nie mogło być mowy.

W tych warunkach zdecydowano się podjąć z Korwinem rokowania. Trzeba było także uregulować stosunek Macieja do Władysława czeskiego. Rokowania za sprawą pewnego siebie króla Węgier nie szły zbyt gładko. Rolę mediatora pełniła Stolica Apostolska, która zmierzała do kompromisu pomiędzy walczącymi stronami na podstawie istniejącego już podziału krajów korony czeskiej. Oznaczało to, że Władysław panował tylko w Czechach, a na Morawach i na Śląsku utrzymywała się nadal przewaga Macieja. Legat papieski Marek Barbo usiłował nakłonić króla polskiego do kompromisu mirażami zatwierdzenia w końcu pokoju toruńskiego (szerzej o tym temacie w dalszych rozważaniach). W czasie prowa-dzonych pertraktacji nie ustawały, mimo zawieranych umów lokalnych, starcia graniczne, prowokowane początkowo przez niekarnych polskich najemników. Usadowili się oni w kilku

opanowanych przez siebie zamkach i niepokoili tereny górnych Węgier. Korwinowi z czasem udało się oczyścić z nich pogranicze i w końcu 1473 r. zaczął sam najeżdżać kresy południowe.

Najniebezpieczniejszy był najazd ze stycznia 1474 r., kiedy to oddziały węgierskie spustoszyły polskie Podkarpacie aż po Jasło, Pilzno i Brzostek. Zagonowi temu oparły się jedynie Gorlice i Krosno. Jednak i stronę węgierską zmęczyły już prowadzone walki. Zintensyfikowano wobec tego rozmowy pokojowe, czego skutkiem było podpisanie w 1474 r. w Starej Wsi pokoju między Polską a Węgrami. Opierał się on na zasadzie dotychczasowego stanu posiadania. Jednocześnie zawarty został rozejm między Władysławem czeskim a królem Węgier. Miał on obowiązywać trzy lata.

Wobec zaistniałej sytuacji było rzeczą wiadomą, że konflikt będzie miał swoją kontynuację. W przewidywaniu nowej wojennej rozprawy Maciej zjawił się w pierwszych miesiącach 1474 r. na Śląsku. Przygotował te tereny do wojny. Polskie granice zaczęli niepokoić oddani mu tamtejsi książęta. Jedna z takich wypraw księcia Jana żagańskiego dotarła w głąb Wielkopolski. Maciej naruszył warunki rozejmu, a więc można było mu odpłacić tym samym. Jednak polskie przygotowania nie dorastały swym poziomem do wymogów chwili. Szlachta odmówiła uchwalenia potrzebnych podatków na wojsko. W zamian ofiarowała królowi pospolite ruszenie. Było ono dość liczne, ale zbierało się opieszale. Miejsce koncentracji — Mstów koło Częstochowy — zostało prawie całkowicie ogołocone i zniszczone. Dodatkowo szlachta targowała się z królem o zapłatę za wyprawę zagraniczną. Wreszcie 26 września przekroczono granicę Śląska na rzeczce Liswarcie. Rozpoczęła się nowa wojna.

Armią polską w sile 35-40 tysięcy ludzi dowodził Jan Rytwiański, gorący zwolennik króla. Przeciwko tej sporej, ale niezbyt sprawnej armii Maciej zwerbował nieliczne, lecz doborowe wojsko najemne. W głównej mierze sam postanowił

nim dowodzić, a za swoją kwaterę obrał Wrocław. Nie przyglądał się też biernie poczynaniom Polaków. Aby utrudnić położenie licznych wojsk nieprzyjacielskich, polecił niszczyć zbiory lub przenosić je do miast. Była to próbka tego, czego w całej pełni miała doświadczyć Wielka Armia Napoleona w czasie kampanii rosyjskiej w 1812 r. Polacy pierwsze swe kroki skierowali ku Olesnu i zdobyli je. Następnie w ich ręce wpadł Kluczbork oraz Byczyna. Po zwrocie na południe armia polska przekroczyła pod Krapkowicami Odrę i osiągnęła Opole. Zrezygnowano jednak ze zdobywania tego miasta. W początkach października przeprawiono się przez Nysę Kłodzką i skierowano marsz na Brzeg. 12 października doszło do zwycięskiej dla Polaków potyczki z wojskami węgierskimi pod Swanowicami. Dwa dni później rycerstwo polskie dotarło do Brzegu. Tutaj, podobnie jak w przypadku Opola, zrezyg-nowano z oblężenia. Cały czas oczekiwano nadejścia posiłków czeskich pod wodzą króla Władysława Jagiellończyka.

Jakoż i 23 października pod Oławą doszło do połączenia sił polskich i czeskich. Połączona armia mszyła na Wrocław. Jednak nie była zupełnie przygotowana na przeprowadzenie oblężenia tej potężnej wówczas twierdzy. Wobec murów i artylerii wrocławskiej objawiła się cała bezsilność po-spolitego ruszenia. Zgromadzonym na jednym miejscu ogrom-nym masom ludzi i koni po kilku dniach zaczęło brakować żywności. Maciej rozpuścił po okolicach niewielkie oddziały, które utrudniały jej dowóz. Grupki te dopuszczały się też drobnych najazdów na granice polskie. Dodatkowym utrud-nieniem były szerzące się coraz bardziej w szeregach polsko--czeskich choroby. W wojsku polskim i czeskim zaczęło się wzmagać rozprzężenie. Nabrało ono tak gwałtownego charakteru, że na początku listopada rozpoczęto pertraktacje z obleganymi. W ich wyniku doszło pod Wielkim Mu-choborem koło Wrocławia (obecnie wielkie osiedle mie-szkaniowe) do spotkania Macieja Korwina z Jagiellonami. Prowadzone tam rozmowy doprowadziły do zawieszenia

2 — Orsza 1514

broni i do wydelegowania pełnomocników dla omówienia szczegółów we Wrocławiu. Miało to miejsce 15 listopada, a już cztery dni potem swój odwrót rozpoczęli Czesi i zaraz po nich Polacy. Król powrócił do Polski w początkach grudnia. Jego wyprawa znów zakończyła się niepowodze-niem, za które obwiniano dowódcę wojsk koronnych Jana Rytwiańskiego.

8 grudnia pełnomocnicy trzech władców podpisali we Wrocławiu akt rozejmowy. Owo zawieszenie broni miało trwać do Zielonych Świąt 1477 r. Postanowiono też, że zostanie utrzymany stan posiadania sprzed wyprawy Macieja Korwina. Tak więc ten etap walki o tron węgierski strona polsko-czeska przegrała i to pomimo zaangażowania bardzo poważnych środków finansowych. I znów było wiadomo, że w niedalekiej już przyszłości musi dojść do kolejnego konfliktu.

Jednak owa nieszczęśliwa wyprawa śląska to ostatni poważ-niejszy wysiłek Jagiellonów w sprawie czeskiej. Społeczeństwo było zmęczone i zniechęcone ciągłymi, bezskutecznymi zry-wami finansowo-militarnymi. W czasie wyprawy na Śląsk ujawniła się także niechęć szlachty do dynastycznej polityki króla oraz do jego osoby. Pod sztandarami Macieja znalazło się sporo szlachty polskiej. Król próbował stosować wobec niej represje, ale to jeszcze bardziej zwiększało rozgoryczenie panów wobec monarchy. Szlachta ponownie odmówiła królowi pieniędzy na wojsko, jak też nie dała mu pospolitego ruszenia. Działo się to zaraz po tym, jak Władysław czeski zawarł przymierze z cesarzem, który udzielił królowi czeskiemu formalnej inwestytury lennem czeskim. Wobec tego Władysław postanowił wznowić wojnę z Maciejem. Kazimierz Jagielloń-czyk zwrócił się do szlachty z prośbą o przygotowanie nowej wyprawy. Szlachta, jak już zostało powiedziane, odmówiła.

Powściągliwość panów szlachty może być w pewnym stopniu usprawiedliwiona tym, co zaczęło się dziać w Prusach. Tam bowiem wielki mistrz Henryk von Richtenberg zawarł

układ z Maciejem Korwinem. Król węgierski przewidywał, że po upływie okresu rozejmowego wojna z Polską i Czechami może zostać wznowiona. Zawierając pakt z Krzyżakami, odwiecznymi wrogami Polski, stwarzał sytuację ewentualnego wzięcia Polski w dwa ognie. Jednak Korwin nie wywiązał się z zobowiązań wobec swoich nowych sojuszników. W trakcie trwającej w latach 1478-1479 wojny Polski z Krzyżakami zaoferował jedynie swoją pomoc dyplomatyczną w zakoń-czeniu działań wojennych2.

Król Węgier musiał więc sam walczyć z Władysławem. Jednak na tym teatrze działań wojennych żadna ze stron nie zdołała sobie zdobyć przewagi. Wynikiem tego był traktat pokojowy, zawarty w Brnie 28 marca 1478 r. Na mocy tego pokoju Władysław pozostawał przy Czechach, Maciej zaś

s

zatrzymywał dożywotnio Morawy, Śląsk i Łużyce. Korwin zdecydował się również poświęcić Krzyżaków i zawarł pokój z Kazimierzem. Układ pokojowy zawarto w Budzie, a następ-nie potwierdzono w Ołomuńcu 21 lipca 1479 r.

Zjazd ołomuniecki zakończył ośmioletnie zmagania wojenne między Maciejem a Jagiellonami. Aby zapewnić sobie i swoim

/

synom mocną pozycję w Europie Wschodniej i Środkowej, król Kazimierz Jagiellończyk poświęcił ogromne zasoby finansowe i siły militarne. Wyniki nie były adekwatne do poniesionych ofiar. Zakusy względem tronu węgierskiego zakończyły się klęską, a sprawa czeska dała połowiczny rezultat. Władysław zasiadł na tronie czeskim, władał jednak państwem otoczonym przez tereny będące pod zarządem Macieja. Czechy, państwo osłabione i rozdarte, nie były poważnym i mocnym partnerem. Były raczej skazane na pomoc ze strony Polski.

Oczywiście układ zawarty w Ołomuńcu nie zadowalał żadnej ze stron. Jednak wszyscy zainteresowani zmianą

2 Zdecydowanie więcej informacji o wojnach Polski z Krzyżakami znaleźć można w książce M. B i s k u p a , Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521, Gdańsk 1993.

istniejącego stanu rzeczy musieli czekać do 1490 r. Wówczas bowiem zszedł z tego świata Maciej Korwin i od razu pojawiło się wielu chętnych do schedy po nieboszczyku. Byli wśród nich, oprócz Jana Korwina i Maksymiliana Habsburga, także dwaj bracia Jagiellonowie — Władysław czeski i Jan Olbracht. Obydwaj synowie Kazimierza Jagiellończyka nie tylko działali bez porozumienia ze sobą, ale stanęli z miejsca przeciwko sobie. Obydwaj zdobyli sobie poparcie miejscowych ugrupowań. W przypadku Władysława była to magnateria. Niestety, zawiódł on pokładane w nim nadzieje ojca, przeciw-stawiając się planom dynastycznym. Zdawało się, że bardzo szybko zapomniał o tym, co strona polska zrobiła, aby on mógł panować w Czechach. Jan Olbracht natomiast zdobył zaufanie szlachty, niechętnej Habsburgom. Punktem wyjścia starań królewicza Olbrachta o koronę św. Stefana stało się samowolne ogłoszenie go królem przez garstkę panów węgier-skich podczas elekcji pod Pesztem w czerwcu 1490 r. Jednak zwolennicy kandydatury Władysława nie życzyli sobie na tronie węgierskim energicznego i przychylnego szlachcie Olbrachta. Udało się im odroczyć termin formalnej elekcji i spowodowali rozjechanie się szlachty do domów. Jednocześ-nie rozbili zbrojnie zwolenników Jana Korwina. Habsburgowi specjalnych szans nie dawano. Wobec tego utorowano drogę do tronu Władysławowi czeskiemu. Upatrywano w nim władcę słabego i nieudolnego, więc dającego możliwość sprawowania szerokiej władzy magnaterii. Zresztą Władysław zdobył sobie wśród możnych spore poparcie, zawierając z najpotężniejszym z nich, Stefanem Zapolyą, tajny układ dający mu wiele korzyści w przypadku zdobycia korony św. Stefana.

Formalna elekcja miała miejsce 15 lipca 1490 r. i przyniosła zwycięstwo Władysławowi. Dwór polski nie zamierzał jednak dać za wygraną. Zaraz po czerwcowej elekcji Jan Olbracht wyruszył na czele kilku tysięcy ludzi na południe. W tym czasie dokonano elekcji jego brata Władysława. Wówczas Jan Olbracht ruszył w dalszą drogę. Nad rzeką Hornad wydał

manifest, w którym donosił o wybraniu go na króla Węgier i jednocześnie wzywał do złożenia mu hołdu. Za wszelką cenę chciał odciąć drogę do Pesztu nadciągającemu z zachodu Władysławowi. Jednak kłopoty z przeprawą przez Dunaj uniemożliwiły mu uprzedzenie swojego brata w stolicy Węgier.

9 sierpnia Władysław na czele swych wojsk wkroczył do miasta. Przyglądał się temu biernie przybyły dzień wcześniej pod Peszt Jan Olbracht. Podjęto pertraktacje w cztery oczy. Królewicz polski żądał za zrzeczenie się węgierskiej korony oddania sobie Siedmiogrodu. Władysław odrzucił to żądanie, w zamian ofiarowując księstwo głogowskie. Pertraktacje spełzły na niczym. Po pięciu dniach pobytu pod Pesztem Jan Olbracht wycofał się w kierunku Hatvanu. Wtedy też ponownie podjęto próby rokowań. Zakończyły się one zgodą Jana Olbrachta na rozejm. Zgodzono się również na sąd polubowny Kazimierza Jagiellończyka. Po zawarciu tego porozumienia Jan Olbracht wycofał się na północ. Wydawało się, że sytuacja została rozładowana. Już jednak po dwóch tygodniach zerwał on obowiązujące zawieszenie broni i wypowiedział wojnę Władysławowi. Zajął wówczas Preszów i Sabinów. Na po-czątku października wojska Jana Olbrachta rozpoczęły ob-lężenie Koszyc.

Władysław nie mógł udzielić miastu pomocy, gdyż zajęty był walką z Habsburgami. Po miesiącu trzeba było zwinąć oblężenie. Jan Olbracht jednak tak zupełnie nie dał za wygraną. Pod murami miasta pozostawił część swoich oddziałów. Do końca 1490 r. trwały walki podjazdowe, które jednak nie przyniosły rozstrzygnięcia. Z nowym rokiem bratobójcze walki rozgorzały na nowo. Mimo zimowej pory, która najczęściej nie była wykorzystywana do prowadzenia działań wojennych, Władysław wyprawił się przeciwko Janowi Olbrachtowi, pustoszącemu północne połacie kraju. W połowie stycznia nastąpiła koncentracja oddziałów węgierskich. Udało się królowi Węgier zebrać około szesnastotysięczną armię, która w lutym opanowała obóz polski pod Koszycami. Tam też

zawarto, przy pośrednictwie Kazimierza Jagiellończyka, traktat pokojowy. Jan Olbracht uznał Władysława królem Węgier, ale uzyskiwał prawo do sukcesji po nim w razie jego bezpotomnej śmierci. Za zrzeczenie się swoich pretensji miał także otrzymać od zaraz księstwo głogowskie, a w niedalekiej przyszłości także księstwa oleśnickie i opawskie oraz Karniów, Toszek, Bytom, Koźle i Głubczyce. Oznaczało to przyznanie Janowi Olbrachtowi znacznej części Górnego i Dolnego Śląska (wedle dzisiejszych określeń) i to niezależnie od korony czeskiej, wraz z tytułem najwyższego księcia Śląska.

Jednak królewicz Jan Olbracht był osobą energiczną i o do-syć przewrotnej naturze. Nie trzymał się ślepo zasady, że pacta sunt servancla3. Wcale nie kwapił się z opuszczeniem terenów węgierskich. Czynił to wbrew woli ojca, który odmówił mu pomocy. Jan Olbracht tłumaczył ten swój nieco przedłużający się pobyt wiosennymi wylewami rzek. Obiecał początkowo wycofać się do świąt wielkanocnych. Obietnicy nie dotrzymał. Na domiar wszystkiego zaczął się tytułować królem Węgier. Do ponownej walki o tron węgierski skłoniła Olbrachta wieść o rzekomej ciężkiej chorobie Władysława. Przeprowadził w Polsce akcję werbunkową, w której wyniku zebrał pod swoimi sztandarami około 7 tysięcy żołnierzy. I znów rozpoczęto działania wojenne.

Od 30 lipca oblegano Stropków. Miasto poddało się 8 września. Jednocześnie trwała blokada Koszyc, które udało się uwolnić w połowie września. Chwilowe problemy Włady-sława z Habsburgami nie pozwoliły wówczas na rozprawienie się z Janem Olbrachtem. Dopiero więc od grudnia Władysław mógł podjąć bardziej zdecydowane kroki przeciwko swemu bratu. W połowie tego miesiąca udało się zebrać pod Koszy-cami osiemnastotysięczną armię węgierską. Siły Jana Olbrachta były już mocno przetrzebione i liczyły zaledwie 4 tysiące ludzi. 1 stycznia doszło pod Preszowem, gdzie stacjonował

3 Układów należy dotrzymywać (tłum. aut.).

Jan Olbracht, do decydującej bitwy. Armia polska poniosła w niej klęskę. Zginęło około 500 Polaków, podczas gdy straty węgierskie ocenia się na zaledwie 11 zabitych. Po tej batalii miasto Sabinów poddało się siłom Węgrów. Sam Jan Olbracht z niedobitkami próbował się jeszcze bronić w murach Preszo-wa. Jednak beznadziejność sytuacji w końcu do niego dotarła i poddał się Władysławowi.

Kapitulacja polskiego królewicza nastąpiła na warunkach układu koszyckiego. Zrezygnowany Jan Olbracht został od-prowadzony przez wodza węgierskiego Istvana Zapolyę do granicy polskiej. Upadły więc jego wielkie plany. Upadły także wielkie plany dynastyczne Kazimierza Jagiellończyka. Przebieg walk między Władysławem i Janem Olbrachtem wskazywał wyraźnie na to, jak słaba wewnętrznie była sama dynastia. Brakowało jej konsolidacji, jedności celów, planów i działania. Opanowanie Węgier przez Władysława niweczyło bez reszty korzyści, które mogła Polska osiągnąć, gdyby na tronach dwóch sąsiednich państw zasiadali Jagiellonowie. Gdyby udało się osadzić na tronie czeskim na przykład Jana Olbrachta, a na węgierskim pozostawić Władysława, wówczas oba te kraje musiałyby szukać jakiegoś oparcia w Polsce. Korona Polska stawałaby się siłą kierowniczą w systemie państw jagiellońskich. Natomiast połączenie Czech i Węgier pod jednym berłem wiązało te państwa mocno razem. Musiały-by wówczas współdziałać i jednocześnie słabiej by się interesowały mniej im potrzebną Polską. Nie stało się tak, jak to sobie wyobrażał Kazimierz Jagiellończyk. Lecz pomimo wszystko i tak w rękach dynastii jagiellońskiej znalazły się, poza Polską i Litwą, Czechy ze Śląskiem i Łużycami oraz Węgry wraz z Chorwacją.

/

Ten ogromny konglomerat w Europie Środkowej nie posia-dał niestety wewnętrznej spoistości. W jego skład wchodziły przecież ludy o bardzo różnej kulturze. Odmienny w wielu przypadkach był styl i poziom życia gospodarczego. Oczywiś-cie istniały także antagonizmy w interesach możnowładztwa.

Wiązało się to ze średniowiecznym pojmowaniem państwa. Panujący traktował je jak swoją własność i obszar ewentualnej eksploatacji wąskiego kręgu możnych. Stąd też polityka dynastyczna nie liczyła się z powiązaniami etnicznymi czy kulturowymi.

Teren monarchii jagiellońskich dostarczał wielu surowców, przez co odgrywał ważną rolę w gospodarce ówczesnej Europy. Mając tak wielkie możliwości ekonomiczne, mogły kraje potomków Jagiełły stanowić polityczną przeciwwagę krajów habsburskich. W przeciwieństwie jednak do tych ostatnich, również jakże bardzo zróżnicowanych gospodarczo i kulturalnie, kraje jagiellońskie niemal nie prowadziły jedno-litej polityki zagranicznej. To między innymi różniło Jagiel-lonów od Habsburgów. Dynastia panów z Habsburga uważała się za powołaną do władania zarówno nad ludami germań-skimi, jak i romańskimi czy słowiańskimi, a także ugrofińskimi. Technicy władzy, posługujący się wieloma językami, nie obawiali się nawet, gdy przychodziło im panować nad nowo odkrytymi terytoriami. W procesie podporządkowywania sobie rozmaitych krajów chętniej posługiwali się polityką niż mieczem. Do mistrzostwa doprowadzili sztukę tworzenia więzów dynastycznych. Posługiwali się związkami małżeń-skimi w celu nabywania praw do ościennych tronów 4. W końcu XV i na początku XVI w. Habsburgowie władali w Niderlan-dach, Hiszpanii, Nowym Świecie. Wyrośli na pierwszą dynastię w Europie, a ich władza była silnie scentralizowana i opierała się także na mocnym kupiectwie i finansjerze.

Ale polityka dynastyczna to nie wszystko. Problemem Polski było również centralizowanie władzy. Wiadomo nie od dziś, że państwo o silnej, a przede wszystkim sprawnie działającej władzy centralnej, to państwo liczące się w świecie. Sprawna władza centralna daje możliwość szybszego reago-wania na zaburzenia i problemy wewnętrzne. Państwo scen-

4 Dynastie Europy, red. A. Mączak, Wrocław-Warszawa-Kraków 1997, s. 108.

tralizowane to, przynajmniej w teorii, sprawniejsze sądownic-two i egzekwowanie wszelkich praw i obowiązków. W kraju takim łatwiej jest, znów rozważając teoretycznie, o ściągalność podatków i innych powinności. A jeśli już mowa o finansach, to wiadomo, że pełny skarbiec królewski, to silna armia i bezpieczne granice. I właśnie scentralizowanie władzy, a także wyrównanie różnic pomiędzy poszczególnymi dziel-nicami, okazało się tak ważnym problemem, jak zjednoczenie kraju sprzed dwóch wieków. Należało tak wzmocnić centralny ośrodek władzy, aby był on zdolny powstrzymać coraz bardziej panoszące się możnowładztwo świeckie i duchowne. Sytuacja nie była w tym względzie korzystna. Przede wszystkim nie istniała taka grupa ludności, na której można się było wesprzeć. Manewr monarchy ograniczał się bowiem jedynie do klasy feudałów.

Mógłby ktoś zapytać — a co z mieszczaństwem? Niestety, w Polsce pozycja tej grupy była o wiele niższa niż w krajach zachodnich, gdzie proces centralizacji opierał się w głównej mierze na silnym mieszczaństwie. Ono samo dalekie było od wewnętrznej zwartości. Ponadto przeważająca część patrycjatu była obcego pochodzenia. Na przełomie XV i XVI w. dosyć skutecznie zaczęto izolować mieszczan jako grupę mogącą mieć wpływ na losy kraju. Stało się to za sprawą zarówno magnaterii i szlachty, jak i samych mieszczan. Wykazali się oni bowiem niezwykłą wręcz biernością. Szczególnie źle wypadają tutaj mieszkańcy Kra-kowa. Mimo bliskości dworu królewskiego nie wywalczyli oni sobie takiej pozycji, jaką cieszyli się obywatele wię-kszości stolic europejskich w tym okresie.

Ku centralizacji, a przez to ku wzmocnieniu państwa — poza związaną z dworem królewskim grupą możnowładców — mogła się skłaniać średnia szlachta. Nie stanowiła ona jeszcze w owym czasie jednolitej i świadomej swych celów politycznych warstwy. Uczestniczyła wprawdzie w rozgryw-kach między władcą a grupą najmożniejszych, w konfliktach

tych przechylała się jednak to na jedną, to na drugą stronę, nie była więc dla monarchy sojusznikiem zbyt wygodnym ani dostatecznie silnym. Przede wszystkim nie zamierzała popierać absolutystycznych zapędów króla. Władca, często preferując związanych ze sobą wielmożów, bez zapału przystępował do współpracy ze szlachtą. Bardzo wiele zależało od osobowości monarchy. Jeśli była to jednostka dynamiczna i zdecydowana w działaniu, to wszelkie próby reformowania państwa mogły liczyć na powodzenie. Niestety, w ciągu około 20 lat poprze-dzających wydarzenia związane z bitwą pod Orszą cech owych brakowało większości naszych władców. Dotyczy to w szczególności Zygmunta I, za którego panowania doszło do interesujących nas zdarzeń.

W dziele centralizacji państwa na pierwszy plan wysunął się sejm. Zanim to nastąpiło, średnia szlachta musiała dojrzeć do sprawowania funkcji kierowniczej w kraju. Pozycja tej grupy społecznej ulegała wzmocnieniu. Pomocne w tym były na pewno sławetne przywileje, które szlachta nauczyła się wymuszać na osobie króla. Czasy Kazimierza Jagiellończyka utrwaliły ową konieczność odwoływania się króla do ogółu szlachty, zwłaszcza kiedy chodziło o nałożenie podatków lub wyprawę zagraniczną. Dla takich postanowień zgoda zjazdów rady królewskiej nie wystarczała. Rada królewska mogła jedynie wydać opinię dotyczącą konieczności ewentualnego nałożenia nowego podatku. Mogła doradzić czy powołać pospolite ruszenie. Lecz zgodę na te wszystkie poczynania musiał wydać ogół szlachty. To szlachta miała zapewnione w dotychczasowych przywilejach. Trudno jednak było poro-zumieć się królowi z masą szlachecką w czasie tłumnych zjazdów. Dlatego też monarcha kontaktował się z nią podczas zjazdów dzielnicowych, czyli na sejmikach. Zwoływano je według podziału historycznego ziem polskich. Przed każdym z osobna sejmikiem pozycja władcy była zdecydowanie silniejsza, niż w przypadku spotkania się z wielotysięcznymi tłumami szlachty.

Pierwsze sejmiki pojawiły się w Wielkopolsce, jako osobne zjazdy ziem wchodzących w skład tej dzielnicy. Niedługo też potem ustalił się zwyczaj odbywania sejmiku generalnego dla tych województw. Dokonywano na nim końcowych ustaleń i postanowień. Trochę inna praktyka panowała początkowo w Małopolsce. Tutaj odbywał się jeden sejmik dla tej dzielnicy i osobny dla ziem ruskich. Z biegiem czasu, pod koniec panowania Kazimierza Ja-giellończyka, powstały i w Małopolsce oddzielne sejmiki województw wchodzących w skład tej ziemi.

Nie wiedzieć czemu Kazimierz Jagiellończyk unikał zwo-ływania ogólnopaństwowych sejmów. Za Jana Olbrachta nastąpiła w tym względzie zdecydowana zmiana. Monarcha uczestniczył najpierw w sejmikach, potem zwoływał sejmiki generalne i wreszcie powoływał sejm walny, na którym obradowali przedstawiciele sejmików generalnych i rada królewska. Czynili to osobno. W taki oto sposób doszło do wykształcenia dwóch izb parlamentu. Jedną była izba poselska, składająca się z przedstawicieli ogółu szlachty. Drugą stanowiła rada królewska, którą niedługo potem zaczęto nazywać sena-tem. W izbie poselskiej brakowało przedstawicieli duchowień-stwa oraz miast. Wyjątek stanowił Kraków, ale, jak już powiedziano wcześniej, nie zdobył on sobie takiej pozycji, jak wielkie miasta na Zachodzie.

W tak ukształtowanej sytuacji wewnętrznej wiele zależało od osoby króla. Ważna była jego energia, konsekwencja i wytrwałość w osiąganiu postawionych celów. Jan Olbracht był władcą energicznym i przedsiębiorczym. Jego plan poli-tyczny zakładał właśnie przyśpieszenie wykształcenia się sejmu walnego. Władza ustawodawcza należała wprawdzie formalnie do sejmików, a sejm był tylko miejscem, gdzie uzgadniano ich uchwały. Jednak za czasów Jana Olbrachta zaznaczyła się zdecydowana przewaga sejmu nad sejmikami. Podkreślał to wstęp do uchwał sejmu piotrkowskiego z 1496 r. Mówił on, że posłowie na sejm reprezentują całe Królestwo Polskie

i posiadają całkowite pełnomocnictwo wszystkich nieobecnych. Takie postawienie sprawy dawało reprezentantom szlachty możliwość decydowania o innych grupach ludności. Jedno-cześnie posłowie zostali dopuszczeni do władzy króla, który odtąd miał się stać przedstawicielem i reprezentantem państwa. Wydawać by się mogło, że osłabiało to pozycję monarchy względem szlachty i możnowładztwa. Praktycznie jednak stwarzało możliwość wzmocnienia władzy królewskiej, zwłasz-cza wobec senatu, czyli magnaterii. Król wraz z izbą poselską decydował, zasięgając opinii rady królewskiej, ale nie musiał się podporządkowywać tej opinii. Do władcy należała zaś wyłącznie władza wykonawcza. Jego zadaniem było wyeg-zekwowanie tego, co postanowił sejm. A sejm decydował teraz we wszystkich sprawach administracyjnych, skarbowych, sądowych. Tak więc faktyczny zakres władzy królewskiej znacznie się rozszerzył. Zdecydowanie ograniczono znaczenie wysokiej hierarchii urzędniczej w postaci rady królewskiej. To ona właśnie kontrolowała i hamowała dotychczasowe poczynania króla.

Inne uchwały sejmu piotrkowskiego z 1496 r. okazały się nie mniej znamienne dla konsolidacji stanu szlacheckiego niż wyżej omawiany wstęp do nich. Przede wszystkim potwier-dzono dotychczasowe przywileje szlachty. Niezwykle ważne dla stanu szlacheckiego były postanowienia dotyczące kmieci. Chodziło przede wszystkim o ukrócenie kmiecych ucieczek i wyjazdów na roboty za granicę. Zdecydowano, że z danej wsi tylko jeden kmieć w roku będzie mógł ją opuścić. Uznano też, że tylko jeden spośród synów kmiecia mógł poświęcić się rzemiosłu lub nauce. Uchwały te wyraźnie zmierzały do tego, aby zwiększyć liczbę rąk zdolnych do pracy na wsi, a co za tym idzie — wydolność produkcyjną folwarków szlacheckich. Uwolniono także szlachtę od płacenia ceł na Wiśle. W poważ-nej mierze ograniczono prawa mieszczan. Zalecono, aby cenniki obowiązujące w miastach ustalali wojewodowie. Wyjęto włościan spod jurysdykcji sądów miejskich. Przede

wszystkim zabroniono mieszczanom nabywania dóbr ziem-skich. Szlachta chciała również w pewnym stopniu ograniczyć prawa duchowieństwa. Zdecydowanie jednak nie zależało szlachcie na jego osłabieniu, ale na opanowaniu wpływów i zasobów materialnych. Chciano po prostu stworzyć taką sytuację, aby nie dopuścić do stanu duchownego przed-stawicieli innych stanów, a zwłaszcza nie dać im możliwości osiągnięcia wyższych godności. Uchwalono przepis mówiący, że w pięciu największych kapitułach: w Krakowie, Włocławku, Poznaniu i Gnieźnie zasiadać może tylko szlachta. Stworzono jedynie niewielką liczbę miejsc, gdzie zasiadać mogli posia-dacze stopnia doktorskiego.

Reformy państwa rozpoczęte w Piotrkowie nie od razu wprowadzono w życie. Na przeszkodzie stanęło bowiem krótkie, ale jakże znamienne w skutkach, bezkrólewie po śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. Ster rządów udało się przechwycić senatowi. Oznaczało to przechylenie przewagi w kraju na rzecz możnowładztwa. Wydano wówczas przywilej mielnicki, który ten stan rzeczy sankcjonował ( o tym więcej w dalszych rozważaniach). Rządy senatu nie trwały jednak długo i oto w toku rywalizacji między starym możnowładz-twem a młodym, którym kierował kanclerz Jan Łaski, i popie-ranym przez średnią szlachtę, doszło do niezwykle ważnych ustaleń. Miały one miejsce na sejmie zwołanym jeszcze przez króla Aleksandra Jagiellończyka do Piotrkowa w 1504 r. Jako pierwsze należy tutaj wymienić tak zwane incompcitibilia. Rzecz dotyczyła zakazu łączenia pewnych wyższych urzędów w jednym ręku. Chodziło tu przede wszystkim o stanowisko sędziego ziemskiego, kanclerstwo, znaczniejsze biskupstwa, urząd wojewody i kasztelana. Druga ważna ustawa ograniczała rozdawnictwo dóbr koronnych i dokładała do tego egzekucję samowolnie dotychczas przywłaszczonych. Postanowiono tak-że, że odtąd decyzje dotyczące sprzedaży, zastawienia lub darowania dóbr mogą się dokonać jedynie na sejmie walnym. W praktyce ustawy dotyczącej niełączenia urzędów nigdy

konsekwentnie nie realizowano. Stanowiła jednak niezwykle groźną broń w rękach szlachty w walce przeciw magnatom. Zdecydowanie większe znaczenie praktyczne miała ustawa 0 egzekucji dóbr. Jej realizowanie podcinało gospodarcze podstawy wielu rodzin móżnowładczych. Liczne dobra koronne dzierżawione lub nadawane dożywotnio w ciągu XV i na początku XVI w. przywłaszczyły sobie rodziny magnackie. Na sejmie piotrkowskim uchwalono także wysokie podatki 1 polecono ściągać zaległe należności, cofając na trzy lata wszelkie zwolnienia od ceł i podatków.

Uchwały sejmu 1504 r. miały na celu zreorganizowanie władzy centralnej w Polsce, zwłaszcza po nieudolnych rządach senatu (o tym dalej). W 1505 r. odbył się sejm w Radomiu, na którym kontynuowano reformowanie państwa. Większość spraw załatwionych pomyślnie na tym sejmie wypłynęła od szlachty, która w ten sposób chciała uzyskać udział w rządach, dotychczas sprawowanych w przeważającej mierze przez magnaterię. Na sejmie radomskim swoją reprezentację miały także miasta, na rzecz których powstały odrębne ustalenia. Zniesiono między innymi dotychczas obowiązujący zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan.

Jednak najważniejszym skutkiem sejmu radomskiego była słynna konstytucja nihil novi (nic nowego). Stanowiła ona niezwykle ważny etap w rozwoju polskiego parlamentaryz-mu. Uzależniała od zgody króla, senatu i izby poselskiej nie tylko decyzje podatkowe, ale i prawodawcze, dotyczące wolności i praw szlachty. Ustawa ta sankcjonowała ostatecz-nie istnienie dwuizbowego parlamentu. Posłowie szlacheccy skupieni w izbie poselskiej powracali do stanowiska osiąg-niętego za panowania Jana Olbrachta. Natomiast swoją pozycję bezpowrotnie stracił senat, tak bardzo chełpiący się władzą zdobytą na mocy przywileju mielnickiego, o którym szerzej będę pisać przy okazji problemów unijnych Polski i Litwy. Zresztą sam akt mielnicki został w Radomiu odrzucony. Doniosłość ustawy nihil novi polegała przede

wszystkim na tym, że władzę ustawodawczą, dotychczas sprawowaną formalnie przez sejmiki, przelano na sejm walny. Co się zaś tyczy władzy i prerogatyw monarszych, to ograniczała ona króla w wydawaniu nowych ustaw, a zwłaszcza w nakładaniu nowych ciężarów. Król posiadał jednak całą pełnię władzy wykonawczej z możliwością wydawania rozporządzeń. Mógł także regulować prawo zwyczajowe poszczególnych dzielnic.

W taki oto sposób sejm zwołany do Radomia doprowadził do ostatecznego rozwiązania problemu utrzymania silnej władzy królewskiej, z którym borykali się już pierwsi Jagiel-lonowie. Jak się okazało, takie rozwiązanie było niemożliwe i monarcha musiał iść na pewne ustępstwa. W toku walki między możnowładztwem a monarchą wyłonił się czynnik trzeci — szlachta. I to właśnie w niej król coraz wyraźniej zaczął szukać oparcia w swoich poczynaniach związanych ze sprawowaniem władzy. Doprowadzono do zestawienia wszy-stkich statutów i przywilejów, by ułatwić ujednolicenie i centralizację państwa. Dokument ten pod nazwą Statutów Łaskiego został rozesłany po sądach całej Polski, a w przy-szłości stał się podstawą prawną dla ruchu średnioszlachec-kiego, znanego pod nazwą ruchu egzekucji praw. Rozwinie się on w pierwszej połowie XVI w.

Aby przemiany w państwie mogły przebiegać zgodnie z wytycznymi sejmu radomskiego i jego najważniejszego postanowienia w postaci konstytucji nihil novi, potrzebny był władca silny i zdecydowany w swych poczynaniach. Tu jednak reformatorów spotkał zawód. Król Aleksander, rażony atakiem apoplektycznym na sejmie w Radomiu, coraz bar-dziej niedomagał, aż wreszcie zmarł 20 sierpnia 1506 r. Jego ostatnie wysiłki, zwłaszcza wobec braku następcy, skierowane były ku zapewnieniu spadku usuwanemu dotychczas w cień bratu Zygmuntowi. Nowy władca nie zdecydował się na kontynuowanie dotychczasowej polityki. Wolał związać się ze starym możnowładztwem. Kiedy powołano Jana Łaskiego

na arcybiskupstwo gnieźnieńskie, król mógł obsadzić waku-jące stanowisko kanclerza swoim człowiekiem, jakim był Krzysztof Szydłowiecki. I tak stało się z innymi stanowiskami w państwie. Zygmunt I, monarcha gospodarny i starannie wykształcony, ale mało energiczny, łatwo dawał posłuch tym ludziom. Niestety, byli oni najczęściej zainteresowani tylko własnym interesem i korzyścią. W takich warunkach każdy projekt reformy, np. skarbowo-wojskowej, musiał napotykać opór nie tylko szlacheckiej opozycji, ale i możnowładczego otoczenia monarchy5 . Po prostu czuło się ono zagrożone wszelkimi próbami wzmocnienia władzy króla. W tym właśnie tkwiło źródło niepowodzeń polityki wewnętrznej Zygmunta I.

Mówiąc o życiu wewnętrznym państwa polskiego, należy też kilka uwag poświęcić zagadnieniom gospodarczym. Da nam to pewien pogląd na to, w jakim stanie ekonomicznym przystępowała Polska do zmagań wojennych z Moskwą jako sojusznik Litwy. Okres unii polsko-litewskiej to czas wielkich przemian społecznych i gospodarczych. Wzmocniona związ-kiem z Wielkim Księstwem Litewskim, mogła Polska jagiel-lońska próbować rozwijać się silniej i bujniej. Szczególne nasilenie tego procesu miało miejsce od momentu złamania przewagi możnowładztwa, co otworzyło drogę znaczeniu szlachty.

Owe umacnianie się politycznego znaczenia stanu szlachec-kiego w strukturze ustrojowej ułatwiało swobodę poczynań w zapewnianiu sobie nowych gruntów i taniego robotnika. To właśnie szlachta coraz silniej zabiegała o to, aby jak najlepiej i najkorzystniej urządzić się na „własnym podwórku". Szcze-gólnie było to widoczne w rolnictwie6. Rozwijało się ono przez dłuższy czas w formie przyjętej w czasach wcześniej-

5 Zainteresowanych czytelników odsyłam do publikacji A. W y c z a ń -s k i e g o, Z dziejów reform skcirbowo-wojskowych za Zygmunta /, „Przegląd Historyczny", t. XLIII, 1952.

6 R. G r o d e c k i, S. Z a c h o r o w s k i, J. D ą b r o w s k i, op. cit., s. 437.

szych, w wyniku osadnictwa na prawie niemieckim7. Pod koniec XV w. pojawiły się wyraźne tendencje do powiększania obszaru należącego do pana wsi. Nastąpił spadek wartości pieniądza, przy jednoczesnym wzroście potrzeb życiowych rycerstwa. Czynsze, dotychczas płacone przez chłopów na rzecz właściciela wsi, przestały mu wystarczać. Aby więc polepszyć sytuację finansową, dążono do podniesienia wysoko-ści opłat oraz do powiększenia areału własnych ziem. I właśnie od końca XV w. w życiu gospodarczym Polski ugruntowała się instytucja, która przez następne trzy wieki miała wyciskać niezatarte piętno na jego strukturze. Chodzi oczywiście 0 folwark pańszczyźniany.

Podobne procesy objęły w owym czasie również inne ziemie leżące wtedy poza granicami Polski, a także znaczną część krajów sąsiednich. Na dobrą sprawę cała środkowa 1 wschodnia Europa wkraczała wówczas w okres gospodarki pańszczyźnianej. Procesy owych przemian nie objęły Europy Zachodniej, gdzie „pierwsze skrzypce" grało mieszczaństwo. Powstał w ten sposób swoisty dualizm w rozwoju ekonomicz-nym Europy. Te dwa światy nie konkurowały ze sobą, ale nawiązały współpracę, doprowadzając do pewnego rodzaju wzajemnego uzależnienia. Początkowo to kraje rolnicze wy-ciągały z tego układu więcej bezpośrednich korzyści. Jednak z czasem okazało się, że to właśnie Zachód szybciej rozwinął się ekonomicznie. Wyspecjalizowanie się Polski w produkcji rolnej uzależniło ją od kapitału zagranicznego.

Pomyślny rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej wiązał się ze stopniowym wzrostem uzależnienia chłopów od szlachty. A to z biegiem czasu doprowadziło do spadku poziomu życia chłopstwa i, co z tym się wiąże, do ograniczenia popytu na towary sprowadzane z miast. Przez to produkcja w miastach zaczęła tracić bodźce do swojego rozwoju. Skutki

7 Więcej informacji na temat osadnictwa na prawie niemieckim znaleźć można np. w książce B. Z i e n t a r y, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1998.

3 — Orsza 1514

takiego stanu rzeczy stały się widoczne dopiero w czasach późniejszych, kiedy to produkcja miejscowa bądź upadła, bądź uzależniła się tylko od zamówień szlachty. Pogarszanie się sytuacji chłopów pociągnęło za sobą również inne zjawiska, które miały odegrać ogromną rolę w przyszłości. Otóż praca pańszczyźniana należała do najmniej efektywnych. Wykonywa-no ją bowiem pod przymusem, który nie miał nic wspólnego z bodźcami materialnymi. Dlatego też, mimo że potężne obszary zajmowane przez folwarki szlacheckie i magnackie gwarantowa-ły duże zbiory, prowadzona na nich gospodarka ekstensywna dawała relatywnie mniejsze plony, niż to miało miejsce w krajach, gdzie pańszczyzny nie było. Wbrew ogólnie przyję-tym twierdzeniom, rolnictwo w ówczesnej Polsce nie przodowa-ło na arenie międzynarodowej. Coraz częściej dochodziło do ucieczek chłopów przed nadmiernym wyzyskiem. Przenosili się na tereny słabiej zaludnione, tworząc skupiska ludności wolnej. Jedną z form obrony przed pańskim uciskiem stały się także, poza zbiegostwem, powstania chłopskie. Gospodarka oparta na folwarku pańszczyźnianym prowadziła do dużego zróżnicowania majątkowego. To tworzyło coraz większe różnice w świadomoś-ci różnych grup ówczesnej społeczności. Chłop był coraz mniej zainteresowany życiem politycznym kraju. Interesy narodu, rozumiane jako szlacheckie, stawały mu się całkowicie obce, obojętne. W jak dużym stopniu zaważyło to na naszych późniejszych dziejach, wiadomo z historii.

Tymczasem wiek XVI był niemal w całej Europie okresem wielkiej koniunktury na produkty rolne. Dynamiczny rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej i bogacenie się mieszczaństwa wzmagały popyt na artykuły żywnościowe8. I początkowo to właśnie handel wewnętrzny, a nie eksport, stanowił o pomyśl-ności gospodarczej szlachty. W interesie pana było więc mocniejsze niż dotychczas przywiązanie chłopa do ziemi. Utrudniano mu swobodę ruchów, a powiększano jego obowiąz-

8 J. A. G i e r o w s k i , Historia Polski 1505-1764, Warszawa 1989, s. 24.

ki. Brak rąk do pracy był bowiem jednym z większych problemów w procesie tworzenia folwarków. Trudności napo-tykało także zdobycie narzędzi do masowej uprawy zboża. Szlachta nie posiadała odpowiednich funduszów na inwestycje. Nawet siedząc na dużym majątku cierpiała ona chronicznie na brak gotowizny. Z tego powodu rzadko stosowano w folwar-kach pracę najemną. W większym stopniu natomiast zaczęto wykorzystywać przewidziane przez akty lokacyjne powinności pańszczyźniane chłopów. Uzupełniano je dodatkowo jedynie pracą najemną czeladzi folwarcznej i komorników czy za-grodników.

Praca pańszczyźniana rozwiązywała, przynajmniej na jakiś czas, problem narzędzi do pracy. Stanowiły one bowiem własność pracujących na roli chłopów. Oni też, wykorzystując początkowo korzystną sytuację rynkową związaną z popytem na zboże, zaczęli prowadzić bardziej intensywną gospodarkę. Dzięki temu nadwyżki towarowe mogli sprzedawać kupcom. Jednak silniejsze przywiązanie chłopa do ziemi osiągano poprzez okrojenie lub zlikwidowanie posiadanych przez niego praw. Było to tym łatwiejsze, że, jak już wiemy, w tym czasie szlachta zdecydowanie przystąpiła do umacniania swojej pozycji politycznej kosztem innych stanów.

Pod koniec XV w. poważnie wzrosły dochody warstw biorących bezpośredni udział w produkcji rolnej — miesz-czaństwa i bogatszego chłopstwa — przy ustabilizowanych dochodach stanu szlacheckiego. Powstała więc groźba względ-nego zubożenia szlachty, która podjęła różne inicjatywy w obronie swej zagrożonej pozycji ekonomicznej, społecznej i politycznej. Możliwe również, że przyczyną tak dynamicz-nego rozwoju folwarku pańszczyźnianego była powolna rezyg-nacja z pospolitego ruszenia na rzecz wojsk zaciężnych. Ułatwiało to szlachcie skoncentrowanie się na produkcji rolnej9. Pod folwarczną uprawę brano przede wszystkim

9 Ibidem, s. 25.

obszary dawnej rezerwy pańskiej z czasów sprzed kolonizacji. Czasami usuwano sołtysa i przyłączano jego majętności do dóbr tworzonego folwarku. Niekiedy komasowano grunty należące do chłopów. Rugowano ich wówczas na gorsze lub mniejsze kawałki ziemi. Wielkie rodziny magnackie wykorzy-stywały też nadania panującego, aby powiększyć swoje terytoria, karczując lasy należące formalnie do skarbu pań-stwa. Taka działalność, zresztą podobnie jak bezprawne dziedziczenie dóbr nadanych tylko na czas określony (doży-wocie), do początków XVI w. prowadziła do wyraźnego zmniejszania się domeny królewskiej. Ta z kolei, dzier-żawiona przez szlachtę, stanowiła największe kompleksy majątków ziemskich.

Należy w tym miejscu zaznaczyć, że rozwój folwarków pańszczyźnianych nastąpił zwłaszcza w dobrach szlacheckich, i to tej średniej szlachty. Inaczej rzecz się miała w dobrach królewskich i biskupich, a także w posiadłościach najzamoż-niejszej części szlachty. Tam folwarki występowały zdecydo-wanie rzadziej, a było to związane z trudnościami bezpośred-niego nadzoru. Rozwój świeckiej własności kształtował się zresztą odmiennie dla każdej z dzielnic Polski. Tereny Wielkopolski zasiedlone były w większości przez właścicieli ziemskich posiadających jedną wioskę, przy czym zdarzały się tu oczywiście i gospodarstwa liczące po kilka lub kilka-naście wsi. Na Mazowszu istniała bardzo drobna własność ziemska, licząca czasami jedynie część wsi. Najbardziej rozległe dobra funkcjonowały w Małopolsce. Działo się tak, gdyż panowie z tej dzielnicy pozyskiwali ogromne, niekiedy kilkudziesięciowioskowe posiadłości, zwłaszcza na Ukrainie. Generalnie jednak można przyjąć, że na terenie całego kraju przeważała szlachta jednowioskowa, swoim trybem życia przypominająca raczej bogatszych chłopów.

Niezależnie od jednakowej sytuacji prawnej, schyłek XV w. i początek wieku następnego charakteryzował się poważnymi różnicami w poziomie majątkowym ludności wiejskiej. Nie-

którzy gospodarze posiadali ziemię o areale ponad jednego łana. Sołtysi gospodarzyli na jeszcze większym obszarze. Lecz obok nich istnieli także, coraz częściej pojawiający się, przedstawiciele grupy mało- lub bezrolnych chłopów — za-grodnicy lub komornicy. Na życie dorabiali często niekon-trolowanym rzemiosłem wiejskim, najmowali się do pracy w dobrach szlacheckich, ale również u bogatszych gospodarzy, młynarzy czy karczmarzy. Bardzo często pojawiało się zjawis-ko dzierżawienia łanów czy ról opuszczonych przez bogatych chłopów. Dzierżawcy takich gruntów dysponowali znacznymi obszarami ziemi ornej, czasami przewyższając zamożnością drobną szlachtę.

Stworzenie i ugruntowanie się gospodarki towarowo-pań-szczyźnianej nie pozostało oczywiście bez wpływu na for-mowanie się stosunków ekonomicznych w miastach. Skiero-wanie wysiłku znacznej większości społeczeństwa na wzrost produkcji rolnej uniemożliwiało jednak harmonijne rozwijanie innych dziedzin. Mieszczaństwo podejmowało jednak własne inicjatywy gospodarcze lub kontynuowało dawniejsze drogi rozwojowe. Wpływ na to miał ogólny wzrost dobrobytu. W zasadzie bez problemów rozwijała się produkcja rzemieśl-nicza. Na razie nie szkodziła zbyt wiele szlachecka kontrola nad cenami wyrobów rzemieślniczych funkcjonująca na pod-stawie uchwalonych w 1496 r. taks wojewodzińskich.

Jedną z podstaw zamożności miast pozostawał handel, zarówno wewnętrzny, jak i eksport, zwłaszcza kiedy na zachodzie Europy pojawiło się wielkie zapotrzebowanie na zboże. Wraz z pojawieniem się i rozwojem gospodarki folwarcznej większe miasta, liczące powyżej 5000 mieszkań-ców, stały się ośrodkami rynków regionalnych. Wewnątrz tych regionów rozwijała się wymiana, nawiązywano bliższe kontakty z sąsiednimi rejonami. Dużą rolę w handlu krajowym odgrywały Kraków, Gniezno, Poznań. W XVI w. dołączyła do nich Warszawa, a w szczególności Lublin. Znane były powszechnie w owych czasach jarmarki lubelskie, jak również

odbywające się w Gnieźnie, Łęczycy, Jarosławiu. Począwszy od drugiej połowy XV w. pojawiała się z wolna struktura handlu zagranicznego, tak charakterystyczna dla rozwoju gospodarczego Polski przez następne 200 lat. Wartość produk-tów wywożonych na Zachód morzem lub lądem przewyższała z czasem wielokrotnie wartość towarów importowanych. Zarówno bogacąca się szlachta, jak i mieszczaństwo, prze-znaczali większość zysków na artykuły luksusowe. Pewna ich część ulegała tezauryzacji. Częściowo także przeznaczano je na inwestycje przemysłowe.

Ogólny dobrobyt istniejący w miastach, a spowodowany korzystną sytuacją na rynkach zachodnich, nie eliminował wewnętrznych problemów, z jakimi borykały się społeczności miejskie. Niższe warstwy, pospólstwo, były w przeważającej mierze polskie. Patrycjat, bogate kupiectwo i zamożniejsi rzemieślnicy, to głównie element obcy. Stąd też między innymi pojawiały się co i raz walki o udział we władzy, podsycane względami narodowościowymi. Jednak dosyć szyb-ko dochodziło do polszczenia się wyższych warstw ludności miejskiej, zwłaszcza w Małopolsce.

Jedną z najbardziej jątrzących spraw w stosunkach we-wnątrzmiejskich były podatki. Dotyczyło to przede wszystkim tych rodzin mieszczańskich, które zaczęły bogacić się, lecz nie były reprezentowane we władzach miasta. Władze bowiem bezlitośnie ściągały podatki, ale zyski stąd otrzymywane wykorzystywały na własne potrzeby. Przedstawiciele nowych, dorabiających się rodzin, prowadząc jakiekolwiek akcje wy-mierzone przeciwko radzie miejskiej, mogli zawsze liczyć na wiecznie niezadowolone pospólstwo. A dla niego czynnikiem dodatkowo zaogniającym wzajemne z patrycjatem stosunki były wysokie odsetki od udzielanych pożyczek 10.

Ogólnie jednak można chyba przyjąć, że miasta polskie w owym czasie należały do zamożnych. Zamożność ich

10 H. S a m s o n o w i c z , Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1990, s. 127.

wyrażała się nie tylko w dostatku jednostek, lecz także i w gospodarce skarbowej. Miasta wykształciły swój własny system skarbowy. Dochody czerpały nie tylko z majątku miejskiego, ale również z monopoli, opłat administracyjnych i gospodarczych oraz z podatków miejskich. Dzięki tym wszystkim zabiegom gromadziły się w metropoliach całkiem spore sumy pieniędzy. To dawało możliwość rozwoju kredytu. Miasta lub co zamożniejsi mieszczanie zaczęli dostarczać gotówki nie tylko osobom prywatnym, ale również monarsze i państwu. Najbardziej chyba znaną działalność w tej dziedzinie prowadziła rodzina Bonerów. Oni to właśnie stworzyli w Krako-wie pierwszy dom bankowy, który operował kwotami, jak na stosunki polskie, dość znacznymi. Niestety, zamożność państwa nie przekładała się na stan finansów królestwa. Skarbiec królewski został porządnie przetrzebiony i rozstrojony już za czasów Władysława III Warneńczyka. O poprawę niespecjalnie starał się jego następca, Kazimierz Jagiellończyk. Nie zdobył się na zasadniczą reformę skarbowości i zadowalał jedynie środkami wprowadzanymi doraźnie. Niewiele lepiej działali kolejni Jagiellonowie zasiadający na polskim i litewskim tronie, hołdując staremu stylowi. W dalszym ciągu jedyne stałe dochody, którymi dysponował król, płynęły z dóbr ziemskich, żup solnych i ołowianych, mennicy, ceł i podatku gruntowego. Pomimo że tych źródeł było całkiem sporo, dochody z nich były niezwykle nieregularne i niskie. Zastawiano je bowiem doraźnie w chwilach potrzeby. Wiele starostw było bądź zupełnie zastawionych, bądź częściowo obciążonych już na długie lata. Zastawiano również cła i podatek gruntowy. Nie było również rzeczą incydentalną oddawanie dochodów, głównie z dóbr, jako nagrody za zasługi, na jakiś określony czas lub też dożywotnio. Prowadziło to w rezultacie do ustanawiania podatków nadzwy-czajnych. Stały się one zwłaszcza „popularne" od czasów wojny trzynastoletniej i od tego czasu były stale praktykowane.

Podatki najczęściej uchwalano w przypadku zagrożenia kraju obcym najazdem. Nadzwyczajny podatek pobierano

również od duchowieństwa. Był to tak zwany subsidium charitativum, uchwalany przez synod. Oczywiście niepomyślny stan skarbu wpływał niekorzystnie na siłę zbrojną państwa. Również w Polsce musiało dojść do zasadniczych zmian w sposobie prowadzenia walki, a co za tym idzie, do porzucenia archaicznego pospolitego ruszenia na rzecz za-wodowych zaciągów najemnych (o samych przemianach i zasadach nowożytnej sztuki wojennej w jednym z dalszych rozdziałów). W konsekwencji prowadziło to do stworzenia wojska stałego, chociażby niewielkiego, będącego w stanie przeciwstawić się nasilającym się najazdom tatarskim i tu-reckim.

Stała armia była rzeczą nie do pomyślenia bez reformy skarbowej. Co prawda co i raz pojawiały się głosy za uchwaleniem stałych podatków potrzebnych na wystawienie i utrzymanie 5500 jazdy oraz 1000 piechoty. Praktycznie nie próbowano zrealizować nawet w części takich pomys-łów. Obawiano się nałożenia na siebie zbyt wielkich ciężarów fiskalnych oraz tego, że dysponując stałą armią król przestanie się oglądać na szlachtę w sprawach tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych. A to z kolei otworzyłoby drogę do stworzenia monarchii absolutnej. I wydaje się, że król Zygmunt I i jego doradcy zamierzali w ten właśnie sposób pozbyć się konieczności odwoływania się do izby poselskiej. Takich przykładów było wiele w prawie całej ówczesnej Europie. Wobec jednak niepowodzeń stworzenia stałej armii próbowano w razie potrzeby ratować się doraźnymi zaciągami i silniejszym egzekwowaniem obo-wiązku „nieśmiertelnego" pospolitego ruszenia. Przykładem tego może być chociażby ordynacja sejmu piotrkowskiego z 1477 r. Zmierzała ono do uregulowania obowiązku dostarczania żołnierza i sprzętu wojennego przez miasta. Miała także za zadanie unormować problem sił zbrojnych dostarczanych przez duchowieństwo, należycie egzekwować stawanie w polu przez szlachtę uboższą, a także wytępić

nadużycia związane z zastępstwami. Były to jednak jedynie półśrodki, które nie dawały nadziei na poprawę sytuacji. Wraz z narastaniem zagrożenia na południowo--wschodnich kresach państwa pojawiły się znowu propozy-cje sejmowe dotyczące stworzenia silnej armii zaciężnej. Na sejmach w latach 1512-1527 parokrotnie wysuwano projekty w tej sprawie. Ostatecznie jednak cała sprawa upadła, kiedy okazało się, że konieczne w takim wypadku będzie powszechne oszacowanie majątków. Wywołało to sprzeciwy i protesty szlachty małopolskiej, którą poparli możnowładcy najbardziej narażeni na dotkliwość takiego otaksowania.

Przeprowadzenie reformy wojskowej byłoby może łatwiej-sze, gdyby znalazły się odpowiednie osoby, które by taką reformę mogły praktycznie przeprowadzić. W ówczesnej Polsce brakowało jednak takich ludzi, albo jeszcze nie zdobyli sobie poważania, które pomogłoby im w tym zbożnym zadaniu. Uzdolnieni dowódcy trafiali się wtedy rzadko. Talent woj-skowy w wielkim stylu, wielki wódz, nie pojawił się w drugiej połowie XV i na początku XVI w. Polskie przedsięwzięcia wojskowe szły więc w większości przypadków ciężko, nieudol-nie i nierzadko niepomyślnie.

Zewnętrzne przyczyny chwiejnej mocarstwowości państwa polsko-litewskiego to zmiany zachodzące w sąsiedztwie monarchii jagiellońskich. Na drodze pomyślnego rozwoju interesów Rzeczypospolitej stanęło wiele przeciwności. Jedną z nich była coraz bardziej niebezpieczna Turcja i je j kraje satelickie. Po opanowaniu Konstantynopola i wielu sukcesach na Bałkanach, w 1475 r. Turcy zdobyli Kaffę, genueńską kolonię na Krymie. W 1484 r. podbili mołdawskie porty Białogród i Kilię, które odgrywały dotychczas dużą rolę w handlu Polski ze Wschodem. W Polsce zauważono od razu tworzące się niebezpieczeństwo na południowo-wschodnim pograniczu. Doceniono również wynikające stąd konsekwen-cje gospodarcze. Już w roku następnym Kazimierz Jagielloń-

czyk podjął wyprawę do Mołdawii. Udało mu się nawet zebrać dosyć pokaźne siły. Nie zakończyła się ona jakimś spektakularnym sukcesem, nie dotarła do Białogrodu i Kilii ani też nie spotkała się z Turkami. Odniesiono natomiast sukces natury politycznej w postaci stosunku lennego Moł-dawii do Polski. Dotychczas bowiem Mołdawia starała się utrzymywać w miarę dobre stosunki z Polską, ale zawsze dbała o to, żeby być państwem w pełni niezależnym. Dopiero groza turecka zmusiła hospodara do jasnego określenia jego stosunku do Polski. W przeciwnym wypadku nie mógł liczyć na pomoc wojsk jagiellońskich. Dlatego też hospodar Stefan złożył hołd lenny królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Stało się to w Kołomyi w 1485 r. Na mocy zawartego wówczas układu Stefan zobowiązał się być wierny królowi polskiemu i pomagać mu zbrojnie w razie potrzeby. Zobo-wiązał się również nie rozpoczynać wojen bez wiedzy monarchy polskiego ani nie zawierać pokojów. Król obiecał bronić Mołdawii przed każdym wrogiem. Przyrzekał także pomoc w ewentualnym przywróceniu hospodara na tron, gdyby ten został z niego usunięty. Jak już wcześniej wspo-mniano, do rozprawy wojsk prowadzonych przez króla z Turkami nie doszło. Przyczyny tego stanu rzeczy nie są bliżej znane. W każdym razie Kazimierz dał Stefanowi kilka tysięcy zaciężników pod dowództwem Jana Karnkowskiego. Przy ich walnym udziale udało się hospodarowi pokonać Turków w listopadzie 1485 r.

Tymczasem Turcja zagroziła państwu polskiemu od innej strony. Okazało się bowiem, że po zajęciu Kaffy podporząd-kowała sobie Tatarów nadczarnomorskich, tworzących tak zwany Chanat Krymski. Już w 1482 r. Tatarzy dokonali dotkliwego w skutkach najazdu na wschodnie kresy Polski. 8 września 1487 r. ponownemu najazdowi oparł się Jan Olbracht, pokonując Tatarów pod Kopystrzyniem na Podolu. Jednakże nie mógł zapewnić swojemu państwu trwalszego bezpieczeństwa od tej strony. Ponadto Tatarzy krymscy stali

się sprzymierzeńcami Moskwy w walce z Litwą i Polską. Taka sytuacja skłaniała Kazimierza Jagiellończyka do szukania sojuszników u Tatarów nadwołżańskich. Dalsze kłopoty poja-wiły się już w tym samym 1487 r., kiedy hospodar mołdawski Stefan Wielki zawarł pokój z Turcją, zobowiązując się jednocześnie do płacenia wysokiego rocznego haraczu. Ze-rwana została zależność Mołdawii od Polski. Od tej chwili hospodar starał się lawirować pomiędzy Polską, Turcją a Węg-rami. Wskutek tego Mołdawia stała się na najbliższe lata przedmiotem zabiegów konkurencyjnych tych trzech państw. Pod koniec swego życia Kazimierz Jagiellończyk zabezpieczył Polskę od strony tureckiej przez dwuletni rozejm z 1489 r. Rozejm ten następnie przedłużano.

Program zbrojnej rozprawy z Turcją podjął Jan Olbracht. Popychał go do tego nie tylko własny temperament, ale przede wszystkim dobrze rozumiany interes polityczny i ekonomiczny państwa. Przygotowania trwały kilka lat i to zarówno dy-plomatyczne, jak i militarne. Jan Olbracht chciał się do wyprawy przygotować należycie, potrzebował więc odpowied-niego wsparcia wewnątrz Korony. Takim wsparciem miała być szlachta, której Olbracht w dużej mierze zawdzięczał wybór na króla Polski. Władca zdecydował się bardziej popierać żądania szlachty dotyczące polityki wewnętrznej. Taka sytuacja musiała prowadzić do pomniejszenia znaczenia możnowładztwa i innych stanów. Jako człowiek konsekwentny, Jan Olbracht potwierdził wobec tego przywileje królestwa. Miało to miejsce na zjeździe w Piotrkowie w 1493 r. Zjazd tymczasem uchwalił podatki na wykup dóbr królewskich oraz walkę z Tatarami i Turkami.

Aby wyprawa przeciwko Turcji była skuteczna, należało też doprowadzić do zgodnego współdziałania wszystkich państw jagiellońskich. W 1492 r. zawarto układ z Włady-sławem. Na mocy tego układu obaj królowie łączyli się przymierzem przeciwko Turkom, a w tajnej klauzuli przy-rzekali sobie wzajemną pomoc przeciw nieposłusznym lub

zbuntowanym poddanym. Do sprawy mołdawsko-tureckiej powrócono na zjeździe rodzinnym Jagiellonów w Lewoczy w 1494 r. Wzięli w nim udział, oprócz Jana Olbrachta i Władysława czesko-węgierskiego, także królewicze Zyg-munt i Fryderyk oraz ich szwagier Fryderyk Hohenzollern. Tematami rozmów były kłopoty Władysława z Habsburgami oraz zawirowania wewnętrzne korony św. Stefana. Oczywiś-cie, jak już wspomniano, mówiono także o sprawie tureckiej, a w związku z nią również i o stosunku do Mołdawii. Należy przypuszczać, że pojawił się wówczas projekt osadzenia na tronie hospodarskim Zygmunta, którego los po śmierci Kazimierza Jagiellończyka nie został dotychczas uregulowa-ny. Tę propozycję mógł prawdopodobnie wysunąć Włady-sław, jako senior rodu. Takie postawienie sprawy nie spodo-bało się z pewnością możnowładztwu węgierskiemu. Lękało się ono utraty wpływów węgierskich w Mołdawii oraz wmieszania Węgier do konfliktu z Turcją. Można się domyś-lać, że rozmowy utknęły właśnie na sprawie turecko-moł-dawskiej. A co się tyczy Zygmunta, to przyznano mu wówczas namiestnictwo pruskie (o tym w dalszej części rozważań). Wyprawa dla odzyskania portów nadczarnomors-kich bez konkretnego programu w sprawie mołdawskiej była niemożliwa. Należało zdecydować się albo na poparcie, albo na usunięcie hospodara Stefana. A tak wszystko pozostało w zawieszeniu. Jedynym rezultatem zjazdu był układ pomię-dzy Janem Olbrachtem i Władysławem, w którym obaj monarchowie zobowiązali się pomagać sobie w przypadku buntu poddanych. Uznano także, że będą utrzymywane pokój i wzajemne stosunki między Węgrami i Polską.

Jak widać, postanowienia te odbiegały od układu z 1492 r. Pominięto milczeniem współdziałanie przeciw Turkom. Tak więc wspólna akcja państw jagiellońskich nie wchodziła w rachubę. Na dodatek wpływy z uchwalonych wcześniej podatków na rzecz wojska okazały się niewystarczające. Wobec takich niepowodzeń nie pozostało Janowi Olbrachtowi

nic innego, jak starać się o zawarcie z Turkami chociaż rozejmu. Zawarto go 28 czerwca 1494 r. Zresztą sami Turcy zaproponowali go już rok wcześniej.

Jan Olbracht oczywiście nie zrezygnował z walnej rozprawy z państwem tureckim. Początek 1497 r. przebiegał pod znakiem przygotowań, tak wojskowych, jak i finansowych, do wyprawy. Zamierzano ją przeprowadzić zaraz po wygaśnięciu rozejmu z Turkami. Rozpoczęto ją w sierpniu 1497 r. Pod względem militarnym była to wyprawa niebagatelna. Dość powiedzieć, że zwerbowano wówczas 80 000 żołnierzy z ponad 30 000 wozów. Oprócz pospolitego ruszenia udało się też zorganizo-wać sporo wojsk zaciężnych, jak również posiłki mazowieckie i krzyżackie. Niestety, zawiodły na samym początku działania polityczno-dyplomatyczne. Pomimo wielokrotnych zabiegów nie udało się Janowi Olbrachtowi skłonić do udziału w wy-prawie brata, Władysława czesko-węgierskiego. W ostatniej niemal chwili zwrócono się jeszcze raz do Węgier i króla Władysława z prośbą o wsparcie. Król jednak bawił w owym czasie w Czechach, a władzę na Węgrzech pozostawił w ręku niechętnego Polsce, a zwłaszcza Olbrachtowi, Istvanovi Zapo-lyi. Otrzymano odpowiedź odmowną. Strona węgierska powo-ływała się na istniejący pokój między nią a Turcją. Liczono także na pomoc ze strony drugiego brata, Aleksandra. Wielki książę litewski był nawet zainteresowany uderzeniem na Turków. Mogłoby to przynieść osłabienie Tatarów krymskich, sprzymierzeńców Moskwy. Aleksander wyruszył na wojnę na czele wojsk, ale na Mołdawię nie dotarł z powodu zdecydo-wanego sprzeciwu panów litewskich. Tak więc jego pochód zakończył się na Wołyniu.

Jednak to postawa chwiejnego hospodara mołdawskiego zaważyła zdecydowanie na niepowodzeniu całego przedsię-wzięcia, jakim miała być wyprawa przeciw Turcji. Otóż Stefan nie tylko nie współdziałał z wojskami Olbrachta, ale też nie zachował choćby neutralności. Początkowo zgodził się na przemarsz wojsk koronnych przez tereny mołdawskie.

Zastrzegł jedynie, że jego wojska połączą się z armią polską dopiero nad Dunajem. Słowa nie dotrzymał. Zdaje się, że jedną z przyczyn takiego, a nie innego, działania hospodara była jego obawa, że król Polski przy okazji wyprawy tureckiej chce obalić jego rządy i na tron mołdawski wprowadzić królewicza Zygmunta. Zaskoczył więc polskie dowództwo. 17 sierpnia stawili się przed królem polskim posłowie mołdawscy i oświadczyli, że Stefan jest poddanym sułtana. Ponadto zażądali wycofania się wojsk polskich z terenów Mołdawii. Takie zachowanie oburzyło Jana Olbrachta. Kazał uwięzić posłów i odesłać do Lwowa. Nie było to może zachowanie zbyt rycerskie i godne króla, ale nikt mu specjalnie tego postępku nie wytykał. Tymczasem hospodar dopuścił się akcji dywersyjnej, ruszając na Pokucie. Wyprawa Jana Olbrachta, zamiast nad Morze Czarne, musiała zawrócić pod Suczawę, stolicę Mołdawii.

Sytuacja militarna i polityczna polskiego monarchy stała się, przez niespodziewany obrót sprawy, dosyć trudna. Nie-mniej nie można było z góry zakładać niepowodzenia, zwłaszcza gdyby udało się doprowadzić oblężenie Suczawy do pomyślnego skutku. Armia polska miała przecież zdecydo-waną przewagę nad wojskami mołdawskimi, wspieranymi przez nieliczne oddziały tureckie i siedmiogrodzkie. Jednak Suczawa słynęła jako potężna, jak na owe czasy, twierdza.

Był to zamek o kształcie zbliżonym do podkowy, stojący na wyniosłym wzgórzu, otoczony solidnymi murami z wie-żami i f o s ą " . Pomimo wysiłków oblężenie miasta nie powiodło się. Ostrzał dał niewielkie rezultaty. Naprzeciwko najpotężniejszych murów od strony południowej ustawiono bombardy i zasypywano ogniem umocnienia forteczne. Prawdziwa lawina pocisków kamiennych spadała na mury suczawskie. Lecz nie zdołano wybić wyłomu. Pomniejsze uszkodzenia umocnień załoga forteczna naprawiała nocą.

" J. P aj e w s k i, Buńczuk i koncerz, Warszawa 1978, s. 50.

Zaczął doskwierać brak żywności, której dowóz utrudniał sam Stefan, wycofawszy się zawczasu na południe. Wojska polskie zostały wzięte jakby w dwa ognie. Z jednej strony broniący się mężnie zamek suczawski, z drugiej nękające ich ciągłymi atakami oddziały stacjonujące na południu. Ujawniła się całkowita nieprzydatność pospolitego ruszenia, które stanowiło trzon armii polskiej. Być może jednak oblężenie zakończyłoby się sukcesem, gdyby nie przybycie poselstwa węgierskiego, które zaprotestowało przeciwko atakom na hospodara mołdawskiego, jako lennika korony św. Stefana. Poselstwo jednocześnie wysunęło zarzut, że król pod pretekstem wojny z Turcją zamierza osadzić Zygmunta w Mołdawii. Zawarto wówczas z hospodarem mołdawskim rozejm i spod Suczawy trzeba było wracać z podwiniętym ogonem.

Na czele pochodu szło pospolite ruszenie z Wielkopolski. Za nim ciągnęła artyleria i gwardia królewska, a wśród niej jechał na wozie chory na febrę monarcha. Następnie maszerowało pospolite ruszenie z Małopolski. Straż tylną tworzyły wojska zaciężne i niewielki oddział posiłkowy złożony z wojsk krzyżackich. Marsz odbywał się w atmo-sferze rozprzężenia. Armia była wygłodniała i zdziesiąt-kowana przez choroby. Zaniechano nawet wszelkich środ-ków ostrożności. Droga powrotna nie przebiegła spokojnie. Obrano bowiem inną trasę odwrotu niż ustalono w traktacie rozejmowym. Mołdawianie uznali ten fakt za złamanie po-stanowień rozejmu. 26 października 1497 r. armia koronna znalazła się w lasach bukowińskich pod wsią Koźmin. Szła długim wąwozem i tam też została zaatakowana przez Moł-dawian, Wołochów i Tatarów straż tylna wojsk polskich. To niespodziewane uderzenie w miejscu trudnym do obrony sprawiło, że zaciężnicy i Krzyżacy zostali prawie całkowicie wybici. Nieprzyjacielska lekka jazda i piechota uderzyła następnie na Małopolan, którzy również ulegli przeważającym siłom wroga. W tym momencie nadeszła przysłana przez

króla z odsieczą nadworna chorągiew królewska — gwardia12. Silne uderzenie ciężkiej jazdy sprawiło, że nieprzyjaciel musiał uciekać w popłochu z pola bitwy. Dalsza droga odbywała się wśród nieustannych ataków wojsk mołdawskich. Armia od czasu zasadzki bukowińskiej maszerowała już w szyku ubez-pieczonym.

Niepowodzenia pod Koźminem nie wpłynęły specjalnie na istotny bieg wyprawy, a jej rozmiary zostały później mocno przesadzone l3. Wbrew powiedzeniu, że „za króla Olbrachta wyginęła szlachta", straty w ludziach były o wiele mniejsze, niż to później utrzymywano. Przepadło wprawdzie około 6000 wozów, ale uratowano prawie całą artylerię. Tak więc król wracał do kraju chory, zmęczony, ze zdemoralizowaną armią. Wyprawa turecka bez zmierzenia się nawet z Turkami zakoń-czyła się klęską.

Oczywiście Turcja nie mogła sobie darować wyprawy na osłabioną Polskę. W 1498 r. miał miejsce odwetowy najazd Turcji przy udziale Tatarów. Wiosną, za zgodą sułtana Bajazeta, dwudziestotysięczna armia turecka przybyła nad Dniestr i pod Chocimiem przeprawiła się na północny brzeg rzeki. Po krótkim odpoczynku najeźdźcy ruszyli w swój niszczycielski pochód. Na Podolu zdobyto Czortków i Rohatyn. 13 maja Turcy pojawili się pod Lwowem. Poprzestali jednak tylko na spaleniu przedmieść. W tym samym czasie dwa zwiadowcze oddziały tureckie dotarły do Sanoka i Łańcuta. Prawie nigdzie Turcy nie napotykali oporu. Pospolite ruszenie powołane przez króla zebrało się bowiem dopiero latem. Wyjątek stanowiła potyczka z Polakami pod Przemyślem. Następnie, nie niepokojona przez nikogo, armia turecka wycofała się z polskich terenów. Kolejny najazd, który był bezpośrednim następstwem wyprawy mołdawskiej, miał miej-sce już jesienią tegoż roku. Zachęceni sukcesami poprzedniej

12 Kroniki Bernarda Wapowskiego z Radochoniec, red. J. Szujski, t. II, Kraków 1874, s. 30.

1 3 R. G r ó d e c k i , S. Z a c h o r o w s k i , J . D ą b r o w s k i , op.cit., s . 465.

eskapady Turcy pojawili się w sile 20 000 lekkiej jazdy w listopadzie. Rajd wojsk tureckich tym razem prowadził przez Halicz, Żydaczów, Drohobycz, Sanok. Mieszkańcy napadniętych terenów chronili się w górach i warownych miejscach. Ponownie Turcy pojawili się pod Lwowem. Jednak nadchodząca szybkimi krokami zima spowodowała pośpieszny odwrót wojsk tureckich. Tym razem nie udało się im zakończyć wyprawy sukcesem. Nad Dniestrem dopadły ich bowiem bardzo silne mrozy, w których następstwie wyginęła znaczna część armii. Ci zaś, którzy ocaleli, zostali zaatakowani przez Mołdawian podczas przeprawy przez Prut. Z całej armii ocaleć miało zaledwie 400 ludzi. Najazd ten skłonił wreszcie króla i sejm do zorganizowania stałej obrony z wojsk zacięż-nych. Jednak środki zdobyte na ten cel nie pozwoliły na wystawienie wystarczającej liczby żołnierzy dla obrony granic polskich przed kolejnymi najazdami tureckimi w 1499 i 1500 r.

Konieczne wobec tego były więc zabiegi o pokój z Turcją. W pierwszym rzędzie doszło w końcu do uregulowania stosunków z Węgrami, które uważały hospodara mołdawskiego za swojego wasala i wojnę z nim traktowały jako naruszenie własnej neutralności. Udało się zażegnać wynikły stąd konflikt w 1498 i 1499 r. Przywrócono wówczas pokój między Polską a Węgrami. Ustalono w nim, że odtąd oba państwa prowadzić będą wojnę lub zawierać pokój z Turcją tylko i wyłącznie za obopólnym porozumieniem. Polska musiała także przyjąć warunek Węgier, że nie będzie chciała rewanżu na hospodarze mołdawskim za jego zdradzieckie poczynania w 1497 r. i że nawiąże z Mołdawią pokojowe stosunki. Niemalże natychmiast po tym przystąpiono do pertraktacji z Turkami. Latem 1499 r. miała miejsce misja Mikołaja Firleja do Turcji z propozycją pokoju. Poselstwo zostało przyjęte przychylnie i z początkiem 1500 r. Firlej powrócił wraz z posłami tureckimi, wiozącymi propozycje dotyczące rozejmu. Konieczność porozumienia z Węgrami w myśl niedawno zawartego traktatu przewlokła nieco sprawę turecką. Tak więc zanim załatwiono wszystkie

4 — Orsza 1514

formalności, zszedł z tego świata Jan Olbracht. Jego następca Aleksander kontynuował rozmowy i doprowadził je do szczęś-liwego zakończenia.

9 października 1503 r. zawarto ostatecznie między Polską a Turcją pięcioletni rozejm. Umowa rozejmowa pozostawiała porty nadczarnomorskie, Białogród i Kilię w rękach Turcji. Mimo że rokowania przedłużały się, to pokojowe stosunki z Turcją panowały już właściwie od paru lat wcześniej. Taki stan rzeczy miał utrwalić się na dłuższy czas. Zamknięta została kwestia zainteresowania się Polski kwestią turecką. Zarówno niepowodzenia w walkach, jak i zachowanie się państw sąsiednich wpłynęły zniechęcająco na opinię polską. Zdecydowano się pozostawić porty nadczarnomorskie w rękach tureckich, ponieważ odebranie ich wymagałoby zbyt wielkich poświęceń. Było to trudne zwłaszcza w warunkach ówczesnych zagrożeń i potrzeb, przed jakimi stanęła Polska oraz Wielkie Księstwo Litewskie. Skomplikowane okazało się skoordyno-wanie polityki polskiej i węgierskiej w sprawie tureckiej. Trzeba również pamiętać o tym, że Stefan Wielki nie zrezyg-nował ze swoich pretensji do Pokucia, co się miało stać na dłuższy okres zarzewiem nowego konfliktu.

Właśnie Pokucie, lesisty teren leżący w południowej części województwa ruskiego pomiędzy Dniestrem, Bystrzycą, Kar-patami i granicą mołdawską, było kością niezgody w stosun-kach polsko-mołdawskich. Kiedy tylko Stefan Wielki dowie-dział się o śmierci Jana Olbrachta, postanowił pokazać jego następcy Aleksandrowi, że to właśnie Mołdawia, a nie Polska, ma pełne prawa do Pokucia. Aby manifestacja była pełna, Stefan zorganizował wyprawę łupieską na sporny teren. W tym czasie trwała na wschodzie wojna litewsko-moskiewska, więc król Aleksander nie mógł w sposób zdecydowany zareagować. Nie chciał również, przez nieprzemyślane postępowanie, narazić się hospodarowi, wolał wobec Stefana zachować się kunktatorsko. Hospodar mołdawski ośmielony postawą pol-skiego króla zajął Pokucie na jesieni 1502 r. W swoich

zapędach podjazdy mołdawskie przekroczywszy Dniestr pode-szły nawet pod Kamieniec Podolski.

Sytuacja Polski nieco się poprawiła z chwilą śmierci Stefana Wielkiego w 1504 r. Na tronie w Suczawie zasiadł jego syn Bogdan III Jednooki. Polska zdecydowała wmieszać się w wewnętrzne sprawy mołdawskie i przy okazji doprowadzić do rewindykacji Pokucia. Hospodar Bogdan nie był jedynym pretendentem do tronu w Suczawie. Na Podolu bowiem, w zamku w Zinkowie, przebywał inny kandydat na hospodara, Piotr, wnuk niegdysiejszego władcy Mołdawii Piotra Arona. Aby uwolnić się od zagrażającego konkurenta, Bogdan po-stanowił pojmać Piotra. W tym celu wysłał na Podole oddział kilkuset żołnierzy. Pod koniec grudnia 1504 r. zaatakowali oni Zinków. Oblężenie zamku jednak nie powiodło się, gdyż na odsiecz przybył oddział polskiej obrony potocznej. Wojska polskie pokonały Mołdawian w potyczce stoczonej u stóp zamku zinkowskiego. Jednak nie wykorzystano do końca tego małego, ale jakże potrzebnego zwycięstwa. Aleksander zamiast wzniecić wojnę domową w Mołdawii poprzez poparcie zbrojne pretendenta Piotra, zbagatelizował pogwałcenie polskiego terytorium. Zadowolił się natomiast propozycją Bogdana, który będąc pod silnym naciskiem opozycji szlacheckiej i znając dążenia Turcji do całkowitego podporządkowania sobie Mołdawii, chciał zbliżenia z państwem polskim. Aby do tego zbliżenia doprowadzić, zaproponował, w zamian za rękę siostry króla Aleksandra Elżbiety, zwrócenie Pokucia. Strona polska propozycję przyjęła, ale nie zamierzała podporządkować się zawartemu porozumieniu. Do Suczawy wysłano polskie poselstwo, które doradziło Bogdanowi, aby ten na dowód szczerości swoich intencji zwrócił najpierw Pokucie. Miało ono być, wedle posłów, zwrócone Mołdawii w postaci posagu ślubnego królewny. Hospodar przystał na takie warunki i zaczął przygotowania do uroczystości weselnych. Wysłał nawet do Wenecji kupców, aby zakupili podarunki ślubne dla królewny Elżbiety.

W Polsce tymczasem zmarł król Aleksander. To całkowicie rozwiązało ręce polskim senatorom, którzy jeszcze wahali się w sprawie dotrzymania słowa danego Bogdanowi. Z projektu małżeństwa nie była zadowolona także Elżbieta. Kiedy zmarł król, również i ona stanowczo sprzeciwiła się planowanemu zamążpójściu. Bogdan poczuł się głęboko dotknięty i z po-czątkiem września rozpoczął nękające najazdy na tereny Podola. Oczywiście Mołdawianie nie omieszkali zająć ich ukochanego Pokucia.

Jakby przeczuwając zbliżające się rozstrzygnięcia w sprawie mołdawskiej, hetman wielki koronny Mikołaj Kamieniecki rozpoczął zbieranie chorągwi obrony potocznej. W planach było wysłanie na teren spornego Pokucia około czterotysięcznej armii. Jednak, jak zwykle, nie pozwoliły na to liche fundusze, jakimi rozporządzano. Zdołano zebrać około 2500 jazdy, 400 piechoty oraz kilka dział. Dodatkowo stworzono niewielki oddziałek konnicy w sile 60 ludzi, aby mieć baczenie na granicę z Tatarami. Ponadto w Kamieńcu Podolskim sta-cjonowała dwustuosobowa załoga. Mniej więcej po trzech tygodniach od zajęcia przez Mołdawian Pokucia armia polska była gotowa do wymarszu. 29 września przekroczyła Dniestr i wyparła ze spornego terytorium wojska nieprzyjacielskie. Mołdawianie prawie w ogóle nie stawiali oporu. Wyjątkiem była załoga zamku w Czesybiesach. Hetman Kamieniecki pozostawił więc pod nim część swoich sił, a z resztą, głównie jazdą, wkroczył do Mołdawii. Poruszał się ze sporą szybkością, gdyż w zamierzeniach miała to być tylko akcja odwetowa, pustosząca tereny nadgraniczne. Doborowe oddziały mołdaw-skie oczekiwały wojsk polskich w głębi kraju, a na pograniczu opór stawiały pospiesznie sklecone wojska wodza mołdaw-skiego Kopacza. Zorganizował on pospolite ruszenie, zaan-gażował do walki również chłopów. Dysponując niewielkimi i dosyć mało wprawnymi w walce oddziałami, postanowił prowadzić wojnę podjazdową. Przygotował więc zasadzkę na posuwające się drogą w głąb kraju wojska Kamienieckiego.

Niedaleko Czerniowiec Kopacz zaatakował idącą nieco za daleko od całości sił straż przednią polskiej armii. Przewaga liczebna Mołdawian sprawiła, że oddział ten został całkowicie rozbity. Podbudowany tym sukcesem dowódca mołdawski postanowił zaczekać na dalszą część jazdy polskiej. Nie spodziewał się, że wódz polski nie da się zastraszyć losem straży przedniej. Kamieniecki już następnego dnia dokonał gwałtownego uderzenia na wojska Kopacza. Druga bitwa pod Czerniowcami zakończyła się całkowitą klęską Mołdawian, a sam Kopacz ledwo się uratował z pogromu. Rozbicie jego oddziału pozwoliło Kamienieckiemu na bezkarne pustoszenie okolicy. Jazda polska zapuściła się na odległość około 40 kilometrów od stolicy Mołdawii Suczawy. Wówczas Kamieniecki uznał, że zadanie wyprawy zostało osiągnięte, i powrócił do Polski. Cała ta akcja związana z niedoszłym ślubem Bogdana i Elżbiety oraz następująca potem wyprawa wojsk polskich nosi w historiografii polskiej miano „krwawych swatów".

Na tym nie zakończyły się problemy związane z Mołdawią, a zwłaszcza z jej zadziornym hospodarem Bogdanem. Ten wcale nie zamierzał pogodzić się z utratą Pokucia. Nie chciał również porzucić zamiaru poślubienia królewny Elżbiety. W czerwcu 1509 r. najechał Podole oraz usunął z Pokucia załogi polskie, przyłączając tym samym ów obszar z powrotem do Mołdawii. Próbował także zdobyć Kamieniec Podolski, ale potężna twierdza oparła się jego zakusom. Spod Kamieńca Bogdan wyruszył pod Lwów, którego również nie udało mu się zdobyć. Skoro nic nie wskórał pod murami twierdz, postanowił dokonać jak największych spustoszeń ziemi woje-wództwa ruskiego. W drodze powrotnej zniszczył całkowicie powiat halicki.

A co wobec poczynań hospodara robiła Polska? Jak się można było spodziewać, kontrakcja polska była zdecydowanie spóźniona. Król Zygmunt I powołał co prawda pospolite ruszenie oraz rozpoczął zaciąg żołnierzy najemnych, ale

wszystko to odbywało się bardzo wolno. W sierpniu armia polsko-litewska zebrała się wreszcie we Lwowie. Udało się nawet zgromadzić dość pokaźną liczbę żołnierzy, bo około 20 000. W skład armii weszło pospolite ruszenie, chorągwie nadworne, oddziały obrony potocznej oraz wojsko świeżego zaciągu. We Lwowie dowództwo nad wojskami objął hetman Mikołaj Kamieniecki. Król Zygmunt z natury nie był żoł-nierzem, bardzo chętnie więc zdał dowództwo, tym bardziej że zmogła go wówczas choroba. Pod koniec sierpnia wojska Kamienieckiego wkroczyły na nieszczęsne Pokucie i ponownie wyparły stamtąd siły mołdawskie. Następnie armia polska ruszyła w głąb kraju, niszcząc i pustosząc jak największe połacie Mołdawii. W końcu Kamieniecki stanął pod Suczawą. Oblężenie trudnej do zdobycia twierdzy nie powiodło się, więc nakazano odwrót. Wojska Bogdana zachowywały względ-ny spokój, główne uderzenie szykowały właśnie na moment powrotu Polaków do domu. Najdogodniejsza chwila nadeszła, według planów hospodara Bogdana, w dniu, kiedy armia polska przeprawiała się przez graniczny Dniestr pod Choci-miem. 4 października rzekę jako pierwsze przechodziło pospolite ruszenie. Nic nie wskazywało na to, że coś może przeszkodzić w sforsowaniu Dniestru również wojskom zacięż-nym. Właśnie ten moment wybrali Mołdawianie na atak. Chyba jednak postąpili niezbyt rozważnie. Żołnierze zaciężni to nie rozbrykana i niesforna szlachta. Mołdawianie dowiedzieli się o tym poniewczasie. Wojska hospodara poniosły w tej niefortunnej bitwie dotkliwe straty i musiały się pośpiesznie wycofać. Wielu żołnierzy mołdawskich dostało się do niewoli. W rezultacie doszło do rokowań pokojowych, które zakończyły się podpisaniem pokoju w 1510 r. Na podstawie ustaleń w nim zawartych hospodar Bogdan zrzekał się Pokucia oraz defini-tywnie rezygnował z planów poślubienia królewny Elżbiety. Traktat nic nie wspominał o lennej zależności Mołdawii od Polski. Obie strony zobowiązały się do wzajemnego ostrzega-nia i obrony w razie najazdów tureckich lub tatarskich. Tego

postanowienia strona mołdawska nie wykonała nigdy. Tylko Polska pomogła Bogdanowi, kiedy ten został zaatakowany przez Tatarów w 1511 roku. Polacy daremnie oczekiwali pomocy mołdawskiej podczas najazdu tatarskiego na ziemie polsko-litewskie w roku następnym. Wtedy to doszło do klęski wojsk tatarskich pod Wiśniowcem, osiągniętej jednak bez spodziewanego wsparcia przez oddziały Bogdana.

Stałe i niezwykle uciążliwe zagrożenie dla ziem państwa polsko-litewskiego stanowili Tatarzy. W XV w. Złota Orda rozpadła się na kilka rywalizujących ze sobą chanatów. Najdalej wysuniętym z nich w kierunku Polski był Chanat Krymski, gdzie panowali władcy z dynastii Girejów. Jeden z nich został lennikiem Turcji, a także sojusznikiem Moskwy w jej walce z Wielkim Księstwem Litewskim i pośrednio z Polską. Jeszcze w pierwszej połowie XVI stulecia Tatarzy stanowili lud typowo pasterski. Byli koczownikami, gdyż hodując bydło musieli bez przerwy wędrować w poszukiwaniu odpowiednich pastwisk. Tak prymitywna gospodarka nie zawsze pozwalała na zdobycie wystarczających środków do życia, podejmowali więc niemal co roku, a niekiedy kilka razy w roku, wyprawy łupieskie na sąsiednie, bogatsze, rolnicze ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Polski i księstwa moskiewskiego. Chan rzadko brał osobisty udział w tych najazdach, najczęściej posyłał na nie swoich synów lub krewnych. Zazwyczaj prowadzili od kilkuset do kilku tysięcy ludzi, z których każdy posiadał przeważnie kilka wyśmienitych koni. Przesiadając się w marszu z konia na konia, Tatarzy uzyskiwali bardzo dużą szybkość. To z kolei warunkowało powodzenie wyprawy. Taktykę każdego najazdu zawsze dostosowywali do ich łupieskich celów. Wkroczywszy szybkim marszem w głąb kraju, usiłowali zdobyć jak najwięcej dobytku, a przede wszystkim zwierząt i ludzi — jasyr, który pędzili do swoich siedzib. Właśnie jasyr cenili sobie Tatarzy najbardziej. Czasem dla jego utrzymania przyjmowali bitwę (Wiśniowiec 1512 r.). Większe wyprawy organizowali w ten sposób, że

wtargnąwszy na ziemie swojej ofiary zakładali obóz, czyli kosz. Z niego to wyruszały na wszystkie strony mniejsze oddziały po łup i jeńców. Kiedy już wszystkie czambuły powróciły do obozu, zwijali kosz i wraz ze zdobyczą wracali na stepy.

Obrona przed takim przeciwnikiem nie była łatwa. Składało się na nią kilka istotnych elementów. Przede wszystkim należało w miarę wcześnie dowiedzieć się o zamierzonym najeździe lub przynajmniej o jego rozpoczęciu. Na pograniczu polsko-tatarskim i litewsko-tatarskim zorganizowano specjalny system straży, wysuniętych daleko w stepy. W chwili zauwa-żenia zbliżających się czambułów straże miały za zadanie jak najszybciej powiadomić o tym miasta i miasteczka leżące w głębi kraju na ewentualnym szlaku przemarszu oddziałów tatarskich. Główną podstawę obrony stanowiły warowne miasta i zamki. W nich chroniła się także ludność okolicznych, a nie umocnionych wsi. Notowano zresztą wcale liczne przypadki obwarowania również i wsi. Na zagrożonych obszarach niewiele było zamków i miast otoczonych murami. Większość miała ziemne wały dawnego typu z palisadą z drewna. Całość uzupełniały fosy. Straże w stepach stanowiły bierną formę obrony przed stepowcami. Obroną czynną mogły się zajmować jedynie stałe oddziały stacjonujące na pograniczu. Rolę tę spełniały wojska tak zwanej obrony potocznej (o tym szerzej w dalszej części rozważań), przebywające na pograniczu polsko-tatarskim. Siły te niestety były zbyt szczupłe, aby całkowicie zabezpieczyć Polskę od tej strony. W razie więk-szych najazdów organizowano pośpiesznie wojska zaciężne oraz nadworne króla i magnatów. Litwa nie posiadała w ogóle obrony potocznej, organizowała wojska w ramach tak zwanej obrony ziemi.

Najazdy Tatarów były niezwykle dotkliwe dla ziem polsko--litewskich. Sprawę komplikował fakt, że Tatarzy często współdziałali z innymi wrogami państwa jagiellońskiego, na przykład hospodarem mołdawskim czy też księciem moskiew-

skim. W takich przypadkach sytuacja ziem polskich i litew-skich stawała się bardzo trudna. Wówczas też wychodził na jaw niedowład systemu finansowo-wojskowego władztw po-jagiełłowych.

Innym zagrożeniem zewnętrznym byli Habsburgowie, którzy dążyli do odbudowania uniwersalistycznej władzy cesarzy. Wiek XV to powrót Habsburgów do pierwszego szeregu potęg europejskich. Dynastia odzyskała jedność i koronę niemiecką. Zdobyła także słabe jeszcze, ale już liczące się prawa do korony czeskiej i węgierskiej. Stało się to za sprawą małżeń-stwa Albrechta V z Elżbietą, córką Zygmunta Luksembur-skiego. Ten ostatni był cesarzem Świętego Cesarstwa oraz królem Czech i Węgier. Kiedy Zygmunt zmarł w 1437 r. nie pozostawiwszy syna, Albrecht, jako mąż dziedziczki Czech i Węgier, zgłosił swoje do nich roszczenia. Przyszło odtąd prowadzić Habsburgom długą, kilka pokoleń trwającą rywali-zację z Jagiellonami o panowanie nad środkową Europą. Potężnym przedstawicielem tej dynastii był niewątpliwie Maksymilian I. Stał się on jednym z największych władców europejskich. Swoje pomysły na państwo czerpał ze średnio-wiecza. Jednak stworzył także koncepcję polityczną na miarę nowej epoki — odrodzenia. Ze średniowiecznego uniwersaliz-mu wyłonił się jego zamysł sformułowany pod koniec życia, aby, będąc cesarzem, przyjąć święcenia duchowne, dać się wybrać papieżem i scalić w ten sposób w jednym ręku rząd ciał i dusz. Maksymilian rozumiał, że siła władcy to nie tylko zwycięskie wojny. Równie ważna jest w polityce zewnętrznej dobra dyplomacja, a w życiu wewnętrznym państwa sprawna administracja. Pamiętał także o mecenacie sztuki i nauki. Maksymilian, jak oczywiście cała dynastia habsburska, dosko-nale potrafił posługiwać się związkami dynastycznymi, które w rezultacie dały Habsburgom przewagę w walce z Jagiel-lonami o preponderancję w środkowej Europie. Należy tu zaznaczyć, że wielkim planom dynastycznym Maksymiliana towarzyszyło jego przekonanie o niezwykłej w całej Europie

roli politycznej dynastii panów z Habsburga. Nadworni historycy dostarczali mu odpowiednich materiałów dla poparcia tej tezy. Spośród wielu legend o pochodzeniu rodu cesarz najbardziej ukochał tę, która wywodziła go bezpośrednio od króla Priama. Potem poprzez Eneasza i jego potomków (przez co mieliby zasługi przy założeniu Rzymu) ród łączył się z Merowingami i skutkiem tego posiadał starsze prawo do tronu francuskiego, niż aktualnie panujący Walezjusze 14. Nic więc dziwnego, że uzbrojeni w taką ideologię stanowili Habsburgowie duże zagrożenie i trudną do pokonania kon-kurencję dla dynastii jagiellońskiej.

Nieustającym wręcz problemem, z jakim musiały się borykać Polska i Litwa, była kwestia odwiecznych zatargów, konfliktów i wojen z Zakonem Krzyżackim. Krnąbrność i duma, z jaką sprawowali swe rządy kolejni wielcy mistrzowie, sprawiały, że sprawa Prus i ich stosunku do państwa polsko--litewskiego zaprzątała uwagę dyplomacji i sił zbrojnych, niejednokrotnie bardziej potrzebnych w innych rejonach.

Nie można też oczywiście zapomnieć o sprawie niezwykle ważnej dla losów państw jagiellońskich — o związkach z Litwą. Nie do końca uregulowane, stanowiły poważny problem zwłaszcza wobec narastającego naporu Moskwy w ramach programu jednoczenia ziem ruskich. Właśnie tym dwóm zagadnieniom — stosunkom związanym z Krzyżakami i Litwinami — chciałbym poświęcić oddzielne rozważania.

14 Ibidem, s. 109.

KWESTIA BAŁTYCKA — POCZĄTKI WALKI O DOMINIUM MARIS BALTICI

Najbardziej palącą kwestią polskiej polityki zagranicznej było uregulowanie sprawy krzyżackiej. Jak się okazało, wiktoria grunwaldzka niczego nie wyjaśniła ani nie uregulowała, tak jak i kolejne wojny, które toczono z Krzyżakami w XV wieku. W pokonaniu państwa zakonnego dopomogła Polsce, jak również Litwie, nieuchronnie zbliżająca się zmiana w systemie sprawowania rządów. Pojawienie się monarchii nowożytnych sprawiło, że średniowieczna forma państwa zakonnego nie dawała szans na dłuższe istnienie. Organizm państwowy był pełen wewnętrznych sprzeczności. Miejscowe rycerstwo ry-walizowało z braćmi krzyżackimi, którzy na ogół przybywali z odległych krajów niemieckich. Państwo zakonne przestawało być atrakcyjne dla rycerzy zachodnioeuropejskich, w związku z czym ustawał napływ pieniędzy. To z kolei wzmagało napięcie między szlachtą a mieszczaństwem pruskim, potęgo-wane poprzez obcość kulturalną i etniczną przybyszów.

Pomimo tych problemów Krzyżacy po drugim pokoju toruńskim (1466 r.) starali się odzyskać swoją siłę i znaczenie sprzed wojny trzynastoletniej. Zanim jeszcze dobrze nie wysechł inkaust podpisu krzyżackiego pod porozumieniem z Torunia, zakon zaczął buntować się przeciw władzy królew-skiej i wichrzyć przeciwko państwu polsko-litewskiemu. Wielki

mistrz wbrew układowi nie stawił się, by złożyć hołd królowi, próbując z miejsca podważyć obowiązek ścisłego trzymania się postanowień traktatu. Panowie zakonni mogli w swoich zabie-gach liczyć na Habsburgów, Rzym i książąt Rzeszy. Już w latach 1478-1479 wybuchła kolejna wojna polsko-krzyżacka. Krzyżacy porozumieli się z antyjagiellońsko nastawionym królem Węgier, Maciejem Korwinem. Licząc na korzyści terytorialne, poparli wybór Mikołaja Tungena na biskupa warmińskiego wbrew woli Kazimierza Jagiellończyka. Wojna popia, bo tak nazwała ją historiografia, zakończyła się właściwie remisem. Po zawarciu pokoju przez Polskę z królem Węgier, Krzyżacy wraz z Tunge-nem czym prędzej poddali się polskiemu władcy. Jednak król uznał biskupa wybranego przez miejscową kapitułę. Ta decyzja stworzyła niebezpieczny precedens. Po śmierci Mikołaja Tunge-na kapituła warmińska, nie czekając na zgodę króla Polski, wybrała w 1489 r. biskupem Łukasza Watzenrode. Zbliżający się kolejny konflikt został na razie zażegnany przez śmierć Kazimie-rza Jagiellończyka.

Jednakże kłopoty nie ustały. Jeszcze w tym samym roku (1489) nowy wielki mistrz Jan von Tieffen odmówił złożenia hołdu. Oświadczył otwarcie, że nie uważa się za wasala Polski, lecz za księcia Rzeszy, podległego tylko i wyłącznie cesarzowi, a traktat toruński go nie obowiązuje. Owo harde i wrogię stanowisko zakonu musiało wywołać w Polsce zdecydowaną odpowiedź. W tym miejscu ponownie pojawia się postać biskupa Watzenrode. Został się on doradcą Jana Olbrachta (następcy Kazimierza Jagiellończyka) do spraw Pomorza i zakonu. Na marginesie można dodać, że ów biskup był wujem i głównym opiekunem Mikołaja Kopernika. Wat-zenrode, wykształcony prawnik, znający dobrze przebiegłość Krzyżaków, uważał, że należy raz na zawsze ukrócić wrogie i niebezpieczne dla Polski poczynania zakonu. Można to było osiągnąć, według sprytnego biskupa, poprzez usunięcie panów z czarnym krzyżem z ziem pruskich. Padła więc propozycja, aby ich przenieść na Podole. Biskup Warmii dowodził, że

zadanie zakonu, tj. nawracanie pogan, zostało w Prusach wykonane. Natomiast na Podolu może on walczyć w obronie chrześcijaństwa przeciw Turcji. Udało się uzyskać wstępne poparcie papieża, a nawet cesarza dla tego planu, gdyż Turcy rzeczywiście stawali się groźni. W 1484 r. Turcja zdobyła porty Kilię i Białogród przy ujściu Dunaju i Dniestru do Morza Czarnego, wdzierając się w ten sposób w ziemie mołdawskie. Groziło to całkowitym przecięciem starego szlaku handlowego ze Lwowa przez Podole i Wołoszczyznę na Morze Czarne i Bliski Wschód.

Plan skierowania Krzyżaków do walki z Turkami wyłonił się po raz pierwszy już w 1464 r. Oni sami jednak specjalnie do tego się nie palili. Tym razem projekt biskupa warmińskiego został poparty oficjalnie na zjeździe rodzinnym Jagiellonów w Lewo-czy w 1494 r. W myśl zapadłych decyzji królewicz Zygmunt miał objąć wszystkie ziemie pozakonne i osiąść na miejscu wielkiego mistrza w Królewcu'. Pierwszym zadaniem było zmuszenie Krzyżaków do udziału w wyprawie mołdawskiej Jana Olbrachta. Na wezwanie polskiego króla, poparte groźbą użycia siły, stawił się na ową eskapadę sam Jan von Tieffen z chorąg-wią. Niestety, klęska nieszczęsnej wyprawy na Wołoszczyźnie przekreśliła plany odzyskania Kilii i Białogrodu, a więc dostępu do Morza Czarnego. Jednocześnie upadł także projekt przeniesie-nia Krzyżaków na Podole. W czasie wyprawy wielki mistrz zmarł we Lwowie. Wykorzystując porażkę króla, nowy wielki mistrz, wybrany w 1498 r. książę saski Fryderyk, odmówił złożenia hołdu. Zaskoczyło to nieco Jana Olbrachta, gdyż liczył na lojalność Fryderyka, swojego szwagra. Wielki mistrz odmó-wił złożenia hołdu także następcy Jana Olbrachta, Aleksandrowi Jagiellończykowi (1501-1506).

Oznaczało to, iż Krzyżacy zmierzają do podważenia traktatu toruńskiego, a w perspektywie do całkowitej jego likwidacji. Pod tym pojęciem rozumiano zapewne zrzucenie zależności

' J. W ó j c i c k i , Dzieje Polski nad Bałtykiem, Warszawa 1986, s. 115.

od Polski, jak i rewindykację Prus Królewskich wraz z ujściem Wisły i Gdańskiem. A wszystko to pomimo wyraźnego oporu poddanych krzyżackich — lojalnych wobec Polski jagielloń-skiej stanów pruskich. Fryderyk saski, korzystając z formalnej przynależności Prus Zakonnych do papiestwa, włączał je do akcji o podważenie ważności pokoju toruńskiego. Zjednał sobie także króla rzymskiego Maksymiliana I. Sprawa Prus Krzyżackich umiędzynarodowiła się, zwłaszcza w początkach panowania Zygmunta I Starego (od 1506 r.).

Najlepiej dało się to zauważyć na zjeździe w Poznaniu. Odbył się on wskutek pośrednictwa posłów cesarskich i brata Zygmunta — króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka (lato 1510 r.). Wysłannicy zakonu bez owijania w bawełnę zakwestionowali wszystkie postanowienia traktatu toruńskiego. Zażądali oddania okupowanych przez Polskę posiadłości krzyżackich, to znaczy całych Prus Królewskich. Posłowie sugerowali, że zakon zawarł pokój w Toruniu ze strachu. Dowodzili także, iż pokój jest sprzeczny z wolnością Kościoła rzymskiego i statutami zakonnymi. Krzyżacy zanegowali również prawo oporu poddanych Zakonu. Strona polska odrzuciła wszystkie argumenty swoich adwersarzy. Zaak-centowała ważność traktatu z 1466 r. i rolę legata papieskiego, którego obecność wykluczała wszelkie obawy przy jego zawieraniu. Dalsze upieranie się zakonu przy swojej ar-gumentacji doprowadziło do próby złagodzenia przysięgi wielkiego mistrza. Fryderyk miał ją złożyć tylko poufnie Zygmuntowi. Ograniczono też obowiązek pomocy zbrojnej panów zakonnych na żądanie króla. Jednak takie rozwiązania nie satysfakcjonowały strony krzyżackiej. Proponowała ona zawieszenie sporu na 20 lat, bez składania w tym czasie przysięgi królowi. Władca polski odrzucił te postulaty, a kon-flikt z Fryderykiem trwał aż do jego rychłej, jak się okazało, śmierci w grudniu 1510 r.2

2 M. B i s k u p, op. cit., s. 260-261.

Godnym następcą Fryderyka był margrabia Albrecht von Hohenzollern-Ansbach, siostrzeniec Zygmunta Starego. Cieszył się poparciem cesarza, jak również całej swojej rodziny w Brandenburgii. Albrecht oczywiście odmówił złożenia hołdu królowi polskiemu. Mając oparcie to w kurii rzymskiej, to znowu u cesarza Maksymiliana, odsuwał rozwiązanie konfliktu z Polską na podstawie traktatu toruńskiego. Nie wdając się w tym miejscu w szczegóły, które chronologicznie wykraczają poza obręb naszych zainteresowań, należy tylko przypomnieć, że Polsce udało się wreszcie rozwiązać problem swoich północnych sąsiadów. W kwietniu 1525 r. Albrecht złożył na rynku w Krakowie hołd z dziedzicznego księstwa Prus. Zobowiązany został ponadto do pomocy zbrojnej, otrzymując jednocześnie godność senatora polskiego. Państwo polskie uzyskało prawo powoływania sądu apelacyjnego, który mógł rozstrzygać spory pomiędzy księciem a jego poddanymi. W ten sposób zakończył żywot Zakon Krzyżacki, a w jego miejsce pojawił się organizm państwowy, który, jak się wtedy wydawało, zabezpieczy Polskę od strony północnej rubieży. Niestety, jak wiemy z późniejszych wypadków, przeświad-czenie takowe okazało się złudne. Jednak na razie Jagiel-lonowie uzyskali nad Bałtykiem poważne znaczenie polityczne.

Jak widać, konieczność rozwiązania problemu krzyża-ckiego skierowała uwagę polskiej polityki zagranicznej na tereny nadbałtyckie. Okazało się jednak, że nie tylko Polska chętnie widziałaby swoją mocną pozycję w tym obszarze. Prusy, a zwłaszcza jeszcze dalej na północ położone Inflanty, stanowiły łakomy kąsek także dla Litwy, Moskwy, a później dla Szwecji i Danii. A istniały możliwości niezbyt trudnego podboju tych terenów. Działający tutaj Zakon Kawalerów Mieczowych borykał się z podobnymi trud-nościami wewnętrznymi, jak Zakon Krzyżacki w Prusach. Szlachta i mieszczaństwo inflanckie buntowały się przeciwko jego władzy. Nie mogące dojść do porozumienia stronnictwa szukały wsparcia z zewnątrz. To prowadziło do nadania

walce o przyszłość Inflant charakteru międzynarodowego. Oczywiście żadna z walczących stron nie przejmowała się sprawami narodów zamieszkujących te tereny. Nikt nie zawracał sobie głowy tym, że ludność łotewska czy też estońska ma prawo do posiadania własnej państwowości. Zresztą warstwę uprzywilejowaną na tym obszarze stanowili Niemcy. Dla państw zainteresowanych Inflantami najważniej-sze były względy fiskalno-ekonomiczne oraz strategiczne. Inflanty to bowiem bardzo ważne skrzyżowanie dróg hand-lowych łączących zachód i północ Europy ze Wschodem. Panowanie nad tymi ważnymi szlakami dawało bardzo wysokie zyski. I to zarówno uczestniczącym w tym pośred-nictwie mieszczaństwu, jak i władzy państwowej.

W owym czasie rosło znaczenie gospodarcze i polityczne Morza Bałtyckiego. Tym bardziej że coraz gorzej miała się Hanza władająca morzami północy do XV w. Jej słabość wy-nikała między innymi z braku sprecyzowanego i określonego zaplecza politycznego. W stronę Wschodu parły nieprzerwanie kapitały holenderskie i angielskie. Kupcy tych krajów nawiązy-wali kontakty z miastami reprezentującymi określone regiony gospodarcze i polityczne (Szczecin, Gdańsk, Ryga). Podobnie postępowali przedstawiciele tych państw, które, jak chociażby Rosja czy Polska, przeżywały okres silnego rozwoju. Polityczna walka o przewagę toczyła się w Skandynawii, co z kolei dopro-wadziło w przyszłości do zerwania unii kalmarskiej (1523 r.). Wszystkie zainteresowane państwa dążyły do uzyskania możli-wie licznych terytoriów gwarantujących sukcesy w przyszłej walce o dominium maris Baltici.

Nie należy się więc dziwić, że zwłaszcza Litwa, jako bezpośredni sąsiad, była szczególnie zainteresowana pozys-kaniem Inflant. W Wielkim Księstwie Litewskim rozwijała się w tym czasie eksportowa produkcja rolna. Szczególnie ważnym towarem stało się zboże, które znajdowało sobie zbyt w Rydze i Królewcu (oczywiście także w miastach polskich, jak Gdańsk, Poznań, Lublin i inne). Aby osiągnąć z handlu zbożem jak

największe zyski, należało pozbyć się dodatkowego pośred-nictwa. Mówiąc inaczej, należało wcielić lub też podporząd-kować Inflanty Litwie lub państwu polsko-litewskiemu. Należy tutaj zaznaczyć, że Inflanty były w owym czasie terenami bogatymi i dobrze zagospodarowanymi. Przyciągały więc panów litewskich i polskich jako potencjalne rejony ich własnej ekspansji gospodarczej.

Litwę dopingowała do zdobycia terenów nadbałtyckich jeszcze jedna sprawa — rywalizacja z Moskwą. Podporząd-kowanie państwa Kawalerów Mieczowych przez carów ułat-wiłoby rozwój gospodarczy Moskwy i dałoby jej wspaniałą możliwość komunikowania się z Zachodem. Opanowanie Inflant przez Ruś zwiększyłoby i tak już duże zagrożenie dla Litwy, która byłaby oskrzydlona także od północy. Litwini usiłowali wszelkimi sposobami temu zapobiec.

5 — Orsza 1514

SYTUACJA WEWNĘTRZNA LITWY I JEJ PROBLEMY UNIJNE Z POLSKĄ

Od połowy XV do połowy XVI w. na Litwie doszło do bardzo znamiennych i doniosłych przeobrażeń gospodarczych i spo-łecznych. Na ich tle toczyły się i rozgrywały niejednokrotnie dramatyczne wydarzenia polityczne. Państwo litewskie z wstą-pieniem na tron Kazimierza Jagiellończyka wkroczyło w okres dynamicznego rozwoju gospodarczego. Wyrażało się to przede wszystkim w dużym przyroście naturalnym, a co za tym idzie, w żywiołowym wręcz osadnictwie. A terenów nie brakowało. Do wykorzystania były obszary na pograniczu prusko-łotew-skim oraz tereny pojaćwieskie, które leżały odłogiem na skutek wojen z Zakonem Krzyżackim. Życie gospodarcze Litwy nie zamierało nawet wtedy, gdy panowie litewscy prowadzili z Polakami spory dotyczące unii i kiedy na wschodzie toczyły się wojny z państwem moskiewskim. Dynamicznie rozwijały się miasta i miasteczka. Od połowy XV w. zaczęły pojawiać się cechy. Wprawdzie dawniej istniały w miastach prawosławne bractwa rzemieślnicze, ale miały one bardziej charakter towarzysko-religijny. Z biegiem czasu rzemieślnicy zaczęli stanowić silną liczebnie i krzepnącą organizacyjnie społeczność. To z kolei prowadziło do walk o udział w samorządzie miejskim. Udało się to w końcu rzemieślnikom wileńskim w 1536 r.

Pomyślna koniunktura na produkty rolne, a zwłaszcza zboże, spowodowała również i na Litwie zdecydowany rozwój handlu. Prowadzono nawet dosyć intratny handel z Moskwą, ale utrudniały go liczne wojny. Zyskowny handel nie byłby możliwy bez odpowiedniej gospodarki rolnej. Oczywiście i na Litwę dotarła gospodarka folwarczno-pań-szczyźniana. Jeszcze do połowy XV w. gospodarka dworska, oparta na pracy czeladzi niewolnej, stanowiła dla pana główne źródło egzystencji. Niewielkie daniny od nielicznej jeszcze ludności poddanej, jak również łupy wojenne, nie były w stanie utrzymać bojara nie piastującego urzędów państwo-wych. Na przełomie XV i XVI w. dwór pański zaczął się przekształcać w produkujący na sprzedaż folwark. Przyczyny żywiołowego rozwoju folwarków na Litwie były dokładnie takie same jak w Polsce. Generalnie można powiedzieć, że wpływ na to miał burzliwy rozkwit życia miejskiego na zachodzie Europy. Na skutek rugowania z ziemi chłopów przez właścicieli ziemskich wystąpił tam również kryzys gospodarki rolnej. Panowie woleli, zamiast trzymać na swych gruntach wiecznie skorych do nieposłuszeństwa poddanych, założyć hodowlę owiec czy uprawę winorośli. Właśnie owa pomyślna dla Wschodu sytuacja oraz stale rosnące spożycie na dworach feudałów powodowały zwiększanie się powierz-chni gruntów folwarcznych na Litwie. W powiększaniu starych i zakładaniu nowych folwarków prym wiedli panowie świeccy i duchowni, a także sam wielki książę. Panowie bardzo szybko zrozumieli, że dochód z ziemi folwarcznej znacznie przewyższa dochód wnoszony przez chłopów w po-staci różnych danin. Opłacało im się więc znosić lub zmniejszać daniny i zapędzać chłopów do pańszczyzny na folwarku. Rychło okazało się, że można jednocześnie wyko-rzystywać chłopa w folwarku i zwiększyć mu obowiązkowe daniny. Od schyłku XV w. pojawiać się zaczęła renta pieniężna, która stosunkowo rzadko występowała w czasach wcześniejszych.

Rozwojowi sił wytwórczych towarzyszyły głębokie prze-miany w dziedzinie stosunków społecznych, gospodarczych i ustrojowych. Od czasów zawarcia unii z Polską w Krewie liczne korzyści uzyskali bojarzy. Po przywilejach ziemskich 1387, 1413, 1434 r. następny znaczący przywilej wydał bojarom Kazimierz Jagiellończyk w 1447 r. Odtąd byli oni zwolnieni od obowiązku danin z własnych dóbr na rzecz państwa. Wyjątek stanowiła posiedź, czyli gościna, budowa i naprawa grodów. Przywilej jednocześnie dał bojarom moż-liwość sądzenia własnych poddanych. Stan ten był potwier-dzany i uzupełniany w latach 1492, 1506, 1529, 1547. Bojarzy mogli teraz bez przeszkód obracać wszystkie daniny ludności poddanej na własny użytek i jednocześnie posiedli pełną władzę nad tą ludnością. W ten sposób bojarzy wyodrębnili się z reszty społeczeństwa i powstał stan szlachecki.

Podobnie jak szlachta polska, jej litewski odpowiednik daleki był od spójności wewnętrznej. Szlachtę litewską łączyły wspólne przywileje, ale różnice w zamożności doprowadziły do jej rozpadu na cztery zasadnicze grupy. Najniżej w owej hierarchii znajdowali się tak zwani zdymnicy i podymnicy. Nie posiadali poddanych, a na wyprawach wojennych do boju stawali pieszo. Wyżej stali szlachcice okoliczni, czyli zamiesz-kali w kołach, od czego wywodzi się późniejsza okolica. Do tej drugiej grupy zaliczała się też szlachta zaściankowa i zagrodowa. Posiadała ona po kilku lub kilkunastu poddanych, ale nie była zdolna utrzymywać się z chłopskich danin. Niejednokrotnie też pracowała razem ze swoją ludnością poddańczą na roli. Była to najliczniejsza warstwa w strukturze społecznej bojarstwa. Trzecią grupą, także liczną, była szlachta średniozamożna. Rozporządzała kilkudziesięcioma poddanymi i mogła żyć całkowicie ich kosztem. Ostatnia, najmniej liczna warstwa, to kilkudziesięcioosobowa grupa panów i książąt, posiadająca liczne zastępy poddanych. Ta grupa starała się za wszelką cenę mieć wpływ na władzę w państwie i na poczynania Litwy wobec Polski. W swojej polityce zagarniania

władzy panowie litewscy wykorzystali zwłaszcza okres mało-letności wielkiego księcia Kazimierza, a następnie długie lata jego nieobecności w Wilnie. Oni to zasiadali w radzie, piastowali wszystkie najważniejsze urzędy od namiestników, poprzez marszałków, na kanclerzu kończąc. Od początków XVI stulecia zabiegali także o godności biskupie. W odróż-nieniu od Polski, gdzie hołdowano, przynajmniej teoretycznie, zasadzie niełączenia urzędów w jednym ręku, panowie litewscy nie wzdragali się od tego typu praktyk. Na dobitkę sprawowali swe urzędy zazwyczaj dziedzicznie, co w efekcie doprowadziło do wykształcenia się wąskiej elity rządzącej.

Niezwykle ważną sprawą okazało się scentralizowanie władzy. Tak jak w przypadku Polski, również na Litwie nie było to proste. Należało ściślej podporządkować władzy wielkoksiążęcej ziemie, które od lat wiodły bardziej samo-dzielną egzystencję. Najluźniej z państwem litewskim były związane ziemie czernihowsko-siewierskie i księstwa wier-chowskie nad Oką, na pograniczu moskiewskim. Samodzielni drobni książęta utrzymywali się w Kobryniu, Pińsku, Turowie i Horodku. Odrębnymi prawami, potwierdzanymi przez przy-wileje ziemskie, rządziły się ziemie połocka, witebska, kijow-ska, Podlasie i Wołyń. Jednak zdecydowana większość bojarów była zainteresowana w usprawnieniu administracji państwowej i utrzymaniu jedności Litwy. Proces krzepnięcia organizacji państwowej musiał iść w parze z tworzeniem i wykształceniem centralnych urzędów i instytucji. Za Kazimierza ostatecznie ukształtowała się rada panów. Taka instytucja istniała na Litwie już za czasów Mendoga. Nie miała ona jednak w tamtych czasach ściśle określonych uprawnień i była organem doradczym. W ciągu drugiej połowy XV w. nastąpiło przekształcenie jej w samodzielny organ, który mógł działać niezależnie od monarchy. Rada sprawowała rządy w imieniu władcy pod jego nieobecność. W jej składzie znajdowali się biskupi wileński i żmudzki oraz wszyscy dygnitarze państ-wowi, jak również powoływani przez wielkiego księcia

urzędnicy ziemscy i dworscy. Kompetencje rady panów sankcjonował przywilej wydany przez Aleksandra Jagielloń-czyka w 1492 r. Stanowił on, że bez zgody rady nie wolno nikomu uchwalać nowych praw. Przywilej ów potwierdził w 1506 r. Zygmunt I.

Aby mogło powstać państwo silne wewnętrznie, potrzebne były urzędy o charakterze ministerialnym. Musiały to być urzędy, a nie tylko godności, które czasami wykorzystywano do świadczenia usług dla państwa czy władcy. Największe znacze-nie spośród urzędników państwowych osiągnął kanclerz. Działał on już od połowy XV w. i zajmował się nie tylko kancelarią wielkoksiążęcą, ale również sprawami zagranicznymi. Od połowy XV w. pojawił się także urząd podskarbiego ziemskiego oraz podskarbiego dworskiego. W początkach XVI w. ustalił się urząd hetmana, co było związane z toczącymi się prawie nieustannie wojnami. Niektóre z urzędów — na przykład marszałka — miały swoje korzenie sięgające jeszcze czasów Witolda. Marszałkowie pełnili funkcje sądowe, a także zaj-mowali się przyjmowaniem i odprawianiem poselstw.

Proces centralizacyjny państwa litewskiego przebiegał po-dobnie jak w Polsce. Także i tu w ramach wzmacniania władzy centralnej doszło do wykształcenia się i rozwoju sejmu walnego. Działo się to za panowania Kazimierza Jagiellończyka. W założeniach miał to być organ reprezen-tujący bojarstwo całej Litwy. Jednak w praktyce okazało się, że sejm walny stał się reprezentantem najmożniejszej grupy panów litewskich. Wcześniej — już w XIV w. na Litwie, a jeszcze dawniej na terenach niskich — odbywały się sejmy dzielnicowe. Sejm walny, podobnie jak w Polsce, załatwiał sprawy wewnętrzne, w głównej mierze związane z uchwala-niem podatków. Ale do jego kompetencji należało również wypowiadanie się w sprawach polityki zagranicznej. Po-wszechny w zamierzeniach udział bojarów w obradach ogra-niczył się z biegiem czasu do wysłuchania uchwał podjętych przez magnaterię. Taka sytuacja panowała na przełomie XV

i XVI stulecia. Jednak już od połowy XVI w. bojarstwo zaczęło się domagać zdecydowanie większego udziału w ob-radach sejmu. Już zresztą w czasie odbywania tak zwanych sejmów obozowych, urządzanych podczas zbierania pospoli-tego ruszenia (na przykład w 1507 r.), szlachta, biorąc tłumny udział w obradach, wywierać zaczęła poważny wpływ na ich przebieg.

Było rzeczą wiadomą, że scentralizowanie państwa nie może się powieść bez ujednolicenia prawa obowiązującego na terenie całego kraju. Dotychczas bowiem poszczególne ziemie wchodzące w skład państwa litewskiego rządziły się odrębnymi prawami, gwarantowanymi odpowiednimi przywilejami. W la-tach 1434 i 1447 wydano przywileje dla bojarów, które zaczęły obowiązywać w całym kraju. Potrzeba kodyfikacji prawa stawała się sprawą naglącą. W 1468 r. Kazimierz Jagiellończyk wydał spis przepisów sądowych. Ów tak zwany Sudiebnik mógłby być powodem do dumy państwa litewskiego, gdyby nie to, że dotyczył niemalże tylko spraw chłopskich dotyczących kradzieży. Dopiero w 1529 r. Zygmunt I zatwier-dził opracowany przez litewskich i ruskich znawców prawa / Statut litewski. Zawierał on, oprócz prawa publicznego i cywilnego, przepisy ochraniające szlachecką własność ziem-ską, czyli ogólnie mówiąc interesy bojarów. Statut swoje założenia opierał w przeważającej mierze na przywilejach, jakie otrzymała szlachta litewska w 1413, 1434, 1447, 1492 i 1506 r. Tak więc Litwa musiała czekać nieco dłużej od Polski na kodyfikację prawa. Bowiem, jak wiemy, w Królest-wie Polskim już na początku XVI w. obowiązywały tak zwane Statuty Łaskiego.

Jak już powiedziano wcześniej, na Litwie zdecydowany prym we władaniu państwem wiedli możni panowie, mag-nateria. Cały niezwykle ważny proces centralizacji państwa dokonywał się przede wszystkim w imię interesów tej jakże nielicznej grupy społecznej. Różniło to zdecydowanie Wielkie Księstwo Litewskie od Polski czy też od Moskwy. W Polsce

bowiem centralizacja państwa przebiegała, z małymi po-tknięciami, pod hasłem demokracji szlacheckiej. W Moskwie natomiast proces ten urzeczywistniano w imię samodzierżawia księcia-cara. Panowanie magnaterii nie przyniosło Litwie nic dobrego. Państwem zaczęły rządzić przemoc najmożniejszych i bezprawie. Po kraju hasały zbrojne drużyny, które siłą starały się wcielać w życie program centralistyczny. Przemiana bojarów ze społeczności rycerzy w pilnujące swych spraw gospodarczych ziemiaństwo powodowała załamywanie się dotychczasowej siły państwa litewskiego. W miarę jak dawny militaryzm litewski odchodził w przeszłość, gdy bojarstwo zaczęło przekuwać miecze na lemiesze, podupadało mocarst-wowe w tym rejonie stanowisko Litwy. Szczególnie było to widoczne w jej stosunkach z Królestwem Polskim oraz z odwiecznym wrogiem — państwem moskiewskim.

Stosunki pomiędzy Polską a Litwą nigdy nie układały się najpomyślniej. W obu krajach istniały takie grupy ludności, które zawsze znalazły jakieś nieprawidłowości w relacjach polsko-litewskich. Lecz aby zrozumieć owe problemy unijne, należy sięgnąć pamięcią do czasów jeszcze sprzed sławetnej unii w Krewie.

Litwini, Prusowie, Jaćwięgowie, Żmudzini i Łotysze należą do tej samej bałtyjskiej grupy językowej. Wszystkie te plemiona przeżywały wielokrotne najazdy Zakonu Krzyżac-kiego. Prusowie i Jaćwięgowie ulegli zdecydowanie szybciej morderczym zakusom zakonników. Łotysze z kolei popadli w zależność od Zakonu Kawalerów Mieczowych. Na placu boju pozostała Żmudź i Litwa, które na razie zdołały obronić swoją niezależność. Zawdzięczały to w dużym stopniu warun-kom naturalnym. Skuteczną taktyką obrony, zręcznością i wytrwałością odznaczali się zwłaszcza Żmudzini, na których Krzyżacy napierali ze szczególną siłą.

W początkach średniowiecza na Litwie i Żmudzi poczęły się tworzyć organizacje plemienne. Już w drugiej połowie XII w. plemiona litewskie współdziałały w akcjach obronnych

przed najazdami z zewnątrz, przede wszystkim Rusi. Or-ganizowano również wspólne wypady na sąsiadów, to jest na Łotwę, do której napływali Niemcy, na Ruś i na Polskę. W historiografii za organizatora państwa litewskiego uważa się Mendoga. Zawarł on sojusz z Krzyżakami, którzy wsparli jego starania w Stolicy Apostolskiej o koronę królewską (1253 r.). Mendog ochrzcił się, jednak nie zdołał przeprowadzić chrystianizacji całego państwa. Pod koniec życia zresztą odstąpił od nowej wiary i od sojuszu z zakonem. Na zjed-noczeniu Litwy etnicznej Mendog nie poprzestał i rozpoczął długotrwałe podboje ziem ruskich. Ruś znajdowała się pod jarzmem tatarskim, tak więc ekspansja litewska oznaczała uwolnienie się spod niego. Przeważnie władcy litewscy zachowywali ruskie instytucje i obyczaje. Jedynie w miejsce dawnych, rodzimych książąt osadzali najczęściej własnych lub sobie oddanych. Litwini-poganie nie prześladowali prawo-sławia. Nie niszczyli również zdobyczy kulturalnych Rusi; przeciwnie, sami poddawali się ich wpływom. Do schyłku XIV w. Litwa zawładnęła znacznymi połaciami ziem ruskich. W zależność od wielkich książąt litewskich popadły Nowo-gródek, Grodno, ziemia połocka, ziemia witebska, Polesie, Wołyń, rozległe obszary Rusi Kijowskiej, Siewiersko-Czer-nihowskiej i Podola oraz ziemia smoleńska.

W pierwszej połowie XIV w. państwo litewskie stało się bardzo ważnym czynnikiem politycznym w Europie Środkowej i Wschodniej. Szczególnie panowanie Giedymina odbiło się pozytywnie na obliczu kraju. Litwa wzrosła w siłę ekonomicz-ną i militarną. Umierając zimą 1341/1342 roku wielki książę Giedymin podzielił swe państwo między siedmiu synów. Na wielkie księstwo w Wilnie został wyznaczony Jawnuta. Okazał się on jednak bardzo nieudolnym spadkobiercą. Mogło się wydawać, że Litwa, podobnie jak inne wczesnofeudalne monarchie europejskie, wejdzie w okres rozbicia dzielnicowe-go. Jednak międzynarodowa sytuacja Litwy nie pozwoliła na to. Przede wszystkim utrzymanie i rozszerzenie posiadłości

litewskich na Rusi było niezbędne dla odparcia nieustającej grozy krzyżackiej, a także pretensji ze strony Polski i Mosk-wy '. Niebawem władzę wielkoksiążęcą przejął Olgierd i spra-wował ją w zgodnym współdziałaniu z młodszym bratem Kiejstutem. Rozwijając skutecznie ekspansję na wschodzie, Litwa z trudem powstrzymywała coraz groźniejsze najazdy krzyżackie. Przy tym było oczywiste, że naturalnym dążeniem zakonu, zjednoczonego z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych, będzie opanowanie Żmudzi stanowiącej natural-ny pomost między Prusami a Inflantami. Pogańska Litwa nie przedstawiała się Krzyżakom jako przedmiot tylko troski misyjnej. Dla panów zakonnych tereny te stanowiły jedyny w swoim rodzaju obszar bezkarnych zagonów rycerskich. Była to atrakcja nie tylko dla samych Krzyżaków, ale i dla licznie przybywających z Zachodu zamożnych gości.

Po śmierci Olgierda w 1377 r. władzę wielkoksiążęcą objął Jagiełło. Kiejstut początkowo uznał ten wybór. Jednak wkrótce pojawiły się rozbieżności dotyczące stosunku Jagiełły do Krzyżaków. Jagiełło bowiem zawarł z zakonem w 1380 r. w Dawidyszkach tak zwany pokój wieczysty. Kiejstut tego nie aprobował i rozgorzał między nimi konflikt. Potężne państwo litewskie przeżywało wyraźny kryzys. Pod rosnącym naporem Krzyżaków słabła odporność Litwinów. Wystarczy powiedzieć, że w latach 1345-1382 na 96 najazdów krzyżackich Litwa odpowiedziała zaledwie 42 wyprawami odwetowymi na po-siadłości zakonne.

Na wschodnich krańcach Litwa także zaczynała czuć się niepewnie. Narastała obawa, czy będzie możliwe utrzymanie w uległości zależnych ziem ruskich. Moskwa bowiem stawała się wielką rywalką Litwy. Podejmowana przez nią akcja scalania ziem ruskich nie leżała w interesie państwa litew-skiego, które wcześniej od Moskwy zaczęło jednoczyć Ruś pod swoją władzą. Jednak w polityce zjednoczeniowej Moskwa

' J. O c h m a ń s k i , Historia Litwy, Wrocław 1990, s. 54.

miała przewagę nad książętami litewskimi — pogańska Litwa była obca językowo i kulturalnie. Natomiast Moskwa stanowiła ośrodek rodzimy, swojski, co gwarantowało łatwiejsze i trwal-sze zespolenie ziem ruskich.

W takich, jakże trudnych, warunkach przyszło Jagielle przystępować do ratowania i wzmocnienia Litwy. Aby osiągnąć zamierzony cel, musiał poczynić pewne ustępstwa na rzecz Zakonu Krzyżackiego, zapewniając tym samym odrobinę wytchnienia krajowi. Doprowadził więc do podpisania kolej-nego pokoju mającego obowiązywać 4 lata. Na jego mocy Krzyżacy otrzymywali połowę Żmudzi. Jagiełło przyrzekł również nie wypowiadać wojny bez ich zgody, dostarczyć im posiłków na wyprawę wojenną i wreszcie przyjąć chrzest z ich ręki. Ten ostatni warunek mieścił się w ramach postanowień Jagiełły co do usprawnienia i unowocześnienia państwa. Za cenę tych upokorzeń wielki książę zyskiwał możliwość uporządkowania spraw wewnętrznych. Sytuacja, jaka wy-tworzyła się w owym czasie wokół Litwy, zdawała się sprzyjać jego zamierzeniom. Ruś bowiem po straszliwym najeździe Tochtamysza w 1382 r. nie była zdolna do podjęcia wobec Litwy żadnych agresywnych kroków. Polska po śmierci Ludwika Węgierskiego także nie mogła wystąpić czynnie, pomimo że chciała wyprzeć Litwę z Rusi Czerwonej.

Sojusz z Krzyżakami był jednak tymczasowy i nie stanowił trwałego fundamentu tworzenia silnego państwa litewskiego. Wysunięto więc projekt zawarcia przymierza z Moskwą. Miałoby się to stać za sprawą małżeństwa Jagiełły z córką Dymitra Dońskiego (o nim samym szerzej w dalszej części wywodów). Przygotowując w 1383/1384 r. układy z Moskwą, Jagiełło działał jednak ostrożnie i powoli. W konsekwencji do takowego sojuszu nie doszło. I wówczas pojawił się pomysł związania losów Litwy z państwem polskim. Dziś dokładnie nie wiadomo, kto był inicjatorem unii. Źródła litewskie podają, że zabiegali o to panowie polscy. Natomiast polska historiografia utrzymuje, że stroną dążącą do związku

państwowego Litwy z Polską był Jagiełło. Należy się jednak domyślać, że warunki dyktowali panowie polscy, a stronie litewskiej nie wydały się one zbyt wygórowane. Dopiero przyszłość miała pokazać, dla kogo ten związek będzie w ostatecznym rozrachunku korzystny. Wielki książę, a także bojarzy i książęta, nie bez obaw przyjęli polskie propozycje. Jednak zrozumieli, że korona polska na skroniach Jagiełły może doprowadzić do ukrócenia zapędów krzyżackich i do wzmocnienia pozycji Litwy na Rusi. Po stronie polskiej spodziewano się, że unia z Litwą otworzy nowe możliwości ekspansji gospodarczej i politycznej na Wschodzie. Dalsze rokowania przebiegały już sprawniej. Na początku 1385 r. zjawiło się w Krakowie poselstwo litewskie. Doszło wówczas do uzgodnienia wstępnych warunków unii. W sierpniu Jagieł-ło wystawił w Krewie akt, w myśl którego po uzyskaniu wraz z ręką Jadwigi, córki Ludwika Węgierskiego, tronu polskiego, miał połączyć Litwę z Polską. W pierwszych miesiącach 1386 r. odbyły się kolejno obiór Jagiełły na króla Polski, jego chrzest wraz z towarzyszącymi mu dostojnikami, ślub elekta z Jad-wigą i wreszcie koronacja. Nowy król przyjął imię chrzestne Władysław.

1 od tego momentu zaczęły się nowe problemy. Należało tak ułożyć wzajemne stosunki, aby obie strony były w pełni zadowolone. Pierwszym kłopotem stało się określenie zmian, które wprowadziła unia. Czy miało miejsce przyłączenie Litwy do Polski, czy też odwrotnie? A może chodziło o ścisłą inkorporację? Stosunek prawnopaństwowy Litwy do Polski określano w akcie krewskim jednym tylko lakonicznym i ogólnikowym wyrazem cipplicare. Historycy różnie tłumaczą to słowo, używają zwrotów: złączyć, włączyć, przyłączyć i wreszcie wcielić. W przeważającej części zdają się uważać, że akt krewski pozbawiał Litwę suwerenności. Państwo litewskie stałoby się prowincją Polski2. Jednak gdyby przyjąć

2 Ibidem, s. 72.

taką argumentację, należałoby oczekiwać, że Litwa po 1386 r., jako odrębny organizm, przestała istnieć. Owszem, książęta litewscy składali Jagielle, jako królowi Polski, hołdy i przysięgi na wierność. Także rada i kancelaria koronna rozciągnęły swoje kompetencje na ziemie litewskie. Mianowano Polaków wysokimi urzędnikami na Litwie. Jednakże te działania, choć niezbyt wygodne dla Litwinów, nie naruszały głębiej odręb-ności państwowej naszego nowego współtowarzysza doli i niedoli. Litwini wcale nie czuli się poddanymi Korony Polskiej. Tak więc owo nieszczęsne applicare pozostało martwym znakiem, a o faktycznym wzajemnym stosunku obu państw decydowało samo życie. Wielkie Księstwo Litewskie nadal pozostawało państwem rządzonym przez samych Lit-winów, o całkowicie innych prawach i instytucjach państwo-wych. Chociaż z Polską łączyła je osoba wspólnego władcy i wspólne antykrzyżackie interesy, nie przeszkadzało to Litwinom uważać Polaków za cudzoziemców.

Unia stała się oczywiście bardzo niewygodna dla Zakonu Krzyżackiego. Pojął on bardzo szybko, jak wielkie zagrożenie stanowi dla niego nowo powstały, niespójny co prawda wewnętrznie, ale jakże ogromny, konglomerat państwowy. Unia odbierała mu w istocie rację bytu, a w znacznym stopniu również materialne i moralne poparcie Zachodu. Dlatego też odtąd Krzyżacy próbowali rozbić unię przy każdej nadarzającej się sytuacji. Posiłkowali się w tych próbach często wewnątrz-litewską opozycją. Rzecznikiem samodzielności Litwy i ze-rwania unii z Polską stał się Witold, syn Kiejstuta. Zabiegał on niejednokrotnie o pomoc u Krzyżaków. Niebezpieczeństwo zewnętrzne groziło zresztą nie tylko Litwie, ale i Polsce. Oto na dworze Zygmunta Luksemburskiego książę piastowski Władysław Opolczyk przygotował nawet w 1392 r. plany rozbioru Polski przez sąsiadów. Coraz groźniejsza sytuacja zmusiła Jagiełłę i panów polskich do ugody z Witoldem. Otrzymał on rządy nad całym Wielkim Księstwem Litewskim i wystąpił tym razem przeciw Krzyżakom. Zawiązana przez

polskiego króla koalicja antykrzyżacka osiągała nawet liczne sukcesy, ale najbliższe lata nie przyniosły zdecydowanych efektów politycznych. Było to spowodowane niestety coraz luźniejszymi stosunkami między Polską a Litwą.

Witold ponownie zaczął swoje knowania. Chciał całkowitej niezależności i korony. Dążył do stworzenia państwa obej-mującego wszystkie ziemie kultury ruskiej. Zawarł więc ponownie przymierze z Krzyżakami i oddał im Żmudź. Niepowodzeniem jednak zakończyły się niecne plany Witolda. W 1399 r. poniósł on klęskę nad rzeką Workslą w bitwie z Tatarami. Owa klęska oraz powstanie ludności na Żmudzi przeciw Krzyżakom doprowadziły do kolejnego zbliżenia z Polską. W 1401 r. zawarto umowę w Wilnie i Radomiu. Na jej mocy król oddawał Witoldowi Litwę oraz księstwa od niej zależne dożywotnio z władzą wielkoksiążęcą. Witold ze swej strony ponowił akt hołdu dla polskiego monarchy i Korony Polskiej. Po śmierci Witolda cala Litwa wracała do króla i Korony. Wyjątek stanowiła część przeznaczona dla brata Witoldowego, Zygmunta. Rezultatem unii z 1401 r. było uznanie Litwy przez Polskę za równorzędne państwo. Miało ono objąć nie tylko obszary rządzone bezpośrednio przez Witolda, ale i dawne litewskie księstwa lenne. Książęta tych ziem od tej chwili podlegaliby Witoldowi. Dotychczas bowiem składali hołd bezpośrednio Jagielle i Koronie Polskiej. Te w miarę poprawne stosunki przetrwały do decydującego, jak się wydawało wtedy, rozstrzygnięcia z Zakonem Krzyżackim pod Grunwaldem w 1410 r. Potem niesnaski i niepokoje na granicy polsko-litewskiej pojawiły się na nowo.

Niezbędne stało się ponowne uregulowanie wzajemnych stosunków. Zakon Krzyżacki wcale nie zamierzał rezygnować z dalszych prób osłabienia związku polsko-litewskiego. Krzy-żacy nie kryli się z chęcią ogłoszenia krucjaty przeciwko Litwie, jako krajowi pogańskiemu. Tym bardziej więc musiało zależeć Litwie, aby związek z Koroną Polską zacieśnić. Na zjeździe, który odbył się w październiku 1413 r. w Horodle,

obie strony zmodyfikowały prawny stan rzeczy. Przede wszystkim ostatecznie potwierdzona została odrębność Litwy, pomimo stwierdzenia, że nastąpiło ponowienie wcielenia Litwy do Polski. Owo powtórzenie przez Jagiełłę formuły o wcieleniu nie miało praktycznego znaczenia. Uznano definitywnie tytuł wielkiego księcia dla Witolda oraz postanowiono, że po śmierci tego ostatniego Litwa nie wróci pod władanie Jagiełły, lecz otrzyma, w porozumieniu z Polakami, nowego władcę. Zasada odrębnego wielkiego księcia została wówczas utrwa-lona, przekreślając formalne zapewnienie o inkorporacji. Litwa zobowiązała się nie łączyć z wrogami państwa polskiego i trwać wiernie, tak przy Jagielle, jak i przy Witoldzie. Litwini i Polacy przyrzekli sobie w akcie unii horodelskiej, że bez obopólnej zgody nie wypowiedzą nikomu wojny. Pojawiło się również postanowienie o przyznaniu katolickim rodom bojar-skim na Litwie takich samych przywilejów, jakie posiadała szlachta polska. Na szlachtę litewską nałożono obowiązek płacenia podatków, budowy zamków i służby wojskowej. Akt unii wymieniał także litewskie stanowiska państwowe, które odpowiadać miały analogicznym polskim, to znaczy wojewo-dom, kasztelanom, starostom. Unia oznaczała więc sojusz między dwoma równorzędnymi państwami. Zawarcie w Horod-le ponownej unii pozwoliło uregulować wzajemne powiązania na najbliższe 20 lat, stworzyło również warunki do podjęcia zdecydowanych kroków przeciwko Krzyżakom.

Jesienią 1430 r. zmarł Witold. Jagiełło natychmiast desyg-/

no wał na wakujący stolec wielkoksiążęcy swego brata Swid-rygiełłę. Nie odwołał się przy tym, wbrew unii horodelskiej, s

ani do opinii panów polskich, ani litewskich. Swidrygiełło zaś miał plany podobne do tych, jakie snuł Witold: chciał pełnej odrębności Litwy i korony dla siebie. W swoich dążeniach oparł się na prawosławnych bojarach, którym unia horodelska nie dawała równouprawnienia z bojarami katolickimi. Doszło do wojny, do której wmieszał się hospodar mołdawski i Krzy-żacy. Ci ostatni, zawierając ze Swidrygiełłą sojusz 19 czerwca

1431 r., zapewniali go o pełnym poparciu świata ruskiego, także poza granicami Litwy. Wojnę rozpoczął hospodar mołdawski, uderzając na pograniczne tereny Podola i Rusi. Udało się odeprzeć ten atak, który jednak był tylko aktem dywersyjnym. Daleko groźniejszy był najazd krzyżacki. Sam zakon starał się do końca utrzymać Polskę w przeświadczeniu, że nie zamierza dokonywać żadnego aktu agresji. Panom zakonnym udało się zmylić Polaków i najechać na tereny Kujaw i Wielkopolski. Owa wyprawa krzyżacka nie napotykała prawie żadnego oporu ze strony wojsk polskich. Jedynie pod Nakłem doznali oni znacznej porażki. Nie wiadomo też, jak

/

potoczyłyby się losy tej wojny, gdyby nie rozejm ze Swid-rygiełłą. W Polsce postanowiono ten czas wykorzystać na próbę uregulowania sprawy litewskiej. W razie jej pomyślnego zakończenia można by spokojnie zająć się rozprawą z zadzior-nymi Krzyżakami.

Układy ze Swidrygiełłą jednak nie powiodły się. Zwrócono się więc do panów litewskich. Ci okazali się skłonni do kompromisu. Postanowiono, że Swidrygiełło będzie dzierżył tron wielkoksiążęcy na takich zasadach, na jakich rządził Witold. Chodziło jedynie o uzyskanie zgody samego zaintere-sowanego. Ten jednak na to nie przystał. Wobec tego, w pełnym porozumieniu i za poduszczeniem polskiej dyp-lomacji, doprowadzono do porwania Swidrygiełły. Zdołał on co prawda uciec prześladowcom, ale swojej pozycji już nie odzyskał. Został zresztą kilkakrotnie pokonany przez wojska litewskie i polskie. W wyniku waik na tron wielkoksiążęcy powołano brata Witolda, Zygmunta, popieranego przez panów polskich i znaczną część litewskich. Na stronę Zygmunta przychylił się również sam król, nie bacząc na wcześniejszą desygnację Swidrygiełły. Z nowym wielkim księciem od-nowiono unię w Grodnie w 1432 r. Zygmunt zobowiązał się, że nie będzie się starać o koronę królewską. Podkreślono dożywotni charakter godności wielkoksiążęcej. Zagwaran-towano udział panów polskich i litewskich przy każdorazowym

powołaniu wielkiego księcia. Po śmierci Zygmunta Litwa, z wyjątkiem nadanej mu dziedzicznie ziemi trockiej, miała powrócić do Jagiełły, ewentualnie do jego synów. Jagiełło i Zygmunt przyrzekli sobie wzajemną pomoc przeciwko ewentualnym nieprzyjaciołom, szczególnie Krzyżakom i Swid-rygielle. Unia grodzieńska nie wnosiła właściwie w stosunki polsko-litewskie niczego nowego i była w istocie potwier-dzeniem warunków unii dawniejszych. Jednocześnie z jej uchwaleniem i podpisaniem delegaci polscy wystawili w imie-niu Jagiełły dokument, który dawał pełne równouprawnienie bojarów prawosławnych z katolickimi. Jak pamiętamy, akt zrównania w prawach katolickiej szlachty polskiej i litewskiej został nadany przy okazji zawarcia unii w Horodle w 1413 r. Dyplomacji polskiej chodziło o pozyskanie grupy prawosław-

s

nej i o oderwanie jej od Swidrygiełły. Władysław Jagiełło jednak odmówił potwierdzenia tego przywileju.

W momencie obioru na wielkiego księcia Zygmunta Litwa podzieliła się na dwa wrogie obozy. Jeden repre-zentowany był przez prawosławno-ruskie bojarstwo ze Swi-drygiełłą na czele. Korzystało ono z pomocy Krzyżaków oraz Tatarów. Drugi obóz skupiał żywioły propolskie, w zde-cydowanej mierze katolickie. Wspomagany był przez Polskę, a przewodził mu oczywiście Zygmunt. Wojna domowa trwała do 1435 r., kiedy to Zygmunt pokonał Swidrygiełłę w bitwie pod Wiłkomierzem. W bitwie tej brały również udział wojska przysłane z Polski pod dowództwem Jakuba Kobylańskiego. Dzięki temu kilkunastotysięcznemu kon-

/

tyngentowi udało się pokonać siły Swidrygiełły wspomagane przez Tatarów i Krzyżaków. Zwycięstwo pod Wiłkomierzem zapewniło Zygmuntowi utrzymanie się na tronie wielko-książęcym. Swidrygielle udało się uciec z pola bitwy. Próbował on jeszcze nawiązać porozumienie z Polakami za cenę wcielenia do Polski ziem południoworuskich po jego śmierci. Te projekty nie doczekały się realizacji, ponieważ zaniepokojony nimi Zygmunt rozpoczął pertraktacje

6 — Orsza 1514

z Polakami, które doprowadziły do ponownego zagwaran-towania wzajemnego stosunku Litwy i Polski. W grudniu 1437 r. doszło w Grodnie do porozumienia, w myśl którego Litwa po śmierci Zygmunta przypaść miała królowi pol-skiemu Władysławowi III i Koronie Polskiej. W zamian Polska zobowiązała się, że nie udzieli żadnego poparcia Swidrygielle oraz że król Władysław po dojściu do peł-noletności potwierdzi unię. Z porozumienia tego, potwier-dzonego przez króla w 1438 r., nie wywiązał się wielki książę. Już w niedługim czasie Zygmunt przestawił swoją politykę na tory bardziej nieprzyjazne wobec Polski. Próbował uniezależnić się całkowicie. W tej sytuacji ze strony polskiej pojawiło się nawet żądanie płacenia przez Litwę trybutu. Nie wiadomo też, jak potoczyłyby się dalsze losy tego konfliktu, gdyby nie zamordowanie Zygmunta w 1440 r. przez spiskowców, na których czele stał Iwan Czartoryski. Jego grupa cieszyła się cichym poparciem licznego grona możnowładców litewskich, coraz bardziej niezadowolonych z autokratycznych rządów Zygmunta. Pojawiła się konie-czność obsadzenia stolca w Wilnie. Nowy król Polski Władysław III przygotowywał się właśnie wtedy do objęcia tronu węgierskiego. W zastępstwie wysłał na Litwę swego młodszego brata Kazimierza. Ale Litwini całkowicie za-skoczyli stronę polską: sami wybrali Kazimierza wielkim księciem. Kazimierz dopiero dochodził do pełnoletności, faktyczne rządy na Litwie przejęli więc tamtejsi możno-władcy. W Polsce odebrano to jako zerwanie unii3.

Po niefortunnej i zakończonej śmiercią w 1444 r. wyprawie Władysława III przeciwko Turkom przed panami polskimi stanął problem obrania jego następcy na polski tron. Na zjeździe w Sieradzu w 1445 r. zwrócono się do wielkiego księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka. Oczywiście możnowładztwo i tym razem chciało wykorzystać nadarzającą

3 J. L. W y r o z u m s k i , Historia Polski do 1505 roku. Warszawa 1989, s. 203.

się okazję dla zabezpieczenia swojej pozycji w państwie. W zamian za wybór na króla domagało się potwierdzenia dotychczasowych przywilejów. Zaszantażowano także Kazimierza innymi kandydatami do korony (m.in. książę Bolesław mazowie-cki, Fryderyk Habsburg). Koronacja jednego bądź drugiego miała nastąpić wówczas, gdyby Kazimierz zdecydowanie odrzucił ofertę objęcia tronu w Polsce. Jednak tak naprawdę tej okolicz-ności nie brano poważnie pod uwagę. Ostatecznie Kazimierz Jagiellończyk przyjechał do Polski i koronował się w czerwcu 1447 r. Udało się nowemu królowi nie zobowiązać do żadnych ustępstw na rzecz panów polskich. Jeszcze przed przybyciem do Korony Kazimierz wydał w 1446 r. akt regulujący wzajemne stosunki polsko-litewskie. Oba państwa miały utrzymywać kontakty na zasadzie całkowitej równości. Litwie gwarantowano nienaruszalność jej granic, a szlachcie litewskiej prawa analogicz-ne do polskich.

Tak więc dzięki wybraniu Kazimierza Jagiellończyka na króla Polski unia została wskrzeszona. Oba państwa łączyła jedynie osoba monarchy. Do 1447 r. unia miała charakter tylko polityczny. Od momentu elekcji Kazimierza stała się instytucjonalna, toteż w historiografii zdecydowano się ją określać mianem unii personalnej. Taka sytuacja nie za bardzo odpowiadała możnowładztwu polskiemu. Pragnęli oni bowiem wskrzeszenia unii na zasadach wypracowanych za czasów Władysława Jagiełły, kiedy to akt unii rozumiano jako wcielenie Litwy do Polski. Podejmowano liczne próby wywierania nacisku na Litwinów, aby ich przekonać do takiego właśnie pojmowania aktu unii. Raz po raz zwoływano w tym celu zjazdy polsko-litewskie w latach 1448, 1451, 1453. Między innymi właśnie w 1448 r. Kazimierz Jagielloń-czyk, pragnąc pozyskać pomoc polską dla litewskich przed-sięwzięć na wschodniej granicy, spróbował jeszcze raz rozstrzygnąć spór polsko-litewski. Zjazd w Lublinie, gdzie miało dojść do porozumienia, ukazał z całą siłą przeciwności tkwiące w programach strony polskiej i litewskiej. Litwini

zdecydowanie opowiadali się za unią w jej personalnej postaci. Domagali się przy tym usunięcia dawnych po-stanowień o wcieleniu Litwy do Polski. Litewska strona żądała ponadto oddania Podola i ziem zachodniowołyń-skich. Natomiast strona polska wystąpiła z żądaniem ścis-łego inkorporowania Litwy, jako pozostającej obecnie pod jednym berłem z Polską. Panowie polscy żądali również zrównania prawnego wszystkich ziem litewskich z innymi ziemiami królestwa. Gdyby tak się stało, zniknęłyby wszel-kie spory o poszczególne terytoria. Wobec tak zdecydowa-nie postawionych postulatów, o porozumieniu nie mogło być mowy i zjazd lubelski nie osiągnął zamierzonego celu. Przy każdej okazji wmawiano Litwinom, że Polska posiada prawa zwierzchnie nad Litwą. Wojna trzynastoletnia (1454-1466) Polski z Zakonem Krzyżackim trochę ukróciła niesnaski między oboma krajami. Jednak pomimo przyjętej przez panów litewskich życzliwej neutralności, nie omiesz-kali oni wysuwać pod adresem Polski pretensji do koron-nego Podola.

Ponowne problemy unijne pojawiły się po śmierci Kazimie-rza Jagiellończyka. Jego polityka dynastyczna miała na celu zapewnienie tronu każdemu z synów. Kazimierz zwany Świętym zmarł wcześnie. Fryderyk zadowolił się stanowiskiem arcybiskupa gnieźnieńskiego i godnością kardynalską. Z czte-rech pozostałych kandydatów do tronów jako pierwszy koronę osiągnął Władysław, zostając królem Czech. Ambitne plany Kazimierza nie powiodły się nad Dunajem, gdzie właśnie Władysław nie dopuścił do tronu węgierskiego Jana Olbrachta. W swej ostatniej woli Kazimierz Jagiellończyk przekazał Olbrachtowi koronę Polski. Najmłodszy z rodzeństwa Alek-sander otrzymał stolec wielkoksiążęcy na Litwie. Możno-władztwo, choć niechętnie, spełniło to życzenie. Oczywiście było to sprzeczne z dążeniami strony polskiej do zacieśnienia unii Polski z Litwą, z którą wzajemne związki uległy rozluź-nieniu. Fakt ten zdecydowanie negatywnie wpływał na bez-

pieczeństwo Litwy, szczególnie ze strony moskiewskiej. Jeszcze za życia Kazimierza Jagiellończyka Iwan III zajął Nowogród Wielki wypierając stamtąd wpływy litewskie. W 1481 r. zorganizował nieudany zamach na życie Ka-zimierza. Po jego śmierci w 1492 r. rozpoczął wojnę z Litwą. Niepowodzenia w tej wojnie zmusiły Litwinów do ponownego zbliżenia z Polską. Zdecydowanie popierali oni wybór Jana Olbrachta na tron Polski (w Polsce miał on przeciwników), pragnąc utrzymać związek z Koroną przez dynastię. Związek ten chcieli ograniczyć tylko do spraw zagranicznych, potrzebując przede wszystkim pomocy wobec zagrożenia ze strony Moskwy.

Polacy jednak stawiali trudne do zaakceptowania warunki, żądając wznowienia unii na podstawie dawnych zobowiązań i zapisów. Po zjeździe dynastycznym w Lewoczy i upadku planów mołdawskich co do Zygmunta pojawiła się konieczność uposażenia tego królewicza. Zamyślano więc dać mu jakieś księstwo na Litwie. W marcu 1495 r. bawili u Aleksandra posłowie Jana Olbrachta i Zygmunta. Plan osadzenia Zygmunta w Kijowie upadł na skutek zdecydowanego sprzeciwu panów litewskich. Porozumienie polsko-litewskie stanęło w martwym punkcie. Polacy zdecydowanie parli do pozyskania Litwy dla planowanej wyprawy przeciwko Turcji. Litwini wystąpili w 1496 r. z własnym projektem uregulowania wzajemnych stosunków. Projekt ten ograniczał elekcję w obu krajach do dynastii jagiellońskiej również w przypadku bezpotomności władcy. Prowadził więc do faktycznego zaniechania i prze-kreślenia elekcyjności tronu w Polsce. Na taki stan prawny oczywiście nie chcieli się zgodzić Polacy. Litwini natomiast opowiadali się przeciwko postanowieniom unii z 1401 r. oraz aktowi horodolskiemu z 1413 r.

Na samym początku swoich rządów na Litwie Aleksander dostał się pod silne wpływy możnych. Na podstawie przywileju wileńskiego z 1492 r. uzyskali oni znaczne rozszerzenie uprawnień rady wielkoksiążęcej z wyraźnym zaznaczeniem

odrębności państwa litewskiego. Panowie możni nie potrafili jednak sprostać wyzwaniom, jakie za sobą niosła wybuchła w owym czasie wojna z Moskwą. Położenie zewnętrzne Litwy było trudne, a w każdym razie trudniejsze niż w czasach unii personalnej za czasów Kazimierza Jagiellończyka. Ten stan zagrożenia skłaniał Litwę do uregulowania stosunków z Koroną Polską i to pomimo różnic pomiędzy poglądami strony polskiej i litewskiej. Zdawało się, że nastał sprzyjający czas dla zdecydowanych posunięć w tej kwestii. Niepowodzenia Polski w latach 1497 i 1498 poprawiły znacznie szanse strony litewskiej w dyskusji o odnowieniu unii. W 1498 r. Polska wystąpiła z propozycją zawarcia przymierza przeciwko Tur-kom. Litwa przyjęła ją przychylnie, ale swoją ostateczną zgodę uzależniała od uregulowania zasadniczego stosunku między obu krajami. Litwini brali pod uwagę tylko równo-rzędność Polski i Litwy. Ostatecznie przyjęto litewski projekt porozumienia. Ujęty on został w tak zwanej unii wileńskiej. Akty tego porozumienia zatwierdzone przez stronę polską i litewską potwierdzały ostatecznie fakt, że Litwa jest państ-wem niezależnym, i zastrzegały prawo Litwinów do obioru własnego władcy w porozumieniu z Polakami. W sposób analogiczny ujęto stosunek Litwy do wyboru króla polskiego. Zastrzeżono również nieważność postanowień dawniejszych unii, dotyczących poddania się Litwy Polsce. Ustalono obo-wiązek wzajemnej pomocy wojskowej. Jak z tych postanowień wynika, układ polsko-litewski z 1499 r. nie był bynajmniej unią, lecz tylko przymierzem. Polska i Litwa pozostawały samodzielnymi państwami. Każde z nich miało posiadać własnego monarchę. Polska zrzekła się faktycznie zasady wcielenia Litwy. Podstawę porozumienia wileńskiego stano-wiły propozycje litewskie z 1496 r., przy czym, jak pamiętamy, zakładały one elekcję w ramach dynastii jagiellońskiej. Tutaj natomiast już takiego zastrzeżenia nie było.

Po śmierci Jana Olbrachta Litwa uwikłała się w nową wojnę z Moskwą i, być może pod wrażeniem klęski pod

Wiedroszą poniesionej z rąk moskiewskich, parła teraz zdecy-dowanie do odnowienia unii w jej personalnym kształcie. Plany te zrealizowano. Wielkiego księcia litewskiego Alek-sandra wybrano królem Polski, z pominięciem pozostającego bez tronu Zygmunta i Władysława czesko-węgierskiego. Jednak jego obiór na króla Polski dokonany został za cenę ustępstw wobec Litwy, jak również chwilowego, jak się okazało, okrojenia władzy monarszej. Na czele życia politycz-nego Polski pojawiła się bowiem nowa grupa magnacka tworząca radę królewską. W czasie bezkrólewia to właśnie ona i senat uchwyciły ster rządów. Za Jana Olbrachta senat został zepchnięty na dalszy plan. Czekał więc na sposobność dobicia się do władzy i powiększenia swoich prerogatyw. Za odpowiedni moment uznano elekcję nowego króla, faktycznie zależną od senatu. Dążeniem tej grupy było także zacieśnienie unii z Litwą. Litwa także parła do odnowienia unii, senat zażądał więc, w zamian za wybór Aleksandra na króla, zgody na utrwalenie proponowanej przez panów polskich unii per-sonalnej. Po dyskusjach między grupą możnowładczą, Lit-winami i królem ten ostatni wystawił w 1501 r. w Mielniku dokument odnawiający formalnie unię personalną Polski z Litwą. Obydwoma krajami miał rządzić odtąd wspólny władca, wybierany w Polsce razem przez Polaków i Litwinów. Zapewniono także wzajemną pomoc wojskową. Przewidywano odbywanie wspólnych narad. Przez wystawienie i potwier-dzenie tego aktu przekreślał Aleksander prawa dziedziczne Jagiellonów do Litwy. Dwaj bracia pominięci w wyborze na króla Polski nie byli zadowoleni ze zjednoczenia Polski i Litwy w ręku Aleksandra. Podkreślali oni swoje prawa dziedziczne do Litwy, a szczególnie prawa Zygmunta do zaopatrzenia go na Litwie.

Jednocześnie z przyjęciem unii mielnickiej Aleksander musiał wydać przywilej dla domagającego się władzy senatu. Według postanowień tego przywileju władza w państwie rzeczywiście przechodziła z rąk królewskich w ręce panów

zasiadających w senacie. Odtąd monarcha mógł obsadzać tylko niższe godności, a i to musiał czynić za zgodą senatorów. Izba ta miała także decydować o sprawach państwowych. Rola króla została ograniczona do przewodniczenia obradom senackim i wykonywania ich postanowień. Zaistniała moż-liwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby ten targnął się na osobę senatora lub też opierał się decyzjom podjętym podczas obrad4. W ten oto sposób doszło w Polsce do zasadniczej zmiany formy rządzenia. Władzę przejęła całkowicie magnateria. Czasy Jana Olbrachta usunęły ją w cień, ponieważ był to król zbyt silny, aby można nim było kierować. Poza tym Jan Olbracht oparł się zdecydowanie na szlachcie. Jednak kiedy na czele państwa stanął monarcha, będący całkowitym zaprzeczeniem dodatnich cech swego poprzednika, sytuacja zmieniła się zasadniczo. Nad niewyrobioną politycznie i kulturalnie szlachtą wzięła teraz górę magnateria. Chwyciła ona w swoje ręce ster rządów w czasie bezkrólewia i narzuciła nowemu królowi utrwalenie swojej władzy drogą prawną. Masy szlacheckie nie stawiły wobec zarysowującej się sytuacji żadnego oporu.

Aleksander, tak drogo okupiwszy tron polski, koronował się w Krakowie w 1501 r. Niedługo potem udał się na wojnę z Moskwą. Pomoc polska dla Litwy w wojnie z Rusią okazała się jednak za słaba. Po stronie litewskiej zdobyło przewagę stronnictwo separatystyczne, zdecydowanie niechętne zbliżeniu z Polską. Reprezentantem takiego stanowiska był książę Michał Gliński, o którym będzie jeszcze mowa przy okazji kampanii orszańskiej. Na postawę Litwinów wpływ miało także za-chowanie samego króla. Aleksander zaczął coraz bardziej przychylać się do stanowiska swoich braci, przeciwnych elekcji, wynikającej z ustaleń unii mielnickiej. Zaczął akcen-tować prawa dziedziczne Jagiellonów do Litwy. W tej sytuacji

4 Szerzej na ten temat w artykule J. S o b o l e w s k i e g o i W . U r s z c z a -ka pt. Artykuły mielnickie z roku 1501, „Czasopismo Prawno-Historyczne", t. XLII, 1990, z. 1-2, s. 51-80.

Litwini po prostu nie potwierdzili aktu mielnickiego. Owa grupa „opornych" popierała roszczenia do Litwy Zygmunta, niezadowolonego ze swego namiestnictwa na Śląsku i Luży-cach. Nie poprawiła jego samopoczucia także otrzymana władza zwierzchnia nad Prusami. Tymczasem w Polsce doszło do obalenia postanowień mielnickich. Skoro zatem ustał warunek z 1501 r. obioru władcy Polski i Litwy przez wspólny zjazd panów polskich i litewskich, Aleksander przekazał w akcie ostatniej woli Litwę właśnie Zygmuntowi. Po śmierci Aleksandra obrano go także królem Polski. W taki oto sposób, pomimo założeń mielnickich, że Polska i Litwa mają stanowić w zasadzie jedno państwo, dalsza unia pozo-stawała czysto personalna aż do 1569 r., do czasu sławetnej unii brzeskiej.

RUŚ NA PRZEŁOMIE XV I XVI W. — POLITYKA ZJEDNOCZENIOWA IWANA III I WASYLA III

Państwem, które w przyszłości wyszło zwycięsko ze zmagań o dominację nad Bałtykiem, była Rosja, wówczas jeszcze nazywana Rusią. Na przełomie XV i XVI w. był to kraj stosunkowo mało znany. Na Rusi trwał właśnie jeden z naj-ważniejszych procesów wewnętrznych tego państwa, który stał się podwaliną przyszłej potęgi Rosji: tak zwane zbieranie ziem ruskich przez Moskwę, czyli proces unifikacji ziem ruskich pod hegemonią wielkich książąt moskiewskich. Nie-zwykle mocno wystąpiło to za panowania wielkiego księcia Iwana III Wasylewicza (1462-1505). Jego następca Wasyl III Iwanowicz (1505-1533) kontynuował dzieło ojca.

Aby zrozumieć, czym było owo zbieranie ziem ruskich, należy cofnąć się do wieku XIII, kiedy to Ruś utraciła swoją niezależność. Zapewne w trakcie walk w Turkiestanie powstała koncepcja uzależnienia od Czyngis-chana wszystkich ludów pochodzenia turskiego. Tu więc, być może, leżała przyczyna jego konfliktu z bogatym Chorezmem. Pomimo swej potęgi państwo chorezmijskie nie oparło się niszczycielskiej sile Mongołów. W czasie zmagań wojennych przednia straż wojsk mongolskich pod dowództwem Subugedeja w pościgu za uciekającym szachem Chorezmu przedostała się przez przełę-cze kaukaskie na Step Kipczacki, to znaczy między dolną

Wołgę i Don. W chwili zagrożenia chan połowiecki poprosił o pomoc swego zięcia Mścisława Udałego, księcia halickiego. Zorganizowana przez niego koalicja książąt ruskich poniosła jednak straszliwą klęskę nad rzeką Kałką w 1223 r. Przegrana ta przesądziła o losie Połowców. Ci z nich, którzy nie chcieli uznać władzy mongolskiej, uciekli na Węgry. Pozostali jednak musieli ulec najeźdźcom. Na razie nie ucierpiała specjalnie Ruś, którą Mongołowie zostawili w spokoju, zajęci zdobywa-niem Krymu i Stepu Kipczackiego. Niedługo jednak przyszło cieszyć się Rusi spokojem. Utworzony po śmierci Czyngis--chana w 1227 r. Chanat Kipczacki postawił sobie za cel zjednoczenie wszystkich ludów pochodzenia turskiego, za-mieszkałych między Uralem a Dunajem. Pomoc udzielona przez książąt ruskich Połowcom sprawiła, że planem nowych podbojów objęta została także nieturska przecież Ruś. Było to zabezpieczenie przed ewentualną interwencją z tej strony.

W 1236 r. Mongołowie zaatakowali państwo Bułgarów kamskich. Po ich pokonaniu ruszyli w końcu 1237 r. na Ruś Zaleską, paląc po kolei Riazań, Kołomnę, Moskwę, Włodzi-mierz nad Klaźmą, Suzdal i Rostów. W roku następnym najeźdźcy zapuścili się na ziemię nowogrodzką. Następnie skierowali się na południe na Czernihów i Kijów, ale zawrócili do swoich siedzib w Chanacie Kipczackim, ponieważ wybuchł tam bunt. Po jego zdławieniu na przełomie 1239 i 1240 r. Mongołowie ruszyli ponownie na zachód. Książęta perejas-ławski i czernihowski próbowali stawić opór. Zostali jednak rozbici, a ich ziemie straszliwie zniszczone. W wyniku tej wyprawy praktycznie cała Ruś dostała się pod władanie mongolskie. Tatarzy (tak zaczęto określać Mongołów) ustano-wili tu swoich namiestników — baskaków. Nie wtrącali się w wewnętrzne sprawy podbitego kraju. Dla nich najważniejsze było, aby regularnie wpływały do ich kiesy daniny i ażeby każdy ruski książę otrzymywał pisemną zgodę na sprawowanie władzy — tak zwany jarłyk. Na barkach uznanego przez Tatarów wielkiego księcia spoczywała cała odpowiedzialność

za losy podległego mu obszaru. Było to wielkim ułatwieniem dla stepowców w pilnowaniu porządku na całej Rusi. Instytucja wielkiego księcia z nadania tatarskiego dawała mu, w razie potrzeby (jak chociażby bunt innych podległych książąt dzielnicowych), możliwość uciekania się do pomocy zbrojnej swoich mocodawców. Nic więc dziwnego, że o to stanowisko ubiegali się książęta ruscy, prześcigając się w obietnicach i starając się za pomocą „nieczystych zagrań" usuwać rywali.

Spośród wielu książąt Rusi Zaleskiej szybko wysunął się na czoło Aleksander zwany Newskim od swego zwycięstwa nad Szwedami odniesionego nad brzegami owej rzeki. Jego sława wojenna, zdobyta w walkach ze Szwecją, a także z Zakonem Krzyżackim, dawała mu mocną pozycję wśród książąt na Zalesiu. Jemu to Tatarzy przyznali w 1246 r. jarłyk na wielkie księstwo. Aleksandra Newskiego bardziej interesowała sytuacja na północy, dlatego też był lojalny wobec swoich protektorów'. Na tym najbardziej uzależnionym od najeźdźców terenie zaczęła się mozolna praca nad zjednoczeniem ziem ruskich.

Rozradzający się członkowie dynastii wielkoksiążęcej dzie-lili między siebie odziedziczone księstwa, traktując pozyskane tym sposobem ziemie jako włości udzielne. Jednocześnie z tym procesem postępowała anarchia wewnętrzna. Wielcy książęta obejmowali w posiadanie jako swoją siedzibę Wło-dzimierz nad Klaźmą. Pod ich auspicjami podejmowano próby przeciwstawienia się procesowi rozdrobnienia feudal-nego. Jednak skupianie udzielnych włości w większe jednostki polityczne nie dokonywało się tylko i wyłącznie pod przewod-nictwem książąt z Włodzimierza. Rywalizowali z nimi w róż-nych okresach panowie twerscy, suzdalscy i riazańscy. W koń-cu wśród rywali pojawiła się także Moskwa. Ta stolica małego księstwa zawdzięczała swoje powodzenie polityczne niezwykle dogodnemu położeniu geograficznemu. Była bo-wiem ważnym węzłem komunikacyjnym pomiędzy Nowo-

' T. M a n t e u f f e l , Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1990, s. 256.

grodem Wielkim a Riazaniem. W XIV w. prestiż Moskwy wzrósł do tego stopnia, że przeniesiono tu na stałe siedzibę wielkiego księcia. Uczynił to Iwan Kalita, który sprawował rządy silnej ręki. Uciążliwe to było zwłaszcza dla książąt udzielnych, ale za to zmniejszyło nieco chaos feudalny w kraju i zapobiegło rujnującym go ekspedycjom karnym Tatarów.

Polityka podporządkowywania sobie innych dzielnic przez książąt moskiewskich napotkała na opór w postaci zakusów litewskich względem ziem ruskich. Doprowadziło to do otwartego konfliktu, którego elementem w przyszłości stała się stanowiąca temat niniejszej pracy batalia orszańska w 1514 r. Do konfliktu owego doszło w czasie rządów Iwana Dymitrowicza na Rusi i Olgierda na Litwie. Książę litewski opanował ziemię czernihowsko-siewierską i pewną część smoleńskiej. Następnie sprzymierzył się z księciem twerskim, dawnym rywalem książąt moskiewskich w stara-niach o tytuł wielkiego księcia. Wojska litewskie dwukrotnie podchodziły pod mury Moskwy (1368, 1370). Jednak miasto obroniło się. Litwini próbowali osłabić swych adwersarzy poprzez intrygowanie w ordzie, która zaczęła popierać książąt z Tweru.

Przez jakiś czas Dymitr nie musiał zbytnio przejmować się Ordą, ponieważ ona sama przeżywała poważny kryzys wewnęt-rzny. Jednak na początku lat siedemdziesiątych sytuacja w ordzie uległa poprawie. Silniejsi wewnętrznie Tatarzy zagrozili na południowym wschodzie pogranicznym ziemiom ruskim. Książę moskiewski starał się wspomóc napadniętych i tym samym skierował gniew najeźdźców również na siebie. Tatarzy przy-gotowywali tę wyprawę długo i starannie. Zapewnili sobie poparcie księcia litewskiego oraz dzielnicowych książąt riazań-skich. Jednak w momencie najbardziej krytycznym, w bitwie na Kulikowym Polu nad górnym Donem (8 września 1380 r.), sprzymierzeniec litewski zawiódł. Dopisali jedynie sojusznicy ruscy. Batalia zakończyła się całkowitą klęską najeźdźców i przyniosła zwycięskiemu księciu Dymitrowi przydomek Doń-

skiego. Prestiż i znaczenie księcia wzrosło. Sromotna klęska pogrzebała aspiracje polityczne Mamaja, wodza Tatarów. Jego następcą został Tochtamysz. Ten nie pogodził się tak łatwo z emancypacją Rusi Zaleskiej. W 1382 r. poprowadził karną ekspedycję przeciwko Dymitrowi. Książę ruski nie był przygo-towany tym razem do podjęcia zdecydowanej akcji obronnej, więc wycofał się na północ. Tatarzy zdobyli wówczas Moskwę i splądrowali sporą połać kraju. Ruś ponownie zgodziła się na płacenie danin na rzecz ordy.

W takiej oto sytuacji stolec książęcy po Dymitrze objął jego syn Wasyl I (1389-1425). Ruś nie była zdolna do ponownej próby zrzucenia jarzma tatarskiego. Wasyl usiłował więc nawiązać sojusznicze stosunki z wielkim księciem litewskim Witoldem. Jednak nie dało się pogodzić zbyt sprzecznych interesów obu krajów. Już na początku XV w. Litwini rozpoczęli kolejną ekspansję na wschód. Niedługo po tym również i Tatarzy ruszyli na ziemie ruskie. Po upadku Tochtamysza, za rządów wojowniczego Tamerlana, Tatarzy zaniechali najazdów na Ruś, kierując swoje zapędy na inne tereny. Kiedy po Tamerlanie nastąpił Edygej, niebezpieczeń-stwo tatarskie odżyło na nowo. Nowy wódz dążył do ponow-nego przywrócenia pełnego zwierzchnictwa mongolskiego nad ziemiami ruskimi. W 1408 r. zorganizował wyprawę i spustoszył wielkie obszary najechanego kraju. Jednakże kłopoty w Złotej Ordzie nasilały się. Dążenia separatystyczne ujawniły się z dużą mocą zwłaszcza w jej pogranicznych ziemiach. Najpierw oderwał się Chanat Krymski (1427), który po zdobyciu przez Turków genueńskiej Kaffy (1475) musiał uznać się za sułtańskiego wasala. W latach 1436-1437 oderwały się od Złotej Ordy ziemie Bułgarów kamskich. Powstał tam samodzielny Chanat Kazański. Następnie w latach 1450-1464 wyemancypował się Chanat Astrachański. Tak uszczuplona Złota Orda przybrała nazwę Wielkiej Ordy2.

2 Ibidem, s. 353.

Rozbicie państwa tatarskiego na kilka rywalizujących ze sobą chanatów ułatwiło wielkim książętom moskiewskim wyzwolenie podległych Tatarom ziem. Proces ten dokonywał się jednak wolno poprzez ograniczanie płaconej najeźdźcom daniny. Definitywnie płacenie zakończył Iwan III Wasylewicz. Odparł on również dwukrotne odwetowe wyprawy chana Wielkiej Ordy w 1472 i 1480 r. Ziemie ruskie zostały całkowicie wyzwolone spod jarzma tatarskiego.

Bardzo ważnym problemem, obok procesu wyzwalania spod panowania Mongołów, było jednoczenie księstw ruskich w ręku kniaziów moskiewskich. Jeszcze w trakcie walk o wyswobodzenie się od zależności tatarskiej nastąpiło osta-teczne opanowanie przez panów z Moskwy Suzdala i Niżnego Nowogrodu. Książęta moskiewscy cały czas musieli borykać się z odśrodkowymi dążnościami udzielnych książąt. Wielcy książęta przekazywali, co prawda, władzę wraz z centrum państwa najstarszemu z synów, jednakże również i młodsi synowie otrzymywali odrębne, choć mniejsze dzielnice. Ich niezależność wzrastała zwłaszcza wtedy, gdy wielki książę był jeszcze za młody, aby sprawować władzę samodzielnie. Na początku XV w. najpoważniejsze zagrożenie w dążeniu do centralizacji państwa stwarzało księstwo halickie. Jego tereny były gęsto zaludnione i urodzajne. Obfitowały także w solanki, które dawały dosyć pokaźne zyski. To stwarzało odpowiednie warunki do walki z książętami moskiewskimi. Konflikt rozgorzał z wielką siłą za panowania Wasyla II (1425-1462), który swoje zwycięstwo okupił bolesnym zdarzeniem — został oślepiony. W historii znany jest jako Wasyl II Ślepy.

Proces unifikacyjny przebiegał nadal z dużymi oporami. Największe problemy miał następca Wasyla II, Iwan III, z Wielkim Nowogrodem i Pskowem. Dzielnicowe księstwo Nowogrodu Wielkiego już w XI w. zdradzało tendencje do

/

odrębności politycznej. Świetnie rozwijające się miasto prze-kształciło się w pewnego rodzaju republikę, najbardziej przypominającą Wenecję. Co prawda na czele księstwa stał

kniaź z rodu Rurykowiczów, ale coraz bardziej był on ograniczany w swych uprawnieniach. Z biegiem czasu jego prerogatywy dotyczyć zaczęły tylko dowodzenia wojskiem i przewodniczenia sądowi. Jego rezydencja znalazła się poza murami miasta, tak że swoje wizyty w nim musiał uzgadniać za każdym razem z samorządem miejskim. Wszystko, co robił książę, było kontrolowane przez radę bojarów i kupców. Rada ta decydowała o całości polityki państwa. Decyzje polityczne podejmowano na wiecu z udziałem ogółu ludności. Główną rolę na wiecu odgrywali oczywiście bojarzy i bogaci kupcy, ale zdarzały się również opozycyjne wystąpienia ludności z niższych warstw. W obradach wiecowych brali także udział mieszkańcy mniejszych miast uzależnionych przez Nowogród — tak zwanych prigorodów. Największym z nich był Psków, który w 1384 r. usamodzielnił się i wytworzył analogiczny do Nowogrodu ustrój polityczny.

Dynamiczny rozwój potęgi moskiewskiej musiał wcześniej czy później doprowadzić do konfrontacji z zasobnym Nowo-grodem. Nie tylko zresztą dążenie clo zbierania ziem ruskich skłaniało władców Moskwy do podjęcia działań przeciwko owej republice kupieckiej. Niezwykle ważne okazały się interesy kupiectwa i bojarstwa moskiewskiego. Traciło ono przecież część swoich potencjalnych zysków na pośrednictwie handlowym nowogrodzian. Działania zjednoczeniowe księcia moskiewskiego nie mogły się podobać nobilom Nowogrodu. Rządzony przez bojarów i bogate kupiectwo, wolał raczej zwierzchnictwo polsko-litewskie. Prowadzono więc tajne rokowania z Kazimierzem Jagiellończykiem, a w 1470 r. doszło nawet do przeprowadzenia na wiecu przez bojarów nowogrodzkich aktu poddania się królowi polskiemu. Jednak niecałe miasto popierało plany grupy rządzącej. Masy ludowe, a także duchowieństwo zdecydowanie opowiadały się za Iwanem III. Książę, powiadomiony o nastrojach panujących w Nowogrodzie, postanowił w 1471 r. podjąć zbrojną inter-wencję. Nie napotkał zdecydowanego oporu i pokonał silniej-

szą liczebnie, ale gorzej wyposażoną armię nowogrodzką. Pozornie nic się nie zmieniło w dotychczasowym ustroju Nowogrodu Wielkiego. W rzeczywistości pozbawiono zwy-ciężonych prawa prowadzenia samodzielnej polityki za-granicznej. Zmuszono ich do płacenia wysokiej kontrybucji. Iwan III rozprawił się z miejscową arystokracją. Skonfiskował jej dobra i przesiedlił ją do innych dzielnic. Ostateczne złamanie potęgi Nowogrodu nastąpiło w 1478 r. po próbie buntu. Ogromne połacie państwa nowogrodzkiego zostały wcielone do księstwa moskiewskiego. Niebawem podobny los spotkał Twer. Książęta twerscy próbowali także ratować się sojuszem z królem Polski. W rezultacie jednak nękające najazdy moskiewskie zmusiły ich do poddania się naje-źdźcom. Książę twerski uciekł na Litwę, a Wielkie Księstwo Twerskie w 1485 r. zostało wcielone do Moskwy. Najdłużej ze wszystkich niezależnych dotychczas państw dzielnicowych swoją odrębność utrzymał Psków — do 1510 r. — oraz Riazań, który, stopniowo uzależniany, zatracił całkowicie swoją suwerenność w 1520 r.

Zjednoczenia Rusi nie można było uznać za pomyślnie zakończone, dopóki wielka część terytoriów dawnej Rusi Kijowskiej wchodziła w skład Wielkiego Księstwa Litew-skiego. W XIV w. Moskwa broniła się przed atakami ze strony państwa litewskiego. Wiek XV to okres pewnej równowagi, wynikającej częściowo ze słabości Litwy, ale również z wewnętrznych kłopotów Moskwy. Po dość długim okresie pokoju wybuchły pierwsze starcia o Nowogród Wielki. Państwo jagiellońskie nie było w stanie podjąć zdecydowanych kroków. Śmierć Kazimierza Jagiellończyka i przejściowe zerwanie unii polsko-litewskiej wykorzystał Iwan III i uderzył na Litwę. Po klęsce wojsk litewskich nad Wiedroszą rozejm zawarty w 1503 r. przyniósł Moskwie olbrzymie zdobycze terytorialne. W taki oto sposób dokonał się nowy podział ziem niskich. Na wschodzie i na północy znajdował się obszar podległy Moskwie, a na południu i zachodzie władza należała

7 — Orsza 1514

do Litwy. Taki rozdział ziem stał się przyczyną długich i żmudnych zmagań Moskwy z Litwą i Polską, a zmagania te miały trwać prawie trzy stulecia.

Należałoby tutaj poświęcić nieco miejsca na ukazanie samego państwa moskiewskiego jako tworu politycznego. W końcu XV stulecia uformowały się ostatecznie wewnętrzne stosunki w tym księstwie. Bojarzy, tak jak dotychczas, zachowali swoje przywileje grupy sprawującej władzę. Sze-regi bojarstwa powiększyły się poprzez wchłonięcie po-tomków udzielnych książąt, którzy stracili swoją dawną niezależną pozycję. Bojarami stali się również książęta nie wywodzący się z ziem rdzennie ruskich. Przykładem mogą być chociażby litewscy Giedyminowicze. Jednak w porównaniu z poprzednim okresem przywileje bojarstwa uległy ograniczeniu, a ono samo nieco zubożało. Bojar nie mógł bez zgody wielkiego księcia opuścić służby u niego i na przykład emigrować za granicę. Gdyby tak się stało, automatycznie naraziłby się na zarzut zdrady. Hierarchia wśród rodzin bojarskich wynikała z ich pochodzenia. Owo starszeństwo rodów było przestrzegane przez wielkiego księcia przy przydzielaniu stanowisk w państwie.

Nie tylko bojarzy stanowili o wszystkim, co w państwie najważniejsze. Coraz większą rolę zaczynali odgrywać dwo-rzanie służebni. Wywodzili się oni ze sług książęcych i bojarskich o różnym pochodzeniu społecznym. Szczególne znaczenie zyskała sobie ta grupa w wojskowości. Za wierną służbę wielki książę wynagradzał ją nadaniami ziemskimi. Była to forma zachodnioeuropejskich beneficjów. Na owej ziemi dworzanin gospodarował, dopóki pełnił służbę. Po jego śmierci nadanie wracało do rąk właściciela, czyli wielkiego księcia. Na dotychczasowych warunkach ziemia mogła być pozostawiona synowi zmarłego. System nadawania ziemi odegrał dużą rolę w procesie tworzenia scentralizowa-nego państwa. Chodziło o to, aby przez nadanie ziemi przyciągnąć ku sobie grupę szlachty, a przez to rozszerzyć

bazę społeczną wielkoksiążęcej władzy. W wyniku dosyć niefrasobliwego rozdawnictwa zaczęło brakować ziemi do podziału. Wielcy książęta sięgać więc zaczęli do posiadłości bojarskich i klasztornych. Za panowania Iwana III próbowano nawet przeprowadzić sekularyzację dóbr należących do Kościoła prawosławnego. Musiano jednak z tego zrezyg-nować, ponieważ napotkano na zdecydowany opór. Niepo-wodzenie tej śmiałej akcji miało swoje źródło nie tylko w oporze duchowieństwa, ale także w znaczeniu, jakie odgrywał Kościół prawosławny w państwie moskiewskim, w Europie Wschodniej i w Imperium Osmańskim. Duchowni prawosławni posiadali bardzo silną pozycję ekonomiczną. Jest to bowiem czas wielkiego rozkwitu gospodarczego dóbr kościelnych. W posiadaniu biskupów i klasztorów skupiały się najpotężniejsze połacie kraju. Nie zawsze zdobywano je w sposób legalny czy godny stanu duchownego. Dość pokaźny odsetek ziemi, którą dysponował Kościół, pochodził z niewykupionych zastawów za pożyczki udzielone bojarom, a więc po prostu z lichwy. Kościół nie tylko posiadał największe dobra. Potrafił on także doskonale na nich gospodarować. Dosyć łatwo przychodziło mu przystosowanie się do nowej formy ekonomicznej, jaką była gospodarka towarowo-pieniężna. W dobrach kościelnych, zwłaszcza w klasztorach, pracowali nie tylko chłopi na roli, ale także rzemieślnicy i służba. Klasztory, zwłaszcza te większe, stanowiły spore ośrodki produkcyjne.

Całkowicie inna sytuacja panowała w wielkich posiadłoś-ciach bojarskich i książęcych. Nie potrafiły one przystosować się do wyzwań, jakie niosła nowoczesna gospodarka towarowo--pieniężna. Opierano się jeszcze na naturalnych powinnościach chłopskich. Niejednokrotnie właściciele tych ziem popadali w długi, zastawiali swe dobra, których potem nierzadko nie mogli już wykupić3.

3 Z. W ó j c i k , Historia powszechna XVI-XVII wiek, Warszawa 1991, s. 217.

Ziemie bojarów i dworzan uprawiali chłopi, których powin-ności w tym czasie znacznie się powiększyły. Nastąpił dalszy wzrost pańszczyzny, która w ciągu XVI w. stała się najpow-szechniejszą formą powinności feudalnych. W niektórych dzielnicach, np. na południu kraju, pańszczyzna była jedyną taką formą. Jednak w związku z rozwojem gospodarki towaro-wo-pieniężnej coraz częściej pojawiać się zaczęła renta pieniężna. Na zwiększenie obciążeń chłopi reagowali wzmo-żonym zbiegostwem z uprawianej przymusowo ziemi. Władze starały się więc ograniczać swobodę ruchów ludności chłop-skiej, zezwalając jej na opuszczenie dotychczasowego warsz-tatu pracy tylko raz w roku, w ciągu tygodnia poprzedzającego dzień św. Jerzego oraz następującego po nim, po całkowitym zakończeniu wszelkich prac w polu, po rozliczeniu się z panem ze wszystkich zobowiązań oraz zapłaceniu mu pewnej kwoty odstępnego. Istniały i takie okoliczności, które jeszcze bardziej ograniczały i tak już niewielkie możliwości swobodnego poruszania się. Przykładem może być tutaj tak zwana kabała. Jeśli chłop zaciągał pożyczkę od właściciela ziemskiego, za odsetki zobowiązywał się do prac odrobkowych na ziemi wierzyciela do czasu spłacenia całego długu. Zadłużeni chłopi na ogół nie byli w stanie oddać należności, więc stawali się dożywotnio związani z dobrami wierzyciela.

Jeszcze za czasów zależności ziem ruskich od Mongołów istniała instytucja tak zwanej dumy, czyli rady przybocznej wielkiego księcia. Po wyzwoleniu i zjednoczeniu rada owa rozszerzyła swój skład i działalność. W jej szeregi wchodzili bojarzy piastujący godności dworskie oraz niektórzy dworzanie służebni, których nazywano bojarskimi dziećmi. Wraz z prze-obrażeniami dumy pojawiały się pierwsze organy władzy centralnej — prikazy. Do najwcześniejszych należały prikaz skarbowy, który zarządzał finansami państwa, dworski, za-rządzający gospodarką dworu wielkoksiążęcego, oraz koniuszy, do którego obowiązków należał nadzór stadnin księcia. Poważ-nym krokiem zmierzającym do stworzenia państwa scentra-

lizowanego było ogłoszenie w 1497 r. tak zwanego Sudiebnika. Dokument ten wprowadził jednolite sądownictwo i ustrój administracyjny na obszarze księstwa moskiewskiego.

Państwo scentralizowane to państwo silne, a tym samym stanowiące obiekt zainteresowania innych krajów. Tworząca się potęga księstwa moskiewskiego sprawiała, że zaczęto widzieć w nim potencjalnego partnera wyłaniającej się ligi anty tureckiej. W nawiązywaniu stosunków dyplomatycznych szczególnie wyróżniali się Habsburgowie, którzy nigdy by sobie nie darowali możliwości osaczenia państw jagiellońskich. A właśnie Moskwa, pozostająca w stałym konflikcie z Litwą, a pośrednio również z Polską o ziemie ruskie, była niezwykle dogodnym sprzymierzeńcem w tej kwestii. Także i Papiestwo wiązało z Moskwą swoje plany. Papieże mieli nadzieję, że podporządkują sobie Kościół ruski i wykorzystają tym sposo-bem Moskwę do realizacji własnych zamierzeń politycznych. Okazją do tego miało być małżeństwo owdowiałego Iwana III z bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego, Zoe (Zofią) Paleolog. Ślub się wprawdzie odbył, ale przyniósł korzyści jedynie wielkiemu księciu. Jako powinowaty cesarza począł się uważać za jego dziedzica. Przyjął także herb bizantyński (dwugłowy orzeł) i zaczął używać, na razie okazjonalnie, tytułu cara (cesarza). W jego otoczeniu pojawił się pogląd, że Moskwa stała się trzecim Rzymem (drugim nazywano do tej pory Konstantynopol). Poza zewnętrznym akcentowaniem dziedzictwa bizantyńskiego nowe tytuły i idące z nimi ceremoniały odgrywały niepoślednią rolę w umacnianiu pozycji panującego wobec książąt i bojarstwa.

WZROST ZAGROŻENIA LITWY ZE STRONY PAŃSTWA MOSKIEWSKIEGO W KOŃCU XV I NA POCZĄTKU XVI W.

Wzajemne stosunki polsko-litewskie miały niejednokrotnie wpływ na to, jak toczyły się sprawy ze wschodnim sąsiadem Litwy, Moskwą. W układach z Polską Wielkie Księstwo Litewskie radziło sobie lub starało się radzić zgodnie ze swymi założeniami. Zupełnie inaczej rzecz się miała ze stosunkami z państwem moskiewskim. Ono to w drugiej połowie XV stulecia szybko zaczęło wyrastać na największą siłę polityczno-wojskową w swym rejonie. Znaczenie księstwa moskiewskiego było już w owym czasie tak duże, że liczyła się z nim nawet odległa Rzesza Niemiecka. Włodarz Moskwy Wasyl II Ślepy nie mógł jeszcze zdecydowanie wystąpić przeciwko Litwie, ponieważ musiał uporać się z pretendentami do tronu z młodszej linii dynastycznej. Kiedy jednak udało się zażegnać ten długotrwały spór, Moskwa rozpoczęła dynamicz-ne przygotowania do realizacji programu jednoczenia pod swymi rządami wszystkich terenów Rusi. Na przeszkodzie w spełnieniu tego ambitnego planu stanęła Litwa, która już od długiego czasu posiadała w swych rękach ziemie etnicznie ruskie. Wiele też zależało od tego, jaką politykę wobec Moskwy prowadziła Litwa i kto zasiadał na tronie wielko-książęcym w Wilnie. Kazimierz Jagiellończyk, bo od czasów jego panowania na Litwie zaczniemy rozważania na temat

konfliktów z Moskwą, początkowo kontynuował politykę Witolda, zarówno w stosunku do państwa polskiego, jak i do krajów ościennych, szczególnie do księstwa moskiewskiego. Kazimierz chciał zapewnić Litwie przodującą pozycję na obszarach ruskich.

Wiadomość o śmierci brata Władysława III pod Warną zaskoczyła Kazimierza podczas wyprawy przeciwko Moskwie, podjętej z powodu najazdu na Wiaźmę. Kłopoty z objęciem tronu w Polsce przerwały na kilka lat akcję przeciwko Rusi Moskiewskiej. Zaraz po koronacji Kazimierz zamierzał, już jako król Polski, generalną rozprawę z Rusinami. Chciał na stolcu moskiewskim osadzić oddanego sobie księcia. Starał się o posiłki polskie. Wszystko wydawało się iść po myśli króla. Jednak na samej Litwie doszło do zaburzeń, które uniemożliwiły zrealizowanie tych ambitnych zamierzeń. Oto jeden z największych współzawodników w wyścigu do tronu wielkoksiążęcego Michał Zygmuntowie, nic nie wskórawszy dla siebie u króla, zbiegł do chana krymskiego Sid-Achmeta i ściągnął na Podole niszczący najazd tatarski we wrześniu 1448 r. Następnego roku doszło do kolejnego najazdu, który miał nie tylko zniszczyć, ale i opanować południowe ziemie litewskie. Prawdopodobnie tereny te miały być przekazane Michałowi Zygmuntowicowi. Szukał on zresztą także oparcia w Moskwie. Ten niepomyślny splot wydarzeń sprawił, że Kazimierz Jagiellończyk zawarł w sierpniu 1449 r. pokój z Moskwą. Granice Litwy i księstwa moskiewskiego pozostały niezmienione. Kazimierz zobowiązał się, że nie będzie popierał przeciwników Wasyla II. Natomiast ten ostatni przyrzekł nie udzielać pomocy Michałowi Zygmuntowicowi. W traktacie znalazła się klauzula dotycząca wzajemnej pomocy przeciwko najazdom tatarskim. W założeniach króla polskiego ów pokój miał być tylko krótką przerwą w zdecydowanej akcji na wschodzie. Jednak zaangażowanie się Kazimierza na innych polach nie pozwoliło mu na podjęcie tego przedsięwzięcia na nowo. Pokój z 1449 r. stał się dla stosunków litewsko-

-moskiewskich punktem zwrotnym. Skończyła się ekspansyw-na polityka Litwy na terenach wschodnich, a otworzyło się szerokie pole dla ekspansji państwa moskiewskiego. Skutki tego dały się odczuć jeszcze za panowania Kazimierza Jagiellończyka'.

Walki prowadzone na terenie Czech i Węgier nie pozwalały na odpowiednie zajęcie się sprawami litewskimi. Kazimierz niezwykle rzadko pojawiał się na Litwie, a jego pobyty były bardzo krótkie. Każdą sprawę załatwiano więc prowizorycznie, bez pełnego angażowania się. Panowie litewscy wystąpili z żądaniem do króla, aby ten ustanowił wreszcie osobnego wielkiego księcia. Mógł nim być jeden z królewskich synów. Prośby czy też żądania Litwinów nie były pozbawione podstaw. W czasie, kiedy Jagiellonowie walczyli o przewagę w środkowej Europie, na wschodzie coraz szybciej wzrastała potęga Moskwy.

Litwa znalazła się w obliczu niezwykle groźnego przeciwnika. Na tronie moskiewskim zasiadł bowiem okrutny i bezwzględny Iwan III Srogi (1462-1505). Swoją politykę jednoczenia wszyst-kich ziem ruskich rozpoczął od najazdu na dwie republiki kupieckie, Nowogród Wielki i Psków. Oba te ośrodki pozostawa-ły pod wpływami Litwy. Na próżno nowogrodzianie prosili króla polskiego o pomoc. W 1471 r. Nowogród znalazł się pod wpływami moskiewskimi. Po paru latach wybuchło w Nowogro-dzie powstanie przeciwko Moskwie. Kazimierz jednak i tym razem nie udzielił miastu należytego wsparcia. Iwan z łatwością pokonał powstańców i złamał raz na zawsze jego znaczenie.

Jedyną próbą powstrzymania postępów Iwana na jego drodze do sławy było pchnięcie na Moskwę Złotej (Wielkiej) Ordy pod przewodem chana Achmata (Ahmeda). W od-powiedzi na polsko-litewskie poczynania Iwan wszedł w po-rozumienie z Tatarami krymskimi. Wkrótce też zaczęły się ich nękające najazdy na pograniczne ziemie polskie i litewskie.

1 R. G r ó d e c k i , S. Z a c h o r o w s k i, J. D ą b r o w s k i , op. cit., s. 391.

Polityka Kazimierza Jagiellończyka skłoniła Iwana III do oficjalnego wystąpienia z roszczeniami do ziem ruskich, znajdujących się pod panowaniem Litwy. W otoczeniu Kazi-mierza pojawiła się myśl o zorganizowaniu wielkiej wyprawy przeciwko Moskwie. Poparli ją panowie litewscy, niezadowo-leni ze zdecydowanego kursu Kazimierza w kierunku pełnego zjednoczenia ziem litewskich i likwidacji istniejących jeszcze tu i ówdzie odrębnych dzielnic. Taka polityka nie podobała się kniaziom, zwłaszcza z dzielnicy kijowskiej. Cieszyła się ona od jakiegoś czasu odrębnością w ramach państwa litewskiego. Próbom likwidacji owej odrębności w 1471 r. kijowianie zdecydowanie się sprzeciwili. Mimo tych protestów udało się Kazimierzowi osadzić w Kijowie swojego namiestnika. Preten-sje Iwana III do ziem ruskich mogły spowodować na Litwie duże komplikacje wewnętrzne. Dlatego też projekt wyprawy przeciwko Moskwie miał szanse powodzenia. Wszczęto więc starania o stworzenie ligi antymoskiewskiej. Należeć do niej miały, oprócz Polski i Litwy, także Szwecja, Zakon Kawalerów Mieczowych z Inflant oraz wspomniana wcześniej Złota Orda. Niestety, szczytne zamierzenia zawiodły, kiedy doszło do ich realizacji. Tatarzy Achmata co prawda wyruszyli w 1480 r. w kierunku Oki, jednak nie dopisała pomoc ze strony Litwy. Wyprawa tatarska doznała porażki, a sam Achmat zginął w czasie odwrotu. Ucieczka czambułów tatarskich zwiastowała Rusi kres ponad dwuwiekowej dominacji mongolskiej nad tymi terenami. Tatarom ze Złotej Ordy nie pomogła również Polska, która musiała walczyć z najazdem na Podole litewskie wezwanych przez Iwana III Tatarów krymskich.

Ale nie tylko dlatego Polska nie wzięła udziału w zamie-rzonej wyprawie antyruskiej. Na Litwie bowiem doszło jednak do zaburzeń wewnętrznych. Oto o swoje prawa upomniał się były książę kijowski Michał Olelkowic, któremu król odebrał księstwo w 1471 r. Ekswładca Kijowa nie był zadowolony z tego, że Kazimierz odmówił mu zwrotu jego miasta po zwolnieniu się w 1480 r. urzędu namiestnika. Michał stworzył

wówczas spisek, do którego wciągnął księcia Fiodora Biel-skiego i siostrzeńca królowej Zofii, matki króla, księcia Iwana Holszańskiego. W ramach grupy spiskowej działali również wielmożowie, niezadowoleni z tego, że król odsuwa ich od sterów rządów na rzecz oddanych sobie ludzi, niejednokrotnie skromniejszego od nich pochodzenia. Oparcie dla swojej działalności znaleźli spiskowcy oczywiście w Moskwie. Chcieli oni zamordować króla i jego synów oraz wynieść do godności wielkiego księcia Michała Olelkowica. Wszystko miało się odbyć w trakcie polowania. Na szczęście w porę udało się ten niecny plan wykryć. Spiskowców ujęto na weselu jednego z nich. Fiodor Bielski zbiegł do Moskwy. Niedoszły wielki książę Michał Olelkowic i Iwan Holszański zostali skazani przez sąd panów litewskich na śmierć i ścięci w sierpniu 1481 r. W ten sposób zostały ukrócone, a przynajmniej powstrzymane dążenia odśrodkowe na Litwie.

Pomimo częściowego niepowodzenia w realizacji swoich zamierzeń, księstwo moskiewskie nie zaprzestało akcji anty-litewskiej. W 1480 r. zawarto sojusz pomiędzy Iwanem III a Mengli-Girejem, chanem Tatarów krymskich. Wkrótce też dał się ów sojusz odczuć na Litwie. W 1482 r. czambuły tatarskie najechały na południowe ziemie ruskie będące we władaniu Litwy. W wyniku tego najazdu spustoszeniu uległ Kijów oraz wiele innych okolicznych miast i miasteczek. Odtąd też prawie rokrocznie Tatarzy krymscy, czy to z pod-uszczenia Moskwy, czy też z własnej inicjatywy, dokonywali rujnujących tereny nadgraniczne napadów.

W ciągu następnych kilku lat stosunki pomiędzy Moskwą a Litwą były niezwykle napięte. Cały czas wisiała w powietrzu możliwość wybuchu wojny. Jednak jeszcze wtedy do roz-strzygnięć na polach bitewnych nie doszło. Pojawiło się wówczas niebezpieczeństwo ze strony Turcji. Kazimierz Jagiellończyk musiał zwrócić baczniejszą uwagę na pogranicze południowe. Wysunięto nawet pomysł zawarcia z państwem Iwana III porozumienia czy nawet sojuszu skierowanego

przeciwko Turkom. Władca Moskwy jednak wykorzystywał chwilowe odwrócenie uwagi państwa polsko-litewskiego od spraw ruskich. Mimo że formalnie wojny nie wypowiedziano, na kresach państwa litewskiego od 1485 r. trwały prawie nieustanne utarczki i potyczki. W ich wyniku Moskwa zajmowała co tylko się dało. Dyplomacja również nie próż-nowała, przeciągając pogranicznych kniaziów na moskiewską stronę. Pod panowanie Moskwy dostał się w 1487 r. Peremyszl, a w 1489 — Serensk i Kozielsk wraz z pasem ziemi nad Ugrą i Oką. Bierność ze strony Polski i Litwy doprowadziła do tego, że sprawa zagrożenia moskiewskiego nie została za życia Kazimierza Jagiellończyka rozwiązana. Miało się to w ostatecznym wyniku srogo zemścić na państwie polsko--litewskim.

Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka starcia graniczne przerodziły się w otwartą wojnę. Panowanie Aleksandra Jagiellończyka rozpoczęło się od zatargu zbrojnego. Jeszcze w 1492 r. Moskwa pozyskała kilku pogranicznych książąt, a następnie zajęła Wiaźmę i pomniejsze grody. W tej wojnie Polacy nie chcieli brać udziału, a pozostawiona sama sobie Litwa musiała zgodzić się na zawarcie w 1494 r. niekorzyst-nego pokoju, na którego mocy Wiaźma pozostawała w rękach Moskwy. Aleksander miał nadzieję, że uniknie w przyszłości dalszych rozpraw wojennych poprzez małżeństwo z córką Iwana III Heleną. Ślub odbył się w 1495 r., ale nie uchroniło to Litwy od kolejnych żądań Iwana, który widząc i wyczuwając słabość przeciwnika, twierdził, że ostateczny pokój nastąpi wówczas, gdy Aleksander odda Moskwie wszystkie ruskie ziemie będące pod panowaniem Litwy. Już w roku następnym doszło do kolejnego, pustoszącego tym razem Wołyń, najazdu tatarskiego. W walkach odznaczył się wówczas książę Kon-stanty Ostrogski. Przewaga liczebna najeźdźców nie dawała szans na skuteczną walkę z nimi w polu, Ostrogski postanowił więc wykrwawić wojska tatarskie w czasie ataków na Równe. Próba pokonania Tatarów pod miastem jednak nie powiodła

się i obrońcy zmuszeni zostali do wycofania się do zamku. Samo miasto zostało niestety spalone, a napastnicy, co prawda z dużymi stratami, ale też licznym jasyrem, powrócili na Krym.

Jak już wspomniano, Iwan III, pomimo spokrewnienia z dynastią jagiellońską, nie myślał wcale zaprzestać swej polityki, zmierzającej do pozbawienia Litwy ziem wschodnio-ruskich. Niepomyślna sytuacja w Polsce zmobilizowała go do działania. Był to bowiem rok 1497, a więc rok niefortunnej wyprawy antytureckiej Jana Olbrachta. Moskwa, widząc osłabienie przeciwników, przystąpiła do wielkiej rozprawy z Litwą w 1498 r. Główne uderzenie moskiewskie nastąpiło w 1500 r. Na Litwę ruszyły trzy armie. Jednocześnie do ataku przystąpili Tatarzy Mengli-Gireja, którzy zapuścili swoje zagony na Rusi południowej aż po Brześć. Iwan III postawił sobie za główny cel tej wyprawy zajęcie ziemi czernihowsko--siewierskiej. Jako pretekst do wywołania otwartej już wojny posłużyła sprawa budowy nowej cerkwi prawosławnej w Wil-nie dla Heleny, żony Aleksandra.

Wielki książę uznał, że przede wszystkim należy obronić Smoleńsk, stanowiący klucz w systemie obronnym państwa litewskiego. Do przygotowania twierdzy smoleńskiej do obrony Aleksander wysłał Konstantego Ostrogskiego wraz z zebranymi w pośpiechu pocztami panów litewskich. W tym czasie trwała koncentracja głównych sił. Ostrogski jednak nie czekał pod Smoleńskiem na połączenie całej armii i ruszył dalej na wschód. Zamierzał rozprawić się ze środkową, najsłabszą armią moskiewską stacjonującą w okolicach Drohobuża. Jednak okazało się, że owa armia nie była taka słaba. Nastąpiła bowiem koncentracja posiłków ruskich, które utworzyły dwu-dziestotysięczną armię pod dowództwem kniazia Daniły Szczeni. Ostrogski mógł tej ogromnej sile przeciwstawić około 8000 żołnierzy. Pomimo takiej dysproporcji zdecydował się na zaatakowanie przeciwnika. Do bitwy doszło 14 lipca 1500 r. w dolinie Dniepru nad jego lewym dopływem, Wiedroszą. W początkowej fazie bitwy udało się Litwinom

rozproszyć przedni pułk moskiewski i w pościgu za nim przejść na prawy brzeg Wiedroszy. Tam zaatakowały ich główne siły nieprzyjaciela. Po przeszło sześciogodzinnej bitwie wojska litewskie uległy przeważającym siłom wroga. Straty były wielkie. Poległa prawie połowa armii Ostrogskiego. Reszta wraz ze swym wodzem dostała się do niewoli. Było to pierwsze tak wielkie zwycięstwo Moskwy nad Litwą w polu. Na skutek przegranej Wielkie Księstwo Litewskie utraciło całą ziemię siewierską wraz z jej głównymi grodami: Briań-skiem, Nowogrodem Siewierskim, Starodubem, Czernihowem i Homlem. Smoleńska armia moskiewska nie próbowała zdobywać, gdyż w trakcie bitwy również i Rusowie doznali dotkliwych strat2.

Mimo klęski nad Wiedroszą wydawało się, że wojna nie jest jeszcze przegrana. Udało się ponownie pozyskać Tatarów zawołżańskich, którzy dotkliwie paraliżowali ruchy oddziałów Mengli-Gireja. Jako sprzymierzeniec pojawił się również Zakon Kawalerów Mieczowych, którego mistrz Plattenberg odniósł poważne zwycięstwa nad Moskwą. Jednak Aleksander zaniechał prowadzenia działań wojennych. Udał się do Polski, by objąć tron po zmarłym bracie. Miał także nadzieję, że pozyska zdecydowaną pomoc panów polskich, którzy przejęli ster rządów państwowych. Rachuby Aleksandra zawiodły. Rządzący faktycznie senat nie potrafił ściągnąć odpowiednich podatków. Nieopłaceni żołnierze najemni rozeszli się do domów, gwałcąc i rabując po drodze. Panowie polscy zgodnie radzili królowi, żeby jak najszybciej zakończyć wojnę z Moskwą.

W tym samym czasie wojska moskiewskie przystąpiły do oblężenia Smoleńska. Sytuacja stawała się dramatyczna. Na szczęście mistrz inflancki Plattenberg odniósł nad wojskami moskiewskimi zwycięstwo nad jeziorem Smolina. Pozwoliło

2 Bitwa nad Wiedroszą została doskonale opisana przez S. H e r b s t a w artykule pt. Bitwa nad Wiedroszą 1500 roku, w: Wieki średnie. Prace ofiarowane T. Manteufflowi, Warszawa 1962.

to na odciążenie obleganego zaciekle Smoleńska. Pomimo tego zwycięstwa sytuacja nie była najlepsza. Oto bowiem Tatarom krymskim udało się pokonać swoich pobratymców z Wielkiej Ordy, a następnie wtargnąć na Wołyń i Ruś koronną. Ich czambuły pojawiały się nawet na lewym brzegu Wisły. Wobec tak niekorzystnych wypadków podjęto na początku 1503 r. rokowania pokojowe z Moskwą. W marcu doszło do zawarcia sześcioletniego rozejmu. Na jego mocy Moskwa zatrzymała ogromny obszar ziem zadnieprzańskich, które zostały zagarnięte w trakcie działań wojennych. Stano-wiło to prawie 25 procent dawnego terytorium litewskiego.

Zawarcie rozejmu wcale nie oznaczało, że walki ustały. Głównymi sprawcami niepokojów okazali się oczywiście Tatarzy krymscy, którzy nękali ziemie polsko-litewskie. W końcu 1506 r. miał miejsce jeden z największych najazdów tatarskich. Dwaj synowie Mengli-Gireja wyprawili się na czele kilku tysięcy wojowników na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dotarli aż pod Kłeck, leżący na granicy księstwa słuckiego i województwa wileńskiego nad rzeką Łanią, do-pływem Prypeci. Miasto zostało spalone już w czasie najazdu z 1503 r. Po założeniu obozu (kosza) dowódcy tatarscy rozesłali liczne czambuły na zachód aż pod Wiłkomierz i Grodno oraz w kierunku północno-zachodnim pod Oszmianę, Lidę i Krewo. Część oddziałów wysłano także w kierunku północnym pod Mińsk. W obawie przed możliwym najazdem tatarskim już kilka miesięcy wcześniej Aleksander Jagielloń-czyk rozpoczął zaciągi wojsk na Litwie. Siły w ten sposób zebrane nie były wystarczające dla odparcia ataku. Dlatego też w lipcu król przybył do Wilna i ogłosił pospolite ruszenie z terenów litewskich. Wedle tradycji Aleksander miał sam dowodzić zebraną szlachtą, ale nie pozwoliła mu na to choroba. Dowodzenie przekazał więc w ręce Stanisława Kiszki. On również podupadł na zdrowiu i musiał zdać dowództwo. W rezultacie całością sił, a więc wojskami litewskiego pospolitego ruszenia, oddziałami zaciężnymi i polską chorąg-

wią nadworną, dowodził faktycznie marszałek nadworny litewski, Michał Gliński.

Armia litewska skoncentrowała się w okolicach Lidy. Stamtąd w początkach sierpnia wyruszyła pod Kłeck. Wojska Glińskiego miały uderzyć na kosz tatarski. Po pokonaniu znajdujących się tam wojsk chciano kolejno rozbijać czambuły powracające z łupem do obozu. Jeden z nich udało się nawet zlikwidować, zanim osiągnięto Kłeck. Tatarzy założyli swój kosz w pobliżu skrzyżowania dróg. Prowadziły one na północny zachód do Wilna i Nowogródka, na północ do Nieświeża i Mińska, na południowy wschód do przeprawy przez Prypeć pod Turowem i na południowy zachód do Pińska. Michał Gliński był niezłym teoretykiem wojskowym. Jego plan bitwy zakładał przede wszystkim odcięcie drogi odwrotu wojskom tatarskim znajdującym się w koszu. Była nią droga prowadząca do Turowa. Dlatego też Gliński po-stanowił zaatakować od południowego zachodu. W tym celu przygotowano przeprawę przez bagniste rozlewiska rzeki Łani. Po wyłożonych drzewami i chrustem przeprawach ruszyła do ataku armia litewska uszykowana w dwie kolumny. Prawa, której zadaniem było jak najszybsze zajęcie drogi do Turowa, natrafiła po przejściu bagnisk na zdecydowany opór. Z pomocą pośpieszyła jej druga kolumna. Uderzyła na tyły nieprzyjaciela i zdecydowała o zwycięstwie. Wykorzystując fakt, że zamk-nięcie drogi odwrotu nie powiodło się od razu, część Tatarów rzuciła się do ucieczki. Nie uszli daleko, gdyż dopadła ich lekka jazda litewska. Po tej wygranej główne siły armii Glińskiego czekały pod Kłeckiem na powracające czambuły. Niektóre z nich dowiedziały się o klęsce kosza i próbowały omijać Kłeck. Większość jednak została rozbita przez wysłany za nimi pościg. Tatarom odebrano przy okazji wszystkie łupy oraz przede wszystkim uwolniono jasyr3 .

3 T. M. N o w a k , J. W i m m e r , Historia orąża polskiego 963-1795, Warszawa 1981, s. 280; S. H e r b s t , Kłeck 1506, „Przegląd Historyczno--Wojskowy", t. VII, 1934.

Po śmierci chorowitego Aleksandra (1506 r.) tron w Polsce i na Litwie objął Zygmunt I. Zaledwie rok wcześniej zszedł również z tego świata Iwan III. Nowy władca państwa polsko--litewskiego próbował zaktywizować politykę antymoskiewską. Wydawać się mogło, że sytuacja sprzyja planom i poczynaniom królewskim. Oto bowiem w 1506 r. wierni dotychczas Moskwie Tatarzy krymscy przeszli na stronę Polski i Litwy. Na mocy zawartego układu Mengli-Girej zrzekał się prawa do wszystkich ziem ruskich zagarniętych przez Moskwę na Litwie. Dawniej bowiem należały one do Złotej Ordy, której spadkobiercą czuł się właśnie Chanat Krymski. Mengli-Girej przyznawał Zygmun-towi I prawa do Pskowa, Nowogrodu Wielkiego i Riazania. Z takimi poczynaniami swego niedawnego jeszcze sojusznika nie zgadzał się nowy władca Moskwy, Wasyl III. Odpowiedzią na ten układ było wznowienie działań wojennych przez stronę moskiewską. Pod koniec 1507 r. na Litwę ruszyły znowu, jak w 1500 r., trzy armie. Obronę przed nimi w poważnym stopniu utrudniał niespodziewany obrót spraw na Litwie. Doszło tam do buntu zwycięzcy spod Kiecka, Michała Glińskiego. Nie był on zdecydowanym zwolennikiem unii polsko-litewskiej, zwłaszcza od czasów wojny 1500-1503, kiedy to Litwa nadaremnie wypatrywała zdecydowanej pomocy od Polski w zmaganiach z Moskwą. Głównie za sprawą Glińskiego panowie litewscy odrzucili wtedy postanowienia unii mielnickiej. Tym razem, kiedy zanosiło się na wybuch kolejnej wojny, Gliński postanowił opowiedzieć się po stronie Wasyla III. Jest rzeczą prawdopodob-ną, że ambitny wielmoża litewski zamierzał doprowadzić do odbudowy ruskiego państwa kijowskiego i do całkowitego zerwania z Litwą. W marcu 1508 r. Gliński zajął Mozyrz, a w kierunku Kijowa wysłał swego brata Wasyla. Jego zadaniem było zdobycie Owrucza i Żytomierza. Król Zygmunt wysłał na Litwę hetmana Mikołaja Firleja z polską jazdą w sile tysiąca koni. W Łucku jednak ekspedycja polska zatrzymała się na wieść o odstąpieniu przez Wasyla Glińskiego spod Żytomierza. Kijowszczyzna nie została więc odcięta. W lipcu bracia Glińscy

wycofali się spod Mińska i skierowali pod Orszę, gdzie wojska buntowników połączyły się z wojskami wojewody Daniły Oboleńskiego.

Wiosną 1508 r. na arenie działań wojennych pojawił się Konstanty Ostrogski. Udało mu się zbiec z moskiewskiej niewoli, do której dostał się po klęsce nad Wiedroszą. Zajął rezydencję Glińskich, czyli Turów na Polesiu. Następnie połączył się z wojskami królewskimi w Nowogródku. Został desygnowany na naczelnego wodza (hetmana) wyprawy prze-ciwko wojskom moskiewskim okupującym wschodnie tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod jego bezpośrednim dowództwem znajdowało się litewskie pospolite ruszenie w sile 10 000 jazdy. Ponadto powinien Ostrogski współdziałać z do-wódcą zaciężnych wojsk polskich Mikołajem Firlejem. Miał on pod swoimi rozkazami około 5000 piechoty i jazdy. Prąc na wschód, armia litewsko-polska udzieliła odsieczy obleganemu przez Glińskich Mińskowi. 13 lipca Ostrogski z Firlejem dotarli pod Orszę. Po drugiej stronie Dniepru stacjonowała już armia moskiewska, której liczebność przesadnie oceniano na około 50 000 ludzi. Król zdecydował się doprowadzić do starcia. Wojsko królewskie zatoczyło naprzeciwko przeprawy przez rzekę dwa tabory, polski i litewski. Do bitwy ustawiono się w trzech rzutach. Na samym początku starcia kilka chorągwi królewskich przeprawiło się przez nieobsadzony bród w górnym biegu rzeki i zaatakowało obóz moskiewski. W tym czasie na oddziały ruskie, które próbowały bronić przeprawy, uderzyły lekkie chorągwie polskie. Za nimi ruszyła jazda kopijnicza, a następnie zaczęła się przeprawiać piechota. Jednak wraz z zapadającymi ciemnościami król postanowił wstrzymać natarcie. Obawiał się zapewne uderzenia przeważającej liczebnie jazdy moskiewskiej. Rozdzielone przeprawą wojska litewsko-polskie mogły takiej akcji nie sprostać. Korzystając z zapadłej nocy, wojska ruskie wycofały się na wschód.

Wojska królewskie tymczasem ruszyły dalej i 1 sierpnia rozbiły obóz pod Smoleńskiem. Zygmunt I zadecydował, że

8 — Orsza 1514

Ostrogski wraz z Firlejem zostaną wyprawieni z głównymi siłami na Siewierszczyznę. Między hetmanami powstał jednak spór o pierwszeństwo i wyprawa nieco się odwlokła. Żaden z nich nie chciał ustąpić, wobec czego król postanowił wysłać w kierunku wojsk moskiewskich Stanisława Kiszkę z kilku-tysięcznym oddziałem jazdy polsko-litewskiej. Kiszka zapędził się ze swoją małą armią aż pod Możajsk i Rżew, zajmując po drodze Drohobuż. Wkrótce jednak zetknął się z silną armią moskiewską. Obawiając się okrążenia, wysłał gońców do króla z prośbą o pomoc. Król wydelegował Firleja z zaciężnym wojskiem koronnym. Ogromna odległość i przeszkody przy-gotowane na drogach przez ruskie straże tylne uniemożliwiły dotarcie odsieczy na czas. Na całe szczęście udało się Kiszce samemu wydostać z matni i po połączeniu z wojskami koron-nymi wrócił pod Smoleńsk4.

Prowadzone przez dwa lata walki z carem Wasylem III nie przyniosły żadnych efektów. 8 października 1508 r. podpisano tak zwany wieczysty pokój. Moskwa w rezultacie nie uzyskała ani skrawka ziemi litewskiej, co można nawet poczytywać za swoisty sukces strony litewsko-polskiej w tej wojnie. Pomimo zawarcia pokoju z Moskwą w dalszym ciągu trwały utarczki z Tatarami. Również Tatarzy krymscy, za namową strony polsko-litewskiej, chętnie wyprawiali się przeciwko Moskwie. W 1512 r. ponownie hordy tatarskie uderzyły na ziemie litewskie. W marcu tegoż roku straże doniosły, że Tatarzy szykują nowy, duży napad, podyktowany głównie chęcią podreperowania swojej zasobności, uszczuplonej na skutek wyjątkowo ciężkiej zimy. Niedługo potem pierwsze czambuły wtargnęły na tereny wołyńskie. Na początku kwietnia Tatarzy założyli kosz pod Buskiem, miasteczkiem leżącym na granicy województw bełskiego i ruskiego, około 50 kilometrów na wschód od Lwowa. Oczywiście, jak to było w zwyczaju, niezwłocznie rozpuścili po okolicy liczne zagony. Na Podolu

4 Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, red. M. Nagielski, Warszawa 1995, s. 385.

stacjonował jedynie niewielki oddział obrony potocznej, w sile niespełna 600 ludzi. Zaczęto więc w pośpiechu zbierać wojska we Lwowie. Król Zygmunt I powierzył dowództwo nad nimi hetmanowi Mikołajowi Kamienieckiemu. Wezwano również do obrony Konstantego Ostrogskiego, który na czele litewskiego pospolitego ruszenia wyruszył z terenów Wołynia. Zbieranie wojsk królewskich szło jednak niezwykle wolno. Tatarzy zdążyli zapuścić się aż pod Lublin, Chełm, prawie pod Lwów i Przemyśl. Również w kierunku Halicza i Kołomyi działały liczne czambuły. Akcje tatarskie odznaczały się niezwykłą szybkością działania. Zanim więc wojska królewskie zdołały się skoncentrować we Lwowie, Tatarzy z łupami i licznym jasyrem zebrali się pod Buskiem. Następnie zwinęli kosz i odeszli w kieamku Wiśniowca. Oddziałom polskim udała się w końcu koncentracja i niezwłocznie ruszyły za najeźdźcami. Po trzech dniach marszu 27 kwietnia połączyły się pod Wiśniowcem z wojskami litewskimi Ostrogskie-go. W sumie armia polsko-litewska liczyła około 6000 ludzi. Nie obyło się bez kłótni pomiędzy hetmanami co do sposobu rozegrania bitwy. W końcu udało się osiągnąć konsens i ustalono, że armia będzie maszerować przez całą noc, by jak najszybciej dopaść nieprzyjaciela. Dokonano tego już następnego dnia, 28 kwietnia, pod wsią Łopuszno. Tatarzy, nie chcąc utracić cennego jasyru, zdecydowali się na przyjęcie bitwy w polu.

Szyk polsko-litewski był następujący: Na prawym skrzydle stanęły oddziały jazdy hetmana Kon-

stantego Ostrogskiego. Lewe skrzydło tworzyły oddziały polskie, również złożone w większej części z konnicy. Miały one pośród siebie rotę zaciężnej piechoty z dwoma działami. Piechotę i działa rozmieszczono na pierwszej linii, przed jazdą polską. Chodziło o to, żeby swoim ogniem powstrzymywały pierwsze uderzenie tatarskie. Mogło to wprowadzić niesłychany zamęt w szeregach ordyńców, mało odpornych na ogień broni palnej. Drugą linię stanowił huf czelny pod dowództwem Wojciecha Sampolińskiego. W trzeciej linii stanął huf walny prowadzony przez wojewodę ruskiego Jana Odrowąża.

Tatarzy ustawili się w dwóch liniach naprzeciwko wojsk polsko-litewskich. Chcieli swoim szykiem osłonić cofnięty daleko na tyły tabor. Tam bowiem znajdowały się zagrabione bogactwa oraz jasyr. Wojska polsko-litewskie oparły szyk o las, Tatarzy nie mogli więc zastosować swojej ulubionej taktyki, polegającej na oskrzydleniu przeciwnika. Spróbowali zatem rozdzielić wojska Kamienieckiego i Ostrogskiego. Ostrogski przyjął jako pierwszy uderzenie wojsk tatarskich. Wkrótce oddziały litewskie, słabsze liczebnie, zostały okrążo-ne. Ostrogski nie stracił jednak głowy i powstrzymywał Tatarów tak długo, dopóki nie nadeszło odciążające uderzenie wojsk polskich. Hetman Kamieniecki nie posłał Ostrogskiemu wszystkich swoich sił. Dopiero gdy Tatarzy rzucili całość oddziałów do walki, zaatakował hufem walnym, który stał się teraz odwodowym, i rozbił przeciwnika. W trakcie starcia jedna z chorągwi przecięła szyk tatarski i dotarła do obozu. Uwolnieni z jasyru ludzie pochwycili za broń i razem z jazdą uderzyli na Tatarów od tyłu. Zaatakowany z dwóch stron nieprzyjaciel nie próbował już dalej stawiać oporu i rzucił się do ucieczki. Straty Tatarów były spore, natomiast w armii polsko-litewskiej zginęło zaledwie 100 ludzi. Uwolniono duży jasyr, w liczbie około 16 000 ludzi, oraz zdobyto 10 000 koni.

Jednak nie walki z Tatarami były najważniejszymi wydarze-niami w 1512 r. Już w listopadzie wielki książę moskiewski Wasyl III wypowiedział wojnę królowi polskiemu Zygmuntowi I, a na początku 1513 r. potężna armia niska pod dowództwem samego Wasyla obiegła Smoleńsk.

W tym miejscu jednak przerwiemy naszą historię. Zanim bowiem zajmiemy się rozważaniami dotyczącymi kampanii 1512-1514, spójrzmy, jak tworzyły się zręby nowożytnej sztuki wojennej i jak na tym tle wypadają wojska polskie, litewskie i moskiewskie.

SI VIS PACEM, PARA BELLUM1

— NARODZINY NOWOŻYTNEJ SZTUKI WOJENNEJ

Okres przełomu, jakim był koniec XV i początek XVI w., okazał się niezwykle doniosły w dziejach wojskowości. Oto bowiem kończył się czas średniowiecznego rycerstwa, a za-czynało wielowiekowe panowanie wojsk zaciężnych, wal-czących dla pieniędzy. Koniec średniowiecza i początek ery nowożytnej był doskonałym poligonem doświadczalnym dla stworzenia nowych formacji i wypróbowania nowatorskich rozwiązań technicznych. Europejska sztuka wojenna przeży-wała burzliwy rozwój. Przyśpieszały go zwłaszcza dwa wielkie konflikty. Pierwszy — to walka chrześcijańskiej Europy z poszerzającym swe wpływy światem islamskim (chodzi tu 0 rosnące zagrożenie ze strony Turcji). Drugi problem, wewnątrzeuropejski, to przybierająca na sile walka o ukształ-towanie scentralizowanych państw narodowych. Oba konflikty obfitowały w krwawe wojny. A nic tak nie rozwija techniki 1 sposobu prowadzenia walki, jak właśnie wojny. Nie wystarczy przecież skonstruować jakąś broń, ale trzeba się jeszcze dowiedzieć, jak ona działa w warunkach bojowych. Próby poligonowe nie są miarodajne. Dopiero w ogniu prawdziwej walki wiadomo, ile jest warty nowy karabin, rakieta itd.

1 Chcesz pokoju, szykuj wojną (tłum. aut.).

Dotyczy to również nowych rozwiązań taktycznych na polu bitwy. Nie można przecież założyć, że zachowanie wyimagi-nowanego przeciwnika na poligonie będzie tożsame z tym, jakie zaprezentowałby nam prawdziwy wróg. Wracając jednak do naszych rozważań trzeba zaznaczyć, że zarówno w walce z islamem, jak i z miastami po obu stronach brało udział wyłącznie rycerstwo. Ten typ wojska, a właściwie klasy społecznej, był charakterystyczny dla średniowiecza.

Młode organizmy państwowe powstające na gruzach Imperium Zachodniorzymskiego charakteryzowały się niskim poziomem gospodarczo-społecznym. Funkcjonowało jeszcze wiele przeżyt-ków niedawnej plemiennej przeszłości. Podstawową formą siły zbrojnej było powszechne, pospolite mszenie. W jego skład wchodzili wszyscy wolni ludzie zdolni do noszenia broni. Każdy z uczestników takiego pospolitego ruszenia wyposażał sam siebie zgodnie ze swoimi finansowymi możliwościami. Dochody czerpano przede wszystkim z posiadanej ziemi. Ówczesne działania wojenne w coraz większym stopniu angażowały ciężkozbrojną konnicę. Władcy starali się więc, aby zwiększyć jej liczbę w szeregach własnych wojsk. Rosło znaczenie grupy, która posiadała wystarczającą ilość ziemi na pokrycie kosztów wyposażenia siebie w zbroję i konia bojowego. Niekiedy rządzący sam organizował hodowlę odpowiednich koni oraz produkcję lub zakup pewnych rodzajów uzbrojenia, stwarzając bazę zaopat-rzeniową dla swej armii. Było to jednak bardzo kosztowne i przekraczało możliwości władców przy prowadzeniu gospodarki naturalnej oraz słabo rozwiniętym systemie skarbowym państwa. Zdecydowanie łatwiej było nadawać wojownikom odpowiednio duże tereny. W zamian ci ostatni mieli obowiązek pełnić służbę wojenną na koniu i w dobrym uzbrojeniu, lepszym od tego, na jakie mógł się zdobyć przeciętny uczestnik pospolitego ruszenia. Ciężkozbrojnych jeźdźców zaczęto w Europie utożsamiać z za-możnymi posiadaczami dóbr ziemskich. Oni to tworzyli warstwę wojowników stanowiących elitę społeczeństwa feudalnego czasów średniowiecza.

Można powiedzieć, że rycerstwo było wojskiem zawodo-wym. Dziedzicząc ziemię dziedziczono również obowiązki wojenne. Zapłatę rycerza stanowiła ziemia, którą uprawiali przypisani do niej chłopi. Rycerze żyli w zdecydowanej większości na wsi, we własnych majątkach, byli wobec tego rozproszeni. Właśnie to stanowiło jeden z większych prob-lemów. Kładziono nacisk przede wszystkim na indywidualne wyszkolenie wojownika, zaniedbując ćwiczenia w większych oddziałach. Rycerz nie potrafił współdziałać z pozostałymi towarzyszami broni na polu walki. Wchodzących w skład chorągwi ludzi spotykał tylko w czasie wypraw. Oczywiście takie wojsko nie potrafiło trzymać równego szyku, nie umiało składnie i zwinnie manewrować. Rycerz umiał współdziałać jedynie ze swoim przybocznym pocztem (lżej zbrojnym giermkiem i strzelcem), z którym był obowiązany stawić się do walki. Powstał nawet specjalny szyk zwany „w płot", którym rycerstwo uderzało na przeciwnika. Stanowił go luźny łańcuch poszczególnych pocztów, z których każdy walczył na własną rękę i po swojemu. Pół biedy, kiedy naprzeciwko siebie stawały armie typu rycerskiego. Można się było spodziewać, że obie strony zastosują szyk „w płot" i cała bitwa rozegra się na zasadzie odrębnych starć poszczególnych pocztów. Stosowano także zagrywki rycerskie, jak chociażby przerwanie walki dla odpoczynku. Tak przebiegała na przy-kład bitwa pod Bouvines w 1214 r. oraz bliższa nam bitwa z Krzyżakami pod Koronowem w październiku 1410 r. Gorzej natomiast było, kiedy przychodziło do starcia z przeciwnikiem stosującym zupełnie odmienny styl walki.

Takim przeciwnikiem okazali się właśnie Turcy. Ich wojska były doskonale zorganizowane i wyszkolone do walki w zwar-tych szykach. Największymi umiejętnościami wyróżniali się janczarzy. Była to piechota zawodowa, żyjąca w koszarach. Janczarzy tworzyli swoisty zakon żołnierski wychowywany w fanatyzmie religijnym. Do bitwy stawali w bardzo zwartym szyku, uformowanym w głęboki na 10 szeregów czworobok.

Pierwszy szereg składał się wojowników wyposażonych w ogromne tarcze-pawęże. Dwa następne szeregi tworzyli pikinierzy. Podczas walki te trzy szeregi przyklękały, a ponad ich głowami strzelało pięć szeregów łuczników. Za nimi stały jeszcze dwa szeregi pikinierów. Janczarzy walczyli przeważnie zza wcześniej przygotowanego rowu. Wszyscy byli wyposażeni w broń sieczną, więc mogli także przeprowadzać gwałtowne ataki na białą broń. Każdy ruch oddziałów był wykonywany w takt bębna, co powodowało, że manewry przebiegały rytmicznie i jednocześnie.

Turcy stworzyli także zawodową jazdę, podobnie jak janczarzy, szkoloną zbiorowo. Dzieliła się na ciężką, którą stanowili spahisowie, oraz lekką. Przed bitwąjazda najczęściej uszykowana była w co najmniej 3 rzuty niewielkich kolumn. Pomiędzy nimi zachowywano odstępy. Wykorzystywano je do wejścia do walki tylnych rzutów lub też wycofania się zmęczonych już bitwą przednich szeregów. Lekkie oddziały osłabiały z reguły przeciwnika bronią miotającą oraz pod-prowadzały go pod ostrzał janczarów.

Wobec tak zorganizowanego wojska rycerstwo europejskie najczęściej niewiele mogło zdziałać, zwłaszcza w walkach z liczniejszymi oddziałami. Przeważnie ginęło w masie wojsk tureckich, które likwidowały po kolei rycerzy uszykowanych w luźny łańcuch pocztów. Wyciągnięto z tego wnioski. Między innymi w celu obrony przed walczącymi inaczej Turkami powołano zakony rycerskie. Członkowie tych zgromadzeń ćwiczyli się w walce zbiorowej, gdzie potrzebna była jedność manewrów. Stworzyli zwarty szyk kolumnowy, który pozwalał nawiązać w miarę równorzędną walkę z zawodowym wojskiem tureckim. Szyk kolumnowy stanowił ostatnie osiągnięcie taktyczne jazdy europejskiej. Wynikało to zapewne z braku odpowiedniej rasy konia bojowego. Ten, którego używano przez wieki do walki w szyku „w płot", był zdecydowanie za duży i za ciężki do prowadzenia skomplikowanej i manew-rowej taktyki na współczesnym polu bitwy. A wyhodowanie

konia mogącego rywalizować ze zwinnymi wierzchowcami wschodnimi wymagało dłuższego czasu.

Wojskom europejskim pośpieszyła z pomocą technika. Udoskonalono kuszę, która teraz miała większą donośność i siłę przebicia niż wschodni łuk. Od połowy XV w. pojawiły się na szeroką skalę pełne zbroje płytowe, dające ciężkozbrojnemu jeźdźcowi przewagę uzbrojenia nad jego tureckim adwersarzem. Nad polami bitewnymi zaczęły się unosić chmury dymu prochowego. To oznaka pojawienia się arkebuza w rękach piechoty, a następnie lżejszej broni palnej u konnicy. Ponad odgłosami ręcznej broni palnej słychać było wystrzały coraz powszechniejszej artylerii. Tylko w tym ostatnim przypadku Turcja dotrzymywała jako tako kroku Europie.

Podczas gdy na Wschodzie uczono się walki manewrowej w zwartym szyku, ale przeważnie z udziałem jazdy, w za-chodniej Europie spopularyzował się zupełnie inny sposób prowadzenia działań wojennych, pozwalający również na skuteczniejsze odpieranie ataków hord tureckich oraz tatar-skich. Na terenach zachodnioeuropejskich w ciągu XV w. nastąpił szybki rozwój gospodarczy i społeczny. Doprowadził on w wielu krajach do powstania gospodarki towarowo--pieniężnej, do rozkwitu miast i mieszczaństwa oraz do zorganizowania scentralizowanych państw. Rządzili nimi ludzie, którzy, opierając się na bogatych miastach, uniezależnili się w znacznym stopniu od panów feudalnych. Władcy ci skupili w swych rękach środki pozwalające między innymi na utrzymanie dużych, nowego typu wojsk, stanowiących pod-stawę ich panowania. W krajach Europy Zachodniej powstały armie zupełnie inne jak te dotychczasowe, rycerskie. Charak-teryzowała je przede wszystkim przewaga plebejskiej piechoty nad rycerską jazdą, upowszechnienie i stały wzrost znaczenia broni palnej na polu walki oraz wprowadzenie systemu wojsk zawodowych, opłacanych z funduszów państwowych. To właśnie powszechne użycie piechoty tak bardzo odmieniło

oblicze pól bitewnych. To do niej miała należeć przyszłość w prowadzeniu działań wojennych.

Nie była to bynajmniej formacja nowa. Już w starożytności przecież wykorzystywano piechotę. W Rzymie był to praktycz-nie jedyny rodzaj wojska. Legiony rzymskie doskonale sobie radziły z większością swoich przeciwników bez użycia zmaso-wanych jednostek konnicy. Zresztą sama kawaleria rzymska nigdy nie imponowała sprawnością, zdecydowanie ustępując jeździe różnych ludów barbarzyńskich. Gdy pierwotną armię rzymską, tworzoną na zasadzie powszechnego obowiązku woj-skowego, zastąpiło zaciężne wojsko zawodowe, dość szybko dano sobie spokój z utrzymywaniem rodzimej konnicy. Zamiast niej formowano jednostki kawalerii rekrutujące się z ludów podbitych, które najczęściej wchodziły w skład armii rzymskiej jako tak zwani sprzymierzeńcy. Kryzys, jaki dotknął Imperium Rzymskie w ciągu III-V w., spowodował zasadnicze zmiany w wojskowości. Ogromne znaczenie dla tych przemian miało pojawienie się u granic Imperium groźnych przeciwników — Persji odrodzonej pod rządami dynastii Sasanidów oraz bitnych i nieposkromionych ludów germańskich.

Główny rodzaj wojska w państwie sasanidzkim stanowiła ciężkozbrojna kawaleria. Podobny typ jazdy, wykształcony pod wpływem plemion wschodnich, na przykład Hunów, odgrywał dużą rolę w szeregach wojsk germańskich. W ze-tknięciu się z takimi oddziałami okazało się, że rzymska piechota niewiele może zdziałać wobec szarży ciężkiej jazdy. Rzym zareagował masowym powiększaniem oddziałów kawa-leryjskich. Formowano jednostki jazdy z zaciąganych na żołd Imperium germańskich wojowników. Tym sposobem w woj-skowości europejskiej piechota na dłuższy czas utraciła dominującą pozycję. Jej miejsce zajęła konnica, która ugrun-towała swoje stanowisko podczas kolejnych pustoszących Europę najazdów ludów stepowych.

Jednak z biegiem czasu okazało się, że bez piechoty nie można prowadzić i wygrywać wojen, jakich wiele toczyło się

w tworzącej się od nowa Europie. Posiadanie silnej kawalerii było niezwykle kosztowne i nie zawsze prowadziło do zwycięskiego zakończenia zmagań wojennych. Przydatna okazała się piechota, a wśród niej przede wszystkim łucznicy. Wykazali oni swoją nieocenioną wartość w wojnach podjaz-dowych prowadzonych na przykład w górach Walii pod koniec XIII w. Ciężka jazda feudalnej armii nie umiała walczyć w takich warunkach. Rycerze szkolili się przecież do starcia z równymi sobie jeźdźcami. W otwartym polu druz-gotali szeregi piechoty, jeśli się tam pojawiła. Jednak w górach Walii stanęli przed przeciwnikiem, który nie należał do wojskowej arystokracji. Nie było to również obce plemię, które należało zapędzić z powrotem na jego tereny. Walijczycy bronili własnych domów, gór. Potrafili nękać nieruchawą jazdę, ale rzadko stawiali czoła w walce na otwartym polu. W starciu z nimi jedynie łucznicy udowodnili swoją przydat-ność. Stanowili oni pewien rodzaj artylerii, której zadanie polegało nie tyle na zniszczeniu przeciwnika, ale na roz-proszeniu go przed zadaniem mu decydującego uderzenia przez jazdę. Taką technikę z powodzeniem stosowano też w czasie walk ze Szkotami w początkach XIV w.

Podobną rolę spełniali od XII w. kusznicy. Jednak na jeden pocisk wypuszczony z kuszy długi łuk walijski był w stanie odpowiedzieć 5 lub 6 strzałami. Nie miały one co prawda niszczycielskiej mocy bełtu kuszniczego, ale mogły przebić kolczugę.

Ze szczególną wyrazistością znaczenie piechoty ujawniło się podczas słynnej bitwy pod Crecy w 1346 r. (wojna stuletnia). Siedem lat wcześniej król Anglii Edward III najechał Francję, chcąc zdobyć koronę francuską. Francuzi jednak unikali walnego starcia z angielską armią. Znużeni ściganiem przeciwnika najemni rycerze niemieccy, z których w większo-ści składała się armia Edwarda, zaczęli rozchodzić się do domów. Edward nie miał już pieniędzy, aby ich utrzymywać ani tym bardziej zaciągnąć na ich miejsce nowych ochotników.

W końcu pozostało mu tak niewielu jeźdźców, że kiedy spotkał wreszcie armię francuską, nakazał swoim rycerzom zejść z koni i uformować się w czworobok. Pośród spieszo-nych jeźdźców umieścił łuczników. Tak uszykowana dość nieliczna armia angielska odniosła wspaniałe zwycięstwo nad wojskami francuskimi. Łucznicy angielscy, wsparci przez pikinierów, zachowali szyk i zadali krwawe straty nieprzyjacielowi. Francuzi wyciągnęli z przebiegu bitwy odpowiednie wnioski. W rezultacie także i oni zaczęli stosować podobny szyk w walkach z Anglikami, co jednak nie uchroniło ich przed kolejnymi klęskami pod Poitiers w 1356 r. i Azincourt w 1415 r. Bitwa pod Crecy nie była pierwszym przypadkiem, kiedy rycerstwo musiało uznać wyższość piechoty. W 1302 r. mieszczanie Courtrai uzbrojeni w długie piki i włócznie, stojąc w zwartym szyku, stawili mężny, skuteczny opór konnicy prowadzonej przez hrabiego Artois.

Z biegiem czasu jednak łucznicy angielscy stawali się coraz mniej przydatni. Na polach bitewnych pojawiła się broń palna — artyleria, ręczne hakownice, rusznice czy arkebuzy. Na łuczników spod Crecy i Azincourt zaczęto spoglądać jak na relikty przeszłości. A przyszłość miała należeć do piechoty zupełnie odmiennego typu. Najprostszą broń, w jaką mógł się wyposażyć piechur przeciwko jeździe, stanowiły włócznie. Jeśli były one wystarczająco długie, szyk oddziału zwarty, a morale wojska wysokie — taka formacja była najczęściej nie do pokonania. Przekonała się o tym dynastia Plan-tagenetów, która w XIII w. usiłowała rozszerzyć swe panowa-nie na górzystą Walię, a także dynastia Habsburgów, kiedy próbowała opanować góry Szwajcarii. Początkowo główną bronią Szwajcarów była prosta siekiera osadzona na długim drzewcu. Tą właśnie bronią dokonali masakry rycerzy austriac-kich, rozbijając ich zbroje w zasadzce w wąwozie pod Morgarten w 1315 r. oraz walcząc w otwartym polu pod Laupen w 1339 r. i pod Sempach w 1386 r. Z biegiem czasu długie siekiery zastąpiły piki, którymi pokonano jazdę bur-

gundzką w 1476 i 1477 r. To właśnie wtedy pikinierzy szwajcarscy zastosowali zwarty szyk obronny. Nauczyli się również poruszać wielkimi masami. Ponownie narodził się szyk, wzorowany na starożytnej falandze macedońskiej. Po wywalczeniu tym sposobem niezależności własnych kantonów, Szwajcarzy byli gotowi odnajmować swe falangi armiom innych krajów.

Taktykę szwajcarską dość szybko podchwycili ich sąsiedzi. Na terenach Rzeszy Niemieckiej i Austrii pojawiły się formacje piechoty zwane lancknechtami. Od wojsk Szwajcarów różniło ich tylko to, że werbowali swych członków z szerszych kręgów społecznych. Szlachta szybko pozbyła się skrupułów co do służenia w tego typu wojsku. Piechota popularna była również w Hiszpanii. W tym pozbawionym paszy kraju ciężka jazda nigdy nie stanowiła głównej części wojsk chrześcijań-skich podczas długich i przewlekłych wojen z wyznawcami Allaha (rekonkwista).

Bataliony pikinierów stanowiły nieodzowną część prawie każdej europejskiej armii. Głęboko uszykowany czworobok, posuwający się szybko naprzód miarowym krokiem w takt bębnów, był nie do zatrzymania. Wszystko musiało mu zejść z drogi — oprócz takiego samego czworoboku. Jednak okazało się, że nie samymi pikami wygrywa się wojny. Na pola bitewne zaczęła, wprawdzie powoli, ale nieprze-rwanie, wkraczać broń palna. Coraz powszechniejsza stawała się artyleria. Początkowo wielkie znaczenie miała ona tylko podczas oblężeń twierdz. Jako wsparcie armii w polu była mało skuteczna, a także zbyt kosztowna. Ciężar dział unie-możliwiał szybkie przerzucanie ich na teatr działań wo-jennych oraz manewrowanie podczas walki. Trudność ich przemieszczania powodowała, że dla zmaksymalizowania skuteczności strzału należało je ustawiać przed linią wojsk lub w odstępach między poszczególnymi oddziałami. Naj-częściej artylerzyści zdążali oddać tylko jedną salwę na „powitanie" wroga. Ale taka salwa mogła być straszliwa

w skutkach dla kilkutysięcznego czworoboku, stojącego na linii bezpośredniego strzału. Dlatego też pierwszym zadaniem strony atakującej było zdobycie armat nieprzyjaciela, zanim te wyrządzą poważniejsze szkody w jej szeregach. Wykonanie tego zadania stało się jeszcze bardziej naglące, kiedy z bie-giem czasu sprawność artylerii zdecydowanie wzrosła.

Inną reakcją na pojawienie się na polu walki dział było zmniejszanie liczebności żołnierzy w poszczególnych czworo-bokach, gdyż morale wojsk najemnych nie wytrzymywało dużych i krwawych strat. Uzyskiwano w ten sposób większą manewrowość piechoty w czasie walki. Początkowo bowiem, na przełomie XV i XVI w., piechotę grupowano w ogromne czworoboki, najeżone pikami i liczące do 10 000 ludzi ustawionych w stu szeregach. Już jednak w pierwszej połowie XVI w. zaznaczyła się tendencja do spłycania szyku. Zaczęto także formować bardziej rozczłonkowane szyki. Uwzględniano przy tym współdziałanie strzelców z pikinierami, a czasem nawet z artylerią, którą zwykle ustawiano przed szeregami piechoty. Jazdę natomiast formowano w odstępach pomiędzy czworobokami piechoty.

Coraz większe znaczenie zyskiwała również broń palna mniejszego kalibru. Była tańsza w produkcji i łatwiejsza w użyciu niż kusza, chociaż ustępowała tej ostatniej szybko-strzelnością. W początkach XVI w. kula z broni palnej potrafiła przebić nawet najgrubszą zbroję z odległości prawie 300 metrów. Była to więc broń nieoceniona w walce przeciwko szarżującej kawalerii. Tylko Anglicy pozostali wierni długiemu łukowi aż do końca stulecia. Jego zwolennicy twierdzili, że jest lżejszy i bardziej poręczny od ciężkiego arkebuza czy muszkietu. Niebagatelną sprawę stanowiła dla angielskich tradycjonalistów szybkość oddawania strzałów. Jednak łucznicy wymagali dłuższego szkolenia, za które ktoś przecież musiał zapłacić. Tak więc zdecydowana większość wodzów europej-skich wolała uzbroić się w broń palną. Pierwotnie nie używano jej do obrony przed atakującą konnicą. Jej zadaniem była

dezorganizacja i nękanie przeciwnika jeszcze przed walną bitwą. Nieliczni strzelcy kryli się za osłoną pikinierów, którzy podejmowali rzeczywistą walkę z nieprzyjacielem. To właśnie pikinierzy stali w zwartym szyku, odpierając szarże kawaleryj-skie. W większości XV-wiecznych armii, to właśnie żołnierz niosący potężną pikę był najbardziej ceniony.

Najszybciej innowacje związane z upowszechnieniem broni palnej w swych czworobokach wprowadzili Hiszpanie. Kiedy armia Ferdynanda Aragońskiego najechała Neapol w 1495 r., aby upomnieć się o prawa dziedziczne do królestwa, początkowo nie była wyposażona w piki i arkebuzy. Posiadała, podobnie jak najemna piechota państw włoskich, miecze i tarcze. Takie uzbrojenie nie zrobiło najmniejszego wrażenia na szwajcarskich czworobokach pikinierów. Hiszpański dowódca Gonsalvo de Cordova szybko przystosował się do nowego stylu walki. Postarał się o więcej pikinierów i arkebuzerów, niż ich mieli przeciwnicy. Samych zaś strzelców przekształcił z formacji nękającej w decydujące oddziały obronne. Swoją taktykę oparł również na połączeniu siły ognia arkebuzów z polowymi fortyfikacjami. Zastosował ją w bitwie pod Cerignola w 1503 r. Hiszpanie pozwolili swym przeciwnikom, Francuzom i wspiera-jącym ich Szwajcarom, aby nadaremnie atakowali ufortyfikowa-ne pozycje. W tym czasie arkebuzerzy hiszpańscy strzelali do nich tak długo, że kiedy przyszło do kontrataku, armia francus-ko-szwajcarska nie była w stanie stawić skutecznego oporu. Hiszpanie, zmniejszając liczbę pikinierów w swojej armii, zaczęli wprowadzać na ich miejsce drugie tyle strzelców, uzyskując niespotykane jak na owe czasy nasycenie swoich wojsk bronią palną.

Jeszcze dalej w reformach posunęli się Holendrzy, którzy pod koniec XVI w. zwiększyli liczbę, wówczas już musz-kieterów, do 2/3 stanu osobowego danego oddziału. Strzelcy, ustawieni w 10 szeregów, wychodzili kolejno szeregami przed szyk i oddawali salwę. Następnie wycofywali się, by ponownie załadować broń. Pikinierzy natomiast zajmowali środek szyku.

Wraz ze zmianami w piechocie przekształceniom musiała również ulec jazda. Zrezygnowano z utrzymywania w naj-mniejszej jednostce zwanej kopią obok siebie ciężkozbrojnego kopijnika, średniozbrojnego giermka i lekkozbrojnych strzel-ców. Zamiast tego podzielono jazdę i stworzono trzy jej rodzaje. Pierwszy stanowili dawni kopijnicy, którzy odtąd byli jazdą ciężką. Do drugiej kategorii, jazdy średniozbrojnej, zaliczali się arkebuzerzy. Jazdę najlżejszą tworzyli rajtarzy. Zbroja na niewiele się zdawała w konfrontacji z najeżonymi pikami czworobokami, kulą z arkebuza czy pociskiem działo-wym. Kawaleria musiała więc z siły uderzeniowo-przełamu-jącej zmienić się w ruchomą siłę ogniową. Aby ten problem rozwiązać, początkowo jeźdźcy brali ze sobą na konia ar-kebuzerów. Ten pomysł jednak nie sprawdził się. Zbawieniem okazało się skonstruowanie zamka kołowego w broni palnej, co pozwalało na posiadanie przez kawalerzystę własnej broni. Trzeba teraz było opracować specjalną taktykę prowadzenia natarcia. Zastosowano tak zwany karakol. W czasie walki kolejne szeregi kawalerzystów podjeżdżały do linii wojsk przeciwnika, oddawały strzał z bliska, a następnie rozjeżdżały się na boki. Tym sposobem walczyła rajtaria. Był to bardzo dziwny jak dla jazdy styl walki, ale okazał się nawet skuteczny w starciu z ciężkozbrojną konnicą. Karakol nie zdobył sobie jednak zbyt wielkiej popularności. Zresztą na zachodzie Europy formacje jazdy nie były tak powszechnie wykorzystywane, jak na wschodzie, na przykład w Polsce.

Dość skomplikowana taktyka najemnej piechoty wytworzyła odpowiednie formy zaciągu. Dowódca najmniejszej jednostki taktycznej, czyli regimentu (pułku), podpisywał z panującym władcą umowę określającą jego wynagrodzenie pieniężne, po czym przyprowadzał swój pułk. Była to tak zwana kapitulacja. Dowódca był jedynym reprezentantem regimentu wobec władcy. Tylko on był upoważniony do odbierania żołdu lub innych gratyfikacji za świadczone na wojnie usługi. Posiadał w swoim oddziale władzę wręcz absolutną. W dowolny i tylko

sobie wiadomy sposób dobierał oficerów i podoficerów. Również wysokość żołdu wypłacanego poszczególnym wo-jakom zależała od dowódcy. Dowódca ustalał wewnętrzne, najczęściej twarde prawo, obowiązujące w regimencie. Dzięki niemu udawało się utrzymać w takich oddziałach żelazną dyscyplinę. Wojaczka stanowiła jedyne źródło utrzymania dla żołnierzy i ich rodzin. Dlatego też traktowali oni każdą wojnę bardzo poważnie i byli do niej zawsze doskonale przygotowani. To powodowało, że wojska najemne wy-korzystywano do działań wojennych coraz częściej, za-stępując pospolite ruszenie.

System wojsk najemnych nie był wytworem epoki od-rodzenia. Takie armie kontraktowe istniały już na Półwyspie Apenińskim kilka wieków wcześniej, nim na dobre pojawiły się na polach bitewnych na północ od Alp. Na terenie późniejszych Włoch system feudalny rozpadł się na skutek walk o inwestyturę między papiestwem a cesarstwem. Walka osłabiła pozycję szlachty, a rozwój gospodarki typu miejskiego dostarczył jej klientów w postaci zamożnych miast-państw, zawsze gotowych do ponoszenia wielkich kosztów na utrzy-manie silnej armii. Na Półwyspie Apenińskim żyły ponadto nieprzebrane rzesze rycerstwa z obcych krajów, najczęściej ci, którzy pozostali tutaj po wielokrotnych najazdach cesarzy niemieckich, a także dawni uczestnicy wypraw krzyżowych. Wszyscy oni byli gotowi oddać swoje miecze i umiejętności na służbę każdemu, kto więcej zapłacił. Stanowili grupę ludzi często nieobliczalnych i niebezpiecznych. Do najgorszych należała tak zwana Wielka Kompania, składająca się z prawie 10 000 żołdaków, istniejąca w latach 1338-1354. Swoją działalnością przypominała bardziej współczesne bandy gang-sterskie, operujące na wielką skalę. Masa rycerstwa, które znalazło się chwilowo bez zajęcia po zakończeniu w 1360 r. pierwszej fazy wojny stuletniej, utworzyła pod sztandarem Johna Hawkwooda nie mniej sławną od Wielkiej, Białą Kompanię. Do końca XIV w. cudzoziemskie wojska zostały

9 — Orsza 1514

wchłonięte przez miejscową szlachtę lub też powróciły do swoich domów. Część z nich zginęła w czasie walk. Na ich miejscu natomiast pojawili się kondotierzy.

Słowo condottieri oznacza po prostu „ludzi kontraktowych" (tłum. aut.). Nazwa pochodzi od słowa condotto, które określa umowę dotyczącą służby wojskowej, precyzującą czas jej trwania, liczebność wojsk, a także wysokość żołdu2. Kon-dotierzy wywodzili się ze wszystkich klas społecznych. W nagrodę za swoją służbę często otrzymywali majątki ziemskie. Niektórzy z nich stawali się udzielnymi książętami, a umowy zawierane z nimi były właściwie umowami między suwerennymi państwami. Wojska dostarczane przez kon-dotierów to początkowo przeważnie konne armie, składające się z rycerzy i ich pocztów. W skład takiego pocztu najczęściej wchodził giermek, stajenny i żołnierze piesi uzbrojeni we włócznie lub kusze, a pod koniec XV w. w arkebuzy. Z biegiem czasu rezygnowano z konnych oddziałów, jako zbyt drogich w utrzymaniu i szkoleniu. Zazwyczaj zgłaszają-cym się do wojska ochotnikom dowódca musiał zapłacić pełny żołd za trzy miesiące z góry, a następnie łożyć na ich wyszkolenie. Zatem w interesie dowódcy leżało, aby ochotnik po wyszkoleniu żył i walczył co najmniej parę lat. Pojawił się więc zwyczaj potajemnego umawiania się dowodzących poszczególnych stron, że będą unikali starć i wzajemnego zabijania swych żołnierzy. Wojny nabrały więc bardzo specy-ficznego charakteru. Sztuka prowadzenia wojen stała się sztuką forteli i zaskoczeń, manewrów i nagłego ataku. Działo się tak przynajmniej do czasu, kiedy armie najemne wyposa-żone zostały w ciężką artylerię oraz również nielekką ręczną broń palną. Takie prowadzenie działań wojennych nie zawsze podobało się tym, którzy wydawali ogromne sumy na ich utrzymanie. Wynajmujący kondotierów za sowitą opłatę wymagali wyraźnych rezultatów ich działalności, których

2 M. H o w a r d , Wojna w dziejach Europy, Wrocław 1990, s. 51.

sami kondotierzy dostarczali dość niechętnie. Zachowanie ich więc cechowała niezwykła wręcz przebiegłość. Zawodowa kompetencja zastąpiła średniowieczną pogoń za sławą. To kunktatorskie, jak mogłoby się wydawać, działanie wymagało odwagi, wytrwałości, a niekiedy poświęcenia własnego życia. W tym zawodzie nie było miejsca na nieprzemyślane posunię-cia tchórzy i partaczy. Zawodowi żołnierze nie chcieli być zabijani, jeśli istniał inny sposób wygrania wojny. Bardzo skuteczną metodą pomyślnego zakończenia wojny było jej przedłużanie, unikanie walnej bitwy i pustoszenie kraju wroga, dopóki jego fundusze nie uległy wyczerpaniu, jego najemnicy go nie opuścili, a on sam musiał dążyć do zawarcia pokoju na możliwie najkorzystniejszych warunkach. To właśnie dlatego wojska najemne siały zazwyczaj postrach wśród ludności cywilnej. Stały się powszechną plagą, ale żaden władca nie był tak zamożny, by utrzymywać dużą liczbę stałego wojska. Niejednokrotnie nie wystarczało pieniędzy na opłacenie doraź-nie zaciągniętych oddziałów. Często dowódcy poszczególnych regimentów przechodzili z jednej strony na drugą. Wszystko było uzależnione od tego, czy nowy pan ma wystarczającą ilość gotówki. Jednak, pomimo tych wad, najemna piechota zupełnie wyparła rycerstwo z pól bitewnych

Jak już wcześniej powiedziano, na zachodzie Europy istniało wiele miast, które w zasadniczy sposób wpływały na to, jak prowadzono tam działania wojenne. Każde zamożne miasto, a na Zachodzie właściwie innych nie było, stanowiło twierdzę. Zwycięstwo w polu nie miało większego znaczenia, jeśli nie udało się przy tym zdobyć fortec nieprzyjacielskich. To one, a także silna piechota i artyleria oblężnicza, ukształtowały sztukę wojenną wojsk zachodnioeuropejskich. Oblężenie stało się głównym sposobem prowadzenia działań zbrojnych. Armia zachodnioeuropejska przełomu XV i XVI w., złożona w znacz-nej mierze z ciężkozbrojnej piechoty, posiadająca ciężką artylerię, stanowiła mało ruchliwą maszynerię. Niezwykle trudno było zaskoczyć przeciwnika i narzucić mu czas i miejsce

stoczenia bitwy. Działo się tak, pomimo że i armia potencjal-nego przeciwnika z reguły nie odznaczała się manewrowością. Dlatego też na zachodzie Europy walne bitwy toczyły się w owym czasie coraz rzadziej. Zdarzały się jeszcze podczas prób odsieczy dla obleganych fortec. Zrezygnowanie z bitew w polu na rzecz oblężeń miało zdecydowany wpływ na sztukę fortyfikacyjną. To właśnie twierdze stały się symbolem zachodnich wojen XVI stulecia. I nie było w tym nic dziwnego. Zamek odgrywał decydującą rolę już w czasie wojen średnio-wiecznych. Przeciwnik pokonany w polu chronił się zazwyczaj za potężnymi murami swoich warownych zamków. Przykładem może tu chociażby być oblężenie Malborka przez wojska króla Jagiełły po sromotnej klęsce Krzyżaków pod Grunwal-dem w 1410 r. Z reguły załodze udawało się utrzymać w takiej twierdzy, chyba że byli to najemnicy, którzy woleli przejść na stronę tego, kto więcej — lub w ogóle — płacił (Malbork zdobyto w czasie wojny trzynastoletniej wykupując go po prostu z rąk wojsk najemnych w 1457 r.). W średnio-wieczu oblegający zdobywali twierdze używając sposobów znanych już w starożytności — wszelkiego rodzaju katapult i taranów. Najskuteczniejszym sprzymierzeńcem był głód.

Sytuacja zmieniła się diametralnie z chwilą pojawienia się, a następnie udoskonalenia artylerii. Wzrost jej znaczenia nastąpił podczas wyprawy do Włoch armii francuskiej w 1494 r. (tak zwane wojny włoskie). Wprowadzono nowy typ łóż ułat-wiających transport i manewrowanie działami na polu bitwy. Zastosowano kule żeliwne zamiast dotychczas używanych kamiennych. Wszystkie innowacje umożliwiły zdecydowanie szersze i skuteczniejsze niż dotychczas zastosowanie artylerii zarówno w bitwach w otwartym polu, jak i podczas oblężeń. O tym, jak doniosłą rolę zaczęła odgrywać artyleria oblężnicza, może świadczyć fakt, że zburzenie wysokich murów Konstan-tynopola przez tureckie armaty zapowiadało koniec długiej ery w dziejach człowieka (rok 1453 przyjmowany jest po-wszechnie za datę, która kończy średniowiecze). W czasie

wspomnianych już wcześniej wojen włoskich król Francji Karol VIII nie musiał oblegać wielu twierdz. Sama reputacja jego artylerii skłaniała ich załogi do kapitulacji. Potężne, wysokie mury, które zbudowano dla skuteczniejszego od-pierania szturmów, oraz jeszcze wyższe od nich wieże nie stanowiły skutecznej obrony przed kulami armatnimi uderza-jącymi w ich podstawę. Działo burzące, strzelające z odległości około 150 metrów, po kilku godzinach wybijało swymi pociskami w murach otwór, przez który oblegający mogli się wedrzeć w głąb twierdzy3. Oblężeni starali się znaleźć jakiś sposób obrony. Na ogień z armat można było przecież odpowiadać również ogniem armat. Początkowo wybijano niewielkie otwory w murach, przez które prowadzono ostrzał przeciwnika i trzymano go na dystans od twierdzy. Wznoszono także wały ziemne w wyłomach spowodowanych ogniem artyleryjskim oblegających. Te rozwiązania były tylko im-prowizacją. Zaczęto więc likwidować tak charakterystyczne dla zamków średniowiecznych wysokie baszty. Zamiast nich budowano na narożnikach murów tak zwane basteje. Ich wysokość nie przewyższała sąsiadujących z nimi murów. Za to basteja miała zdecydowanie większą powierzchnię niż baszta, a to umożliwiało ustawienie dział na jej szerokiej platformie. Artylerię umieszczano również w niżej znaj-dujących się kazamatach. Miało to na celu rażenie z boku nieprzyjaciela zbliżającego się do murów. Z biegiem czasu zaczęto obniżać także same mury, aby stanowiły jak najtrud-niejszy do trafienia cel dla nieprzyjacielskich artylerzystów. Wzmacniano je od frontu wałem ziemnym. Następnie rezyg-nowano prawie w ogóle z murów na rzecz obwałowań ziemnych, czasami licowanych kamieniami. Znacznie też rozszerzono fosę. W miejsce półokrągłych bastei wprowadzono pięcioboczne ziemne bastiony. Dzięki tym zabiegom twierdze europejskie były niezwykle trudne do zdobycia. Artyleria

3 T. M. N o w a k, J. W i m m e r, op. cii., s. 231.

pozostawała prawie bezsilna wobec wału ziemnego o szerokiej podstawie. Szeroka fosa i dodatkowe umocnienia na przedpolu fortecy uniemożliwiały zbliżenie się do wału. Cała twierdza była tak skonstruowana, że artyleria ustawiona na prostych odcinkach wału trzymała pod obstrzałem przedpole oraz podejścia do ścian bastionów. Działa stojące na bastionach mogły również flankować ogniem podejścia do wałów. Dzięki systemowi bastionowemu wzrosła głębokość obrony. Umoż-liwiało to trzymanie przeciwnika w znacznej odległości od twierdzy.

Tak skomplikowana konstrukcja, jaką była XVI-wieczna forteca, wymagała odpowiednich ludzi, którzy potrafiliby ją zaplanować i zbudować, ale także dysponowaliby umiejętnoś-ciami potrzebnymi do jej zdobycia. Toteż w XVI w. ciągle wzrastało zapotrzebowanie na inżynierów wojskowych. Mógł się nimi poszczycić hetman Jan Tarnowski podczas zdobywa-nia Starodubu w 1535 r.

Nie wszystkie przemiany, które doprowadziły do powstania nowożytnej sztuki wojennej na zachodzie Europy, miały ten sam przebieg w krajach wschodniej części tego kon-tynentu. W Europie Wschodniej w innym tempie rozwijały się stosunki gospodarczo-społeczne. Inny też był teatr działań wojennych. Dłużej przetrwał tam system oparty na pospolitym ruszeniu, a spośród wszystkich formacji wojskowych naj-większe znaczenie przez długi czas zachowała jazda. Polska jednak, leżąca na styku kultur Wschodu i Zachodu, potrafiła w swojej sztuce wojennej zastosować prawie wszystko, co było najlepsze.

ARMIA POLSKA

RODZAJE WOJSK, SYSTEMY ZACIĄGÓW

Rozdział dotyczący wojskowości polskiej będzie najob-szerniejszy spośród wszystkich traktujących o wojskach stron walczących. Jest to spowodowane nie tylko tym, że dysponujemy na jej temat najobszerniejszymi informa-cjami. Polska armia na przełomie XV i XVI w. zaczęła odchodzić od typowo średniowiecznego stylu prowadzenia walki, rozpoczynając etap nowożytnej sztuki wojennej. Biorąc wszystko co najlepsze ze Wschodu i Zachodu, wytworzyła swój specyficzny styl — tak zwaną staropolską sztukę wojenną, która w czasie istnienia Rzeczypospolitej Szlacheckiej przyniosła liczne, wielkie, nawet na skalę europejską, zwycięstwa. Takich gwałtownych przemian nie dostrzega się w armiach litewskiej i moskiewskiej. Tam w dalszym ciągu kultywowano przeważnie zasady śred-niowiecznej wojny, a przynajmniej organizacji wojska.

Siły zbrojne w Polsce późnego średniowiecza organizowano na zasadach ustalonych przez Kazimierza Wielkiego, które przewidywały trzy formy wypełniania obowiązku służby wojskowej: pospolite ruszenie, wyprawę z dóbr i obronę ziemi. W ramach najważniejszej — pospolitego ruszenia

— służyli wszyscy właściciele ziemscy; nie tylko rycerstwo, czyli szlachta, ale również sołtysi, wójtowie miast i miesz-czanie posiadający dobra ziemskie. Musieli oni stawać w po-trzebie wojennej konno i ludno, to znaczy przyprowadzić ze sobą własny poczet, który stanowił tak zwaną kopię. Liczeb-ność owego pocztu, jak również rodzaj ekwipunku, był uzależniony od sytuacji majątkowej samego rycerza. Najczęś-ciej obowiązywała zasada służenia według najlepszych moż-liwości. To dosyć enigmatyczne określenie wymagań powo-dowało częste trudności z weryfikacją rzeczywistych moż-liwości i ich realizacji. Zdecydowanie bardziej precyzyjne wymagania stawiano wyprawie z dóbr. Posiadacze ziemscy nie byli w tym przypadku zobligowani do osobistego stawienia się na wyprawę wojenną. Za to musieli wystawić określoną liczbę i rodzaj wyekwipowanych przez siebie zbrojnych. Ogłoszenie obrony ziemi powodowało, że do walki wyruszała prawie cała ludność zdolna do noszenia broni. Była to ostateczność stosowana w chwilach naprawdę dużego za-grożenia, zwłaszcza w ramach poszczególnych ziem lub prowincji. Podstawową formacją pozostawało pospolite rusze-nie, zwoływane również, gdy organizowano wyprawy za-graniczne. Za udział w takiej wyprawie należało się rycerstwu wynagrodzenie. Najczęściej były to sumy niezwykle niskie, nie pokrywające kosztów zorganizowania i wyekwipowania pocztu. Dlatego przyjął się zwyczaj rekompensowania przez panującego ewentualnych strat poniesionych przez rycerzy na wyprawie zagranicznej.

Liczba ludzi wchodzących w skład kopii zmieniała się. Zazwyczaj było to trzech zbrojnych, w tym jeden ciężkozbroj-ny kopijnik i dwaj lżej zbrojni strzelcy-pachołkowie. Niektórzy kopijnicy występowali w towarzystwie kilku strzelców, inni mieli tylko jednego. Zdarzały się też wypadki, że rycerz szedł na wojnę samotnie. Większą organizacyjnie i taktycznie jednostką pospolitego ruszenia była chorągiew. Część chorągwi formowała się na zasadzie terytorialnej. Inne wystawiali

możnowładcy. Istniały również osobiste chorągwie królewskie. To właśnie one były jakby prekursorami wojsk zawodowych w szeregach polskich. Na przykład pod Grunwaldem wielka chorągiew nadworna i gończa nie składały się ze szlacheckiego pospolitego ruszenia, ale ze szkolonych zespołowo żołnierzy. Od tego czasu trwała nieprzerwana tradycja rycerzy nadwor-nych — stałych oddziałów u boku króla. Powstanie najemnej jazdy było zgodne z normami prawnymi pospolitego ruszenia. Możny rycerz przyprowadzał monarsze na wojnę poczet składający się nie z paru zbrojnych, ale z kilkudziesięciu wojowników, który stanowił już jednostkę taktyczną, zdolną do sprawnego manewrowania i walki w zwartym szyku. Takie usługiwanie panującemu uważano za bardzo intratną inwesty-cję, bo z nadań królewskich za zaległe żołdy można było szybko dorobić się niezłego majątku. Dlatego chętnych do wystawiania zawodowych pocztów przybywało coraz więcej.

Tak więc pospolite ruszenie było armią konną, która składała się z dwóch podstawowych kategorii wojowników: kopijników, stanowiących element wyłącznie uderzeniowy, oraz bardziej wszechstronnych strzelców. Ci ostatni potrafili walczyć wręcz, ale przede wszystkim razili przeciwnika pociskami wyrzucanymi z broni strzelczej, w owym czasie prawie wyłącznie z kusz. Zmieniający się skład ilościowy i jakościowy kopii nie miał większego znaczenia. Chorągwie ustawiano bowiem do boju w szyku kolumnowo-klinowym. Rozdzielano poszczególne kopie, ustawiając ciężkozbrojnych kopijników na czele i po bokach, a strzelców grupowano za nimi. W czasie natarcia strzelcy prowadzili ostrzał prze-ciwnika ponad głowami kopijników, a kiedy już doszło do przełamania szyku wroga, włączali się do czynnej walki. Powoli też rezygnowano z szyku „w płot", w którym po-szczególne kopie ruszały do ataku szeroką ławą. Doświad-czenia wyniesione z walk z Turkami wykazały, że takie uszykowanie prowadziło w rezultacie do indywidualnych starć poszczególnych pocztów, które przeważnie ulegały

liczebnej przewadze nieprzyjaciela. Grupowano także strzel-ców w oddzielne formacje, które spełniały jakieś zadania specjalne, na przykład zwiad, pościg.

Ogólnie można chyba przyjąć, że jazda rycerska funk-cjonująca w ramach pospolitego ruszenia stanowiła jeszcze w pierwszej połowie XV w. dość sprawnie działającą machinę. Jak na ówczesne wymagania, wykazywała sporą bitność, umiejętność manewrowania i działania w zespole. Jej pod-stawową wadą była niezdolność do długotrwałych działań. Szczególne trudności występowały podczas oblężeń, głównie z zaopatrzeniem, którego nie zapewniał prowadzony przy armii tabor. Z kolei zbyt duży tabor to ograniczenie zdolności przemieszczania się wojsk. Jednak nie tylko polska armia miała takie problemy. Były to typowe bolączki wszystkich wojsk typu rycerskiego ówczesnej Europy.

W armii polskiej późnego średniowiecza istniała także piechota, złożona z pieszych wojowników mobilizowanych w ramach wyprawy z dóbr, a szczególnie z chłopstwa powoływanego pod broń w ramach obrony ziemi. Nieźle uzbrojona i umiejętnie dowodzona potrafiła dobrze stawać zarówno w walkach podjazdowych, jak i w otwartym polu. Ważną rolę odgrywała piechota miejska, przeznaczona głównie do obrony murów swoich miast. Ale i pola bitewne nie były jej obce (wojna trzynastoletnia). To właśnie w rękach piechoty miejskiej pojawiła się najwcześniej broń palna, która upo-wszechniła się na otwartych polach bitewnych na przełomie XV i XVI stulecia. Jeszcze bardziej popularna okazała się artyleria. Pierwsza wzmianka o jej użyciu na ziemiach polskich pochodzi już z 1383 r. Jej dynamiczny, jak na tamte czasy, rozwój przypada do okres rządów Władysława Jagiełły. Artyleria ogniowa nie pozbawiła prawa do życia dotychczas używanej artylerii mechanicznej (katapulty, balisty)'. Nad

' T. M. N o w a k , Artyleria polska do końca XIV wieku. Problematyka i stan badań, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. IX, 1963, cz. I, s. 4-40.

sprawnością działania parku artyleryjskiego czuwali specjaliści w tej dziedzinie, czyli puszkarze, którzy cieszyli się coraz większym poważaniem i szacunkiem wśród innych żołnierzy oraz samych panujących.

Armia polska pierwszej połowy XV w. doskonale spisywała się na polach bitew, jakie przyszło staczać państwu polskiemu. Jednak już w połowie stulecia uwidocznił się w dziedzinie wojskowości wyraźny kryzys, wywołany zmianami, jakie dokonały się w mentalności i obyczajach szlachty, która odgrywała decydującą rolę w szeregach pospolitego ruszenia. Rycerstwo zaczęło bardziej interesować się produkcją rolną niż udziałem w uciążliwych wyprawach wojennych, co było spowodowane, jak już wiemy, rosnącą, korzystną koniunkturą na zboże na rynkach zachodnioeuropejskich. Szlachta trak-towała swój dotychczasowy obowiązek obrony ojczyzny jak uciążliwą konieczność, która odrywała ją od interesów. Rycerze przestawali ćwiczyć się w umiejętnościach wojennych. Armia formowana na zasadzie pospolitego ruszenia straciła więc swe niewątpliwe zalety, zachowując przy tym wszystkie swoje wady. Przestała być sprawną machiną wojenną w bitwach w otwartym polu. Szczególnie uwidoczniło się to podczas wojny trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim. Polska stanęła przed koniecznością wprowadzenia zasadniczych reform woj-skowych, jeśli chciała myśleć o pomyślnym zakończeniu zmagań z Krzyżakami. Postanowiono zaangażować wojska zaciężne, które w Europie Zachodniej, jak wiemy, wykorzys-tywano już na szeroką skalę. Aby przeprowadzić tak poważną, ale jakże potrzebną reformę, należało zgromadzić odpowiednio wysokie fundusze. Niestety, na skarb królewski nie było co liczyć (jak prawie zawsze). Z pomocą pospieszyły na szczęście bogate miasta pruskie i pomorskie, żywo zainteresowane w pokonaniu panów zakonnych.

Jak już wspomniano, oddziały zaciężne pojawiały się już w wojskach wystawianych przez Kazimierza Wielkiego oraz Władysława Jagiełłę. Zdecydowany wzrost ich liczebności

i znaczenia przypadł na drugą połowę XV w. W polskich oddziałach zaciężnych początkowo przeważali żołnierze spoza ziem polskich, najczęściej Czesi, Morawianie, Ślązacy. Wkrót-ce jednak przewagę zdobył sobie element rodzimy. Ustalono formy przeprowadzania zaciągu wojska. W krajach Europy Zachodniej, gdzie wojska najemne były w powszechnym użyciu, dowódcy byli prywatnymi przedsiębiorcami wynaj-mującymi sformowane przez siebie wojska dowolnie wy-branym pracodawcom. W Polsce natomiast dowódcy po-szczególnych jednostek zwanych rotami uzyskiwali status królewskich oficerów i działali na podstawie monarszego patentu, czyli listu przypowiedniego. Dokument ten określał liczebność, skład i uzbrojenie roty, okres służby i wysokość wynagrodzenia oraz ewentualnych odszkodowań za szkody poniesione przez żołnierzy w czasie działań wojennych. Wynagrodzenie w piechocie liczono według liczby ludzi, a w rotach konnych według liczby koni. W liście przypowied-nim król stwierdzał, że przyjmuje na służbę jako żołnierzy zaciężnych kilku oficerów, najczęściej pochodzenia szlachec-kiego, wraz z ich towarzyszami. Z kolei towarzysze byli zobowiązani do stawienia się z własnymi pocztami. Towarzy-szy było nieraz kilkudziesięciu lub nawet kilkuset. Podlegali oni bezpośrednio swoim rotmistrzom. System taki, zwany towarzyskim, zapewniał staranny dobór żołnierzy, ponieważ rotmistrz rekrutował towarzyszy przeważnie spośród ludzi dobrze sobie znanych, a towarzysze poczuwali się do jak najlepszego skompletowania swoich pocztów.

System zaciągów towarzyskich dotyczył również formowa-nia jednostek jazdy. Ten rodzaj wojska zachował swoje dotychczasowe zróżnicowanie uzbrojenia w obrębie pocztów i rot, które jak dawniej składały się z ciężkozbrojnych kopijników i lżej uzbrojonych strzelców. Liczebny stosunek jednych do drugich decydował o tym, czy dana rota była kopijniczą czy strzelczą. W rocie kopijniczej na jednego ciężkozbrojnego przypadało dwóch strzelców. W rotach strzel-

czych stosunek ten wynosił 1:4. Zdecydowanie strzelczy charakter miały roty piesze.

Gdy wszystkie roty zostały już sformowane, następowało ich zaprezentowanie. Taki przegląd nazywano popisem, podczas którego sprawdzano zgodność ustaleń z listu przy-powiedniego ze stanem rzeczywistym. Z dokonanego prze-glądu sporządzano specjalny protokół (to był ten właściwy „popis"), w którym wymieniano wszystkich żołnierzy wraz z ich uzbrojeniem, a w przypadku roty jezdnej spisywano również konie. Taki rejestr popisowy stanowił podstawę do wypłacenia żołdu. Najstarsze znane popisy pochodzą z 1471 r., a dotyczą roty jezdnej rotmistrza Rokosowskiego oraz roty pieszej pana Marka2 .

Niedostatek pieniędzy sprawił, że nie od razu zastąpiono całkowicie pospolite ruszenie wojskami zaciężnymi. Na po-czątku zaciągano je nielicznie, tak że przez kilka pierwszych lat trwania wojny trzynastoletniej Polska prowadziła główne działania z udziałem nie odpowiadającego już wymogom nowoczesnego pola walki szlacheckiego pospolitego ruszenia. Nieliczne oddziały zaciężne, które udało się sformować, kierowano tylko tam, gdzie istniało szczególne zagrożenie. Niestety, stan skarbca państwowego zwykle przedstawiał się mało efektownie, żeby nie powiedzieć źle. Pociągało to za sobą spadek możliwości mobilizacyjnych. Wojska najmowane za pieniądze występowały w coraz mniej licznych formacjach. Niekiedy liczyły one po kilka tysięcy (to przy okazji przypływu gotówki u panującego), ale nierzadko zdarzały się oddziały złożone z kilku setek ludzi. Tak więc po zakończeniu wojny trzynastoletniej armia polska w czasie zmagań o tron czeski i węgierski składała się z niechętnej wojnom szlachty.

Polska ze swoim pospolitym ruszeniem zdecydowanie zaczęła odstawać od zachodu Europy. Momentem zwrotnym okazała się niefortunna wyprawa turecka króla Jana Olbrachta.

2 K. G ó r s k i , Historya piechoty polskiej, Kraków 1893; Idem, Historya jazdy polskiej, Kraków 1895.

Szlachta, która stanowiła główną siłę wojsk królewskich, ukazała w całej pełni swoją nieprzydatność w działaniach w polu oraz podczas oblężeń. Coraz bardziej zdecydowanie zaczęto więc odchodzić od powoływania pospolitaków. Armia tego typu mogła wprawdzie liczyć do 50 000 ludzi, jednak jej zwołanie wymagało uchwały sejmowej, a koncentracja od-bywała się opieszale. Przy tym pospolitego ruszenia nie wolno było dzielić, dowodzić nim mógł tylko król, a na niższych szczeblach wojewodowie, którzy zazwyczaj nie bardzo orien-towali się w sprawach wojskowych. W rezultacie rola po-spolitego ruszenia malała i ograniczała się właściwie do ostatniej linii obrony państwa.

Nie nadawało się ono wprawdzie do walk z przeciwnikiem zachodnioeuropejskim czy Turkami, ale zachowało pewne znaczenie w wojnach z Tatarami. Z terenów ziem ruskich powoływano wojsko, które składało się ze szlachty, chłopów i mieszczan zaprawionych w ciągłych bojach z często po-wtarzającymi się najazdami stepowców. Jednak, aby móc skutecznie odpierać napady tatarskie, nie wystarczała doraźnie organizowana obrona. I tutaj były potrzebne wojska stałe.

Króla nie było stać na tymczasowe rozwiązanie w postaci zaciężników, a tym bardziej na wystawienie i utrzymanie stałej armii. Ciągłe zagrożenie granicy południowo-wschodniej sprawiło jednak, że w końcu znaleziono fundusze. W 1479 r. po raz pierwszy pojawiła się w szeregach wojsk polskich formacja, która stanowiła zalążek stałej armii zawodowej — tak zwana obrona potoczna3. Państwo mogło łożyć na nią niewielkie kwoty, liczebność tych oddziałów nie była więc zbyt imponująca. Ich stan nigdy nie przekroczył 4000, a przeciętnie wynosił od 2000 do 3000 ludzi. Czasami

3 Więcej na ten temat w publikacjach: J. G e r l a c h , Pospolite ruszenie i obrona potoczna za Zygmunta I, w: Ksiąga pamiątkowa ku czci Władysława Abrahama, t. II, Lwów 1931; Z. S p i e r a l s k i , Obrona potoczna, w: Pamiętnik VIII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Historia woj-skowości, Warszawa 1960.

ogranicza! się zaledwie do kilkuset żołnierzy. Tak małe wojsko nie było oczywiście w stanie utrzymać całkowitego bezpieczeństwa na pograniczu. Cały czas rozważano inne możliwości podniesienia stanu liczbowego armii polskiej. Jeden z pomysłów polegał na wprowadzeniu powszechniejszej, nieczęsto dotychczas wykorzystywanej wyprawy z dóbr. Miałaby w niej brać udział większa liczba chłopów i miesz-czan. Pięciu, dziesięciu lub dwudziestu ludzi na własny koszt wyposażałoby i wysyłało do wojska jednego piechura lub jeźdźca. Jak się można było spodziewać, szlachta niechętnie patrzyła na tego typu reformy. Obawiała się przede wszystkim utraty części rąk potrzebnych do pracy na ich folwarkach pańszczyźnianych. Bała się również oddać broń w ręce ludzi wykorzystywanych i uciskanych.

Prób wzmocnienia i usprawnienia wojskowości polskiej nie zaniechano. Grupa światlejszych magnatów z otoczenia króla Zygmunta I wysunęła w latach 1513-1515 inny projekt. Zakładał on, że dotychczasowy obowiązek służenia w po-spolitym mszeniu zamieniony zostanie na obowiązek płacenia stałego podatku na wojsko. Reformatorzy przypuszczali, że po otaksowaniu wszystkich dóbr i określeniu sum podatku propor-cjonalnych do wartości majątków uzyska się kwotę po-zwalającą na utrzymanie dwutysięcznego oddziału wojsk zaciężnych przez dwa i pół kwartału w roku. Byłby to oddział istniejący niezależnie od tysiąca żołnierzy utrzymywanych ze skarbca królewskiego. Początkowo szlachta przystała na ten pomysł. Jednak kiedy przyszło do jego realizacji, uznała go za zbyt niewygodny dla siebie, tym bardziej że szacować wartość majątków mieli wyznaczeni przez króla urzędnicy. Powrócono więc do dawnego systemu, który obarczał króla kosztami obrony przede wszystkim pogranicza. Nadal ogromne państwo polskie rozporządzało nieproporcjonalnie małą armią zawodo-wą, którą stanowiła obrona potoczna.

Wraz ze zmianami w uszykowaniach wojsk zachodnio-europejskich, zmieniały się również szyki armii polskiej. Jak

pamiętamy, na Zachodzie zaczęto odchodzić od wielkich i mało ruchliwych mas piechoty. Na ich miejscu pojawiać się zaczęły mniejsze bataliony piechurów, o płytszym uszerego-waniu i większym nasyceniu ręczną bronią palną. W Polsce pod koniec XV w. zaciężna piechota dzieliła się na roty liczące od 400 do 500 ludzi. Na początku następnego stulecia liczebność żołnierzy w poszczególnych rotach zmalała do 200 zbrojnych. Zachowano dotychczasowy podział na dziesiątki, przy czym w każdej dziesiątce część żołnierzy posiadała broń białą oraz uzbrojenie ochronne, a część — broń palną. W pierwszej połowie XVI w. przyjęło się ustawiać w dziesiątce sześciu strzelców, dwóch kopijników i tyleż samo pawężników. Jak widać, w polskiej piechocie istniała już przewaga broni palnej nad białą.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że mimo długotrwałych i bliskich kontaktów z litewsko-ruskimi wojskami Litwy, które reprezentowały wojskowość typu wschodnioeuropejskiego, orga-nizacja i taktyka polskich sił zbrojnych były podporządkowane tradycjom zachodnim. Niewielkie były również początkowo wpływy husyckiej sztuki wojennej, opartej na walce w taborze. Sytuacja zaczęła się zmieniać z chwilą pojawienia się dużego zagrożenia ze strony wojsk tatarskich oraz mołdawskich. Obrona kresów południowo-wschodnich wymagała innej niż na zacho-dzie taktyki i organizacji. Walki na pograniczu skłoniły polskich dowódców do zmian w dotychczasowym stylu prowadzenia działań wojennych. Wojskowość polska dostosowała więc do swoich potrzeb odpowiednio zmodyfikowane wzorce orientalne. Rozpoczął się szczególny w naszych dziejach proces powstawa-nia staropolskiej sztuki wojennej, która swoje największe tryumfy odnosić zaczęła już od drugiej połowy XVI w.

Pogranicze południowo-wschodnie to obszary bardzo roz-ległe i słabo zurbanizowane. Jedynie jazda mogła tam stawić czoła zagrożeniu. Ale musiała to być kawaleria zdolna do toczenia skutecznych bojów z lekkozbrojnymi i szybkimi oddziałami tatarskimi i mołdawskimi. Do końca XV stulecia

oddziały jazdy polskiej dzieliły się na ciężkozbrojnych kopij-ników i lżejszych strzelców. Kopijnicy w ogóle nie nadawali się do szybkich akcji w polu, gdzie potrzebna była zwrotność, a nie siła przełamująca. Lepiej już w walkach z czambułami radzili sobie strzelcy, ale i oni nie zawsze potrafili stawić im czoła. Idealna do walki z wojskami tatarskimi i mołdawskimi okazała się formacja jazdy nowego typu, husaria. Nie była to jeszcze taka husaria, jaką sobie najczęściej wyobrażamy, a więc jeźdźcy w pięknych półzbrojach, w szturmakach (typ hełmu), z długimi kopiami, szablami, siedzący na wielkich rumakach bojowych. Tak wyglądająca husaria pojawiać się zaczęła dopiero w XVII w. Początkowo zaś ta formacja była jazdą lekką. Wywodziła się z Serbii i Węgier, gdzie wcześniej już nauczono się skutecznie stawiać czoła zagonom tatarskim. Na tę właśnie jazdę zwrócono uwagę w Polsce, sprowadzając wzorcowe oddziały zaciężne z Węgier. Pierwsze oddziały husarskie pojawiły się w chorągwi nadwornej w 1500 r. Nazywano je również Racami, gdyż tak określano Serbów, spośród których dokonywano początkowo zaciągów. Racowie walczyli lekką kopią i szablą. Jako ochrony przed ciosami i strzałami używali małych tarcz. Husarze sprowadzani z Wę-gier posiadali także hełmy i kolczugi. Ten typ husarii przyjął się najpowszechniej w szeregach polskiej obrony potocznej. Zapewniał, oprócz niezbędnej manewrowości, również moż-liwość przełamywania szyków nieprzyjacielskich. Z biegiem czasu husaria zastąpiła na polu walki zbyt ociężałych kopij-ników i stała się jazdą ciężką. Na pograniczu zupełnie zaniechano utrzymywania ciężkiej jazdy. Odtąd wojska skła-dały się wyłącznie z husarzy i strzelców, a także oddziałów walczących „po tatarsku" (była to właściwie jazda strzelcza, tyle że bez uzbrojenia ochronnego). Około połowy XVI w. obok wyżej wymienionych dwóch rodzajów jazdy pojawiła się jazda lekka, zwana kozacką.

W XVI-wiecznej Polsce istniały również oddziały inżynieryj-ne. Byli to tak zwani szancchłopi, zobowiązani do naprawy

10 — Orsza 1514

i budowy dróg na trasie ewentualnego przemarszu własnej armii, sypania szańców wokół obozu, stawiania mostów, prac fortyfikacyjnych w czasie oblężeń. Armia polska już od czasów potrzeby grunwaldzkiej znana była z umiejętności sprawnego przerzucania mostów. W 1410 r. był to most łyżwowy, zbudowany na stojących na wodzie łodziach. W dobie bitwy orszańskiej zastosowano system pływających, szczelnie zamkniętych i związanych beczek. Stanowiło to, jak na tamte czasy, wielkie osiągnięcie sztuki inżynieryjnej.

DOWODZENIE

Utworzenie stałych oddziałów obrony potocznej nie roz-wiązywało wszystkich problemów związanych ze stanem obronności państwa. Pojawiło się zagadnienie dowodzenia i zarządzania tymi wojskami. Najwyższym dowódcą wszyst-kich sił zbrojnych w państwie był monarcha. Jednak dowodził on tylko pospolitym ruszeniem. Sprawa skomplikowała się, kiedy na arenę dziejową wkroczyły wojska zaciężne. Monar-chowie zazwyczaj nie pełnili bezpośredniego dowództwa nad najemnikami. Na takie postawienie sprawy nie pozwalała szlachta, która obawiała się ewentualnych absolutystycznych zapędów kolejnych władców. Potrzebni więc byli ludzie, którzy zastąpiliby króla w przewodzeniu wojskom zaciężnym. Już na początku XV w. działali wyznaczeni przez monarchę dostojnicy zajmujący się dowodzeniem. Coraz częściej zawo-dowi dowódcy zaczęli pojawiać się pod koniec wojny trzy-nastoletniej. Taką postacią był chociażby wspomniany w toku naszych rozważań Piotr Dunin. Za panowania Kazimierza Jagiellończyka nasiliła się praktyka ustanawiania zastępców króla na polu walki, którzy mieli dowodzić zarówno po-spolitym ruszeniem, jak i siłami nadwornymi i zaciężnymi. Na czele oddziałów pospolitego ruszenia stali kasztelanowie i wojewodowie poszczególnych ziem i województw. Często dowodzili również królewskimi wojskami nadwornymi i mogli

samodzielnie wykonywać powierzone im zadania bojowe. Taka organizacja dowodzenia sprawdzała się, dopóki oddziały wojsk zaciężnych były niezbyt liczne. Od drugiej połowy XV w. kiedy ich liczba zaczęła rosnąć, pojawiła się instytucja hetmana. Hetmani zajmowali się tylko dowodzeniem i or-ganizacją sił zbrojnych. Polska nie posiadała jak na razie stałej armii. Wojska zaciężne werbowano tylko w przypadku jakiegoś zagrożenia (o ile były na to środki). Po zakończeniu działań wojennych wojska zaciężne rozpuszczano, a wy-znaczony dowódca przestawał być hetmanem.

Sytuacja uległa zmianie, kiedy wreszcie udało się powołać, wprawdzie nieliczne, ale stałe wojska na pograniczu połu-dniowo-wschodnim — obronę potoczną. Konieczne wtedy okazało się wyodrębnienie spośród służących na tych terenach rotmistrzów rot zaciężnych głównodowodzącego tą obroną. Stąd też bierze swój początek instytucja hetmana polnego. Początkowo wobec słabości liczebnej obrony potocznej zmu-szona była ona współdziałać z pospolitym ruszeniem ziem ruskich. Dlatego też, aby uniknąć sporów kompetencyjnych, łączono stanowisko dowódcy obrony z miejscowymi urzędami senatorskimi i starościńskimi. Takie rozwiązanie pozwoliło na kierowanie wszystkimi siłami zbrojnymi na danym obszarze przez jedną osobę. Z biegiem czasu wykształcił się również urząd hetmana koronnego. Ciągła nieobecność króla Aleksan-dra Jagiellończyka w Polsce oraz zagrożenie terenów mało-polskich przez Tatarów krymskich spowodowały, że monarcha wyznaczył w 1503 r. hetmana dla tych ziem (był nim Mikołaj Kamieniecki). Zlecono mu również obronę ziem ruskich i podporządkowano hetmana obrony potocznej. Urząd hetmana koronnego był wstępem do powołania instytucji hetmana wielkiego koronnego (od 1539 r.)4. Do kompetencji hetmana koronnego należało lustrowanie wojsk, dokonywanie ich popisów, wymierzanie sprawiedliwości ludziom służącym

w wojsku. Dowodził on również całością sił zbrojnych państwa na danej wyprawie. Jednak początkowo osoba sprawująca urząd hetmana koronnego nie była naczelnym wodzem. Jeszcze bowiem przez jakiś czas hetmani koronni (wielcy) pełnili swoją powinność naczelnej komendy tylko na mocy osobnej decyzji panującego.

Jak już wiemy, hetmani polni zajmowali się obroną potoczną. Podlegali oni hetmanom koronnym, ale nieje-dnokrotnie wykonywali samodzielne zadania. Hetmani polni stale przebywali na terenach południowo-wschodnich, aby być na miejscu w przypadku najazdu tatarskiego lub wypadu wojsk mołdawskich.

W armii polskiej wykształcił się również urząd hetmana okresowego, mianowanego przez króla doraźnie, w razie konieczności. Kompetencje hetmanów okresowych miały charakter ściśle operacyjny. Zastępowali monarchę lub hetmana w dowodzeniu ogólnym oraz w prowadzeniu wojsk na polu bitwy. Kiedy kończyły się działania wojenne, również i taki hetman przestawał piastować swój urząd. Pod dowództwem hetmanów okresowych znajdowały się i obrona potoczna, i wojska świeżego zaciągu, a także pospolite ruszenie. Niejed-nokrotnie zdarzało się, że tacy hetmani otrzymywali od króla uprawnienia natury organizacyjnej. Oznaczało to w praktyce, że mogli wówczas na przykład dokonywać zaciągów do wojska. Obok hetmanów okresowych pojawili się hetmani wojsk zaciężnych polskich i cudzoziemskich. Do ich kom-petencji należało wyłącznie dowodzenie oddziałami zacięż-ników. Ich działalność była ściśle określoną funkcją sprawo-waną na mocy jednorazowej decyzji królewskiej. Najczęściej byli to dowódcy wojsk posiłkowych dla Wielkiego Księstwa Litewskiego w jego walce z państwem moskiewskim. Z reguły też nie przewodzili oni wszystkim siłom biorącym udział w wyprawie, a tylko ich części. Mogli prowadzić działania wojenne samodzielnie lub też we współdziałaniu z innymi hetmanami. Jednak z tą współpracą nie zawsze bywało

najlepiej. Bardzo często dochodziło do sporów między dowódcami co do prerogatyw i kompetencji. Najczęściej chodziło o podległość hetmanów wojsk posiłkowych het-manom wojsk litewskich. Obcymi oddziałami w służbie polskiej dowodzili cudzoziemscy hetmani zaciężni wynaj-mowani przez króla na czas określonej kampanii wojennej. Podlegali oni władzy hetmana koronnego, polnego lub innych dowódców powołanych przez monarchę. Wachlarz urzędów hetmańskich na tym się nie kończył. Istnieli jeszcze hetmani nadworni. Wywodzą oni swój urząd od dowódców jednostek nadwornych królów Polski. Początkowo wojskami takimi dowodzili z przyzwolenia i woli monarchy mar-szałkowie nadworni lub też wielcy koronni. Już jednak na początku XVI w. pojawili się dowódcy oddziałów na-dwornych, których władca rekrutował spośród tych właśnie wojsk. Byli to ludzie zazwyczaj doskonale zorientowani w sztuce wojennej, gdyż, jak pamiętamy, chorągwie nadworne stanowiły zalążek prawdziwej armii zawodowej. Z nich to sformowano w okresie potrzeby grunwaldzkiej wielką chorągiew nadworną i gończą. W pierwszej połowie XVI w. funkcjonowała także instytucja hetmana pruskiego, któremu podlegały wszystkie rodzaje sił zbrojnych znajdujące się na terenie Prus. Miał on pod swoją komendą wojska zaciężne, wszelkiego rodzaju prywatne poczty oraz pospolite ruszenie. Urząd hetmana pruskiego zanikł do połowy XVI stulecia, gdyż obawiano się zbytniego usamodzielnienia terenów Prus.

Jak widać z powyższych wywodów, tworzeniu zrębów nowożytnej armii polskiej, wprowadzaniu wielu nowatorskich rozwiązań, towarzyszyła wielość i różnorodność urzędów hetmańskich. Takie nagromadzenie podobnych w kompeten-cjach stanowisk musiało wywoływać i rzeczywiście wywoły-wało wiele kontrowersji oraz niepotrzebnych kłótni pomiędzy piastującymi je hetmanami. Niejednokrotnie spory te prowa-dziły do niepowodzeń w działaniach wojennych, ale generalnie

można przyjąć, że nowa armia sprawdzała się pod rządami nowych urzędników królewskich. Oni sami z czasem na stałe zadomowili się w historii polskiej wojskowości, tworząc w niej niejedną chlubną kartę.

UZBROJENIE

Pomimo swojego peryferyjnego położenia względem krajów Europy Zachodniej Polska znajdowała się w czołówce państw przeżywających rewolucję w dziedzinie techniki wojskowej. Przykładem może służyć artyleria ogniowa. Pierwsze działa ze spiżu, o długiej lufie, które strzelały już kulami żeliwnymi, a nie kamiennymi, pojawiły się w czasie wojen włoskich w armii króla francuskiego Karola VIII w 1494 r. W Polsce dochowało się do dziś takie właśnie działo polskiej produkcji już z 1506 r., co oczywiście nie oznacza, że nie mogły one być używane w latach wcześniejszych. Podobnie sprawa się przedstawia z ręczną bronią palną. Już bowiem w czasie wyprawy bukowińskiej większość piechoty polskiej była w nią wyposażona, a w interesującej nas bitwie pod Orszą mieli ją prawie wszyscy polscy strzelcy. Ale nie samą bronią palną i artylerią wygrywała armia polska swoje bitwy końca XV i początku XVI w. Nieodzowna była oczywiście broń biała wszelakiego rodzaju oraz uzbrojenie ochronne. Scharaktery-zujemy pokrótce typowe dla tego okresu uzbrojenie po-szczególnych rodzajów wojsk polskich obecnych pod Orszą.

Jak już wiemy, wojska polskie nie porzuciły jeszcze zupełnie zwyczaju używania w boju ciężkozbrojnych kopijników, którzy czasy swojej świetności przeżywali w XV w. Wraz ze zmieniającym się obliczem ówczesnego pola walki rola tego typu jazdy zaczęła stopniowo maleć. Ciągłe utarczki ze zwinnymi i szybkimi czambułami tatarskimi wyeliminowały całkowicie kopijników z pogranicza południowo-wschodniego. Jednak w walkach z przeciwnikiem typu zachodniego i takim, który stosował tradycyjną taktykę średniowieczną, ciężka

jazda jeszcze przez jakiś czas z powodzeniem wywiązywała się z nałożonych na nią zadań. W dalszym ciągu stanowiła ona główną siłę przełamującą na polu bitwy, a sam widok opancerzonego jeźdźca na potężnym koniu robił zawsze duże wrażenie na przeciwniku. Główną bronią zaczepną ciężko-zbrojnego jeźdźca była kopia. W średniowieczu uważano kopijnika za właściwego rycerza i to właśnie od tego głównego oręża wzięła się nazwa najmniejszej jednostki organizacyjnej kawalerii rycerskiej, czyli po prostu kopii. Obecność tej broni można stwierdzić na ziemiach polskich już w XII w. W póź-nym średniowieczu przystosowywano ją do przebijania coraz lepszych i grubszych zbroi. Drzewce kopii późnośredniowiecz-nych były bardzo masywne, ciężkie i długie (3,5—4 metrów), zaopatrzono je więc w przewężone uchwyty ułatwiające utrzymanie broni w ręku. Na drzewcu montowano kolistą tarczkę, chroniącą dłoń kopijnika. Kopia była bardzo groźną bronią. Masa rycerza i rozpędzonego konia, czasami również opancerzonego (ladrowanie), powodowała najczęściej dosyć łatwe przełamywanie szyków nieprzyjacielskiej jazdy i pie-choty. Oczywiście kopią nie dało się łatwo władać. Ale tę niedogodność rekompensował wielokrotny wzrost siły uderze-nia, niemożliwej do uzyskania tylko przez zamach ręką. Zdarzało się, że ciężki jeździec uzbrajał się nie w kopię, lecz poręczniejszą od niej włócznię, ale ten typ oręża częściej wykorzystywały inne odmiany jazdy.

Bronią „drugiej linii", której używali kopijnicy, był miecz. Sięgano po niego po wykonaniu pierwszego uderzenia, kiedy to kopie najczęściej łamały się na skutek spotkania z ciałami przeciwników. Miecz w średniowieczu urósł do rangi sym-bolu. Otaczano go czcią i szacunkiem. Składano na niego przysięgi, nim też wymierzano kary. Był cennym poda-runkiem przekazywanym przez papieży królom i na odwrót. Przekazywano go w spadku. Starano się przede wszystkim o zachowanie głowni miecza, gdyż rękojeść z reguły była wykonana z materiałów mniej odpornych na działanie czasu.

Chociaż zmieniające się pole walki wymagało już innego uzbrojenia, to jednak w czasach późnośredniowiecznych i na początku czasów nowożytnych miecz zachował nadal ważną rolę w uzbrojeniu polskim.

Miecz na przestrzeni dziejów podlegał ciągłym przemia-nom. W końcu XV i na początku XVI w. znacznie się już różnił od starszych egzemplarzy. Przemiany zachodzące w wyglądzie mieczy wiążą się bardzo ściśle z ewolucją dokonującą się w produkcji coraz lepszych ochron wal-czących. Można mówić o swoistym wyścigu zbrojeń pomię-dzy płatnerzami a producentami mieczów, kopii czy też

/ t

różnego rodzaju broni miotającej. Ow proces przyśpieszonej ewolucji miecza i dostosowywania go do przełamywania coraz liczniejszych i grubszych pancerzy miał swój początek już w drugiej połowie XIII w. Rozwój udoskonaleń miecza przebiegał w dwóch kierunkach. Pierwszy kierunek rozwoju prowadził do nadania mieczowi kształtu ułatwiającego pchnięcie przeciwnika. Były to tak zwane miecze małe i upowszechniły się przede wszystkim we Francji, Włoszech, Hiszpanii i Anglii. Drugi z kierunków zakładał powiększanie miecza do takich rozmiarów, które umożliwiałyby im zadanie jak najsilniejszego ciosu. W wyniku tej ewolucji powstały tak zwane miecze wielkie, które największą popularność zdobyły w krajach Europy Północno-Wschodniej.

Wraz z rozwojem zbroi płytowej, która w drugiej połowie XV w. nabrała najdoskonalszych form, również i miecze musiały ulegać przemianom. I tu znów reakcja sztuki miecz-niczej przebiegała w dwóch kierunkach. Małe miecze zwięk-szają swoje rozmiary, a sztych rozbudowuje się w masywny kolec zdolny do przebicia grubych blach. Wielkie miecze stają się bardziej uniwersalne, to znaczy nadają się do zadania straszliwego ciosu tnącego, ale także potrafią dogłębnie spenetrować zbroję przeciwnika. Głownia takiego miecza była sześcioboczna, a przy sztychu romboidalna. Rękojeść natomiast w tych mieczach była półtora- lub dwuręczna. Razem z ręko-

jeścią miecz miał około 130 cm długości, czasami więcej. To właśnie tych wielkich mieczy używano głównie w szeregach polskich ciężkich jeźdźców pod Orszą.

Bardzo groźną broń w rękach kopijnika stanowił koncerz, formą zbliżony do miecza, ale o bardzo wąskiej głowni (często wielokątnej w przekroju). Nie nadawał się on do zadawania cięć, lecz tylko do sztychów. Ciężkozbrojna konnica mogła używać koncerzy po skruszeniu kopii, gdyż wydatny i ostry szpic doskonale przebijał co cieńsze blachy zbroi i z łatwością przechodził na wylot przez kolczugę lub inny typ pancerza.

Uzbrojenie zaczepne ciężkozbrojnego wojownika uzupełniał kord lub sztylet, a niekiedy młot albo maczuga rycerska. Kord miał kształt wielkiego noża i często był wykorzystywany przez rycerzy w razie utraty miecza w walce. Często też kopijnicy używali kordów w podróży, gdyż był od miecza lżejszy i wygodniejszy w noszeniu. Sztylet (puginał, mizery-kordia) nadawał się, ze względu na krótką głownię, wyłącznie do zadawania pchnięć. Puginał ułatwiał ewentualne dobicie powalonego przeciwnika i dlatego od XIV w. zaczęto go nazywać mizerykordią (od misericorclia — miłosierne serce). Bardzo efektywną bronią okazał się młot rycerski. Używano go od XIV do XVI w. Trzon tej broni był drewniany lub metalowy i miał do 50 cm długości. Charakteryzowała się ona żeleźcem o płaskim młotku z jednej strony i ostrym dziobem lub siekierką z drugiej. Szczególnie dobrze spisywał się młotek rycerski w rozbijaniu hełmów i zbroi. Podobną rolę na polu bitwy odgrywała maczuga rycerska, najczęściej w całości wykonana ze stali, z głowicą złożoną z sześciu lub siedmiu piór5. Należy jednak przypuszczać, że nie wszyscy kopijnicy pod Orszą byli wyekwipowani w komplet tych „przyborów". Po pierwsze, było to kosztowne, a po drugie — nie przewidy-wano spotkania z ciężkozbrojną jazdą typu zachodniego, więc

5 M. G r a d o w s k i , Z. Z y g u l s k i jun., Słownik uzbrojenia historycz-nego, Warszawa 1998, s. 62.

zarówno młotki, jak i maczugi rycerskie na nic by się nie przydały.

Uzbrojenie ochronne kopijnika składało się w owym czasie tylko ze zbroi płytowej. Tarcza, jeszcze do niedawna niezbęd-na, zaczęła znikać z wyposażenia ciężkich jeźdźców. Coraz doskonalsze i przez to cięższe zbroje nie wymagały już dodatkowej ochrony. Zresztą przy powodowaniu wielkim rumakiem bojowym tarcza niejednokrotnie tylko przeszkadzała, a coraz szersze zastosowanie broni palnej i tak czyniło z niej niepotrzebne obciążenie. Tarcza przestała również pełnić funkcję symboliczną i sygnalizacyjną. W czasach, kiedy armia składała się z pospolitego ruszenia, czyli szlachty, na tarczy przedstawiano własny herb bądź symbol ziemi, z której pochodzili rycerze. Żołnierze służący w zaciężnej jeździe nie reprezentowali już ziem czy rodów. Ich służba, równie zaszczytna, jak w czasach pospolitego ruszenia, sprowadzała się do wykonywania swojego zawodu. Nie było miejsca na separatyzmy i indywidualne poczynania. Chełpienie się włas-nym herbem prowadziło w przeszłości do problemów na polu bitwy — szyk „w płot" tak długo pokutował w armiach rycerskich między innymi dlatego, że rycerz mógł się w nim wykazać swymi umiejętnościami i męstwem. Pełnię swych walorów zachowała tarcza w przypadku lżej uzbrojonych jeźdźców, zwłaszcza u husarii (Raców), ale o tym później.

Jak już wcześniej powiedziano, główną ochronę kopijnika stanowiła zbroja. Była to pełna, biała (nie osłonięta żadnym materiałem) zbroja płytowa. Wielka kariera zbroi białej zaczęła się jeszcze w pierwszej połowie XV w. w północnych Włoszech. Od tego czasu popularność jej stale rosła, chociaż należy przypuszczać, że było to bardzo drogie uzbrojenie ochronne. Jednak jej walory usprawiedliwiały koszty. Pomimo sporego ciężaru (do 30 kilogramów) zbroja taka dawała pełną swobodę mchów wojownikowi. Taki efekt uzyskano dzięki przegubowym (folgowym) osłonom kończyn i to zarówno górnych, jak i dolnych. Blachy napierśnika były przeważnie

grubsze od tych chroniących plecy. Zbroje wytwarzane pod wpływem północnowłoskich pracowni charakteryzowały się ponadto asymetrią budowy — rozbudowywano przede wszy-stkim lewą stronę. Zwłaszcza ochrona lewego ramienia była silniej rozbudowana i wykuta z grubszej blachy, gdyż miała zastąpić tarczę. Jednocześnie ze zbrojami typu północnowłos-kiego współistniały zbroje produkowane przez płatnerzy z południa Rzeszy Niemieckiej. Te zbroje z kolei miały formę symetryczną, a kirysy (napierśniki) coraz częściej pokrywano kanelowaniem — zdobieniami w postaci żłobków (zbroje z Włoch były gładkie). Ze zbroi niemieckiej wykształciła się słynna zbroja „gotycka". Charakteryzowała się smukłością linii, wydłużeniem form i wyraźną ostrością konturów. Szeregi rozchodzących się wachlarzowato żłobków, szpiczastość ochron kończyn miały stwarzać wrażenie ruchu i energii5. Przypuszczalnie pod Orszą polska ciężka jazda nosiła zbroje zbliżone do typu „gotyckiego". Wskazywać na to mogłyby nie tylko wyobrażenia ikonograficzne wykonane przez świadka bitwy7, ale też bliskość geograficzna płatnerskich ośrodków niemieckich, z których wojskowość polska zapożyczała no-winki zbrojeniowe.

Nieodzownym elementem uzbrojenia ochronnego kopijnika był oczywiście hełm. Jego forma nawiązywała do całej zbroi. Najczęściej była to przyłbica, to znaczy hełm z pod-noszoną zasłoną twarzy. Należy w tym miejscu podkreślić, że przyłbica to typ hełmu, a nie, jak dawniej utrzymywała literatura, owa ruchoma osłona. Pod Orszą prawdopodobnie

6 Z. Z y g u l s k i jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1975, s. 88.

7 Chodzi tu o obraz pt. Bitwa pod Orszą. Obraz przypisuje się niemieckiemu malarzowi. Nie jest znane jego imię, ale widnieje on na obrazie. Panował wówczas zwyczaj wysyłania artystów na wyprawy wojenne. Mieli oni za zadanie zilustrować zwycięską bitwę. Twórca Bitwy pod Orszą wspaniale przedstawił walczące strony, uwzględniając wszystkie detale uzbrojenia. Oczywiście takie przedstawienie uzbrojenia wojsk nie musiało koniecznie odpowiadać rzeczywistości, ałe daje nam pewne pojęcie o realiach epoki.

używano przyłbicy najnowszego ówcześnie typu „armet". Skonstruowano ją pod koniec pierwszej połowy XV w. we Włoszech. Stała się powszechna w drugiej połowie tego stulecia. Przyłbica taka charakteryzowała się półkulistym dzwonem, przedłużonym ku dołowi. Policzki chroniły dwie półokrągłe tarczki, które dawały się odchylać na boki. Zasłona była profilowana, z wyraźną granią przebiegającą przez środek. Posiadała także otworki wentylacyjne. Hełm często uzupełniał podbródek. Oczywiście nie wszyscy ciężcy jeźdźcy posiadali właśnie taką przyłbicę. Możliwe były jej różne odmiany. Oprócz przyłbic w użyciu były zapewne kapaliny i salady. Kapalin to rodzaj stalowego kapelusza z silnie wyodrębnioną krezą, która niejednokrotnie chroniła twarz wojownika (wówczas robiono w niej szczeliny wzrokowe). Hełm ten znano już w starożytności, ale dopiero w średnio-wieczu zdobył wielką popularność, zwłaszcza że był stosun-kowo tani. Saladę wymyślili włoscy płatnerze. Prawdopodob-nie wywodziła się od kapalinu. Mocno wydłużona kreza tego ostatniego, osłaniająca górną część twarzy, wymagała wycię-cia szczeliny wzrokowej. To z kolei przyczyniało się do wydłużenia tylnej części dzwonu, która przybrała postać nakarczka. Z przodu natomiast zrezygnowano z krezy za-stępując ją ruchomą zasłoną. Dolną część twarzy chroniono niekiedy podbródkiem przymocowanym do napierśnika. W ten sposób powstał niemal całkowicie zamknięty, ale stosunkowo lekki hełm8 . Salady zdobyły sobie tak wielką popularność, że były coraz częściej używane zamiast cięż-szych od nich przyłbic.

Na przełomie XV i XVI w. dosyć popularne stało się opancerzanie koni — tak zwane ladrowanie. Chronienie wierzchowców przed ciosami i strzałami znano już od wczes-nego średniowiecza. Używano wówczas grubych tkanin lub kolczug. Posiadanie i utrzymanie konia było drogie i wymagało

8 Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1450-1500, red. A. Nowakowski, Toruń 1998, s. 75.

wiele wysiłku. Dlatego też należało zachować go w jak najlepszej formie przez możliwie długi czas. Było to ważne zwłaszcza wtedy, kiedy na polach bitew pojawiła się broń palna. Sam jeździec stanowił trudny do trafienia cel, natomiast konia zdecydowanie łatwiej było wyeliminować z walki. A bez koni nie istnieli kopijnicy i uderzenie „stalową ławą" mogło się załamać. Gdy ostatecznie uformowała się rycerska pełna zbroja płytowa, również i konie otrzymały swoją stalową ochronę. Pełna płytowa zbroja końska składała się z wielu elementów tak skonstruowanych i połączonych, że prawie nie ograniczały ruchów rumaka. Partie ciała, których nie osłaniały blachy starano się maskować przy pomocy kolczugi.

Tak opancerzeni jeździec i koń, a zwłaszcza cała ława zakutych w stal wojowników, rzeczywiście musieli robić piorunujące wrażenie na przeciwniku. Nie zawsze jednak kopijnicy występowali w pełnym oporządzeniu (to samo dotyczyło również i koni). Niejednokrotnie nie pozwalały na to fundusze, czasami warunki, w jakich przyszło stoczyć bitwę. Na podmokłych terenach pod Orszą ciężkozbrojna jazda na pewno nie wystąpiła w swoim pełnym oporządzeniu. W otwartym polu nic jej się nie mogło oprzeć i jedno jej uderzenie wystarczało, by zmieść wroga z powierzchni ziemi lub przynajmniej zmusić do rejterady. Jednak tutaj sprawa nie była taka prosta. Aby myśleć o zwycięstwie, zwłaszcza w walce ze zwinniejszym przeciwnikiem (np. Tatarzy), potrzebna była lżejsza jazda. Jej tradycja sięga czasów, kiedy to rycerz przyprowadzał ze sobą na wyprawę wojenną poczet lżej uzbrojonych jeźdźców. W dobie bitwy orszańskiej to właśnie jazda strzelcza była, obok husarii, najliczniejszą formacją wojsk polskich. Konni strzelcy porzucili już ciężką i nieporęczną kuszę na rzecz szybkostrzelnego łuku. I to on stanowił teraz główną broń zaczepną tego rodzaju jazdy. Do walki w zwarciu konni strzelcy używali, podobnie jak kopij-nicy, mieczy, ale były to okazy lżejsze. Popularnością cieszyć się zaczęły szable. Były one o wiele lżejsze od mieczy,

a swoją skutecznością niejednokrotnie je przewyższały. Ten orientalny wynalazek znalazł się na naszych ziemiach najpraw-dopodobniej za pośrednictwem węgierskim. Nie od razu się przyjął. Początkowo rycerstwo używało szabli w podróży, jako broni przybocznej, podczas gdy miecz wraz ze zbroją jechał w taborze. Z czasem walory bojowe szabli zostały docenione, zwłaszcza przez jazdę lekką. Od końca pierwszej połowy XVI w. wyparła ona całkowicie miecz z wyposażenia jeździeckiego.

Jako ochrony w walce lekka jazda używała niekiedy metalo-wych, kolistych tarcz z ostrym występem na środku. Główny oręż ochronny jazdy strzelczej stanowiły pancerze czyli kolczugi. Ta koszula zrobiona ze splecionych ze sobą metalowych kółeczek znana już była w starożytności, a pojawiła się za sprawą Celtów. Gęsta kolczuga dawała dobrą ochronę przed cięciami, natomiast nie zabezpieczała przed pchnięciami i grota-mi strzał. Najczęściej konni strzelcy oprócz kolczugi nosili jeszcze napierśniki. Niekiedy kolczugę zastępowano tak zwaną zbroją strzelczą — kaftanem wzmocnionym metalowymi płytka-mi. Czasami zdarzała się również brygantyna, czyli kamizela ze skóry z przynitowanymi płytkami. Możliwe jednak, że jazda strzelczą pod Orszą w ogóle zrezygnowała z uzbrojenia ochronnego, by zwiększyć ruchliwość w starciu z przypuszczal-nie lżej uzbrojonym przeciwnikiem.

Do chronienia głowy lekka jazda używała oprócz kolczego kaptura (czepca) również lekkie, otwarte hełmy, które okreś-lano mianem łebki. Ten typ hełmu wykształcił się w średnio-wieczu. Charakteryzował się kulistym, czasem lekko zaost-rzonym dzwonem. Najczęściej był wykonany z jednego kęsa metalu, dlatego też odznaczał się dużą wytrzymałością na ciosy. Niewątpliwą zaletą tego hełmu była jego niska cena, stąd jego duża popularność w szeregach nie tylko polskich wojsk. Obok łebek w użyciu zapewne były również kapaliny.

Konie oddziałów strzelczych z reguły reprezentowały lżejsze rasy, zdolne do utrzymania dużej manewrowości w trakcie bitwy. Nie bez znaczenia była również cena wierzchowca,

w przypadku konia kopijniczego bardzo wysoka. Dla utrzy-mania wcześniej wspomnianej manewrowości nie obciążano ladrowaniem koni jazdy strzelczej.

W czasach, kiedy stoczona została bitwa pod Orszą, w powszechnym użyciu były już formacje husarskie (rackie), bardzo przydatne na terenach południowo-wschodnich. Tam bowiem o sukcesie decydowała szybkość i zwinność, a nie masa uderzeniowa. Serbowie i Węgrzy, wśród których prowa-dzono początkowo zaciągi, wypracowali skuteczne sposoby w walce z lotnymi czambułami tatarskimi. Do walki husarze przystępowali uzbrojeni w lekkie kopie, a właściwie włócznie. Były one na tyle lekkie, że dawały się w miarę swobodnie prowadzić, a jednocześnie na tyle ciężkie, że uzbrojony w nie zwarty oddział Raców stanowił niezłą siłę przełamującą, zachowując do tego swój główny atut, czyli zwrotność.

Do walki w zwarciu husaria używała szabel. Były to z reguły egzemplarze o szerokiej głowni i lekkiej krzywiźnie. Szabla taka, stosunkowo ciężka, doskonale nadawała się do rozbijania ochron, wobec których miecz o podobnej wadze byłby bezsilny. Najczęściej były to szable pochodzenia węgier-skiego lub tureckiego.

Racowie służyli praktycznie bez uzbrojenia ochronnego, jeśli nie liczyć małej tarczy. W większości przypadków była to drewniana, prostokątna, a przynajmniej wydłużona, tarcza węgierska z typowym asymetrycznie ściętym górnym brze-giem. Niektórzy z husarzy używali okrągłych tarcz tureckich — kałkanów. Husarze serbscy, jak już wspomniano, nie posiadali żadnych pancerzy. Na ciele nosili tylko różno-kolorowe watowane i przeszywane kaftany, lekkie i w miarę dobrze chroniące wojownika przed cięciami. Również głowy Racowie nie chronili żadnym hełmem i nosili tylko czapki lub trochę groteskowo wyglądające kapelusze. Nieco lepiej — w kolczugi i hełmy — uzbrojeni byli husarze węgierscy. Oni właśnie stali się wkrótce pierwowzorem polskiej husarii, która od połowy XVI w. zastąpiła ciężką jazdę kopijniczą.

Racowie dosiadali lekkich, zwinnych i jednocześnie bardzo wytrzymałych koni. Pozwalało to uczynić z jazdy rackiej oddziały zwiadowczo-pościgowe.

Uzupełnieniem formacji konnych była lekka jazda tatarska. Nie wszyscy jej członkowie to rzeczywiście Tatarzy. W więk-szości byli to Polacy służący „sposobem tatarskim". Oznaczało to, że nie posiadali uzbrojenia ochronnego, a w walce po mistrzowsku wręcz posługiwali się łukiem typu wschodniego. Oprócz tego używali szabel i arkanów, służących do ściągania przeciwników z koni.

Jak już wielokrotnie wspomniano, coraz większe znaczenie na polu bitwy zaczęła mieć piechota zaciężna. Dzieliła się ona wówczas na pawężników, pieszych kopijników (nasz od-powiednik zachodnioeuropejskiego pikiniera) oraz strzelców. Pawężnicy to rodzaj piechoty, który został najszybciej usunięty z pól bitewnych z powodu małej ruchliwości wynikającej z obciążenia przez wielką tarczę, czyli pawęż. To uzbrojenie ochronne, dzierżone wytrwale przez piechurów, dało nazwę ich profesji. Wielka pawęż piechoty wykształciła się z mniej-szej pawężki jeździeckiej, powstałej pod wpływem bałtyjskim i charakteryzującej się prostokątnym w przybliżeniu kształtem, z pionowym występem biegnącym wzdłuż całej tarczy. Ten element dawał doskonałą ochronę przedramienia i dłoni rycerza. Pawężka jeździecka tak dobrze wywiązywała się z powierzonego jej zadania, że kiedy nadszedł czas popular-ności piechoty, właśnie ją zaadaptowano do ochrony pieszych czworoboków. Naturalnie odpowiednio ową tarczę powięk-szono i wzmocniono żelaznymi okuciami. Pawęż osłaniała przeważnie całego wojownika. Najbardziej okazałe egzem-plarze posiadały specjalne kolce umożliwiające wbicie tarczy w ziemię. Niekiedy miały także małe okienka obserwacyjne. Tak wielkich i ciężkich tarcz używano z reguły podczas oblężeń lub w czasie walki taborowej. W polu posługiwano się nieco lżejszymi i poręczniejszymi okazami. Oprócz wielkiej tarczy pawężnicy nosili zapewne kolczugi lub występowali

bez dodatkowego uzbrojenia ochronnego. Na głowach „królo-wała" łebka.

Bronią zaczepną pawężników był z reguły kord lub czasami szabla. Cięższe uzbrojenie zaczepne nie miało racji bytu w przypadku tej formacji, gdyż wystarczającym obciążeniem było noszenie i posługiwanie się pawężą.

Kolejnym typem piechura w szeregach polskich był kopijnik, nazwany tak samo jak jego konny kolega, ponieważ w walce używał kopii zamiennie nazywanej również piką9 . Pieszy kopijnik posiadał także miecz, najczęściej „wielki", czasem koncerz lub puginał. Jednak na ogół starano się, aby taki piechur nie miał zbyt wiele broni, którą przecież musiał nosić przemierzając niekiedy znaczne odległości.

Uzbrojenie ochronne składało się, podobnie jak u ciężkiej jazdy, ze zbroi płytowej (kopijniczej), nie zawsze kompletnej, zwłaszcza gdy bitwa toczyła się w okolicy przypominającej teren bitwy pod Orszą. Były to nadbrzeża Dniepru, a więc obszar podmokły i trudny do przebycia dla ciężkiej jazdy i piechoty.

Zjawiskiem, które pojawiło się w wojsku polskim po wojnie trzynastoletniej, a następnie nasiliło się w ciągu XVI stulecia, było coraz powszechniejsze stosowanie broni palnej. To dla niej porzucali swe kusze strzelcy, czyli trzeci rodzaj piechoty w armii polskiej. Najdawniejsze informacje o euro-pejskiej ręcznej broni palnej pochodzą z pierwszej połowy XIV w. Lufy owych najstarszych ezemplarzy odlewano z żelaza lub brązu. Niekiedy też wykuwano je zwijając na drewnianym kołku prostokątny kawałek grubej blachy, zgrze-wając lub skuwając miejsca złączenia. Lufę zaopatrywano w otwór zapałowy przy końcu komory prochowej, a następnie osadzano na drewnianym łożu. U wylotu, pod spodem, znajdował się hak, który podczas strzelania opierano o mur lub inną podstawę. Takie rozwiązanie zmniejszało siłę odrzutu

9 Polska technika wojskowa do 1500 roku, red. A. Nadolski, Warszawa 1994, s. 211.

11 — Orsza 1514

i dało tej broni nazwę hakownicy l0. Początkowo hakownic używano głównie do obrony murów, gdyż ich duży ciężar uniemożliwiał sprawne posługiwanie się nimi w otwartym polu. Z biegiem czasu jednak hakownice stały się znacznie lżejsze. Na początku XVI w. rozróżniano dwa rodzaje hakow-nic. Pierwszy charakteryzował się bardzo prostą, niewielką kolbą, co utrudniało celowanie. Ten typ zaczął już schodzić z pól bitewnych. Drugi rodzaj miał wykształconą kolbę, trochę podobną do dzisiejszej karabinowej. Pod koniec XV w. pojawiły się w oddziałach polskiej piechoty zaciężnej rusznice. Ten typ broni był zdecydowanie lżejszy od hakownic i to zdecydowało, że stały się one o wiele popularniejsze. Zarówno hakownice, jak i rusznice miały już w tym czasie zamki lontowe. Była to przymocowana z prawego boku lufy dźwignia zakończona uchwytem na lont. Aby oddać strzał, należało nacisnąć dolny koniec dźwigni, a wtedy górna jej część z umocowanym lontem opadała na panewkę z prochem. Usprawniało to cykl celowania i strzelania. Dotychczas bowiem, aby oddać strzał, trzeba było jedną ręką przy-trzymywać broń (wspartą o jakieś podłoże), a drugą ręką przytknąć rozżarzony koniec lontu do otworu zapałowego. Zamek lontowy umożliwiał już swobodne trzymanie broni oburącz, a przez to dokładniejsze celowanie.

Przypuszczalnie piechurzy polscy obecni pod Orszą mieli na wyposażeniu zarówno nowocześniejsze rusznice, jak i lżej-sze odmiany hakownic (arkebuzy). Nie należy jednak zupełnie wykluczać występowania w szeregach polskich również i kusz. Mogli w nie być wyposażeni co niektórzy mniej zamożni towarzysze. Broń ta znana już była w czasach starożytnych, a szczególnie została upowszechniona przez Celtów (tych samych, którym wojskowość zawdzięcza kolczugę). Wielkiego znaczenia kusza nabrała w średniowieczu, gdzie jednak była uważana za broń nierycerską (podobnie jak łuk), bo rażącą

z daleka, z ukrycia. Straszliwa moc przebijania pancerzy i zbroi przez bełty kusz spowodowała, że również i Kościół sprzeciwiał się wielokrotnie używaniu tego oręża w bitwach. Nie chodziło w tym przypadku o życie zwykłych żołnierzy, ale o prestiż rycerstwa. Jednak pomimo wszystkich zakazów i ograniczeń kusza zdobywała sobie coraz większe rzesze zwolenników. Zwłaszcza w oddziałach pieszych była ona niezwykle popularna i nawet kiedy pojawiła się broń palna, kusza jeszcze długo utrzymywała swoje znaczenie. W bitwie pod Orszą piechota polska była doskonale wyposażona w broń palną, zwłaszcza w porównaniu z wojskami litewskimi czy moskiewskimi.

W walce wręcz strzelcy nie byli całkowicie zdani na swoich kolegów kopijników i pawężników. Oprócz broni miotającej i palnej posiadali również miecze (lżejsze odmiany), kordy, a także coraz powszechniejsze szable.

Nie nosili oni ochrony tułowia, tylko przeszywane kaftany. Trzeba bowiem pamiętać, że broń palna owego okresu nie była lekka. Jej waga osiągała 15 kilogramów. Do tego dochodził odpowiedni zapas ołowianych kul, proch i inne przybory. To wszystko sporo ważyło, a strzelcy musieli mieć zapewnioną swobodę ruchów, aby prowadzić w miarę szybki i skuteczny ogień. Do ochrony głowy używali najczęściej łebek oraz kapalinów.

Polska bardzo szybko przyjmowała wszelkie nowinki tech-niczne dotyczące zagadnień wojskowych. Jest to szczególnie widoczne w artylerii ogniowej, która w interesującym nas okresie całkowicie już wyeliminowała dawną, ciężką artylerię mechaniczną (miotającą). Lufy dział odlewano ze spiżu i rozróżniano kilka ich typów. Artylerię ciężką reprezentowały tak zwane bombardy. Służyły one przede wszystkim do niszczenia fortyfikacji, stąd też ich druga nazwa — działa burzące. Działa tego typu nie były w użyciu w bitwie pod Orszą, pominę więc ich szczegółową charakterystykę. Jako ciekawostkę podam tylko, że bombardy słusznie zasługiwały na miano artylerii ciężkiej. Znane są egzemplarze o ogromnych

ciężarach i kalibrach. Na przykład gandawska bombarda 0 nazwie „Szalona Greta" miała ponad 5 metrów, ważyła około 16,5 tysiąca kilogramów, a jej kaliber wynosił 640 milimetrów". Bombardy, pomimo że można było z nich oddać tylko kilka strzałów dziennie, stanowiły postrach wielu na średniowieczną modłę zbudowanych zamków.

Artyleria polowa to przede wszystkim hufnice, które swym ogniem wspierały własne wojska. Stosunkowo lekkie, zaopat-rzone były w dwukołowe lawety umożliwiające w miarę sprawne manewrowanie w polu. Obok hufnic występowały również taraśnice, nazywane tak dlatego, że początkowo przeznaczone były do obrony murów i ustawiane na tarasach. Były to stosunkowo lekkie, długolufowe działa, które dosko-nale się sprawdzały jako wsparcie ogniowe w czasie walki. Artylerię polową uzupełniały tak zwane foglerze, pierwsze działa w historii ładowane od tyłu. Udało się tego dokonać poprzez zastosowanie wymiennej komory prochowej. Niestety, nie można było nigdy uzyskać idealnej szczelności między komorą a resztą lufy. Spora część gazów prochowych ulatniała się bezpowrotnie, a przez to siła, z jaką był wyrzucany pocisk, malała. To zadecydowało, że foglerze nie zadomowiły się w polskim (a również europejskim) parku artyleryjskim.

Jak widać na podstawie powyższych rozważań, polska technika wojskowa dotrzymywała kroku temu, co działo się na Zachodzie. Jeśli chodzi o broń białą, to Europa mogła uczyć się od nas jej używania. Unowocześnianie hakownic 1 rusznic poprzez dodanie do nich zamków lontowych od-bywało się jednocześnie w Polsce i w krajach zachodnich. Również artyleria z jej spiżowymi działami szybko znalazła sobie poczesne miejsce w wojskowości polskiej. Zdecydowany jednak nacisk na rozwój kawalerii powodował odmienny styl prowadzenia walki przez armię polską. Prowadziło to do wykształcenia specyficznej sztuki wojennej, w której znalazły

uznanie rozwiązania techniczne Zachodu oraz taktyczne Wschodu.

TAKTYKA

Przełom XV i XVI stulecia to okres tworzenia się staropol-skiej sztuki wojennej, zasadniczo odmiennej od tego, co propagowano na Zachodzie. Jak wiemy, w Europie Zachodniej urbanizacja terenów była bardzo duża. Tak więc pokonanie wroga w otwartym polu niewiele na ogół dawało, gdyż ten zawsze mógł się schronić za potężnymi fortyfikacjami i stamtąd nękać wojska najezdnicze. Dlatego też koniecznością stało się stworzenie przede wszystkim sprawnie działającej i doskonale wyposażonej piechoty, która jako jedyna nadawała się do oblegania i zdobywania twierdz. Kawaleria w armiach zachod-nioeuropejskich nie odgrywała zbyt dużej roli. Korzystano z niej najczęściej jako z formacji pomocniczej w działaniach piechoty, co wcale nie oznaczało, że uważano ją za niepo-trzebną. Wielokrotnie wykorzystywano siłę przełamującą jazdy, ale główny nacisk kładziono na wyposażoną w broń palną piechotę, która potrafiła odeprzeć szarże nieprzyjacielskiej kawalerii i doprowadzić do rozbicia czworoboków wroga.

W Polsce sprawy przedstawiały się zgoła inaczej. Jej sztuka wojenna kształtowała się pod wpływem specyficznych warun-ków geopolitycznych. Od czasu zawarcia unii z Litwą w Krewie Polska zaczęła coraz bardziej interesować się sprawami wschod-nimi. Z jednej strony było to podyktowane rzeczywistym zainteresowaniem nowymi możliwościami ekspansji gospodar-czej, a z drugiej koniecznością brania udziału w konfliktach, jakie wnosiła do unii Litwa. Przede wszystkim chodziło o problemy z Wielkim Księstwem Moskiewskim oraz konflikty graniczne z Tatarami. Armia polska była zmuszona do częstego bywania na terenach wschodnich. Tam natomiast Polacy mieli do czynienia z przeciwnikiem przeważnie liczniejszym, doskona-le zorganizowanym, zwrotnym, opartym najeździe i niezwykle

bitnym. Wojskom polskim przychodziło walczyć na terenach słabo zaludnionych. Stosunkowo nieliczne i przeważnie ubogie miasta i miasteczka nie były w stanie zdobyć się na silniejsze fortyfikacje, nie stanowiły więc poważniejszych punktów oporu. Strata lub zdobycie jakiegoś miasta nie przesądzały w tak poważnym stopniu, jak na Zachodzie, o losach całej kampanii. Wyjątek tu stanowi Smoleńsk, który był zawsze głównym punktem niemal każdego konfliktu pomiędzy Moskwą, Litwą i Polską. Główną siłą zdolną do powstrzymywania częstych najazdów tatarskich, mołdawskich czy też moskiewskich okazała się jazda. Musiała to być jazda na tyle lekka i zwrotna, żeby sprostać przeciwnikowi w polu, a jednocześnie mogła w miarę szybko dogonić go i na przykład odbić jasyr. Coraz częściej pojawiały się w wojsku polskim lekkie chorągwie husarskie i strzelcze (tatarskie). Ciężkie roty kopijnicze utrzymywano również, ale wykorzystywano je głównie do walk z wojskiem typu zachodniego (Krzyżacy). Nawet jeśli używano ich do starć ze wschodnim przeciwnikiem, główną rolę odgrywała wówczas lekka jazda.

Rozwój jazdy w armii polskiej wcale nie prowadził do zacofania. Przeciwnie, Polska wyprzedziła Europę o ponad półtora wieku w hodowli odpowiedniego do nowoczesnej taktyki konia bojowego. Polski wierzchowiec był trochę wolniejszy od swojego arabskiego kuzyna. Był za to roślejszy, a przede wszystkim zdecydowanie odporniejszy na niesprzy-jające warunki pogodowe i nie najlepsze jedzenie. Hodowano go głównie w latyfundiach magnackich, ale tylko w takich, które mogły podołać temu wielkiemu wysiłkowi finansowemu. Najprawdopodobniej jego hodowlę prowadzono nie w całej Rzeczypospolitej, a w południowo-wschodniej Polsce. Na pozostałym obszarze kraju występował ciężki koń kopijniczy. Nowy polski rumak był tak cenny, że sejm polski często wydawał zakazy jego eksportu 12.

12 Polska w okresie odrodzenia, red. A. Wyczański, Warszawa 1970, s. 171.

Specyficzna taktyka walki polskiej konnicy (o której w dal-szej części książki) wymagała również specjalnej tresury koni. Nazywano to jazdą „przy ziemi", a z czasem przyjęto nazwę „wyprawy po husarsku". Przygotowywane do tego celu konie miały za zadanie przebiegać galopem dystans około 30 metrów. Następnie musiały zawracać w wytyczonych z obu końców tego dystansu kołach o średnicy 3 metrów. Było to o tyle trudniejsze, że koń nie mógł kopytem wystąpić poza za-znaczony okrąg.

W myśl obowiązującej taktyki starano się przeważnie zmusić przeciwnika do stoczenia walnej bitwy przez zaskoczenie. Aby to osiągnąć, stosowano szybkie marsze, których ostatni etap przeprowadzano nocą, tak żeby rano zaskoczyć wroga w trakcie pobudki lub początku wymarszu. Kiedy nie udawało się zmusić nieprzyjaciela do bitwy lub gdy siły, którymi rozporządzano, okazały się za szczupłe, stosowano zagony. Były to charakterystyczne dla wschodniej sztuki wojennej wypady grupy kawalerii komunikiem, czyli bez taborów lub z niewielką ich liczbą. Zadanie zagonów polegało na za-straszeniu wroga przez pustoszenie jego kraju, rozbijanie pomniejszych grup jego wojsk lub zdobycie jakiejś warowni. Często się zdarzało, że zagony obrony potocznej, podejmowane bądź w pościgu za Tatarami, bądź jako wyprawy odwetowe, sięgały w głąb posiadłości stepowców.

O stylu wojowania Tatarów pisałem szerzej już wcześniej. W tym miejscu przypomnę tylko, że Tatarzy po osiągnięciu terenu, który zmierzali złupić, zakładali obóz, czyli kosz. Stamtąd rozsyłali czambuły po łupy i jasyr. Wobec ruchliwości wojsk tatarskich nie miało specjalnego sensu uganianie się za poszczególnymi czambułami. Dlatego też Polacy i Litwini starali się zawsze uderzać na bardziej ociężały kosz. Kiedy udało się go rozbić, wówczas wpadała w ręce atakujących również część czambułów. Aby jednak można było tego szybko i sprawnie dokonać, potrzebne były formacje lekkiej jazdy, jak chociażby roty husarskie lub oddziały żołnierzy

służących „po tatarsku". Również w starciach z wojskami mołdawskimi ważną rolę odgrywały szybkość i zwrotność na polu bitwy. Należało bowiem szybko reagować na powtarza-jące się najazdy Mołdawian na wiecznie sporne Pokucie i polskie Podole.

Innymi zasadami rządziły się wojny prowadzone przez Polskę z wiecznie bojowo nastawionymi Krzyżakami. Tereny walk z panami zakonnymi charakteryzowały się większym nasyceniem twierdzami, dlatego też wojny tam prowadzone sprowadzały się przede wszystkim do oblężeń. Odkąd bowiem armia krzyżacka doznała klęski pod Grunwaldem, nieczęsto stawała do walki w otwartym polu. Wolała raczej zmęczyć przeciwnika (Polaków, Litwinów) długimi oblężeniami swoich potężnych twierdz. Wojska polskie jednak nieprędko opano-wały sztukę zdobywania fortec. Przełomem w tej dziedzinie stała się dopiero wojna z lat 1519-1521. Okazało się wówczas, że działa nowego typu dość łatwo rozbijają mury warowni krzyżackich. Ta nowożytna wojna oblężnicza stanowiła jednak wyjątek w dziejach polskiej sztuki wojennej pierwszej połowy XVI stulecia. Doświadczenia w tej mierze przeniesiono na wschód dopiero w 1535 r. w czasie oblężenia Staroduba, w trakcie kolejnej wojny z Moskwą13 . Właśnie walki z Krzy-żakami, czyli wojskiem typu zachodniego, powodowały, że Polska utrzymywała na swym stanie oddziały ciężkozbrojnych kopijników. Dlatego też, kiedy wreszcie udało się zlikwidować zagrożenie krzyżackie, liczba zakutych w stal jeźdźców zaczęła szybko maleć. Mniej więcej około początku lat trzydziestych XVI w. chorągwie kopijnicze zniknęły niemal całkowicie. Nie oznaczało to całkowitego zarzucenia używania tego typu jazdy w walce. Jednak ich odsetek w chorągwiach był tak mały, że nie wpływały one już na ich charakter.

Jak już wcześniej wspomniałem, w bitwach armia polska czy polsko-litewska miała do czynienia zazwyczaj z przeciw-

nikiem liczniejszym, posiadającym ruchliwą jazdę. Podstawo-wym sposobem walki tej jazdy było oskrzydlenie. Wojsko polskie, mniej liczne, a przede wszystkim mniej manewrowe, gdyż złożone z ciężkiej jazdy, piechoty i artylerii, było w mniejszym stopniu zdolne do oskrzydlania wroga. Od-powiedź na ów manewr przeciwnika stanowił ze strony polskiej głęboki, ubezpieczony ze wszystkich stron szyk. Świadomie dawano się oskrzydlić (czasami w miejscach niezwykle ryzykownych w razie niepowodzenia, na przykład pod Orszą wojska litewsko-polskie walczyły mając za swoimi plecami wody Dniepru), wierząc, że uda się przerwać szyki wroga jednym, gwałtownym uderzeniem. Zaczęto przy tym wykorzystywać szyk husycki, czyli walkę w oparciu o warow-ny tabor. W nim to zamykała się armia, przeważnie piechota, i zza umocnień wykrwawiała nacierającego przeciwnika. Kiedy wróg na skutek ponawianych, a nieudanych ataków został w dostateczny sposób „zmiękczony", następowało przeciw-uderzenie (Obertyn 1531).

Najczęściej jednak armia polska staczała bitwę w otwartym polu, stosując szyk zwany starym urządzeniem polskim. Polegał on na stworzeniu dwóch hufów (hufców) stanowiących środek szyku. Były to dwie linie jazdy utworzone z chorągwi ciężkozbrojnych kopijników i husarii. Pierwsza z tych linii nosiła nazwę hufa czelnego, a druga walnego. To one stanowiły główną siłę uderzeniową wojsk polskich. Dodatkowo huf walny pełnił rolę sił odwodowych, które mogły być rzucone do walki w najbardziej newralgicznym momencie. Po obu stronach sił głównych stały mniejsze oddziały — hufy posił-kowe. Ustawiano je najczęściej głębiej niż siły główne, do trzech linii. W ich skład wchodziły chorągwie strzelcze, a także husarskie. Zadanie postawione hufom posiłkowym było niezwykle ważne, szczególnie kiedy dochodziło do oskrzydlenia własnych wojsk. W takiej sytuacji hufy posiłkowe mogły dokonać prostego zajazdu w bok i stworzyć w ten sposób front gotowy do odparcia przeciwnika. Oddziały

posiłkowe wykorzystywano także do przeprowadzania włas-nego manewru oskrzydlającego, jak również do obejścia szyku nieprzyjacielskiego i uderzenia na jego tyły. Lekkich hufów posiłkowych używano też do zastosowania pozorowanej ucieczki, aby wciągnąć wroga na swoje siły główne (ulubiony styl walki Tatarów). Szyk stosowany przez wojska polskie, a także polsko-litewskie był bardzo elastyczny dzięki za-stosowaniu owych oddziałów posiłkowych ustawionych na skrzydłach, a także dzięki temu, że chorągwie polskie miały mieszany charakter, to znaczy, że byli w nich zarówno kopijnicy, jak i lżej uzbrojeni strzelcy lub husarze. To z kolei pozwalało poszczególnym chorągwiom na wykonywanie róż-norodnych, samodzielnych zadań. Obecność w oddziałach strzelców umożliwiała ostrzeliwanie przeciwnika zarówno przed, jak i podczas szarży. Było to bardzo ważne, gdyż powodowało spore zamieszanie w szeregach wroga, a tym samym osłabiało jego wytrzymałość na główne uderzenie.

W pierwszych liniach rozwiniętego szyku bojowego chorąg-wi stawali towarzysze, a pocztowi tworzyli szeregi następne. Starano się zawsze tak ustawić wojska, aby możliwie roz-szerzyć i spłycić szyk chorągwi. Dzięki temu od razu wpro-wadzano do walki większą liczbę kopii. Same chorągwie ustawiały się w parę rzutów, tworząc szachownicę. Uderzenia na nieprzyjaciela dokonywano falami. Kiedy pierwszy rzut nie zdołał przełamać szyku przeciwnika, wówczas wycofywał się poprzez odstępy między chorągwiami drugiego rzutu, który wpadał z całym impetem na nieco zachwiane pierwszym uderzeniem szeregi wroga. Była to taktyka stosowana przez Tatarów, bardzo przypominała również styl walki oszczep-ników z legionów rzymskich. Tutaj właśnie przydawała się tresura koni „przy ziemi". Chorągwie strzelcze prowadziły ostrzał całymi oddziałami, gdyż łucznicy strzelali nad głowami własnych żołnierzy (nawija). W ten sposób do walki włączeni byli od razu wszyscy strzelcy. Oddziały strzelcze często stosowały w natarciu również elementy taktyki tatarskiej,

tworząc ławę, którą umiejętnie rozluźniali bądź w razie potrzeby zwierali.

Zgodnie z tendencjami w nowożytnej sztuce wojennej, również i w polskiej armii piechota zaczynała nabierać większego znaczenia. Najczęściej umieszczano ją w pierwszej linii pomiędzy hufem czelnym a hufami posiłkowymi. Stoso-wano również nieco inne ustawienie piechurów — na skrzyd-łach własnego uszykowania. Ich pozycja była trochę cofnięta względem pierwszej linii i w miarę możliwości dobrze zamaskowana. Przy ustawieniu piechoty na pierwszej linii jej zadaniem było powstrzymanie ogniem uderzenia nieprzyjaciel-skiej jazdy. Ustawienie na skrzydłach miało uniemożliwić oskrzydlenie własnych wojsk14. Właśnie w ten sposób wyko-rzystano oddziały piesze w bitwie pod Orszą.

Jak pamiętamy, w rotach pieszych obowiązywał system dziesiętny. Na początku XVI w. w skład każdej dziesiątki wchodziło sześciu strzelców, dwóch kopijników i tyleż samo pawężników. Z czasem zmniejszono liczbę pawężników. Tak więc, jak widać, piechota polska była przede wszystkim strzelcza. W szyku bitewnym w pierwszych dwóch szeregach stawali kopijnicy i pawężnicy. Za nimi ustawiali się strzelcy z bronią palną lub miotającą (kusze). Ci ostatni prowadzili ogień w ten sposób, że najpierw strzelał szereg ostatni, a w tym czasie pozostałe klęczały. Kiedy padła salwa, powstawał szereg przedostatni, a w tym czasie ostatni ładował broń i sytuacja się powtarzała, aż do pierwszego szeregu strzelczego. Stosowano również system prowadzenia ostrzału ponad głowami szeregów poprzedzających (wspomniana na-wija). Niestety, pewną słabością polskich rot pieszych była ich niezbyt wielka manewrowość na polu bitwy. Obarczeni ciężkimi tarczami pawężnicy, a także ciężkozbrojni kopijnicy byli ociężali. To właśnie sprawiało, że piechotę początkowo wykorzystywano tylko do walki obronnej oraz oblężniczej.

14 T. M. N o w a k, J. W i m m e r, op.cit., s. 290.

Starano się ją zawczasu tak ustawić, aby w maksymalny sposób wykorzystać jej siłę ognia (przy rocie liczącej 200 piechurów, gdzie strzelców było około 120, możliwe było oddanie w ciągu 15 minut do 190 strzałów), ale nie zmuszać jej do nagłych manewrów.

Podobnie jak piechotę traktowano na początku XVI stulecia artylerię. Szybkostrzelność, donośność (najcięższe działo polowe strzelało na odległość do 6 kilometrów, jednak celować można było na odległość zasięgu ludzkiego wzroku, czyli do 800 metrów, a zasięg skuteczny był jeszcze mniejszy) i sku-teczność ówcześnie używanych armat była niewielka. Z po-wodu szybkiego przegrzewania się luf działowych nie dawało się długo prowadzić ognia. Na dobitkę samo obsługiwanie działa było bardzo żmudne i pracochłonne. Należało bowiem wykonać bardzo wiele czynności, zanim „dano ognia". Przede wszystkim — przetransportować armaty na pole bitwy, co przy ich ówczesnych ciężarach nie było łatwe. Następnie przygotowywano stanowisko ogniowe, sypano szańce, zabez-pieczano działa przed zbyt wielkim odrzutem. Pół biedy, kiedy działo posiadało lawetę na kołach. Wtedy manewry były w miarę proste. Gorzej, jeśli jej nie miało i trzeba było przygotować dla niego specjalny kopiec, z którego prowadzono ogień. Na szczęście w dobie bitwy orszańskiej takich armat już nie używano. Po usadowieniu działa na swoim miejscu następowało jego nabijanie. A więc proch, ubijanie, kula, ubijanie, pakuły, ubijanie, proch na otwór zapałowy, celowanie i nareszcie wystrzał. A potem poprawienie ustawienia naru-szonego przez odrzut, mozolne czyszczenie lufy z pozostałości starego prochu i pakuł, ponowne ładowanie itd. Co kilka strzałów polewano rozgrzaną lufę wodą (dobrze, jeśli bitwę staczano w pobliżu jakiś akwenów). Szybka zmiana stanowiska ogniowego nie była możliwa, starano się więc umieszczać armaty w najbardziej korzystnym i w miarę bezpiecznym miejscu. Chodziło o to, żeby uniknąć niespodziewanego zagrożenia ze strony wojsk nieprzyjacielskich i nie utracić

całej artylerii. Dlatego też najczęściej działa ustawiano na tych samych pozycjach co piechotę. Te dwa rodzaje wojsk miały zazwyczaj do wykonania zbliżone zadania, polegające na ubezpieczaniu działań kawalerii. Przy małej szybkostrzel-ności należało tak ustawić artylerię, aby już pierwsza salwa przyniosła jak największe szkody po stronie nieprzyjaciela. Najważniejszy był efekt psychologiczny. Przeraźliwy huk wystrzałów oraz dym i ogień wyzierający z paszcz działowych powodował najczęściej spore zamieszanie w szeregach wroga, zwłaszcza takiego, u którego artyleria nie stanowiła mocnej strony wyposażenia.

Podsumowując wywody dotyczące polskiej sztuki wojennej należy stwierdzić, że na początku XVI stulecia osiągnęła ona dość wysoki poziom. Jej rozwój poszedł innymi drogami niż na Zachodzie, chociaż takie samo było podłoże zachodzących przemian, a więc system wojsk zaciężnych. W Europie Zachod-niej do roli broni głównej urosła piechota. W pierwszej połowie XVI w. najważniejsi w armiach zachodnioeuropejskich stali się pikinierzy ustawieni w czworoboki. W Polsce natomiast kulty-wowano rozwój kawalerii. Była to jednak jazda odmienna od tej, która święciła tryumfy na polach Grunwaldu. Tam walczyło pospolite ruszenie. W dobie odrodzenia jazda była już zaciężna. Zarówno na Zachodzie, jak i w naszych wojskach żaden z tych rodzajów broni nie działał samodzielnie. Starano się wprowadzać pomiędzy nimi współdziałanie. Broń palna, zarówno ręczna, jak i artyleria, stawała się coraz powszechniejsza i w Polsce, i na Zachodzie. W szeregach polskich jednak broń palna piechoty wcześniej zaczęła odgrywać ważną rolę. W związku z tym również wcześniej większość polskich wojsk pieszych została w nią wyposażona. Między innymi to zadecydowało o zwycięst-wie wojsk litewsko-polskich pod Orszą, gdzie właśnie ogień polskich piechurów w znaczącym stopniu zaważył na sukcesie w przełomowym momencie bitwy.

Armia polska stosowała w swoich działaniach elementy ruchu — w postaci jazdy, oraz elementy ogniowe, wykorzystując

piechotę i artylerię. Uderza zwłaszcza nacisk na wykorzy-stywanie w walce artylerii. Szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę, że armia polska była przede wszystkim armią konną. Wojsko polskie szykowano do bitwy głęboko, w parę linii. Dużą rolę zaczęły odgrywać hufy posiłkowe oraz odwód ogólny. W tym czasie na Zachodzie ustawiano armie zazwyczaj w jedną linię, nie tworząc oddziałów, które mogłyby stanowić główny odwód. Ten czynnik sprawiał, że polska sztuka wojenna odznaczała się zdecydowanie większą ruchliwością oraz elas-tycznością wobec sytuacji zaistniałej na polu bitwy. Zasady polskiej sztuki wojennej sprowadzały się też do stoczenia walnej bitwy, która mogłaby zadać nieprzyjacielowi decydujący cios. A więc zupełnie inaczej niż na zachodnich terenach, gdzie nastawiano się głównie na oblężenia.

Z porównania z zachodnioeuropejską polska sztuka wojenna wychodzi obronną ręką, żeby nie powiedzieć zwycięsko. Niestety, najczęściej w teorii. Nie wystarczało mieć doskonałą zaciężną jazdę i wyborową piechotę. Sama świetna doktryna wojenna również nie mogła zbyt wiele zdziałać wobec przeciwników, kiedy nie było pieniędzy na utrzymanie armii. W skarbie najczęściej brakowało funduszy na zaciąg nowych oddziałów. Kiedy w końcu je zgromadzono, kłopoty wcale się nie kończyły. Armia zaciężna była kosztowna, a szlachta skąpo odmierzała podatki na jej utrzymanie. Najczęściej wystarczały one na opłacenie żołnierzy podczas jednej i to niezbyt długiej kampanii. Potem jednak wojsku, które zostało zwerbowane na jakiś czas, kończył się okres służby i roz-chodziło się do domów. Często bywało i tak, że nie starczało pieniędzy na opłacenie wojsk, które miały obsadzić zdobytą warownię. Jeżeli przeciwnik dysponował jeszcze jakimiś siłami, mógł dosyć łatwo odzyskać utracone tereny. Niewielkie środki finansowe odbijały się silnie na artylerii, zwłaszcza oblężniczej. I nie chodzi tu o to, że brakowało pieniędzy na jej wyprodukowanie, bo park artyleryjski był całkiem spory, ale o koszty przewiezienia ciężkich dział burzących pod

obleganą fortecę. Arsenały znajdowały się najczęściej w głębi kraju, a drogi dojazdowe praktycznie w owym czasie nie istniały, transport był więc i uciążliwy, i drogi. Dlatego też wojsko polskie musiało rezygnować z artylerii oblężniczej, a to z kolei prowadziło do rezygnacji ze zdobywania co ważniejszych warowni.

W owym czasie Polska nie toczyła większych bitew z wojskami typu zachodnioeuropejskiego, a tym samym nie miała okazji udowodnić wyższości swojej doktryny wojennej. Inaczej było na wschodniej granicy. W walkach z Tatarami nauczono się wykorzystywać oprócz elementów ruchu również przewagę uzbrojenia. Kiedy już udało się ich dopaść, rażono przeciwnika zmasowanym ogniem broni palnej. Na tego rodzaju atak Tatarzy byli wyjątkowo mało odporni. Paraliżował ich nie tyle sam krwawy efekt zastosowania dział i rusznic, ale ich destrukcyjny wpływ na konie, które, wychowane w stepach, nie miały częstych okazji do obycia się z nową bronią. W wojnach z Wielkim Księstwem Moskiewskim łączono w jedno polską przewagę techniczną i sprawność działania żołnierzy zaciężnych. Wojska moskiewskie bowiem nie posiadały w swym składzie zaciężników oraz nie po-sługiwały się wystarczająco nowoczesną bronią palną.

ARMIA LITEWSKA

RODZAJE WOJSK, DOWODZENIE, UZBROJENIE, TAKTYKA

Armia litewska nie przechodziła w owym czasie tak gwałtow-nych przemian organizacyjnych jak jej unijny towarzysz. Litwini pozostali jeszcze wierni zasadom powoływania wojska obowiązującym w czasach średniowiecznych. Główną siłę zbrojną państwa litewskiego stanowiło przede wszystkim pospolite ruszenie. Podobnie jak w Polsce, panowie szlachta byli zobowiązani, z tytułu posiadanej ziemi, do stawiania się na wezwanie wielkiego księcia (a także króla Polski) wraz ze swoim pocztem. Liczba ludzi w pocztach zależała od „służb ziemskich", czyli od rozmiarów posiadłości poszczególnych bojarów. Przeważały chorągwie formowane na zasadzie tery-torialnej, reprezentujące poszczególne ziemie wchodzące w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Istniały również chorągwie tworzone przez co zamożniejszych możnowładców oraz niektórych książąt. W wojskach litewskich stosowano też znaną z terenów polskich wyprawę z dóbr i miast. W wypadku jej ogłoszenia posiadacze ziemscy byli co prawda zwolnieni od osobistego uczestnictwa w wyprawie wojennej, ale ciążył na nich obowiązek wyekwipowania własnym kosztem okreś-lonej liczby zbrojnych. Nie sprecyzowane wytyczne co do

uzbrojenia takiego oddziału powodowały, że bojar, który musiał na niego łożyć, często starał się ponieść jak najniższe koszty, byle tylko wywiązać się z nałożonego obowiązku. Wpływało to niekorzystnie na stan wyposażenia wojsk powo-ływanych w ramach wyprawy z dóbr. Dopiero wprowadzenie urzędu hetmańskiego pozwoliło na zapewnienie przyzwoitego poziomu przygotowania wojsk. Wobec ciągłych zagrożeń ziem litewskich przez najazdy tatarskie i moskiewskie stoso-wano niekiedy system obrony ziemi. Wówczas pod broń powoływano wszystkich mężczyzn zdolnych do walki. Jednak, podobnie jak w przypadku ziem polskich, niechętnie od-woływano się do tego typu obrony. Przyczyna tego stanu rzeczy była niezwykle prosta — posiadacze ziemscy obawiali się uzbroić ludność chłopską, którą niejednokrotnie nieludzko wykorzystywali w swoich posiadłościach.

Przemiany w wojskowości zachodzące w sąsiedniej Polsce nie pozostały zupełnie bez echa na Litwie. Tutaj również zaczęto rozumieć, że średniowieczny system obrony kraju nie ma wielkiej przyszłości. Szczególnie stało się to widoczne, kiedy także na Litwie rozwinęła się intensywna gospodarka rolna i produkcja zboża. Bojarzy coraz chętniej interesowali się sprawami własnego podwórka i w coraz mniejszym stopniu mieli ochotę na tułanie się z wyprawami wojennymi. Jedynym wyjściem stały się wojska zaciężne. Formowanie takiej armii i tutaj napotkało liczne problemy, głównie natury finansowej. Bojarzy niechętnie sami wojowali, niechętnie wysyłali własne oddziały, ale równie niechętnie uchwalali podatki potrzebne na zaciągnięcie zawodowych żołnierzy. Tak w Koronie, jak i na Litwie kasa państwowa cierpiała na chroniczny brak gotówki. Jednak wobec konieczności usprawnienia systemu obronnego ziem litewskich zdecydowano się w końcu na powołanie pod litewską komendę zaciężnych chorągwi rackich — husarskich. Wybór tej właśnie formacji był niezwykle trafny. Na rozległych terenach południowych i wschodnich jedynie lekka jazda husarska mogła stawić czoła ciągłym

12 — Orsza 1514

najazdom ze strony Tatarów i Moskwy. Wojska litewskie uzupełniali Tatarzy, posiadający ziemię na obszarze państwa i z tego tytułu zobligowani do służby wojskowej. Ich oddziały wraz z husarskimi doskonale spisywały się w starciach z niezwykle szybkimi czambułami stepowych pobratymców. Piechota zaciężna rzadko występowała w szeregach wojsk litewskich. Piechurzy pojawiali się tylko w pocztach tworzo-nych i przyprowadzanych przez bojarów oraz w oddziałach wystawianych do obrony przez miasta. W polu zdecydowany prym wiodła kawaleria i to w większości nie najemna, a wystawiana przez posiadaczy ziemskich. Również artyleria nie była mocną stroną wojsk litewskich. Wykorzystywano głównie armaty, przyprowadzane na wspólne wyprawy wojen-ne przez oddziały polskie.

Kiedy wojsko litewskie tworzyło jedynie pospolite ru-szenie, dowodził nim wielki książę-król. Podczas nieobec-ności króla na Litwie w razie zagrożenia zewnętrznego komendę nad wojskami przejmowały osoby wyznaczone doraźnie na tę okazję. Nie zawsze jednak sprawdzały się na swoim stanowisku. Niejednokrotnie bywało i tak, że dowódcy poszczególnych chorągwi mieli większe pojęcie o wojaczce niż komendant główny. Przyszedł jednak czas, kiedy na litewskim teatrze wojennym pojawili się zaciężnicy. Wówczas, tak jak i w Polsce, potrzebny był dowódca z prawdziwego zdarzenia. Wtedy też powstał urząd hetmana litewskiego, dowodzącego najczęściej zarówno wojskami zaciężnymi, jak również pospolitym ruszeniem oraz od-działami prywatnymi poszczególnych kniaziów (książąt). Bardzo często dochodziło do sporów kompetencyjnych pomiędzy hetmanami litewskimi a hetmanami polskich wojsk posiłkowych. Hetmani litewscy uważali bowiem, że są na własnym terenie i każdy rodzaj wojsk wraz z dowódcami powinien właśnie im podlegać. Na szczęście w większości wypadków udawało się jakoś pogodzić strony konfliktu. Po prostu hetmani wojsk posiłkowych uznawali

wyższość rangi hetmana litewskiego i dawali mu pier-wszeństwo we wszelkich poczynaniach związanych z dzia-łaniami wojennymi.

Uzbrojenie wojsk litewskich, zwłaszcza ochrona wal-czących, było raczej słabsze od tego, jakim mogli się poszczycić polscy żołnierze. Szczególnie odnosi się to do wojsk pospolitego ruszenia. Tak jak w wiekach średnich, bojar stawał do boju w ciężkim uzbrojeniu. Nie była to pełna zbroja płytowa, zbyt droga nawet dla bogatych możnowład-ców. Jedynie wyjątki mogły sobie na nią pozwolić. Najczęś-ciej używano kolczug uzupełnionych płytowymi elementami. Ciężkozbrojną jazdę chroniły także pancerze łuskowe, znane już od czasów starożytnych. Były to skórzane lub tekstylne kaftany, do których przytwierdzano od zewnątrz metalowe łuski. Całość wyglądała bardzo efektownie, ale łuski często odpadały, przestając zabezpieczać ciało wojownika. Stosowa-no także bechtery — odmianę pancerza sporządzoną z nie-wielkich podłużnych płytek i kolczej plecionki. Pancerz taki odznaczał się doskonałymi walorami bojowymi, ale byl przy tym bardzo kosztowny. Równie dobra w walce, ale też równie droga, okazała się brygantyna. Był to rodzaj kirysu z płytek nakładających się na siebie od dołu do góry (to zapewniało ochronę przed ciosami wymierzonymi od dołu w wysoko siedzącego jeźdźca), przynitowanych do podkładu z płótna, przykrytych skórą albo tkaniną szlachetniejszą, jak jedwab lub aksamit. Widoczne z wierzchu główki nitów zwykle po-krywano złotem. Używano również pancerza lamelkowego, który podobnie jak łuskowy swoje korzenie ma w starożytno-ści Wykonany był z metalowych płytek, połączonych wiązaniami z rzemyków, taśm lub sznurów. Jako ochrony głowy ciężka jazda litewska używała przeważnie łebek, kapalinów i stożkowych hełmów, typowych dla wojsk wschod-nich. Przyłbice zdarzały się niezwykle rzadko.

1 Słownik..., s. 121,139.

Broń zaczepną ciężkozbrojnej konnicy stanowiły kopie, ale lżejsze od tych, których używali polscy kopijnicy. Kopie zastępowano często sulicami (włóczniami). Do walki wręcz służyły miecze, ale coraz powszechniejsza stawała się szabla (inaczej niż w polskich formacjach kopijniczych, gdzie w dal-szym ciągu w poważaniu był tylko miecz). Zdarzały się także krótsze okazy broni siecznej, jak puginały i kordy.

Pocztowi byli uzbrojeni skromniej, a przez to lżej. Jako ochrony używali przeważnie przeszywanie. Był to pancerz tekstylny w formie kaftana zszytego z kilku warstw tkanin. Dawał on dobrą ochronę przed cięciami, ale nie najlepiej spisywał się wobec silnych pchnięć. Czasami w szeregach litewskich oddziałów strzelczych zdarzały się kolczugi. Głowy chroniono najczęściej samym kapturem kolczym. Używano również łebek oraz misiurek. Ta ostatnia ochrona składała się z płaskiego dzwonu, zwanego denkiem, osłania-jącego szczyt głowy. Do denka doczepiony był długi czepiec kolczy, który chronił boki twarzy oraz część karku wojow-nika. Jako broń strzelczą służyły łuki typu wschodniego. Była to bardzo dobra broń. Łuk refleksyjny, kompozytowy, bo też i takie są jego nazwy, wynaleziono już w starożytno-ści. Łęczysko tego łuku powstawało jako efekt żmudnego sklejania i prasowania warstw drewna, rogu i ścięgien. Nadawano mu formę półksiężycowatą. Nałożenie cięciwy wymagało przegięcia łęczyska w przeciwną stronę niż ta, w którą skierowane były jego końce2 . Do napięcia cięciwy potrzebna więc była spora siła, ale dzięki temu wzrastały donośność i możliwość penetracji strzał z tego łuku. Specy-ficzna forma łęczyska sprawiała, że łuk wschodni nie musiał być wielki, aby uzyskać skuteczność łuku równikowego (walijskiego), a nawet ją przewyższać. Dlatego też doskona-le nadawał się do walki z konia. Strzelcy również brali udział w walce wręcz, a wtedy używali przeważnie szabel.

Popularne były też tasaki — broń sieczna spokrewniona z mieczem i szablą, lecz o zdecydowanie krótszej głowni. Głownię miały jednosieczną i lekko zakrzywioną, jak w sza-blach, natomiast rękojeść mieczową.

Nieliczna piechota była uzbrojona bardzo różnorodnie. Generalnie nie używała specjalnego uzbrojenia ochronnego. Nosiła przeszywanice lub pancerze skórzane. Kolczuga stanowiła w tych szeregach prawdziwy luksus. Posługiwano się tarczami. Na głowach najczęściej noszono łebki lub kaptury kolcze, ale nierzadko się zdarzało, że piechur stawał do boju z odkrytą głową. Do walki używano naj-częściej włóczni, pik, toporów bojowych i berdyszów. Te ostatnie były spokrewnione z toporami, ale osadzane na długim drzewcu. Ich szerokie, półksiężycowe ostrze w połączeniu z potężną siłą zamachu, jaką dawał długi trzon, z łatwością rozbijało płyty zbroi ciężkich jeźdźców. W nielicznych rotach zaciężnych i oddziałach prywatnych występowała również broń palna, podobna do tej, jakiej używały polskie wojska.

Wojska litewskie były lżejsze od polskich. I nie chodzi tu wyłącznie o uzbrojenie, ale również o konie używane przez jazdę litewską. Oddziały litewskie były więc bardziej manew-rowe na polu bitwy. Dlatego w bitwach toczonych ramię w ramię z wojskami koronnymi często właśnie Litwini wchodzili w skład hufów posiłkowych, w których decydującą rolę odgrywała szybkość i zwrotność. Czasami rozdzielano poczty. Konnych strzelców wcielano w chorągwie strzelcze, a ciężcy jeźdźcy wchodzili w skład chorągwi kopijniczych. Jednak ze względu na lżejsze uzbrojenie oraz na niechęć Litwinów do występowania pod polskimi sztandarami, naj-częściej stanowili oni odrębne jednostki pod bezpośrednim dowództwem hetmana litewskiego. Armia litewska wykazy-wała się bardzo dużą bitnością i dzielnością na polu bitwy. Wielowiekowe starcia z Tatarami i Moskwą wyrobiły w niej odpowiednie umiejętności postępowania z przeciwnikiem typu

wschodniego. Należy jednak pamiętać, że w większości były to oddziały powoływane w ramach pospolitego ruszenia. Niechętnie patrzono więc na przedłużające się kampanie, które odrywały rycerzy od pomnażania swych majętności w dobrach ziemskich. W gotowości bojowej pozostawały właściwie nieliczne oddziały prywatne zamożniejszych boja-rów i kniaziów. Ich bowiem stać było na utrzymanie od-powiednio wyekwipowanych wojsk przeznaczonych do obrony przed niszczącymi najazdami tatarskimi oraz przed zakusami innych możnowładców.

ARMIA MOSKIEWSKA

RODZAJE WOJSK, DOWODZENIE, UZBROJENIE, TAKTYKA

Armia Wielkiego Księstwa Moskiewskiego w jeszcze więk-szym stopniu niż wojska jej litewskiego rywala opierała się na średniowiecznym pospolitym ruszeniu. W pierwszym rzędzie na wezwanie wielkiego księcia stawić się mieli wraz ze swymi pocztami, najczęściej konnymi, bojarzy. Był to ich obowiązek z tytułu posiadanej ziemi. Drugą grupę zobowiązaną do wyruszania na wyprawy wojenne stanowili dworzanie służebni, zwani też dziećmi bojarskimi, wywodzący się ze służby książęcej oraz bojarskiej, nie zawsze szczycący się szlachetnym urodzeniem. Wobec coraz bardziej widocznego osłabienia dyscypliny wśród wojsk wystawianych przez boja-rów, dworzanie zaczęli odgrywać poważniejszą rolę w systemie obronnym kraju. Za swoją służbę wojskową otrzymywali majątki ziemskie, ale mogli z nich korzystać tylko do śmierci. Potem ziemie wracały do wielkiego księcia. Często jednak zdarzało się i tak, że synowie zmarłych dworzan otrzymywali te dobra z powrotem na takich samych warunkach jak ich ojcowie. Chcąc utrzymać przy rodzinie posiadane ziemie, dworzanie służebni starali się skrupulatnie wywiązywać z obo-wiązku obrony państwa. Jazdę pospolitego ruszenia uzupełniały

oddziały Tatarów, którzy wstąpili na służbę do wielkiego księcia i otrzymali dobra ziemskie, a także Kozaków uposa-żonych ziemią na pograniczu państwa. W skład armii mos-kiewskiej wchodziły pułki miejskie. Do ich wystawiania zobowiązane były wszystkie miasta i miasteczka księstwa. Były to przeważnie formacje piechoty. Jedynie dowódca dosiadał konia, a i to nie zawsze. Największym i najlepiej uzbrojonym oddziałem spośród pułków miejskich był, jak się należy domyślać, pułk stołeczny (moskiewski). Istniała jeszcze jedna formacja wojsk ruskich — tak zwane wojsko zbierane albo pososzne. Wystawiało je chłopstwo z określonej liczby „soch" (jednostek podatkowych obejmujących 12 osób). Oddziały pososzne składały się tylko z piechoty, służb taborowych i pomocniczych. Z nich rekrutowały się grupy inżynieryjne, które zatrudniano przy budowie mostów, fos, palisad, naprawie dróg, wznoszeniu stanowisk artylerii. Na początku XVI stulecia Rusowie posiadali liczną, ale bardzo niejednolitą pod względem jakości artylerię. Zdarzało się, że na wyprawy zabierali po 100 i więcej dział, dzięki czemu mogli dość skutecznie oblegać miasta i twierdze. Wszyscy wojownicy zbroili się na swój koszt. Również prowiant, furaż dla koni i ewentualne zapasy amunicji na wyprawę stanowiły ich własność. Cały sprzęt i zapasy przewożono na wozach, koniach, a czasami też na barkach rzecznych. Armii towarzy-szyły więc ogromne tabory krępujące mocno jej ruchy.

Całością sił zbrojnych dowodził wielki książę. W polu również starał się on być obecny i mieć oko na swoje wojska. Jednak nie zawsze było to możliwe, chociażby ze względu na duże przestrzenie, na jakich operowały armie moskiewskie. Kiedy więc nie było wielkiego księcia, dowodzenie nad daną grupą wojsk sprawowali specjalnie do tego wytypowani przedstawiciele, najczęściej wojewodowie. Mieli oni do po-mocy kilku niższych rangą wojewodów. Dowódcy moskiewscy odznaczali się dużą odwagą w polu, która nie zawsze szła w parze z umiejętnościami wojskowymi. Często padali ofiarą

własnej dumy i pewności siebie. Jednak ciągłe walki z Tatarami oraz wojny z Litwą sprawiły, że dowódcy, zwłaszcza niżsi rangą, byli przeważnie doświadczeni i bitni.

Uzbrojenie jazdy moskiewskiej było bardzo różnorodne i zależało od zamożności bojara. Zbroja płytowa w szeregach ciężkiej kawalerii ruskiej występowała niezwykle rzadko. Nie była to zbroja typu zachodniego, ale model typowo wschodni, a mianowicie zbroja zwierciadlana (po rusku — zerkało). Nosiła ona również nazwę „cztery lustra". Noszono ją na pikowanym kaftanie lub na kolczudze. Zbroja zwierciadlana w stylu turecko-perskim składała się z czterech prostokątnych płyt, które osłaniały pierś, plecy i boki. Za-wieszano je na ramionach i łączono za pomocą rzemyków i sprzączek. Polerowane powierzchnie płyt kojarzyły się z lustrami, stąd nazwa. Ruskie zbroje miały kolistą płytę napierśną, którą uzupełniały szeregi czworobocznych i trój-kątnych płyt, łączonych kolczą plecionką. Ta niepełna osłona eksponowała znaczne partie ochrony spodniej, kolczugi lub przeszywanicy. Jako ciekawostkę podam, że w Persji w XVI i XVII w. zbroja zwierciadlana przybrała najpełniejszy kształt, tworząc kirys w całości osłaniający korpus. Składała się ona nie z czterech, ale z pięciu części połączonych zawiasami (napierśnik tworzyły dwie płyty zamykane z przodu za pomocą pręta przesuwanego przez zawiasy). Naplecznik był wyższy od napierśnika. Zbroja zwierciadlana była, jak na warunki ruskie, bardzo droga, więc tylko nieliczni mogli sobie na nią pozwolić. Bogaci bojarzy używali również brygantyn, bechterów oraz pancerzy łuskowych i lamelko-wych. Te typy ochrony walczących były także kosztowne i rzadko pojawiały się na polach bitewnych. Częściej służyły bojarom jako zbroje reprezentacyjne. Najpospolitsze uzbro-jenie ochronne ciężkiej jazdy moskiewskiej stanowiły nie-wątpliwie kolczugi we wszystkich ich odmianach oraz prze-szywanice i pancerze z utwardzanej skóry (pomysł mon-golski). Co bogatsi mogli sobie pozwolić na bajdanę — krótką

kolczugę sporządzoną z szerokich pierścieni. Niekiedy brzegi bajdany wykańczano pierścieniami ze złoconej miedzi, zaś części napierśne zdobiono miedzianymi medalionami. Bajdanę wkładano zazwyczaj na wierzch zwykłej kolczugi, podwajając tym samym ochronę tułowia. Dość popularne były także tarcze. Zazwyczaj używano kałkanów, czyli tarcz ze splecionych prętów roślinnych (na przykład fi-gowych, wiklinowych, pochodzenia turecko-tatarskiego). Na głowach noszono łebki, hełmy stożkowe, kapaliny, misiurki albo też same kaptury kolcze.

Uzbrojenie zaczepne stanowiły najczęściej sulice, rohatyny (również rodzaj włóczni), czasami lżejsze kopie. Jazda moskiewska była przede wszystkim strzelczą. W powsze-chnym użyciu był łuk typu wschodniego. Do walki wręcz używano szabel i tasaków, rzadziej w wyposażeniu pojawiały się miecze.

Piechota, mimo że dość liczna, nie przedstawiała spe-cjalnych walorów bojowych jeśli chodzi o uzbrojenie. Za ochronę miała najczęściej tylko przeszywanice, a szczytem luksusu zdawały się być kolczugi lub chociaż fragmen-taryczne płytowe elementy. Często stosowano tarcze drew-niane, ale znane były również metalowe. Jako broń zaczepną stosowano kusze, łuki, a także gdzieniegdzie broń palną, hakownice i rusznice. Do walki w zwarciu służyły tasaki, szable, topory, berdysze i miecze.

Do marszu oraz bitwy armię moskiewską szykowano w wielkie pułki: Pułk Straży Przedniej, Wielki, Prawej i Lewej Ręki. Ten ostatni stanowił najczęściej odwód dla pozostałych sił. Nie stosowano jakiegoś specjalnie wyrafinowanego szyku jazdy w ataku. Starano się jednak, aby był on w miarę zwarty (nauczka z wojen z Tatarami) i atakowano całą ławą. Piechota nie odgrywała w otwartym polu zbyt dużej roli. Używano jej przede wszystkim do działań oblężniczych i do obrony taborów. Wojsko moskiewskie walczyło przeważnie z dużym zapałem. Szczególnie groźne było podczas natarcia, ale łatwo

też popadało w panikę. Podobnie jak każde pospolite ruszenie, było zbyt niejednolicie uzbrojone i, pomimo wielu wspólnie stoczonych potyczek z Tatarami i Litwinami, słabo wyszkolone w działaniach zespołowych. Poziom dyscypliny pospolitego ruszenia też pozostawiał wiele do życzenia. Było jednak coś, co czyniło z wojsk ruskich niezwykle groźnego przeciwnika: niezwykła wprost wytrzymałość żołnierzy na głód, niesprzy-jające warunki pogodowe i prymitywne warunki życia. Ta cecha charakteryzowała wojska ruskie, a potem rosyjskie i radzieckie. Przekonali się o tym kolejni chętni do zawład-nięcia rozległymi obszarami tego państwa, a zwłaszcza Napo-leon Bonaparte i Adolf Hitler.

Generalnie jednak armię wielkiego księcia Wasyla III można porównać pod względem wartości bojowej z pospolitym ruszeniem Litwy lub Polski. Natomiast oddziały zaciężników polskich zdecydowanie górowały nad nią w sztuce wojennej.

WIKTORIA ORSZAŃSKA

Po wypowiedzeniu wojny przez stronę moskiewską w lis-topadzie 1512 r. nie doszło od razu do starć bojowych. Wielkimi krokami zbliżała się zima, a o tej porze roku raczej nie prowadzono działań wojennych. Armia moskiewska była wprawdzie wystarczająco zahartowana do prowadzenia akcji wojennych w niesprzyjających warunkach pogodowych, ale trzeba pamiętać o tym, że główne uderzenia wykonywała konnica, a zimą niezwykle trudno było utrzymać konie w należytej kondycji. Dopiero więc, kiedy pojawiły się pierwsze roztopy, armia moskiewska pod komendą samego wielkiego księcia podeszła pod Smoleńsk i zamknęła go w pierścieniu oblężenia. Mimo przygotowań do tej kampanii nie udało jej się zdobyć doskonale przygotowanej na wypadek wojny twierdzy. Oblężenie trwało prawie dwa miesiące. W końcu armia moskiewska musiała dać za wygraną. Nie na długo jednak dało się zażegnać ruskie niebezpieczeństwo. Smoleńsk był zbyt ważnym ośrodkiem gospodarczym, a przede wszystkim stanowił klucz do pozostałych ziem ruskich, które Moskwa chciała wyrwać spod panowania litewskiego. Już w sierpniu nastąpiło kolejne uderzenie wojsk moskiewskich na Smoleńsk. Tym razem jednak zdecydowano się również na próbę zdobycia Witebska i Połocka, położonych dalej na

północny zachód od Smoleńska. Wtedy też po raz pierwszy w tej wojnie pojawiły się na placu boju polskie oddziały zaciężne. Przy ich wsparciu udało się Litwinom odrzucić Moskwian spod Witebska, a następnie Połocka. Doszło wówczas do kolejnej, drugiej już bitwy pod Orszą. Rusowie doznali w niej porażki i zmuszeni zostali do wycofania się również spod Smoleńska i z obszaru całej ziemi smo-leńskiej. Wielki książę moskiewski był już bliski podpisania kolejnego pokoju.

Wasyl III zmienił zdanie, gdy przybyło do niego poselstwo od cesarza Maksymiliana I. Cesarz proponował wspólne uderzenie na państwo polsko-litewskie. Na początku 1514 r. monarchia habsburska i księstwo moskiewskie podpisały układ sojuszniczy. W nim to po raz pierwszy pojawił się oficjalnie tytuł Wasyla III jako cesarza i pana wszystkich Rusów. Na mocy tego układu Moskwa miała otrzymać pomoc, szczególnie finansową, w zdobyciu „niepokornego" Smoleńska, a także Kijowa, Witebska i Połocka. Zerwano rozpoczęte wcześniej rokowania pokojowe z Polską i Litwą. Nie było na co dłużej czekać. Również i strona polsko-litewska rozpoczęła niezbędne przygotowania do wielkiej rozprawy wojennej. Już w lutym 1514 r., a więc jednocześnie z pertraktacjami habsbursko--moskiewskimi, obradujący w Wilnie sejm Wielkiego Księstwa Litewskiego zarządził pobór specjalnych podatków na obronę kraju. Za część zdobytych w ten sposób pieniędzy Litwini zdecydowali się zwerbować w Polsce pokaźne siły zacięż-ników. Była to licząca 8000 ludzi siła, nad którą dowództwo powierzono staroście trembowelskiemu Januszowi Swierczow-skiemu. Do oblężeń szykowały się wszystkie znaczniejsze miasta ze Smoleńskiem na czele. Obroną tego ostatniego miał dowodzić miejscowy wojewoda Jurij Sołłohub, który zade-klarował się bronić miasta „do ostatniej kropli krwi". Jako miejsce wstępnej koncentracji sił polskich i litewskich wybrano leżący na drodze do Smoleńska Mińsk. Nie tylko zbrojnie przygotowywała się strona polsko-litewska do wojny. Również

dyplomacja próbowała wytworzyć „sprzyjającą atmosferę" dla nadciągającej nieuchronnie burzy. Wezwano na pomoc Tatarów krymskich, których akcja na pewno odwróciłaby przynajmniej część uwagi moskiewskiej od pogranicza litew-sko-ruskiego. Niestety, zostali oni powstrzymani przez Tatarów nogajskich, sojuszników Moskwy, którzy atakując od strony wschodniej ziemie Chanatu Krymskiego skutecznie spara-liżowali, mającą już wyruszać na tereny moskiewskie, wyprawę polskich sprzymierzeńców.

Około połowy kwietnia 1514 r. na Smoleńsk wyruszyła armia moskiewska, którą dowodził znany nam już Michał Gliński. On też jako pierwszy przystąpił do oblężenia. Okazało się jednak, że jego armia jest za słaba, aby szczelnie osaczyć Smoleńsk. Z pomocą pośpieszyła główna armia moskiewska dowodzona przez kniazia Szczenię Oboleń-skiego. Wobec ogromnej przewagi liczebnej wroga Smoleńsk miał niewielką szansę na obronienie się i doczekanie od-sieczy. Mimo to miasto przez dwa miesiące dzielnie odpierało ataki Rusów. Sytuacja zmieniła się na gorsze pod koniec czerwca, kiedy to przybyła pod Smoleńsk trzecia armia z samym Wasylem III na czele. Oczekiwana odsiecz z Polski i Litwy wciąż nie nadchodziła. Zbieranie wojsk pod Mińskiem szło bardzo opieszale, szczególnie ze względu na niedostatki funduszy oraz kłopoty z litewskim pospolitym ruszeniem. Kiedy przygotowania armii polsko-litewskiej miały się ku końcowi, gruchnęła wieść, że prześwietny Smoleńsk poddał się. Jego dowódca Jurij Sołłohub nie wiedział, że odsiecz niedługo powinna się zjawić i całkowicie zwątpił w sens dalszej obrony. 31 lipca 1514 r. do miasta wkroczyły wojska Wasyla III. Nie sprawdziły się więc zapewnienia Sołłohuba, że będzie bronił Smoleńska do upadłego, mimo że miasto było bardzo dobrze przygotowane do długiego oblężenia. Nie brakowało ani żywności, ani amunicji. Jedyny słaby punkt mogła stanowić wyczerpana walkami załoga, ale i ona w większości chciała dalej się bronić. Dlatego też poczytano

postępek Sołłohuba za zdradę, postawiono go przed sądem i skazano na śmierć. Smoleńsk był tylko początkiem. W ślad za nim poddały się dalsze miasta: Mścisław, Kryczew i Dubrowna.

Zdobycie Smoleńska otworzyło przed wojskami moskiew-skimi drogę w głąb ziem ruskich będących we władaniu Litwy. W tym miejscu jednak ofensywa Wasyla zatrzymała się. Wielki książę czuł się usatysfakcjonowany zdobyciem upragnionego Smoleńska i postanowił nie śpieszyć się w dalszych działaniach. Jakby od niechcenia zarządził wysłanie kilku zagonów w stronę Berezyny. Sam zaś z głów-nymi siłami powoli skierował się pod Orszę. Dziwi fakt, że nie podjął bardziej zdecydowanych kroków wojennych, tym bardziej że armia polsko-litewska jeszcze nie pojawiła się na placu boju, więc możliwości swobodnego manewrowania miał duże. Wasyl tej sprzyjającej sytuacji nie wykorzystał, a nieprzemyślanym postępowaniem pozbawił swoje wojska zdolnego dowódcy — Michała Glińskiego. Wbrew wcześ-niejszym obietnicom oddał zarząd w świeżo zdobytym Smoleńsku nie Glińskiemu, ale braciom Szujskim. Takiej zniewagi Gliński nie mógł znieść w pokorze. Z zemsty postanowił przejść na stronę króla polskiego. Udało mu się nawet uzyskać przebaczenie Zygmunta I. Jednak nie dane mu było rozkoszować się słodkim smakiem zemsty. Kiedy szykował się do opuszczenia obozu moskiewskiego, nie-spodziewanie został aresztowany i skazany na ciężkie więzie-nie w Moskwie.

W sierpniu nareszcie udało się armii polsko-litewskiej skompletować swój stan i wyruszyć spod Mińska do Borysowa. Liczyła ona około 30 000 żołnierzy, w tym 15 000 jazdy litewskiej, 5000 zaciężnej jazdy polskiej, ponad 3000 ochot-ników i żołnierzy nadwornych, 3000 zaciężnej piechoty polskiej oraz sporo dział1. Litwinami dowodził wojewoda

1 M. S t r y j k o w s k i , Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi, wyd. M. Malinowski, t. II, Warszawa 1846.

kijowski Jerzy Radziwiłł (o przydomku Herkules), Polakami zaś starosta trembowelski Janusz Swierczowski. Nad całością sił komendę sprawował hetman wielki litewski Konstanty Ostrogski. Pod Borysowem pozostał król Zygmunt I wraz z niewielką częścią armii, a reszta 27 sierpnia sforsowała Berezynę. Tam też doszło do pierwszego kontaktu bojowego z wojskami moskiewskimi. Potyczka zakończyła się zwy-cięstwem strony polsko-litewskiej. Odtąd dalszy pochód oddziałów Ostrogskiego odbywał się w szyku ubezpieczonym, czyli siły główne były poprzedzane przez straż przednią, a wokół rozsyłano niewielkie oddziały patrolowe. Takie środki zapobiegawcze sprawiały, że armia mogła spokojnie maszerować, nie martwiąc się o nieprzewidziane poczynania strony przeciwnej. Już następnego dnia doszło do kolejnego starcia i znów górą byli żołnierze jagiellońscy. 1 września dotarto do rzeczki Druć.

W chwili zbliżania się wojsk polsko-litewskich pod Orszę siły ruskie były rozproszone. Część armii moskiewskiej obozowała pod Orszą. Spora grupa wojsk maszerowała na Borysów i Mińsk. Wreszcie trzecie zgrupowanie zbliżało się do Drucka. Jednak zdecydowane skierowanie się wojsk jagiellońskich na Orszę zmusiło Rusów do przeprowadzenia koncentracji wszystkich dostępnych sił. W efekcie armia moskiewska liczyła przed decydującym spotkaniem około 45 000-50 000 wojowników2. Z polecenia Wasyla III pozo-stawiono silne garnizony w Smoleńsku oraz okolicznych miastach i warowniach. Do walki z wojskami polsko-litew-skimi wystawiono wyłącznie jazdę. Nie zdawano sobie do końca sprawy, jak ważna na polu bitwy jest piechota i to dobrze uzbrojona. Za tę ignorancję przyszło Rusinom już niedługo drogo zapłacić. Naczelne dowództwo nad moskiew-skimi siłami polowymi sprawował, w zastępstwie rezydującego w Smoleńsku Wasyla III, książęcy koniuszy (wbrew wyobra-

2 E. R i a z i n, Historia sztuki wojennej, t. II, Warszawa 1960, s. 295-302.

żeniom to bardzo zaszczytny urząd), książę Iwan Czeladnin. On to zarządził odwrót wojsk pod Orszę, aby tam zniszczyć wojska Ostrogskiego. W dowodzeniu Czeladnina wspomagali kniaź Michał Golicy oraz wojewodowie Dymitr Bułhakow, Grigorij Dawidów i Iwan Rostowski. Rusowie zajęli pozycję w zakolu Dniepru, na północny wschód od Orszy, gdzie wody tej rzeki, płynąc na południowy zachód, gwałtownie skręcają na południe. Nie bez powodu właśnie Orszę wybrano jako miejsce stoczenia bitwy. Był to w owym czasie bardzo ważny węzeł drogowy. Stamtąd wychodziły szlaki wiodące przez Mińsk do Wilna, przez Smoleńsk do Moskwy oraz przez Mohylew do Kijowa. Sam teren nad brzegami rzeki był niezwykle urozmaicony przez różnego rodzaju wądoły, wąwo-zy i strumienie. Wokół rosły zagajniki oraz samotnie stojące krzewy. Teren nie nadawał się więc do zastosowania ogrom-nych mas kawalerii, natomiast sprzyjał wykorzystaniu mniej-szych oddziałów wraz z piechotą i artylerią, które łatwo można było ukryć. Dniepr miał pod Orszą liczne brody, a porośnięte krzakami, mało widoczne brzegi zabezpieczały budowę przepraw przed wcześniejszym wykryciem przez przeciwnika.

7 września wojska Konstantego Ostrogskiego osiągnęły brzeg Dniepru. Było to miejsce bardzo dobrze znane het-manowi, gdyż potykał się już tu z Rusami dwukrotnie, w 1508 i 1513 r., i za każdym razem odchodził stąd ja-ko zwycięzca. Teraz los dawał mu po raz trzeci możliwość powetowania sobie druzgocącej klęski nad Wiedroszą z 1500 r. Zorientowawszy się w położeniu wojsk przeciwnika, które stały po drugiej stronie rzeki na krawędzi wysoczyzny, na północ od drogi wiodącej z Orszy do Dubrownej, hetman nie zdecydował się na przeprawę przez Dniepr bezpośrednio pod nosem Czeladnina. Gdyby tak zrobił, dostałby się pod morderczy ostrzał łuczników ruskich, którzy zdążyliby wy-rządzić spore szkody w szeregach polsko-litewskich. Za-stosował tylko działania demonstracyjne, żeby skupić uwagę

13 — Orsza 1514

wojsk moskiewskich na tym właśnie miejscu. Sam natomiast z głównymi siłami przesunął się nieco w górę rzeki, w okolice wsi Paszyno3. Tam w nocy z 7 na 8 września zorganizowano przeprawę przez Dniepr. W pełni wykorzystano osiągnięcia inżynieryjne polskiej wojskowości. Mieszczanin żywiecki Jan Baszta zaprojektował most oparty na pływających beczkach. Ten wynalazek okazał się bardzo udany. Był prosty w budo-wie i łatwy w transporcie (pustych beczek nie przewożono, korzystano bowiem z opróżnionych po winie, piwie i wodzie pitnej). Nie wymagał specjalnych przygotowań, jak mosty budowane na łodziach czy tratwach. Pod Orszą Polacy i Litwini postawili dwa beczkowe mosty. Prace budowlane ubezpieczał oddział jazdy strzelczej, który nieco wcześniej przeprawił się w bród na drugą stronę rzeki. Mosty posłużyły przede wszystkim do przerzucenia piechoty i artylerii, nato-miast jazda przeszła przez Dniepr brodem.

Około godziny 9.00 rano cała armia polsko-litewska znalazła się na wschodnim brzegu. Zaraz też Konstanty Ostrogski zarządził ustawienie wojsk do bitwy. Na czele po lewej stronie stanął huf litewski z Ostrogskim jako dowódcą. Obok niego (po prawej) zajął miejsce huf czelny polski pod hetmanem nadwornym Wojciechem Sampolińskim. W luce między hufami czelnymi uszykowano część piechoty. Za tą pierwszą linią stanęły hufy walne: litewski dowodzony przez Jerzego Radziwiłła po lewej stronie, zaś polski z Januszem Swierczowskim po stronie prawej. Na lewym skrzydle stano-wiska zajęły trzy hufy posiłkowe lekkiej jazdy litewskiej złożone przede wszystkim z husarzy. Prawe skrzydło tworzyły również trzy formacje posiłkowe polskiej lekkiej jazdy. Tutaj także przeważała husaria. Resztę piechoty oraz całą posiadaną artylerię umieszczono jeszcze dalej na prawo od polskich hufów posiłkowych. Była to bardzo dogodna pozycja, gdyż armaty i żołnierzy osłaniały tam laski i krzewy. Jak się

3 L. P o d h o r o d e c k i , Stawne bitwy Polaków, Warszawa 1997, s. 105.

później okazało, owa osłona była niezwykle skuteczna, ponie-waż Rusowie zupełnie nie zdawali sobie sprawy z istnienia tego ugrupowania wojsk polskich.

Pomimo wcześniejszych działań demonstracyjnych wojsk polsko-litewskich Czeladnin zorientował się, że przeciwnik zamierza przekroczyć Dniepr w innym miejscu. Jednak nie wykorzystał sprzyjającej sytuacji, aby zaatakować wojska Ostrogskiego w chwili przeprawy albo zaraz po niej, póki jeszcze nie rozwinęły swoich szyków. Dowódcy będący przy Czeladninie nalegali, aby ten przygwoździł nieprzyjaciela na brzegach i wepchnął go z powrotem w nurty rzeki. Ten jednak miał odpowiedzieć : „Jeśli pobijemy tę część wojska, z którą następnie połączą się dalsze oddziały, zagrozi nam jeszcze większe niebezpieczeństwo. Zaczekajmy więc do czasu, póki nie przejdą wszystkie wojska. My posiadamy dostatecznie wielkie siły i bez trudu możemy znieść to wojsko, albo okrążyć je i pognać do Moskwy jak bydło. A po zwycięstwie możemy zająć całą Litwę"4. Dziwi nieco ten wywód ruskiego wodza. Popełnił w tym miejscu poważ-ny błąd, który miał się na nim srogo zemścić. Czeladnin uważał, że wojska polsko-litewskie nie mają żadnych szans na zwycięstwo wobec sporej przewagi liczebnej wojsk moskiewskich. Zdawało mu się, że armia Ostrogskiego będzie skazana na zagładę na pagórkowatym terenie, umoż-liwiającym nagłe ataki, z szeroką rzeką za plecami. Naczel-ny dowódca wojsk ruskich nie brał w ogóle pod uwagę przegranej swojej armii i ufny w jej siłę nie zarządził odpowiedniego rozpoznania terenu oraz dokładnego, a przy-najmniej przybliżonego uszykowania wojsk polsko-litew-skich. Był to drugi poważny błąd ze strony książęcego koniuszego.

Kniaź Czeladnin ustawił swoje wojska w tradycyjnie stosowanym szyku. Pierwszą linię stanowił Pułk Straży

4 S. H e r b e r s t e i n , Zapiski o moskovitskich dietach, opr. A. Maleina, S. Petersburg 1908, s. 18.

Przedniej. Nie był on zbyt liczny, ale został rozciągnięty na przestrzeni prawie 5 kilometrów. Nieco w tyle, po prawej stronie, w okolicach wsi Pugajłowo, stanął Pułk Prawej Ręki, a lewą stronę, przed wsią Ruklino, zajął Pułk Lewej Ręki. Pomiędzy nimi uszykował się Pułk Wielki, a za nim stał Pułk Straży Tylnej, zwany też Pułkiem Zasadzki. Tam też za-instalował swoje stanowisko dowodzenia Iwan Czeladnin. Jego plan rozegrania bitwy był bardzo prosty. Chciał oskrzy-dlić wojska jagiellońskie, a następnie systematycznie spychać je w nurty Dniepru. Aby osiągnąć efekt oskrzydlenia, Czeladnin mocno rozciągnął swoje siły w polu. Z tym manewrem jednak trochę przesadził, gdyż skrzydła jego wojsk zbytnio się od siebie oddaliły, a to groziło ro-zerwaniem szyków moskiewskich przez zwarte hufy polskie i litewskie.

Kiedy obie armie były już gotowe do boju, na przedpolu pojawili się harcownicy. Był to zwyczaj mający swoje korzenie jeszcze w czasach starożytnych. Przed bitwą zwykle wy-stępowało kilku zbrojnych mężów, którzy wyzywali co od-ważniejszych z szeregów przeciwnika na swego rodzaju turniej bitewny. Zwycięzca zabierał broń i konia pokonanego. Czasami też zdarzało się, że wynik pojedynku przesądzał o wyniku całej niedoszłej bitwy. W czasach odrodzenia nie były to już walki pojedynczych rycerzy, ale starcia niewielkich oddziałów, które tym samym przeprowadzały jakby rozpoznanie walką (owe harce). Bardzo ważne było złapanie tak zwanego języka, czyli jeńca, który mógł stanowić nieocenione źródło wiedzy o planach bitewnych przeciwnika. Wynik starć harcowników nie miał już wpływu na to czy bitwa dojdzie do skutku czy nie. Pod Orszą harce trwały mniej więcej do południa. Wtedy też jako pierwsi do ataku przystąpili Rusowie. Czeladnin rzucił do natarcia Pułk Prawej Ręki, którego zadaniem było uderzenie na litewskie oddziały posiłkowe, stojące, jak pamię-tamy, na lewym skrzydle. Po ich rozbiciu miało nastąpić oskrzydlenie od tej strony całej armii polsko-litewskiej. Lekkie

chorągwie litewskie nie wytrzymałyby uderzenia przeważają-cych liczebnie jeźdźców ruskich. Dlatego też głównodowo-dzący wojsk jagiellońskich zarządził atak czelnego hufa polskiego. Ciężka jazda dowodzona przez Sampolińskiego przegalopowała jak na paradzie przed czołem litewskiego hufa czelnego i w pełnym pędzie uderzyła na Rusów z Pułku Prawej Ręki. Ogromna siła uderzenia ciężkozbrojnych kopij-ników sprawiła, że Moskwianie zachwiali się, ale nie rozerwali szyków i utrzymali swoją pozycję. Po skruszeniu kopii w ruch poszły miecze, koncerze, szable. Doskonale spisywała się husaria z posiłkowych oddziałów litewskich. Walka była niezwykle zażarta, ale wobec przewagi liczebnej Rusów Polacy i Litwini zaczęli się powoli cofać. Sytuacja nie była najlepsza. W razie niepowodzenia na tym odcinku mógł się powieść plan Czeladnina zakładający oskrzydlenie wojsk jagiellońskich. W samą porę na ufnych w swe zwycięstwo Rusów runął litewski huf czelny. Jazda moskiewska została całkowicie zaskoczona tym uderzeniem. Dodatkowa masa żelastwa, jaka zwaliła się im na głowy, sprawiła, że Rusowie tego ataku nie wytrzymali i zaczęli się cofać, a zaraz potem ogarnęła ich panika i rzucili się do ucieczki. Ostrogski podjął się tego ataku, spokojny o to, co działo się w tym czasie na przeciw-ległym skrzydle wojsk polsko-litewskich. Tam koronne od-działy posiłkowe przyjęły na siebie uderzenie Pułku Lewej Ręki. Atak lewego skrzydła ruskiego nie był tak groźny ze względu na mniejszy rozmach i tempo natarcia. Siły polskie tam uszykowane całkowicie wystarczały do zatrzymania Moskwian w ich zapędach.

Przez cały czas trwania zmagań oddziałów skrzydłowych Czeladnin nie użył ani jednej formacji z pułków Wielkiego, Zasadzki i Straży Przedniej. Dziwi trochę postępowanie głównodowodzącego wojsk ruskich. Posiadając przewagę liczebną mógł przecież pchnąć na pomoc słabnącym skrzyd-łom kilka chorągwi, które zmieniłyby obraz bitwy. Na szczęście dla nas nie uczynił tego i biernie przyglądał się

niepowodzeniom pułków skrzydłowych. Miał inny zamiar. Trzymał wyżej wspomniane jednostki w charakterze rezer-wy. Uważał, że Ostrogski wprowadził do walki już wszyst-kie posiadane siły i czekał tylko na odpowiedni moment, kiedy wojska polsko-litewskie ruszą do przodu w pogoni za uciekającymi Pułkami Prawej i Lewej Ręki. Wtedy Czelad-nin zamierzał uderzyć swymi głównymi siłami na pędzące w rozluźnionym szyku pościgowym chorągwie jagiellońskie.

Jednak na polu bitwy niczego nie można być pewnym. Czeladnin szybko się o tym przekonał. Oto w chwili, kiedy zdawało się, że wszystko potoczy się po myśli ruskiego wodza, polskie hufy posiłkowe, które przeszły do kontrnatarcia na Pułk Lewej Ręki, nagle zawróciły i zaczęły uciekać w stronę Dniepru. Nie była to jednak paniczna ucieczka, ale z góry przemyślane postępowanie. Oddziały polskie zastosowały po prostu starą sztuczkę tatarską, polegającą na udawanej rejteradzie, aby przez to naprowadzić goniącego przeciwnika na siły główne i doprowadzić do jego okrążenia. Czeladnin zauważył manewr Polaków i ufny już w pełne zwycięstwo rzucił za nimi do ataku Pułk Wielki. Żołnierze tej jednostki mieli wspomóc słabnący Pułk Lewej Ręki i razem zdobyć przeprawy na Dnieprze, przez co armia Ostrogskiego zostałaby przyparta do rzeki. Kolejny improwizowany plan Czeladnina miałby może szanse powodzenia, gdyby nie fakt niedostatecznego rozpoznania terenu przed bitwą. Widząc nadchodzący Pułk Wielki żołnierze z Pułku Lewej Ręki bardziej zdecydowanie uderzyli na uchodzące polskie chorągwie posiłkowe. W tym momencie jednak nastąpiło coś, co w dużym stopniu przy-czyniło się do klęski wojsk ruskich. Oto na nacierające chorągwie moskiewskie spadła lawina żelaza i ołowiu. To dała o sobie znać ukryta zawczasu piechota z bronią palną i artyleria. Po stronie ruskiej padło wielu zabitych i rannych. Polscy strzelcy i artylerzyści uwijali się jak w ukropie, aby oddać jak najwięcej salw do przeciwnika

i tym samym spowodować jak najkrwawsze straty w jego szeregach. Nie tylko jednak kule były groźne dla moskiew-skich jeźdźców. Huk wystrzałów był tak zaskakujący i potę-żny, że większość ruskich koni zaczęła się płoszyć i naro-wić. Powstało wielkie zamieszanie i o dalszym natarciu nie mogło być już mowy. Wybuchła panika. Widząc co się dzieje, polskie oddziały posiłkowe zawróciły i przypuściły gwałtowny atak na zszokowanych Rusów. Do natarcia przyłączyła się część polskiego hufa walnego pod dowódz-/ twem Swierczowskiego. W rezultacie tego zmasowanego uderzenia Pułk Lewej Ręki przestał praktycznie istnieć. Jego niedobitki w panice wpadły na nacierający Pułk Wielki, co spowodowało zamieszanie również w jego szeregach. Do-wódcy ruskich chorągwi próbowali jeszcze zorganizować obronę, ale w tej samej chwili z prawej strony nadjechał jak huragan litewski huf czelny dowodzony przez samego het-mana Ostrogskiego. Po opanowaniu sytuacji na lewym skrzydle zostawił tam litewskie chorągwie posiłkowe i pol-ski huf czelny Sampolińskiego, aby same dokończyły dzieła zniszczenia ruskiego Pułku Prawej Ręki. Wobec nagłego i zdecydowanego uderzenia wojsk litewskich Pułk Wielki okazał się bezsilny i zaraz też rzucił się do panicznej ucieczki.

Głównodowodzący wojsk moskiewskich widział klęskę zarówno własnego centrum, jak i obu skrzydeł. Nie myślał jednak o ucieczce z pola bitwy. Postanowił jeszcze ratować sytuację wprowadzając do walki pozostałe w rezerwie Pułki Straży Przedniej oraz Tylnej. Znowu naprędce kombinowany plan zakładał obejście prawego skrzydła koronnego i wyjście na tyły wojsk jagiellońskich. Masa wojowników ruskich z Czeladninem na czele ruszyła ze wzniesienia pomiędzy wsiami Ruklino i Pugajłowo. Kiedy już nabierała rozpędu, jak ściana stanęły im na drodze polsko-litewskie siły odwodowe, czyli litewski huf walny Radziwiłła „Herkulesa" i pozostała część polskiego hufa walnego Swierczowskiego. Zwarte szeregi

14 — Orsza 1514

Polaków i Litwinów wbiły się klinem w słabiej uzbrojonych i luźniej uszykowanych Rusów. Wojska Czeladnina broniły się rozpaczliwie i mężnie zarazem. Na niewiele to się zdało wobec lepiej wyszkolonych i uzbrojonych zaciężników. W koń-cu nadszedł kres zasadniczej części bitwy. Iwan Czeladnin dostał się do niewoli, a jego wielka armia przestała praktycznie istnieć. Około godziny 18.00 rozpoczęło się dobijanie mos-kiewskich uciekinierów. Większość z nich jako drogę wyba-wienia z opresji obrała szlak wiodący na Dubrownę i dalej na Smoleńsk. Jednak ucieczka nie była łatwa, zwłaszcza że miało się już ku nocy, a należało przejść zabagnioną rzeczkę Dubrownę oraz równie trudny do przebycia szeroki Dniepr. Polskie i litewskie jednostki pościgowe bez trudu dopadały Rusów i bezlitośnie wycinały. Ci zaś, którym udało się ujść spod ostrzy mieczy i szabel, w większości potopili się w rzekach i bagniskach. Następnego dnia (9 września) nieliczne grupki wojsk moskiewskich znalazły schronienie za potężnymi murami Smoleńska, gdzie na wieści o zwycięstwie czekał Wasyl III3.

Jednak nie dane mu było takich usłyszeć. Zamiast tego dowiedział się, że została rozbita jego największa armia w tej kampanii, a jej dowódcę, zaufanego i protegowanego wielkiego księcia, osadzono w więzieniu. Straty wojsk moskiewskich były bardzo duże. W boju życie straciło od kilku do kilkunastu tysięcy wojowników, a 5000 (podobno) dostało się do niewoli, w tym dziesięciu wojewodów. W ręce zwycięskich wojsk polsko-litewskich dostał się przebogaty obóz Czeladnina. Tak więc Wasyl III miał powody do niepokoju co do dalszych losów wojny.

Iwan Czeladnin nigdy nie odzyskał wolności i zmarł w połowie 1516 r. Jego też obarczono na dworze wielko-książęcym winą za poniesioną pod Orszą klęskę. Najłatwiej było oskarżyć kogoś, kto nie mógł bronić swoich racji.

5 Z. S p i e r a l s k i , Wojskowość polska w okresie odrodzenia, w: Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. I, Warszawa 1965, s. 331-336.

Jednak, jak widzieliśmy, książęcy koniuszy nie ustrzegł się przed popełnieniem wielu błędów i to zarówno przed, jak i w trakcie bitwy. Wpłynęło na to niewątpliwie niewielkie doświadczenie wojenne Czeladnina. Nie można jednak przy-pisywać całej winy za porażkę tylko głównodowodzącemu. Wśród wojewodów moskiewskich brakowało częstokroć zgod-ności poglądów, a każdy z nich uchylał się przed udzielaniem rad naczelnemu wodzowi6. Błąd popełnił też sam wielki książę, powierzając kierowanie wielką armią w polu mało doświadczonemu dowódcy.

Do klęski wojsk moskiewskich przyczyniło się niedo-stateczne rozpoznanie terenu bitwy. Zemściło się to w chwili ataku Pułku Lewej Ręki wspomaganego przez Pułk Wielki. Rusowie nie spodziewali się, że Ostrogski przygotował w ukryciu piechotę i artylerię, których ogień zachwiał szeregami ruskimi. Drugim poważnym błędem armii Czelad-nina był brak współdziałania i pomocy poszczególnych części ruskiego szyku bojowego. Podczas gdy pułki skrzyd-łowe zmagały się z wojskami polsko-litewskimi, główne siły moskiewskie stały bezczynnie. Kiedy w końcu zdecydowano się na akcję wspomagającą, było już za późno. Wojsko ruskie nie dysponowało odwodem ogólnym, którego posia-danie przesądziło o zwycięstwie wojsk jagiellońskich. Umie-jętne współdziałanie poszczególnych jednostek sprawiło, że były one przygotowane na każde posunięcie wojsk ruskich. Szczególną uwagę zwraca fakt użycia przez armię hetmana Ostrogskiego zmasowanego ognia piechoty i artylerii jako przygotowania do kontrnatarcia własnej kawalerii7. Armia polsko-litewska posiadała jeszcze jeden walor — dowodzenie, spoczywające w rękach jednego, doświadczonego człowieka. Co prawda Konstanty Ostrogski dawał się ponosić swemu temperamentowi (zbytnia zapalczywość sprowadziła na niego dwie klęski w jego wojskowej karierze, nad Wiedroszą

6 Russkij biograficeskij stowar, t. XXIV, 1905, s. 137. 7 E. R a z i n , op. cit., s. 343-344.

w 1500 r. oraz pod Sokalem w 1519 r.), ale pod Orszą nie byl zupełnie sam. Miał wielu doświadczonych pomocników, wśród których ważną rolę spełniał dowódca polskich wojsk zacięż-nych, Janusz Swierczowski. Wiktoria orszańska 1514 r. była jednym ze wspanialszych zwycięstw hetmana (podobno na swym koncie miał ich aż 62). Na cześć tej zwycięskiej batalii i aby uczcić samego głównodowodzącego król Zygmunt I zgotował w Wilnie wspaniały, godny największych rzymskich wodzów tryumf.

USTABILIZOWANIE SIĘ GRANICY LITEWSKO-RUSKIEJ

Już dwa dni po klęsce Wasyl III opuścił mury Smoleńska i skierował się do Moskwy. W drodze wydał kilka rozkazów, które miały utrudnić ewentualny pościg Polaków i Litwinów. Polecił między innymi puścić z dymem Drohobuż, nie chciał bowiem, aby to miasto wpadło w ręce zwycięzców spod Orszy. Wiadomość o klęsce szybko zaczęła się rozpowszech-niać. Na wieść o niej bez walki poddały się załogi ruskie w Dubrownie, Krzyczewie i Mścisławiu. Niebawem też pod murami Smoleńska pojawiła się armia polsko-litewska. Jednak miasto było doskonale przygotowane na taką ewentualność. Chroniły je silne fortyfikacje obsadzone dosyć liczną załogą. Natomiast armia orszańskich zwycięzców przedstawiała się nie najlepiej. Przede wszystkim szeregi zostały mocno nad-werężone przez samą bitwę, a i forsowne marsze przed batalią i po niej dawały się mocno we znaki. Szerzyła się, jak to zwykle bywało w takich przypadkach, dezercja. Powodem takiego stanu rzeczy było między innymi zdobycie bogatego obozu Czeladnina. Polacy i Litwini tak bardzo się obłowili, że wielu z nich odmówiło dalszego udziału w walkach i powróciło do domów. Armii polsko-litewskiej nie sprzyjała także pogoda. Był to już czas jesienny, niezbyt nadający się do prowadzenia działań wojennych na szeroką skalę, a zwłaszcza do oblegania

silnie ufortyfikowanej twierdzy. Dlatego też hetman Konstanty Ostrogski zrezygnował z próby zdobycia miasta i skierował się z powrotem na Litwę. W konsekwencji działania wojenne mimo wspaniałego zwycięstwa pod Orszą przyniosły Litwie poważne straty terytorialne. Zwłaszcza strata Smoleńska była szczególnie bolesna.

Wiktoria orszańska nie wpłynęła w zdecydowany sposób na dalsze wypadki. Sama wojna toczyła się jeszcze długo i to ze zmiennym szczęściem. Wasyl III wykorzystał niechęć do Polski nowo obranego wielkiego mistrza krzyżackiego Al-brechta Hohenzollerna, który zabiegał o poparcie wielkiego księcia moskiewskiego. W 1517 r. zawarł on z Wasylem sojusz przeciwko Zygmuntowi I. Co prawda zamiast pomocy wojskowej otrzymał wówczas tylko subsydia, niemniej takie przymierze mogło być dosyć groźne dla państwa polsko--litewskiego. O tym, jak to się skończyło dla wielkiego mistrza, pisałem we wcześniejszych rozważaniach. Wracając natomiast do wojny z Moskwą, należy jeszcze przypomnieć o sojuszu cesarza Maksymiliana I z Wasylem III. Na szczęście dyplomacji polskiej udało się powstrzymać cesarza przed wystąpieniem u boku Moskwy. Następnie doprowadzono do rozbicia tego niebezpiecznego dla Jagiellonów porozumienia. Stało się to możliwe dzięki ustępstwom, na jakie zdecydowali się Jagiellonowie na rzecz Habsburga. Państwo polsko--litewskie było za słabe na walkę na dwa fronty. Postanowiono więc wykorzystać trudności Habsburgów w tak zwanych wojnach włoskich i zaproponowano kompromis. Miał on nieco osłabić rywalizację między obu dynastiami i odsunąć na jakiś czas jej rozstrzygnięcie. W 1515 r. w Wiedniu spotkali się Zygmunt I, Władysław czesko-węgierski i Maksymilian I. Doszło tam do podpisania układu dynastycznego. Przewidywał on małżeństwo syna Władysława, Ludwika, z wnuczką cesarza Marią, oraz wnuka cesarza Ferdynanda z córką Władysława, Anną. W razie wygaśnięcia tej linii jagiellońskiej Habsbur-gowie mieli otwartą drogę do tronów czeskiego i węgierskiego.

W zamian Jagiellonowie uzyskali obietnicę cesarza, że ten nie udzieli poparcia Zakonowi Krzyżackiemu i jego antypolskiej kampanii oraz że zrezygnuje ze współdziałania z państwem moskiewskim.

Niebagatelny sukces ruskiej dyplomacji stanowiło dopro-wadzenie do rozerwania przymierza państw jagiellońskich z Chanatem Krymskim. Kiedy tylko się to udało, co przy zmiennym charakterze stepowców nie było aż tak trudne, spadł na Litwę nowy najazd ordyńców. W 1516 r. Tatarzy złupili ziemie ruskie i poczęli się wycofywać przez Wołyń. W pogoń za nimi puścił się hetman Mikołaj Firlej na czele 2000 jazdy. Dopadł przeciwnika pod Wiśniowcem, ale wobec znacznej przewagi nieprzyjaciela nie zdecydował się na stoczenie bitwy. Tatarzy bezkarnie uszli wraz z łupami. Taka bezradność wojsk koronnych wywołała jeszcze większą zuch-wałość stepowców. Kolejny, zakrojony na szeroką skalę, najazd Tatarów krymskich miał miejsce w lipcu 1519 r. Ordyńcy spustoszyli ziemię bełską i chełmską. W swoich zapędach dotarli do Lubelszczyzny, a czambuły pojawiły się nawet nad brzegami Wisły. Mikołaj Firlej wraz z Marcinem Kamienieckim i Konstantym Ostrogskim zgromadzili swoje wojska w Sokalu. Zamierzali uderzyć na powracającego ze zdobyczą napastnika. Siły polsko-litewskie liczyły około 7000 ludzi, głównie jazdy. Siły wojowników stepowych oceniano, zapewne przesadnie, na 40 000 szabel. Niestety, takie skupienie wysokich rangą dowódców w obozie polsko-litewskim do-prowadziło znowu do niesnasek na temat sposobu prze-prowadzenia bitwy. Plan Ostrogskiego wydawał się najbardziej sprzyjać wygranej. Hetman litewski zakładał stoczenie bitwy na prawym, litewskim wtedy, brzegu Bugu, przy przeprawach. Na to nie chcieli się zgodzić jego koronni koledzy po fachu. 2 sierpnia, kiedy Tatarzy pojawili się po Sokalem, Ostrogski stwierdził ich przewagę liczebną i doradzał, aby poczekać z atakiem do chwili przeprawiania się nieprzyjaciela przez rzekę. Wówczas można by rozbijać jego wojska częściami.

Polscy dowódcy jednak tej rady nie posłuchali i rozkazali swym wojskom przeprawić się na drugą stronę Bugu. Polacy przeszli przez rzekę i podjęli batalię w bardzo niedogodnym dla nich terenie. Miasteczko Sokal było spalone, co dodatkowo utrudniało rozwinięcie ataku polskiej ciężkiej jeździe. W sze-regach wojsk polskich nastąpił wyraźny kryzys, który tylko chwilowo został zażegnany przez atak litewskich wojsk Ostrogskiego. Uderzenie to pozwoliło Polakom na rozwinięcie się do bitwy w otwartym polu. Niestety, w tym momencie było już za późno na jakiekolwiek zmasowane ataki. Armia polsko-litewska została oskrzydlona (znów dała o sobie znać koczownicza sztuka wojenna) i pokonana. Straty jej były ogromne — wyniosły około 1200 zabitych. Szęściem w nie-szczęściu okazało się to, że dowódcom udało się przebić i ujść z pola bitwy ze znaczną częścią swoich sił. W tym samym czasie doszło do wybuchu kolejnej, ostatniej w dziejach wojny z Zakonem Krzyżackim.

Wkrótce Chanat Krymski znowu zmienił swoje polityczne zapatrywania i tym razem przeszedł na stronę Polski i Litwy. Zagony tatarskie wysłane zostały pod Moskwę. W tej sytuacji Wasyl stał się bardziej skłonny do rozmów. W 1522 r. zawarto rozejm na pięć lat. Na jego podstawie przy Moskwie pozostała cała ziemia siewierska i smoleńska. Taki stan rzeczy nie zadowalał strony jagiellońskiej, zwłaszcza Litwy. Myślano więc cały czas o rewanżu. Jakoż i nadarzyła się sposobność. Niespodziewana śmierć Wasyla III w 1533 r. stworzyła spory zamęt w państwie moskiewskim, a tym samym odpowiednią koniunkturę polityczną dla akcji odwetowej. Wojnę wywołali książęta litewscy. Obradujący na początku 1534 r. sejm litewski podjął uchwały niezbędne dla prowadzenia wojny o odzyskanie ziem wcześniej utraconych na rzecz Moskwy. Akcja panów litewskich miała na celu przywrócenie stanu rzeczy sprzed 1492 r. Atak Jerzego Radziwiłła, hetmana wojsk litewskich, nie przebiegał jednak po myśli Litwinów. Radziwiłł dysponował wyłącznie litewskim pospolitym ruszę-

niem, które bardzo opieszale zbierało się na nakazaną wojnę. 0 zaskoczeniu przeciwnika nie mogło być mowy. Wiosną uderzyli na ziemie moskiewskie Tatarzy krymscy, którzy tym razem występowali jako sprzymierzeńcy Litwy. Wojska Ra-dziwiłła wyruszyły w pole dopiero w sierpniu. Na domiar złego okazało się, że kryzysowa sytuacja wewnętrzna w Mo-skwie po śmierci Wasyla III została opanowana. Regentka carowa Helena Glińska wraz ze swym faworytem Owcziną Oboleńskim zdołali przywrócić rządy silnej ręki.

Ze zgrozą patrzono na nieudolną akcję wojenną prowadzoną przez hetmana litewskiego. Dotarłszy bowiem do leżącego nad Dnieprem litewskiego Mohylowa Jerzy Radziwiłł za-trzymał pochód swoich wojsk. Następnie wysłał dalej na wschód tylko dwa korpusy liczące po 5000 jazdy. Jeden z nich, wydelegowany na Siewierszczyznę, próbował oblegać kilka pomniejszych zamków i spustoszywszy tę prowincję powrócił do Mohylowa. Drugi z oddziałów skierował się pod Smoleńsk. Nie odniósł żadnych, nawet mizernych sukcesów. Zanim nastała zima, hetman Radziwiłł rozpuścił swe wojska do domów. Był to bardzo duży błąd, ponieważ Moskwa zareagowała na poczynania Litwy natychmiast i z dużą siłą. Na przełomie 1534 i 1535 r. trzy wielkie armie moskiewskie pomaszerowały, nie zatrzymywane przez nikogo, w głąb Wielkiego Księstwa Litewskiego. Skoncentrowały się pod Mołodecznem i zagroziły samej stolicy Litwy. Jednak nie próbowały jeszcze zdobywania Wilna i zawróciły niszcząc po drodze wielkie połacie kraju.

Z nieudolnie prowadzonej akcji litewskiej wyciągnął wnioski zwłaszcza król Zygmunt I. Uznał on, że wobec takiego zagrożenia nie można polegać tylko na siłach samej Litwy. Aby jej pomóc, przeprowadził plan pomocy finansowej 1 z części przyznanych Wielkiemu Księstwu pieniędzy zaciąg-nął w Koronie 1000 żołnierzy jazdy i 500 żołnierzy piechoty. Zdawano sobie doskonale sprawę, że są to siły niewystar-czające. Litwini również sięgnęli więc do swoich zasobów

i zdecydowali się na dodatkowy zaciąg polskich najemników w sile około 5000. Na ich czele stanął hetman koronny Jan Tarnowski. Formalne dowodzenie zachował Jerzy Radziwiłł. W rzeczywistości operacjami wojennymi kierował jednak Tarnowski. Na wszelki wypadek, aby uniknąć tak przecież częstych konfliktów pomiędzy dowódcami, hetman koronny podporządkował się hetmanowi litewskiemu. Swoje kom-petencje ograniczył do spraw wyłącznie związanych z prowa-dzeniem wojny. „Nowa miotła, nowe porządki" — można by powiedzieć o działalności Tarnowskiego. Zaczął on bowiem od zmiany koncepcji kampanii. Zamiast koncentrować się na atakowaniu Smoleńska, do czego dążyli Litwini, zaproponował skierowanie głównego uderzenia na ziemię siewierską i zdo-bycie głównych tamtejszych twierdz, Homla i Staroduba.

Tak też zrobiono. Na początku lata 1535 r. Jerzy Radziwiłł przyprowadził do obozu pod Rzeczycę armię liczącą blisko 20 000 ludzi, głównie jazdy. Połączyła się ona z zaciężnymi wojskami polskimi, które liczyły około 6500 żołnierzy. 14 lipca armia litewsko-polska dotarła pod Homel, który bardzo szybko skapitulował. Twardszym orzechem do zgryzienia okazał się Starodub. Na szczęście Tarnowski na tę wyprawę zabrał ze sobą, oprócz dział niezbędnych przy zdobywaniu twierdz, również specjalistów od robienia podkopów i za-kładania min, którzy wkrótce się przydali. Starodub miał obwarowania z dębowego drewna. Wzmocnione przez tak zwane izbice wypełnione ziemią, były odporne na ogień z broni palnej. Przez cały miesiąc nie udawało się wojskom litewsko-polskim złamać zaciekłego oporu obrońców. Bez-skuteczność ponawianych szturmów sprawiła, że postanowiono otoczyć Starodub szańcami i ograniczyć się tylko do ostrzału artyleryjskiego. Podczas ostrzału do pracy przystąpili saperzy. Specjaliści od minerstwa doprowadzili podkop pod obwaro-wania. Umieszczono w nim dużą liczbę beczek z prochem i wysadzono w powietrze część obwarowań wraz z czterema basztami. Zaskoczenie po stronie moskiewskiej było cał-

kowite, tym bardziej że tego sposobu prowadzenia walki oblężniczej nie znano na terenach ruskich. Detonacja wznie-ciła pożar, który w krótkim czasie objął swym zasięgiem również miasto. Zaraz po wybuchu przeprowadzono de-cydujący szturm i po krwawej walce wręcz z dzielnie broniącą się załogą zdobyto warownię. Wyjątkowo krwawo rozprawili się zwycięzcy z pozostałą przy życiu załogą. Według rozkazu Tarnowskiego ścięto 1400 obrońców spośród wszystkich ujętych z bronią w ręku '.

Udało się zatem zdobyć Homel i Starodub oraz prawie całą Siewierszczyznę. Niestety, jak to najczęściej bywało, brak dalszych środków finansowych uniemożliwił wykorzystanie tych sukcesów i pójście „za ciosem". Utracono nawet część zdobytych ziem, gdy skończył się okres służby oddziałów zaciężnych. W lecie 1536 r. grody siewierskie, oprócz Homla, których nawet nie udało się odbudować, znów dostały się w ręce moskiewskie. Po trzech latach wojowania, w 1537 r. zawarto kolejny rozejm, na mocy którego Litwa odzyskiwała tylko Homel. Układ ten ustabilizował granicę litewsko-ruską na prawie ćwierćwiecze.

BIBLIOGRAFIA

Źródła

H e r b e r s t e i n S., Zapiski o moskovitskich dietach, opr. A. Maleina, S. Petersburg 1908.

Kroniki Bernarda Wapowskiego z Radochoniec, red. J. Szujski, t. II, Kraków 1874.

S t r y j k o w s k i M., Kronika polska, litewska, imudzka i wszystkiej Rusi, wyd. M. Malinowski, t. II, Warszawa 1846.

Opracowania

B i s k u p M., Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521, Gdańsk 1993.

Dynastie Europy, red. A. Mączak, Wrocław-Warszawa-Kraków 1997. G e r l a c h J., Pospolite ruszenie i obrona potoczna za Zygmunta I,

w: Ksiąga pamiątkowa ku czci Władysława Abrahama, t. II, Lwów 1931.

G i e r o w s k i J. A., Historia Polski 1505-1764, Warszawa 1989. G ó r s k i K., Historya piechoty polskiej, Kraków 1893. G ó r s k i K., Historya jazdy polskiej, Kraków 1895. G r a d o w s k i M., Ż y g u 1 s k i Z. jun., Słownik uzbrojenia histo-

rycznego, Warszawa 1998. G r ó d e c k i R., Z a c h o r o w s k i S., D ą b r o w s k i J., Dzieje Polski średniowiecznej, t. II, Kraków 1995.

H e r b s t S., Bitwa nad Wiedroszą,. 1500 roku, w: Wieki średnie. Prace ofiarowane T. Manteufflowi, Warszawa 1962.

H e r b s t S., Kłeck 1506, „Przegląd Historyczno-Wojskowy", t. VII, 1934.

Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, red. M. Nagielski, Warszawa 1995.

H o w a r d M., Wojna w dziejach Europy, Wrocław 1990. M a n t e u f f e l T., Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa

1990. N a d o 1 s k i A., Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu,

Wrocław 1979. N o w a k T. M., Artyleria polska do końca XIV wieku. Problematyka

i stan badań, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. IX, 1963.

N o w a k T. M., W i m m e r J., Historia orąża polskiego 963-1795, Warszawa 1981.

O c h m a ń s k i J., Historia Litwy, Wrocław 1990. P a j e w s k i J., Buńczuk i koncerz, Warszawa 1978. P o d h o r o d e c k i L., Sławne bitwy Polaków, Warszawa 1997. Polska technika wojskowa do 1500 roku, red. A. Nadolski, Warszawa

1994. R i a z i n E., Historia sztuki wojennej, t. II, Warszawa 1960. Russkij biografie es kij slowar, t. XXIV, S. Petersburg 1905. S a m s o n o w i c z H., Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1990. S o b o l e w s k i J., U r u s z c z a k W., Artykuły mielnickie z roku

1501, „Czasopismo Prawno-Historyczne", t. XLII, 1990. S p i e r a 1 s k i Z., Obrona potoczna, w: Pamiętnik VIII Powsze-

chnego Zjazdu Historyków Polskich. Historia wojskowości, Warszawa 1960.

S p i e r a l s k i Z., Wojskowość polska w okresie odrodzenia, w: Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. I, Warszawa 1965.

Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1450-1500, red. A. Nowakow-ski, Toruń 1998.

W ó j c i c k i J., Dzieje Polski nad Bałtykiem, Warszawa 1986. W ó j c i k Z., Historia powszechna — XVI-XVII wiek, Warszawa 1991. W y c z a ń s k i A., Z dziejów reform skarbowo-wojskowych za

Zygmunta /, „Przegląd Historyczny", t. XLIII, 1952.

W y r o z u m s k i J. L., Historia Polski clo 1505 roku, Warszawa 1989.

Z i e n t a r a B., Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1998. Z y g u 1 s k i Z. jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy

i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1975.

SPIS ILUSTRACJI

Odlewanie kul działowych. Bombardy XV-XVI wiek. W warsztacie kusznika. Kusza XV wiek. W warsztacie miecznika. Szabla węgiersko-polska XVI wiek. Pawęże piechoty XV-XVI wiek. Miecze XV-XVI wiek. Halabardy i berdysz XV-XVI wiek. Konni i piesi kopijnicy XV-XVI wiek. Zamek lontowy i kołowy. Hakownica i rusznica XV-XVI wiek. Pancerz kolczy XV-XVI wiek. Zbroja zwierciadlana XV-XVI wiek. Sajdak-łubie z łukiem i kołczan ze strzałami. Hetman wielki litewski Konstanty Ostrogski. Bitwa pod Orszą. Natarcie polskiej husarii. Bitwa pod Orszą. Przeprawa polskiej artylerii i piechoty. Bitwa pod Orszą. Atak polskich kopijników. Bitwa pod Orszą. Przeprawa polsko-litewskiej jazdy. Bitwa pod Orszą. Książę Iwan Czeladnin. Bitwa pod Orszą. Drzeworyt z Kroniki polskiej M. Bielskiego,

XVI wiek.

SPIS TREŚCI

Wstęp 5 Sytuacja międzynarodowa i wewnętrzna Polski w końcu XV i na

początku XVI w 10 Kwestia bałtycka — początki walki o „dominium Maris Baltici" 59 Sytuacja wewnętrzna Litwy i jej problemy unijne z Polską 66 Ruś na przełomie wieków XV i XVI w. — polityka zjednoczeniowa

Iwana III i Wasyla III 90 Wzrost zagrożenia Litwy ze strony państwa moskiewskiego w końcu

XV i na początku XVI w 102 Si vis pacem, para bellutn — narodziny nowożytnej sztuki

wojennej 117 Armia polska 135 Armia litewska 176 Armia moskiewska 183 Wiktoria orszańska 188 Ustabilizowanie się granicy litewsko-ruskiej 205 Bibliografia 212 Spis ilustracji 215

Odlewanie kul działowych

Bombardy XV-XVI wiek

W warsztacie kusznika

Kusza XV wiek

Szabla węgiersko-polska XVI wiek

W warsztacie miecznika

Pawęże piechoty XV-XVI wiek

Miecze XV-XVI wiek Halabardy i berdysz XV-XVI wiek

Konni i piesi kopijnicy XV-XVI wiek

Zamek lontowy i kołowy

Hakownica i rusznica XV-XVI wiek

Pancerz kolczy XV-XVI wiek

Zbroja zwierciadlana XV-XVI wiek

Sajdak-łubie z łukiem i kołczan ze strzałami

Hetman wielki litewski Konstanty Ostrogski

Bitwa pod Orszą. Natarcie polskiej husarii. Fragment obrazu olejnego XVI wiek

Bitwa pod Orszą. Przeprawa polskiej artylerii i piechoty

Bitwa pod Orszą. Atak polskich kopijników

Bitwa pod Orszą. Przeprawa polsko-litewskiej jazdy

Bitwa pod Orszą. Książę Iwan Czeladnin

Bitwa pod Orszą. Drzeworyt z Kroniki polskiej M. Bielskiego, XVI wiek