Goffman Erving - Piętno.Rozważania o zranionej tożsamości ok

Erving Goffman

PIĘTNO R O Z W A Ż A N I A O ZRANIONEJ T O Ż S A M O Ś C I

Przekład: Aleksandra Dzierżyńska, Joanna Tokarska-Bakir

Wstęp do wydania polskiego: Joanna Tokarska-Bakir

GWP

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Gdańsk 2005

Recenzja wydawnicza: prof. Ireneusz Krzemiński

Tytuł oryginału: STIGMA

Copyright © 1963 by Simon & Schuster, Inc.

Copyright © for.the Polish edition by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, sp. z 0.0. Gdańsk 2003

Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w żaden inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotograficznie, elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego.

Wydanie pierwsze w języku polskim.

Tekst tłumaczenia przejrzał Paweł J. Kotwica

Redakcja merytoryczna: prof. Joanna Tokarska-Bakir Redakcja polonistyczna: Grażyna Kompowska, Magdalena Pagińska Korekta: Małgorzata Żywicka Skład: Piotr Geisler Projekt okładki: Beata Czerepak

ISBN 83-89574-74-8

Druk i oprawa: WDG Drukarnia w;Gdyni sp. z 0,0. ul Św. Piotra 12, 81-347 Gdynia, . teL (58) 660-73-10, tel./fax (58) 621-68-51

'bSSSS

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z 0.0. ul. Bema 4/1 A, 81-753 Sopot, re I ./fax (58) 551 61 04 e-mail: [email protected], http://www.gwp.pl

Spis treści

Wstęp do wydania polskiego Et(n)ologia piętna

Etnolog plemienia Wrażenie normalności Etolog gatunku Społeczeństwo jako instytucja totalna Historia naturalna piętna Relacyjna definicja piętna Strategie zarządzania piętnem Piętno piętna

. 9 11 13 16 19 21 25

Przedmowa 27

Rozdział 1 Piętno a tożsamość społeczna . .

Rozważania wstępne Swoi oraz zorientowani . . . . . Kariera moralna .

31 31 52 66

Rozdział 2 Kontrola informacji a tożsamość osobista

Dyskredytowani i dyskredytowalni Informacja społeczna Widoczność piętna . . Tożsamość osobista . Biografia Biograficzni inni . . . Pomijanie piętna . . Techniki kontroli informacji Zakrywanie

. 77

. 77

. 79

. 84

. 87 100 104 111 132 143

Rozdział 3 Przystosowanie do grupy a tożsamość ego

Ambiwalencja Zalecenia profesjonalistów , Przystosowanie do grupy Przystosowanie poza grupą Polityka tożsamości

147 148 150 154 157 166

Wstęp do wydania polskiego

Et(n)ologia piętna

Rozdział 4 Ja i jego „inny"

Odstępstwa i normy Normalny dewiant Piętno a rzeczywistość . . .

Rozdział 5

Odstępstwa a dewiacja . . ,

O Autorze

Indeks nazwisk

Indeks rzeczowy

169 169 173 178

183

191

193

196

D o polskiego czytelnika Piętno Ervinga Goffmana trafia w ponad ćwierć wieku po napisaniu, zapełniając w myśleniu i języku lukę, z której czytelnik ten nie do końca zda

wał sobie sprawę, O podobnej luce mówi się post factum, że była „dotkliwa", O jej dotkliwości można się wciąż przekonać, obserwując spiętrzanie się nieporozumień i trudności towarzyszących współczesnej emancypacji różnic - społecznych, kulturowych, seksualnych. Izolacja polskiej humanistyki w okresie komunistycznym sprawiła, że zainicjowany w latach dziewięćdziesiątych dyskurs emancypacyjny znacznie wyprzedził społeczną edukację Polaków, oswajanie się z elementarnymi aspektami piętna społecznego, w języku Goffmana określanymi jako jego kontrolowanie (controlling), ukrywanie (hiding) czy pomijanie (passing). W polskim dyskursie o różnicy „nadmiar" w pewnym sensie wyprzedził „brak", w rezultacie czego rozmaite ponowoczesne strategie zarządzania piętnem (stigma managment) zamiast na empatyczną krytykę natrafiają dziś na obojętność, arogancję albo wręcz otwartą wrogość. Skutki tego odczuwać będziemy dopóty, dopóki nie odrobimy lekcji, jaką zaleca w swej książce Erving Goffman.

Mimo upływu lat z górą trzydziestu pojęcia piętna wciąż nie można rozważać w oderwaniu od tej pionierskiej pracy, bo choć należy ono do słów najstarszych, przez nikogo chyba nie zostało tak głęboko sproblematyzowane. Nikt też nie wydarł zeń tyle, ile ten niezdyscyplinowany kanadyjski oryginał, który - za nic mając wszelkie ograniczenia - tropił jego przejawy wszędzie, gdziekolwiek się znajdowały, czy to w dziedzinie psychologii, socjologii, etno- czy etologii.

8 Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości

Etnolog plemienia

Etnologię przywołano tu nie bez powodu: swoją metodę badawczą „skromnej, naturalistycznej obserwacji" Goffman określał czasem mianem etnograficznej1. Trudno rozstrzygnąć, czy bardziej chodziło mu o obserwację uczestniczącą spod znaku Bronisława Malinowskiego, czy o świadomie kultywowaną bliskość ze szkołą chicagowską. Ważne, że w rezultacie wymknął się spod władzy fatalizmu, który sprawia, iż każda wiedza zaczynająca się od jakiegoś założenia kończy się naturalnie na tym samym założeniu (Kierkegaard). Jego prace, bliższe monografiom etnograficznym niż socjologicznym2, ożywia duch naukowego odkrycia, rozpoczynającego się - jak to kiedyś sformułowała Maria Ossowska - od konstatacji, „że można pytać o wszystko, że z wszystkiego można robić zagadnienie, i że można pytać natarczywie dalej, chociaż inni są już zaspokojeni"3. Przedmiotem takiej analizy u Goffmana może się stać „byle odruch najzwyklejszej społecznej działalności"4, czy to będzie znaczące chrząknięcie, rozróba w więzieniu, czy rytuały małżeńskie. Z podobnej pasji obserwatorskiej powstawały najważniejsze książki XX wieku, poczynając od Sposobów posługiwania się ciałem5 i Salutations par le rire et par les łarmes6 Marcela Maussa, a kończącą na przenikliwych studiach Mary Douglas i „gęstych opisach" Clifforda Geertza.

O Goffmanie napisano kiedyś, że jest „wielkim etnologiem, jego plemieniem jest ludzkość, jego ośrodkiem zainteresowania bezpośrednie stosunki życia codziennego, jego metodą obserwacji połączenie naturalistycznych badań terenowych z rozległymi lekturami w dziedzinie historii, biografistyki, nauk społecznych i literatury

1 E. Goffman, Relations in Public. Microstudies of the Public Order, London and New York 1971, s. 6. 2 Zob. J. Szacki, Słowo wstępne do: E. Goffman, Człowiek ui teatrze życia codziennego, przel. H. Datner-Spiewak i E Śpiewak, Warszawa 1981, s. 9-10. 3 M. Ossowska, O pojęciu godności [w;] idem, O człowieku, moralności i nauce. Miscellanea, red. M. Ofierska i M. Smolą, Warszawa 1983, s. 514. 4 E. Goffman, Frame Analysis. An Essay on the Organization of Experience, New York 1974, s. 5. 5 [W:] M. Mauss, Socjologia i antropologia, pad. U. Król, Warszawa 1973. 6 Journal de Psychologie" 1922,

Wstęp do wydania polskiego 9

pięknej"7. Studia Goffmana - czy dotyczą one międzyludzkiego teatru zachowań w miejscach publicznych {The Presentation of Self in Everyday Life; Behaviour in Public Places. Notes on the Social Organization of Gatherings), codziennych rytuałów (Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behaviour), czy też tresury, jakiej jednostka poddawana jest w więzieniu, szpitalu psychiatrycznym lub w zakładzie poprawczym (Asylums. Essay on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates3), są oparte na wypróbowanej strategii pisarstwa etnograficznego, jaką jest Verfremdungseffekt, efekt obcości9. W powściągliwej, formalnej analizie Goffmana ujawnia się geniusz obserwacyjny porównywalny ze zdolnościami dawnych powieściopisarzy.

Wrażenie normalności

W sposób, który powróci u Anthon/ego Giddensa i innych, Goffman nicuje relacje i obnaża zbiorowe determinanty życia jednostkowego. W analizie, która stała się asumptem do rozważań Giddensa o nowoczesnej tożsamości10, pisze o roli rutyny w budowaniu zbiorowego poczucia bezpieczeństwa. W trakcie codziennych sytuacji ludzie utwierdzają się nawzajem w bezpieczeństwie ontologicznym. Na to poczucie składają się indywidualne kompetencje kulturowe, egzekwowane w sytuacjach publicznych. Uczestnik tych sytuacji musi się wystrzegać najmniejszych uchybień w etykiecie, a jeśli już takowe

7 G. E. Swanson, Strategie Interaction Erving Goffman's, recenzja w: „American Journal of Sociology", 79(4) (styczeń 1974), s. 1004, cyt. za: J. Szacki, Słowo wstępne do: E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, przel. H. i P. Śpiewakowie, Warszawa 1981, s. 17.

8 Fragment w przekładzie pol.: E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, przel, Z. Zwoliński [w:] W. Derczyński, A. Jasińska-Kania i J. Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Warszawa 1975, s. 150-177. 9 Por. jego klasyczne zastosowanie: H. Miner, Rytuały cielesne u Nadrenia, przeł. J. Mirtksztym [w:] M. Buchowski (red.), Amerykańska antropologia postmodernistyczna, Warszawa 1999, s. 31-37. 1 0 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, «/o» i społeczeństwo w epoce późnej tożsamo-ści, przet. A. Szulżycka, Warszawa 2001, s. 79-80.

1 O Piętno, Rozważania o zranionej tożsamości

mu się przydarzą, musi umieć gestem lub okrzykiem11 zasygnalizować, że ciągle sprawuje nad sobą „swobodną kontrolę" i że nie dzieje się z nim nic, co mogłoby zagrozić jemu albo zbiorowości12.

Zachowanie każdego człowieka na społecznej scenie jest efektem długotrwałego treningu, a swoboda - skutkiem lar! pracy włożonej w wytwarzanie pozoru. Jak zauważa Goffman, „niemal każda czynność, którą jednostka swobodnie wykonuje, niegdyś wymagała od niej wielkiej koncentracji woli. Chodzenie, przechodzenie przez ulicę, mówienie pełnymi zdaniami, zakładanie spodni z długimi nogawkami, wiązanie butów, dodawanie liczb w słupkach - wszystkie te rutynowe czynności, które pozwalają na należyte zachowanie, stanowią umiejętności nabyte, sprawności, przy których początkowo oblewał człowieka zimny pot"1 3. Opanowane do perfekcji maniery ciała, wyczucie czasu i miejsca, kolejność, etykieta i natężenie zachowań - wszystko to składa się na niezbędne, choć słabo wyo-drębnialne wrażenie normalności. To niezbędne złudzenie, sygnalizujące, „że można bezpiecznie, zwracając tylko powierzchowną uwagę na stabilność otoczenia, kontynuować wykonywanie danej czynności"14, zapewnia człowiekowi nadwyżkę uwagi, konieczną do sprawnego funkcjonowania w świecie. Wrażenie normalności trzeba nieustannie pielęgnować. Dzięki niemu jednostka odbudowuje swój Reizschutz, pancerz ochronny, będący z kolei warunkiem podejmowania i przeprowadzania jakichkolwiek regularnych działań, na których opiera się reprodukcja systemu. Gdybyśmy nie mieli owego pancerza zakorzenionego we wrażeniu normalności, cywilizacja, w czasach późnonowoczesnych narażona na postępującą utratę poczucia bezpieczeństwa15, nie byłaby zdolna do istnienia.

1 1 Zob. np. na temat znaczeń komunikatu „oops!": E. Goffman, Forms of Talk, Oxford 1981, s. 101n. 1 2 E. Goffman, Relations in Public, op, cit., s. 248n. « Ibidem. 1 4 Ibidem. 15 Zob. Z. Bauman, Tożsamość, jaka była, jest i po co? [w:] A. Jawłowska (red,), Wokół problemów tożsamości, Warszawa 2001, s. 22: j e ś l i wczesnonowoczesne poszukiwanie porządku w imię pewności, bezpieczeństwa i spokoju stato się zagrożeniem dla Freiheit, wolności wypowiadania i potwierdzania własnego ja, to Sicherheit jest pierwszą ofiarą póżnonowoczesnej emancypacji i dalszego rozkwitu wolności jednostki".

Wstęp do wydania polskiego 1 1

Etolog gatunku

O ważności pancerza warunkującego czerpanie korzyści z wrażenia normalności najlepiej można się przekonać, obserwując tych, którzy noszą go niewprawnie (cudzoziemcy, ludzie starzy, dzieci) lub są go zupełnie pozbawieni (chorzy psychicznie). Na przykład szaleństwo to z punktu widzenia obserwatora ciąg sytuacyjnych niestosowno-ściw, których uczestnicy zachowują się tak, jakby działali nie we własnym, ale w cudzym imieniu17. Psychicznie chorzy nie stosują się do nakazu drobiazgowej kontroli ciała, nie przestrzegają konwencji, które rządzą rozpoczynaniem, podtrzymywaniem, przerywaniem lub zawieszaniem tego, co Goffman nazywa „spotkaniami"18, a w mowie posługują się tym, co filozofowie określają mianem „języków prywatnych". Choroba psychiczna, oznaczająca zdaniem badacza nieumiejętność lub niechęć do przestrzegania podstawowych sytuacyjnych zasad przyzwoitości, których wymaga codzienne obcowanie z ludźmi19, ujawnia przygodność ładu społecznego, ale i przerażenie, jakim przypłaca się utratę wiary w apotropaiczną moc tego ładu.

Głównym sposobem obcowania ludzi w codziennych interakcjach jest „poświadczanie swojej obecności", przybierające dyskretne i nieraz bardzo skomplikowane formy. Jedną z zasadniczych jest dostosowany do określonej sytuacji ubiór i wygląd ciała. Goffman uważa, że wygląd ciała jest w istocie skonwencjonalizowanym dyskursem o wysoce normatywnym charakterze. „Znaczy to, że gdy znajdujemy się w obecności innych, istnieje z reguły obowiązek

1 6 E. Goffman, Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behaviour, New York 1967, s. 141n. 1 7 E, Goffman, Behaviour in Public Places. Notes on the Social Organization of Gatherings, New York 1963, s. 25, cyt, za: A. Giddens, Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, przeł. S. Amsterdamski, Poznań 2003, s, 62. 1 8 Spotkanie w terminologii Goffmana jest jednostką zogniskowanej interakcji twarzą w twarz, wchodzącą w skład „zgromadzeń". Spotkania, zwane też przez Goffmana „zaangażowaniem twarzy", są sytuacjami zachodzącymi rutynowo, co ma zasadnicze znaczenie dla opartej na powtarzaniu natury życia społecznego, wiąże bowiem ulotne sytuacje ze społeczną reprodukcją, a tym samym z trwałością instytucji, " Cyt. za: A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, op. cit.,s. 280.

1 2 Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości

przekazywania jednych informacji i nieprzekazywania innych [...], Aczkolwiek jednostka może przerwać mówienie, to nie może zaprzestać komunikowania za pośrednictwem ciała [.,.], Paradoksalnie sposobem maksymalnego ograniczenia przekazu informacji o sobie jest pozostanie sobą i działanie w sposób, jakiego się oczekuje od osób nam podobnych"20.

O tym, z jak ważnym i trudno kontrolowalnym elementem mamy tu do czynienia, świadczy istnienie w każdym społeczeństwie rozległych zapleczy21, w obrębie których można się rozluźnić, jako że nie dociera tam zewnętrzna kontrola postawy, gestykulacji i stroju. Fakt, że wielu ludzi nawet na takim zapleczu stara się nad sobą panować, nie ulegać presji tych aspektów osobowości, które wychodzą na jaw w stanie rozluźnienia pancerza, Anthony Giddens tłumaczy następująco: „chodzi o to, że samo utrzymanie stanu, w którym postrzeganym się jest jako przedmiot zdolny do działania, jest elementem tego działania". Bardzo w stylu Goffmana byłaby w tym miejscu uwaga, iż jest to kolejny dowód na to, że o przebiegu działań społecznych rozstrzygają nie ludzie i ich stany, ale stany i przypisani do nich ludzie22.

Autor Piętna uważa, że w toku swojej historii jednostki i grupy wypracowują własny, lokalny świat - Umwelt - sensów kulturowych, kodów komunikacyjnych, stereotypów reakcji na specyficzne sygnały innych uczestników społecznych sytuacji23. Umwelt jest rdzeniem wypracowanej i wielkim nakładem kosztów utrzymywanej normalności, którą otacza się jednostka i grupa24. Zapożyczając to pojęcie z badań nad zachowaniami zwierząt, Goffman występuje tu w swojej drugiej ważnej roli - etologa gatunku25. „Zwierzęta są wrażliwe na otaczający je świat z punktu widzenia niebezpieczeństw, jakie mogą z niego pochodzić. Zakres wrażliwości jest różny u różnych gatunków. Jedne zwierzęta już z odległości paru mil odbierają

2 0 E. Goffman, Behaviour in Public Places, op. cit, s. 35. 2 1 Za: A. Giddens, Stanowienie społeczeństwa, op. cit., s. 122. 2 2 „Not men [...] and their moments but moments and their men", [w:] E. Goffman, Interaction Ritual, op. cit,, s. 2. 2 3 E. Goffman, Relations in Public, op. cit., s. 252n. 2 4 Ibidem. 25 Zob. M. Ossowska, O człowieku, moralności i nauce, op. cit., s. 338.


dźwięki, zapachy i ruch» Umwelt innych jest bardziej ograniczony"26. Gdy ruchem wprawnego etologa Goffman wydobywa niedostrzegalny Umwelt grup, o których pisze - strażników i więźniów, domokrążców i ich klientów, stygmatyzowanych i stygmatyzujących - nie mówi, że ludzie są zwierzętami, ale że podobnie jak zwierzęta noszą w sobie własną grupę. Choćby uciekali przed nią w odosobnienie albo szaleństwo, ów przytakujący lub niechętny im „tłum wewnętrzny" (Bruno Schulz) zawsze będzie o krok przed nimi.

Społeczeństwo jako instytucja totalna

Z tej konstatacji wynika wybór poziomu, z którego badacz obserwuje rzeczywistość: „Właściwym przedmiotem badań nad interakcją nie jest jednostka i jej psychologia - pisze Goffman w Interaction Ritual. - Przedmiotem tym jest syntaktyka związków zachodzących między działaniami osób znajdujących się nawzajem w swojej obecności". Gdybyśmy w tym badawczym wyborze widzieli dziś tylko dawny Zeitgeist i strukturalną modę lat sześćdziesiątych, karygodnie uprościlibyśmy zagadnienie. Swoim zainteresowaniem syntaksą i syntagma" badacz deklaruje nieufność do rojeń o podmiotowej autonomii. „[...] natura jednostki, którą jej przypisujemy i którą przypisuje sobie sama, wynika z natury jej grupowych związków"27 - pisze. Intencje aktorów społecznego teatru zajmują go tylko ze względu na to, jak zachowania będące ich nośnikami zostaną przyjęte przez widzów i na podstawie czego aktorzy dowiedzą się o tej recepcji.

„Na wyrazistość jednostki (a zatem na jej zdolność wywierania wrażenia) składają się - czytamy w Człowieku w teatrze życia codziennego - dwa zasadniczo odmienne rodzaje symbolicznej działalności: wrażenie, które ona przekazuje (gives) i które wywołuje (gives off)"2S. Za pomocą obu rodzajów komunikacji jednostka może umyślnie przekazywać o sobie informacje nieprawdziwe, przy czym w pierwszym wypadku czyni to, posługując się fałszem, w drugim

2* A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, op. cit., s. 175 2 7 Pat« dalej: rozdz. 3, s. 155-156, 2 8 E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, op. cit,, s. 36.


zaś - symulacją. Występ jednostki na scenie społecznej Goffman określa jako asymetryczny, bo o ile może ona z łatwością kontrolować własny przekaz, szczególnie werbalny, o tyle nie ma kontroli nad wrażeniem, jakie wywiera. Ponadto, w odróżnieniu od niej widzowie są świadomi zarówno tego, co jest przez jednostkę przekazywane intencjonalnie (given), jak i tego, co jest realnie wywoływane (given off). Skrupulatną weryfikację uprzejmego komunikatu podtrzymującego relację gość-gospodarz, zawartego na przykład w wypowiedzi „Posiłek mi smakuje" (określanej przez Goffmana mianem „obietnicy" towarzyskiej), można prześledzić w opisie sytuacji odnotowanej w trakcie prowadzonych przez niego na początku kariery naukowej badaniach terenowych na Szetlandach: „Zona zagrodnika z Szetlandów, podając gościom z Wysp Brytyjskich tradycyjne potrawy, słucha z miłym uśmiechem uprzejmych zapewnień o tym, jak bardzo smakuje im miejscowa kuchnia, a jednocześnie patrzy, z jaką szybkością gość podnosi do ust łyżkę lub widelec, obserwuje zapał, z jakim zajada, traktując te sygnały jako sprawdzian wypowiedzianego przez niego zdania"29. Próbą wyrównania asymetrii w opisywanym procesie komunikacyjnym (brak kontroli nad wrażeniem wywoływanym na widzach) byłoby z kolei kontrolowanie tempa zjadania posiłku przez gościa. Ponieważ jednak, stwierdza Goffman, o wiele łatwiej jest przejrzeć cudze wyrachowanie niż manipulować własnym zachowaniem, na dłuższą metę obserwator sytuacji (gospodyni) ponownie zdobędzie przewagę nad aktorem (gościem) i w ten sposób pierwotna asymetria procesu komunikacyjnego zostanie ostatecznie utrzymana.

Na powyższym przykładzie dobrze widać, jak specyficzna warstwa rzeczywistości naprawdę interesuje Goffmana. Mówiąc językiem fenomenologii, interesuje go tylko „faktyczność" społecznego aktorstwa, zagadnienie „jak każdy wie to, co wie", na czym polegają oraz jak powstają „«niejawne» efekty lub «ukryte» funkcje interakcji"30. Wielokrotnie podkreśla też skromny charakter własnych

19 Op. cit., s. 42. 3 0 S. E. Messinger, H. Sampson, R. D, Towne, Life as Theater, pad. I, Krzemiński, cyt. za: J. Szacki, Słowo wstępne do: E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, op. cit., s. 25.


oczekiwań; Przedmiotem jego studiów jest społeczna organizacja doświadczenia, a nie organizacja społeczna w ogóle: „Nie zajmuję się strukturą życia społecznego, lecz strukturą doświadczenia jednostek w różnych momentach ich życia. Osobiście uważam, źe społeczeństwo jest pod każdym względem pierwotne, natomiast przeżycia jednostek są pod każdym względem wtórne. Niniejsza praca poświęcona jest wyłącznie temu, co wtórne"31.

Czytelnik prac Goffmana odnosi wrażenie, że w stosunku do człowieka społeczeństwo odgrywa rolę swoistej instytucji totalnej. Choć od reszty świata nie oddzielają jej „zamknięte drzwi, wysokie mury, zasieki z drutu kolczastego, strome brzegi lub woda"32, ze związku z nią nie można się wycofać, bo człowiek jest w jednej osobie jej strażnikiem i pensjonariuszem. Ktoś, kto biorąc dosłownie powiedzenie, że własne więzienie każdy nosi w sobie, chciałby je po prostu otworzyć, naraziłby się na rychły odwet ze strony rzeczywistości. Totalność instytucji polega na tym, że i w buncie, i w podporządkowaniu regulaminowi człowiek bywa równie zniewolony. Mówiąc językiem Rejsu, w tym samym momencie jest on i twórcą, i tworzywem instytucji, która go (re)socjalizuje.

Widać to najlepiej na przykładzie procesu stygmatyzacji, która stanowi przedmiot książki Goffmana Piętno. „[...] z założenia nie wierzymy, że osoba napiętnowana jest w pełni człowiekiem. Opierając się na takim założeniu, stosujemy wobec niej różne formy dyskryminacji, przez co skutecznie - nawet jeśli często nieświadomie - zmniejszamy jej życiowe szanse. Niepostrzeżenie konstruujemy własną teorię piętna - ideologię tłumaczącą niższość napiętnowanego i świadczącą o niebezpieczeństwie, jakie on sobą reprezentuje"33. Podczas gdy „jednostka oczekuje należnego szacunku i uznania, które według jej założeń po prostu się jej należą ze względu na nie-zakwestionowane aspekty jej społecznej tożsamości, [...] otoczenie odmawia jej zarówno pierwszego, jak i drugiego. W rezultacie jednostka zaczyna odnajdywać w sobie takie cechy, które mogłyby tę

3 1 E, Goffman, Frame Analysis, op. cit., s.13. 31 E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, op. cit,, s. 150. 3 3 Patrz dalej; rozdz. 1, s. 35.


odmowę uzasadnić. Zaczyna kwestionować także te swoje atrybuty, które wcześniej uważała za niewątpliwe"34. W pierwszej części przytoczenia Goffman unaocznia, jak konstruuje się „więzienie", w drugiej - w jaki sposób lustro społeczne przenosi się do wnętrza osoby napiętnowanej, która ucząc się samonienawiści (self-hatred35), staje się własnym strażnikiem.

Historia naturalna piętna v.

Na początek kilka słów o historii sphragis (gr., tac. sigillum — 'pieczęć, znamię wypalone, znak')36. W przednowożytnej i wczesnono-wożytnej Europie piętno społeczne dotyczyło przede wszystkim osób zajmujących się tym, co w kulturze chrześcijańskiej tego okresu stanowiło tabu. Wiązało się więc z rozlewem krwi (żołnierz, kat, rzeźnik, fryzjer-balwierz), ze śmiercią (żołnierz, kat, grabarz), z nieczystością (praczka, krawiec, ogrodnik, farbiarz, kucharz), a także z pieniędzmi (prawnik, notariusz, kupiec, lichwiarz). Drugą grupę nosicieli piętna tworzyli ludzie znajdujący się na samym dole hierarchii społecznej lub zajmujący w niej miejsca ambiwalentne, usytuowane między kategoriami, a zatem bezproduktywne dla ładu: prostytutki, łaziebne i łaziebni, karczmarze i karczmarki, hazardziści, błaźni, akrobaci i minstrele, a także włóczędzy, żebracy i przestępcy. Trzecia grupa wykluczeń wiązała się z różnicą etniczną, religijną i społeczną - obejmowała Żydów, kolorowych, innowierców, a także osoby niezamężne/nieżonate oraz ludzi tzw. luźnych.

Najwcześniejsze średniowieczne i wczesnonowożytne oznaki wykluczenia to farbowane na żółto włosy prostytutek, heretycko-ży-dowska rota, czyli czerwone kółko z białym środkiem, słynna żółta

3 4 Patrz dalej: rozdz. 1, s. 39. 35 Z powodu nieobecności zachodniej literatury przedmiotu termin „samonienawtić" jest słabo rozpoznawalny w języku polskim. Na temat jednej z odmian samonienawi&i zob. książkę Sandera L. Gilmana, Jewish Self-Hatred. Anti-Semitism and the Hidden Language of the Jews, Baltimore and London 1986. 36 Świetne studium tego tematu znajduje się w książce R. Mellinkoff, Outcasts. Sign of Otherness in Northern European Art of the Late Middle Ages, 1.1-2, Oxford 1993.


łata Żydów (Judenfleck), a także dzwonki trędowatych i przypisany im psalm De profundisi7. O ile złoty jest kolorem godności królewskiej i świętości, o tyle złoto fałszywe, czyli barwa żółta, w malarstwie europejskim trwale skojarzona z szatą Judasza, staje się najbardziej charakterystycznym kolorem hańby. W trzeciej ćwiartce XIII wieku Bertold z Regensburga przestrzega! kobiety, by nie przywdziewały go, o ile nie chcą zostać wzięte za prostytutki, konkubiny lub Żydówki. W XIX wieku skojarzenie to ciągle jest obecne - w Zbrodni i karze Fiodora Dostojewskiego Sonia Siemionowna zostaje zmuszona do przyjęcia „żółtego biletu". W wieku XX, każąc nosić Żydom żółtą gwiazdę, przypominają je naziści. Im też należy przypisać odnowienie związku piętna z pasiastą tkaniną (pasiak jako strój obozowy, wcześniej - zanikający strój więzienny). Z arsenału skojarzeń kulturowych do dziś zupełnie zniknęło pejoratywne nacechowanie rogatej lub spiczastej czapki czarownic lub Żydów (pileus cornatus), a także stroju arlekina, którym tychże Żydów stygmaty-zowano w średniowieczu38.

O ile strój miał ostrzegać przed moralnym niebezpieczeństwem, uosobionym przez napiętnowanych, o tyle zadaniem teologii było opracowywanie uzasadnień dla segregacji. Księga Powtórzonego Prawa (28:27,35) bodaj jako pierwszy tekst judeochrześcijańskiego kręgu kulturowego łączy fizyczną skazę z przekleństwem. Odtąd ów naturalno-kulturowy związek cierpienia-naznaczenia-winy staje się istotą piętna. Już Księga Kapłańska (21) zakazuje, by ci, którzy noszą jakiekolwiek cielesne piętno, zbliżali się do sacrum: „I rzekł Pan do Mojżesza mówiąc: [...] Człowiek z nasienia twego [...], który by miał zmazę, nie będzie ofiarował chleba Bogu swemu, ani przystąpi do służby jego; jeżeli będzie ślepy albo chromy; jeśli małego nosa, albo wielkiego, albo krzywego; jeśli złamanej nogi, jeśli ręki; jeśli garbaty; jeśli płynących oczu; jeśli mający bielmo na oku, jeśli świerzb ustawiczny, jeśli parchy na ciele, albo wypukły. Wszelki, który by miał wadę [...] nie przystąpi ofiarować ofiar Panu ani

37 Op. cit., s. 44n. 3 8 Op. cit., $. 243, przyp. 62. Zob. np. M. Balaban, Historja Żydów w Kri Zimierzu 1304-1868, t. 1, s. 85, Kraków 1931.

•8«a>


Bogu swemu [...]; ponieważ ma wadę, a nie ma plugawić świątnice mojej"39.

Średniowieczna Bibie moralisee dostarcza obszernego wykładu mitologii penalnej, związującej kalectwo z grzechami. Chromego piętnuje się tu jako tego, który się nieuczciwie wzbogacił (kuleje, bo dźwiga diabła na ramieniu), ślepca jako niewidzącego mądrości Bożej, głuchego jako odmawiającego Bogu posłuchu i tak dalej40. Zestawianie siedmiu grzechów głównych z chorobami stanowi ulubiony temat literatury średniowiecznej. W Faerie Queene Spencera Chciwość występuje w parze z podagrą, Zazdrość z trądem, Gniew z depresją i paraliżem, Rozpusta z chorobami wenerycznymi41. O grzechu mówi się, że jest szpetny, co w praktyce bywa oczywiście czytane na odwrót: grzeszna staje się szpetota. Szansa przełamania automatyzmu powyższych skojarzeń pojawia się co prawda dzięki opowieści o bezgrzesznym, nękanym wrzodami Hiobie, dzięki postaci Sługi Bożego u Ezechiela, a także, last but not least, Chrystusa ukrzyżowanego, od XIV wieku ukazywanego w naturalistycznej męce, ale jest to wyraźnie za mało, by przełamać archaiczną teody-ceę łączącą grzech z niedolą.

Teologia wczesnonowożytna razem z fizjonomiką utrwalają stare skojarzenie piętna ciążącego na Żydach ze zbrodnią Kaina i zabójstwem Chrystusa. Podobnie rasę czarną łączy się z występkiem Chama (niekiedy też z Kainem), a homoseksualizm z Sodomitami. Najwięcej jednak negatywnych skojarzeń związanych jest z osobą Judasza. W cywilizacji chrześcijańskiej Judasz staje się uosobieniem zła absolutnego, bieglejszym od samego diabła, na Wschodzie nie bez powodu zwanego „Archijudą", w którym to imieniu spotykają się i Judasz, i Żydzi. Postać Judasza do tego stopnia zrasta się z fałszem, że wszystkie jej aspekty uzyskują moc stygmatyzującą: wyklęta zostaje jego sakiewka, żółty kolor sukni, ruda barwa włosów, obyczaje (podglądanie, por. „judasz" w drzwiach, czy „judzenie"),

3 9 Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu „B" oryginalnego tekstu z XVI w. i wstępy: ks. Janusz Frankowski, Warszawa 2000. 4 0 R. Mełłinkoff, Outcasts, op. cit., s. 114-115. 4 1 Ibidem.


a nawet drzewo, na którym się powiesił. Hańbę postrzega się na podobieństwo zarazy: cokolwiek znajdzie się w jej pobliżu, przechodzi jej miazmatami42.

Relacyjna definicja piętna

Podobną zaraźliwością odznacza się też piętno społeczne w ujęciu Goffmana. „Gdy ktoś, kto w zwykłych interakcjach [...] mógłby zostać bez trudu zaakceptowany, zostaje nosicielem łatwo zauważalnej, odstręczającej nas od niego cechy, okoliczność ta zarazem deprecjonuje inne jego właściwości, które mogłyby wywrzeć na nas pozytywne wrażenie. Taką osobę obciąża piętno, zasadniczo modyfikujące nasze antycypacje w stosunku do niej"43. Piętno jest zjawiskiem obdarzonym wielką siłą, nierozłącznie związaną z różnym wartościowaniem tożsamości społecznych. Jego społeczne konstruowanie obejmuje dwa zasadnicze składniki: 1. rozpoznanie różnicy opartej na pewnych wyróżniających się cechach lub znakach rozpoznawczych, 2. związaną z tym dewaluację osoby, która je nosi44. W ujęciu Goffmana i w odróżnieniu od potocznego, etymologicznego znaczenia tego słowa piętno jest nie tylko przymiotem nosiciela, ale raczej pewnym typem związku między samym atrybutem a stereotypem (rozdział 1, s. 34). Piętnem w tym ujęciu staje się relacja między przygodnym nosicielem piętna a równie przygodnym nor-malsem (komentarz do tego słowa - dalej). „Piętno dotyczy [...] wszechobecnego procesu społecznego zakładającego istnienie dwóch ról, procesu, w którym każda jednostka odgrywa obie, przynajmniej

4 2 „W micie - pisze Rene Girard - winny jest w takim stopniu konsubstancjalny Ze swoją winą, iż nie sposób go od niej odróżnić. Wina ta jawi się jako rodzaj esencji fantastyki, jako atrybut ontologii. W wielu mitach wystarcza nawet sama bliskość nieszczęśnika, aby zarazić wszystko, co go otacza, przekazać zarazę ludziom i zwierzętom, zniszczyć zbiory, zatruć żywność, przepędzić dziczyznę, siać wokół niezgodę. Wszystko rozpada się pod jego stopami, a trawa już nie odrasta. Rodzi.klęski w tak naturalny sposób, jak drzewo figowe figi. Wystarcza, iż jest, kim jest". R. Girard, Kozioł ofiarny, przel. M. Goszczyńska, Łódź 1987, s. 67.

4 3 Patrz dalej: rozdz. 1, s. 35. 4 4 T. F. Heatherton, R. E. Kłeck, M. R. Hebt, J. G. Huil (red.), The Social Psychology of Stigma, New York-London 2000, s. 3. Praca ta stanowi przegląd aktualnego stanu badań na temat piętna z punktu widzenia współczesnej psychologii społecznej i nauk pogranicznych.


w pewnych związkach i w niektórych fazach życia. Normals i napiętnowany to nie osoby, ale raczej pewne perspektywy. Pojawiają się w sytuacjach społecznych, podczas kontaktów mieszanych [...]. Atrybuty określonej jednostki, które nosi ona przez całe życie, mogą spowodować, iż będzie ona wytypowana, by grać rolę hosiciela piętna niemal we wszystkich sytuacjach społecznych, w których się znajdzie. Sprawia to, że naturalne jest odnoszenie się do niej [...] jak do osoby z piętnem, której sytuacja życiowa stawia ją w opozycji do normałsów. Jednakże piętnujące ją atrybuty nie determinują natury tych dwóch ról - normalsa i nosiciela piętna - a jedynie częstotliwość odgrywania którejś z nich. A skoro w grę wchodzą role w interakcji (a nie określone jednostki), to nie powinno nas dziwić, iż w wielu wypadkach osoba mająca jakieś piętno prezentuje wszystkie normalne uprzedzenia w stosunku do tych, którzy są napiętnowani w jakiś inny sposób" (patrz dalej: rozdz. 4, s. 181-182).

Jak zauważyliśmy, w odróżnieniu od klasycznych normatywnych ujęć tego zagadnienia, Goffman konsekwentnie używa tu neologizmu „normals", nie zaś „człowiek normalny". Nie znaczy to, że rezygnuje z perspektywy normatywnej, przeciwnie - stosuje ją otwarcie, stara się jednak uniknąć błędów, przed którymi następująco ostrzega Dominick LaCapra: „pojęcia normalności lub zwykłego postępowania [pozbawione są wystarczającej mocy objaśniającej lub nawet mogą wprowadzać w błąd], ponieważ, jak zdaje się czynić Hannah Arendt [w książce Eichmann w Jerozolimie, w której pojęcie „banalności zła" wykładane było jako „normalny" i „zwyczajny"], przesądzają, do czego są zdolni normalni czy też zwyczajni ludzie - «my» - i z tego samego powodu prowadzą do stereotypizacji i demoniza-cji tak zwanych perwersji. Innymi słowy zakładają one zbyt łatwo, że «my» sami wiemy, kim jesteśmy i czego sami bylibyśmy w stanie się dopuścić. Skłaniają do fałszywego oburzenia w stosunku do pewnych poglądów, uczuć czy zachowań. A nawet wpływają ha nas w dużo bardziej zasadniczy sposób, odwracając naszą uwagę od potrzeby bardziej precyzyjnych kategorii rozumienia i wyjaśniania, a także samowiedzy"45.

4 5 D. LaCapra, Writing History, Writing Trauma, Baltimore and London 2001, s. 127.


Przeczuwając jakby zastrzeżenia LaCapry, dwa pokolenia wcześniej Erving Goffman konstruuje język, który nie reifikuje płynnych relacji społecznych i starannie odgranicza problematykę piętna od tradycyjnej problematyki psychologii dewiacji. W związku z tym nosiciela piętna określa się tu oksymoronem „normalny dewiant" 4 6, a kontekst, w obrębie którego dewiant ów działa, zostaje określony mianem odstępstwa czy też odchylenia47. Odstępstwo, w odróżnieniu od dewiacji, to kategoria szersza niż relacyjne społeczne piętno. Należy do niej „każdy pojedynczy członek społeczeństwa, który nie przystaje do norm społecznych odnoszących się do zachowania i atrybutów osobistych". Społeczne funkcjonowanie odstępcy, na przykład człowieka chorego czy wybitnego, nie musi się wiązać z kluczowymi dla relacji piętna procesami psychospołecznymi, takimi jak reidentyfikacja, ogólna niepewność relacji społecznych czy wstyd. Odstępca, choć upośledzony w pewnych zakresach funkcjonowania, w ogóle nie musi podlegać stygmatyzacji, jak nie podlega jej na przykład osoba wybitna. Piętno to w terminologii Goffmana odstępstwo wiążące się z taką różnicą (ustanowioną społecznie, „gdyż zanim odmienność może nabrać jakiegoś znaczenia, musi zazwyczaj zostać kolektywnie skonceptualizowana przez społeczeństwo jako całość4 8"), której konstrukcja odznacza się bardziej represyjnym charakterem.

Strategie zarządzania piętnem

Piętno, pisze Goffman, jest narzędziem, za pomocą którego konstruuje się i jest podtrzymywana hierarchia społeczna, a dyskurs piętna - jest „częścią kodeksu moralnego, który wykorzystujemy, aby utrzymać ludzi na swoim miejscu"49. Odbywa się to za pomocą wyobrażeń normałsów i napiętnowanych o tym, kim są we własnych

4 6 Patrz dalej (rozdz. 4, s. 175): „Jeśli zatem nosiciel piętna może być w ogóle nazywany dewiantem, lepiej użyć określenia normalny dewiant". 4 7 Ang. deviation; aktorem jest deviator (odstępca), w odróżnieniu od deviancy (dewiacji), której aktorem jest deviant. 4 8 Patrz dalej: rozdz. 3, s. 167. 4 9 Patrz dalej: rozdz. 2, s. 122.


i cudzych oczach, a także jak powinny wyglądać mieszane kontakty między obiema grupami. „Nawet kiedy jednostce z piętnem mówi się, iż jest istotą ludzką jak każda inna, informuje się ją jednocześnie, że niemądrze byłoby ukrywać piętno czy zawieść grupę, do której należy. Dowiaduje się zatem, że jest taka jak inni, a zarazem że taka nie jest, a wypowiadający się nie są zgodni co do tego, z którym z tych stanowisk powinna się bardziej identyfikować. Ta sprzeczność i ironia są jej przeznaczeniem. Jest to zarazem nieustanne wyzwanie dla reprezentantów osób napiętnowanych, skłaniające tych profesjonalistów do przedstawiania spójnej polityki tożsamości. Tak motywowani, potrafią oni szybko dostrzec nieautentyczne aspekty proponowanych rozwiązań, choć dużo wolniej odkrywają, że «autentyczne rozwiązanie» być może w ogóle nie istnieje"50.

Profesjonalistami nazywa Goffman ludzi, którzy jako nosiciele piętna, aktywiści organizacji skupiających innych stygmatyzowa-nych albo też psychologowie, lekarze bądź pracownicy socjalni zgromadzili doświadczenie o tym, jak żyć z piętnem. Ludzie ci upowszechniają rozmaite, sprzeczne ze sobą kodeksy postępowania. Najbardziej rozpowszechnioną strategią jest asymilacja, milczące przystosowanie. „Generalna recepta jest oczywista. Od jednostki z piętnem oczekuje się, aby swoim zachowaniem nie dawała do zrozumienia, że jej brzemię jest ciężkie ani że dźwiganie go sprawiło, iż stała się inna niż my [normals!]. Jednocześnie osoba ta musi trzymać się od nas na taką odległość, dzięki której będziemy mogli bezboleśnie potwierdzić to przekonanie na jej temat. Inaczej rzecz ujmując, radzi się jej, aby się naturalnie odwzajemniała, akceptując siebie i nas, akceptując siebie w sposób, w jaki my sami nie bylibyśmy gotowi jej w pełni zaakceptować. Złudna akceptacja może w ten sposób być podstawą złudnej normalności". I dalej: „Ironia takich zaleceń nie polega na tym, że od nosiciela piętna oczekuje się, aby zachował cierpliwość, będąc dla innych tym, kim nie wolno mu dla nich być, ale na tym, że takie zawłaszczenie reakcji jednostki może się okazać maksimum tego, czego nosiciel piętna może oczekiwać w swojej sytuacji. Jeżeli w istocie pragnie żyć tak bardzo, jak to

Patrz dalej: rozdz. 3; s. 168.


możliwe «jak wszyscy» i być akceptowanym «za to, kim naprawdę jest», to w wielu wypadkach najsprytniejsza postawa, jaką może przyjąć, będzie miała podwójne dno. Jednostka z piętnem może często zwiększyć akceptację normalsów w stosunku do siebie, zachowując się spontanicznie i naturalnie, jak gdyby ta warunkowa akceptacja jej osoby (której starannie nie forsuje) była pełna"51.

Goffman wnikliwie analizuje skutki asymilacyjnej strategii zarządzania (managment) piętnem, pytając o jej zalety dla napiętnowanych i o to, jakie korzyści z przestrzegania powyższych zasad dobrego przystosowania będzie czerpać grupa normalsów. „Skoro wytyczne dobrego przystosowania są przedstawiane przez osoby przyjmujące punkt widzenia ogółu społeczeństwa, należałoby zapytać, co dla normalsów oznacza przestrzeganie tych zasad przez napiętnowanych. Oznacza to mianowicie, że normals! nigdy nie zauważą niesprawiedliwości i cierpienia wynikających z konieczności dźwigania piętna. Oznacza też, że normals! nie będą musieli przyznać przed sobą, jak ograniczona jest ich taktowność i tolerancja. Oznacza również, że mogą pozostać względnie nieskażeni przez intymne kontakty z nosicielem piętna, względnie niezagrożeni w swoich przekonaniach tożsamościowych. W istocie to właśnie z tych znaczeń wynikają zasady dobrego przystosowania"52.

Drugi generalny wzór kodeksu dobrego przystosowania, odrzucający strategie asymilacyjne, eksponuje perspektywę wewnątrzgru-pową, spod znaku Black, Jewish czy gay pride: „Jak się można spodziewać, profesjonaliści przyjmujący stanowisko wewnątrzgrupo-we mogą zalecać wojowniczą i szowinistyczną linię postępowania, a nawet sprzyjać ideologii secesyjnej. Przyjmując tę taktykę, nosiciel piętna będzie w mieszanych kontaktach chwalić domniemane szczególne wartości i zasługi podobnych sobie osób. Może się również pysznić pewnymi stereotypowymi atrybutami, które mógłby łatwo ukryć. Obserwujemy Żydów w drugim pokoleniu, którzy agresywnie nasycają swoją mowę żydowskimi idiomami i akcentem, oraz wojujących gejów obnoszących się ze swoją odmiennością w miejscach

5 1 Patrz dalej: rozdz. 3, s. 165-166. 5 2 Patrz dalej: rozdz. 3, s. 164.

2 4 Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości Wstęp do wydania polskiego 2 5

publicznych. Nosiciel piętna może również otwarcie kwestionować na wpół ukrytą dezaprobatę, z jaką traktują go normalsi, oraz dopatrywać się niedociągnięć w zachowaniu osób pretendujących do roli «zorientowanych» [ludzi, którzy ze względu na swoje społeczne usytuowanie, np. zawód, rozpoznają piętno ukrywane lub pomijane], czyli nieustannie obserwować działania i słowa innych, póki nie zauważy choćby cienia znaku, że ich akceptacja jest tylko na pokaz"53.

Podobnie jak było w wypadku asymilacji, także wspomniane wyżej radykalne, separacyjne strategie zarządzania piętnem poddane są u Goffmana krytyce. „Kiedy ostatecznym celem politycznym jest pozbawienie piętna inności, jednostka może odkryć, że jej własne wysiłki mogą upolitycznić jej życie, czyniąc je jeszcze bardziej odmiennym od normalnego, którego jej pierwotnie odmówiono, chociaż kolejne pokolenie nosicieli piętna dzięki jej wysiłkom będzie się mogło cieszyć większą akceptacją. Ponadto, zwracając uwagę na sytuację podobnych do siebie osób, jednostka pod pewnymi względami utrwala publiczny wizerunek swojej odmienności jako czegoś rzeczywistego, a wizerunek swoich współtowarzyszy niedoli - jako tworzących prawdziwą grupę. Z drugiej strony, jeżeli szuka jakiegoś rodzaju separacji, a nie asymilacji, może odkryć, że używa z konieczności języka i stylu wrogów. Co więcej, przedstawione żądania, rewidowane położenie, zalecane strategie są częścią dyskursu ekspresji i uczucia, który należy do całego społeczeństwa. Pogarda dla społeczeństwa, które ją odrzuca, może być zrozumiana tylko w kategoriach obowiązującej w tym społeczeństwie koncepcji dumy, godności i niezależności. Krótko mówiąc, jeśli nie istnieje jakaś obca kultura, w której może znaleźć oparcie, to im bardziej jednostka separuje się strukturalnie od nor-malsów, tym bardziej może się do nich upodobnić się pod względem kulturowym"54.

Używając sceptycznych kategorii wypracowanych przez Goffmana w Asylums, można powiedzieć, że na autonomię w „społecznej instytucji totalnej" nie ma szans ani ten, kto się przeciw niej buntuje,

ani ten, kto starcia ze społeczeństwem unika55. Równie małe szanse ma też ktoś, kto stając się „pensjonariuszem doskonałym", jako strategię przystosowawczą wybiera konwersję na religię strażników. Jak mówi Zygmunt Bauman: „Cokolwiek zrobisz, przegrasz. Nic nie zrobisz - tamci wygrają"56. Stosunkowo najlepiej przeżyć w społecznej opresji może ktoś, kto jako sposób radzenia sobie z instytucją totalną wybiera zadomowienie się w niej, kto, mówiąc bliżej angielskiego oryginału, potrafi się w niej osiedlić (colonize). Takim ludziom udaje się czasem to, co niemożliwe: w pewnym stopniu potrafią oni skolonizować tę instytucję.

Piętno piętna

O jego książkach pisano, że są zbiorem obrazków rodzajowych i ulotnych spostrzeżeń, pozbawionym większego znaczenia dla socjologii czy antropologii społecznej, oraz że sam badacz, choć trudno mu odmówić miana bystrego obserwatora, zawdzięcza swe sukcesy bardziej połączeniu inteligencji i żartobliwego stylu niż metodycznemu podejściu do analizy społecznej57. Goffman nie potrzebuje obrony przed podobnymi zarzutami, częściowo zresztą uzasadnionymi, w każdym razie nie potrzebuje obrony innej niż ta, jaką zapewniają mu jego własne książki.

Dlaczego kobiety, które przebiły się w społeczeństwie patriarchal-nym, niechętnie przedstawiają się jako feministki? Co to jest piętno dobrowolne i dlaczego osoba bezinteresownie je przybierająca drażni zarówno normalsów, jak i napiętnowanych? Skąd się bierze Hassliebe, jaką jednostka z piętnem odczuwa w stosunku do grupy osób sobie podobnych? Dlaczego normalsi czasami tak dobrze potrafią wczuwać się w sytuację napiętnowanych, a kiedy indziej tak

5 3 Patrz dalej: rozdz. 3, s. 156. 5 4 Patrz dalej: rozdz. 3, s. 156-157.

5i E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, op. cit., s. 162-164. 5 6 Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesnos'c wieloznaczna, przei. J. Bauman, Warszawa 1995, s. 106. 5 7 Za: A. Giddens, Stanowienie społeczeństwa, op. cit., s. 110 i przyp. 45. Z opinią tą dyskutuje Anthony Giddens wskazując, że prace Goffmana są wysoce systematyczne, a jego konkluzje, jakkolwiek wstrzemięźliwe, wykraczają daleko poza mikrosocjologie.


bezceremonialnie następują im na odcisk? Na te i inne pytania można znaleźć odpowiedź w klasycznej już książce Goffmana. Dzięki wglądowi, jakiego brak innym, „poprawniejszym" pracom z tej dziedziny, badaczowi udaje się przywołać atmosferę klaustrofobii towarzyszącej wykluczeniu, a zarazem pokazać ludzką twarz piętna - różnicy, która jakkolwiek raniąca czy destrukcyjna, jest zarazem czymś, co stawiając jednostce opór, wyciska na niej piętno indywidualności, to jest umożliwia jej stanie się kimś „od początku do końca wyjątkowym, a nie jedynie możliwym do odróżnienia od tych, którzy są do niej najbardziej podobni"58.

Joanna Tokarska-Bakir

n Patrz dalej: rozdz. 2, s. 93,

Przedmowa

W ciągu ostatnich kilkunastu lat w psychologii społecznej pojawiło się wiele istotnych prac na temat piętna, czyli sytuacji jednostki pozbawionej pełnej społecznej akceptacji59. Stan badań uzupełniają z pożytkiem studia kliniczne60, a kategorią stygmatyzacji obejmuje się nowe grupy61.

W eseju tym62 zamierzam dokonać przeglądu niektórych prac na temat piętna, szczególnie prac popularnych, chcę bowiem zbadać, jaka jest ich przydatność dla socjologii. W pierwszym rzędzie zajmę się tu odróżnieniem informacji na temat piętna od tych, które dotyczą innych zagadnień z nim sąsiadujących. Pokażę, jak ów materiał można zwięźle opisać, posługując się jednym schematem koncepcyjnym, a także postaram się sprecyzować jego relacje z problematyką dewiacji. Pozwoli to na wyodrębnienie, a następnie zastosowanie szczególnego zestawu pojęć, które rzutują na informację społeczną - informację, którą jednostka przekazuje bezpośrednio o samej sobie.

•s* Szczególnie wśród socjologów: E. Lemerr; wśród psychologów: K. Lewin, F. Heider, T. Dembo, R. Barker oraz B. Wright. Zob. zwłaszcza: B. Wright, Physical Disability -A Psychological Approach, New York 1960, który dostarczy! mi wielu cytatów oraz użytecznych odniesień. m Na przykład: F. Macgregor i in., Facial Deformities and Plastic Surgery, Springfield 19J3.

61 Na przykład; C. Orbach, M. Bard, A. Sutherland, Fears and Defensive Adaptations to the Loss of Anal Sphincter Control, „Psychoanalytical Review" 1957, XLIV, s. 121-175. 61 Wcześniejsza wersja skrócona jest zamieszczona w: M. Greenblatt, D. Levinson, R. Williams, The Patient and the Mental Hospital, New York 1957, s. 507-510. Późniejsza wersja została zaprezentowana w ramach Maclver Lecture w Southern Sociological Society, Louisville, Kentucky, 13 kwietnia 1962 roku. W trakcie pisania obecnej wersji wspierało mnie Center for the Study of Law nad Society, University of California, Berkeley, w ramach grantu otrzymanego od President's Commitee on juvenile Delinquency.

Droga Panno Loneiyhearts63

Mam szesnaście lat i nie wiem, co mam zrobić, a byłabym wdzięczna gdyby mi Pani mogła powiedzieć co zrobić. Kiedy byłam małą dziewczynką nie byio tak źle, bo się przyzwyczaiłam do dzieciaków z sąsiedztwa, którzy się ze mnie wyśmiewali, ale teraz chciałabym jak inne dziewczyny mieć chłopaka i wychodzić z nim w sobotę wieczór, ale żaden chłopak mnie nie chce, bo urodziłam się bez nosa - chociaż dobrze tańczę i mam ładną figurę a tata kupuje mi ładne ubrania.

Siedzę i patrzę na siebie cały dzień i płaczę. Mam wielką dziurę w środku twarzy, która straszy ludzi a nawet mnie samą, więc nie mogę winić chłopców za to, że nie chcą się ze mną umawiać. Moja mama mnie kocha, ale strasznie płacze, kiedy na mnie patrzy.

Co ja zrobiłam, żeby zasłużyć na taki okropny los? Nawet jeśli zrobiłam coś złego, to nie zrobiłam tego przed pierwszym rokiem życia a taka się urodziłam. Pytałam taty i on mówi, że nie wie, ale że może zrobiłam coś w tamtym świecie, zanim się urodziłam, albo że może ukarano mnie za jego

I grzechy. Nie wierze w to, bo on jest bardzo dobrym człowiekiem. Czypowin-

nam popełnić samobójstwo?

Z poważaniem, Zrozpaczona

i:

6 3 Pseudonim osoby prowadzącej rubrykę porad w gazecie. Cyt. za; N. West, Miss Loneiyhearts, New Directions, 1962, s. 14-15 (imitowana pisownia oryginału - ptzyp. red.).

Rozdział 1

Piętno a tożsamość społeczna

S tarożytni Grecy, będący najwyraźniej wzrokowcami, utworzyli termin „piętno" na określenie znaków cielesnych sygnalizujących, że ze statusem moralnym ich nosiciela wiąże się

coś nadzwyczajnego i ztego zarazem. Znaki te, wycinane bądź wypalane na ciele, obwieszczały, że ich nosiciel jest niewolnikiem, przestępcą lub zdrajcą, osobą nieczystą, rytualnie skażoną, od której należy stronić, szczególnie w przestrzeni publicznej. Później, w czasach chrześcijańskich, do terminu tego dodano dwie nowe warstwy metaforyczne. Pierwsza odnosiła się do cielesnych oznak świętości i łaski, przejawiających się w formie wykwitów skórnych. Druga, będąca medyczną aluzją do wspomnianej już aluzji religijnej, wiązała się z cielesnymi objawami zaburzeń fizycznych. Obecnie termin „piętno" jest szeroko stosowany w znaczeniu zbliżonym poniekąd do swego sensu pierwotnego, jednak używa się go raczej na określenie samej hańby niż jej cielesnych atrybutów. Inne rodzaje hańby też budzą zainteresowanie. Badacze nie uczynili dotychczas zbyt wiele, by opisać strukturalne przesłanki piętna, i nie zdefiniowali go wystarczająco precyzyjnie. Na początku trzeba więc przybliżyć pewne ogólne założenia i definicje.

Rozważania wstępne

Każde społeczeństwo ustanawia własne sposoby kategoryzowania ludzi, a przedstawicieli poszczególnych kategorii wyposaża w zestawy atrybutów uchodzących za ich cechy typowe i naturalne. To,


jakie kategorie ludzi możemy spotkać w społeczeństwie, zależy od układów społecznych, z jakimi mamy w nim do czynienia. Ustalone rutynowe sposoby interakcji w określonych układach sprawiają, że kontakt z ludźmi, których obecności w danym układzie możemy się spodziewać, nie wymaga od nas specjalnej uwagi lub namysłu. Już pierwsze wrażenia dotyczące spotkanej przez nas obcej osoby najczęściej umożliwiają nam odgadnięcie kategorii społecznej, do której ona należy, oraz związanych z nią atrybutów, czyli umożliwiają przewidywanie jej tożsamości społecznej {jest toy.określenie lepsze niż „status społeczny", ponieważ uwzględnia zarówno cechy osobiste, np. uczciwość, jak i strukturalne, np. wykonywany zawód).

Następnie przekształcamy powyższe przewidywania w normatywne oczekiwania, w wymagania, które stawiamy napotkanemu człowiekowi.

Zazwyczaj nie jesteśmy wcale świadomi ani faktu istnienia tych wymagań, ani też ich treści, aż do momentu pojawienia się pytania o to, czy te wymagania są spełnione czy nie. Dopiero w tej chwili możemy zdać sobie sprawę z tego, że przez cały czas czyniliśmy pewne założenia co do tego, kim będzie napotkana przez nas osoba. Nasze oczekiwania wobec niej słuszniej byłoby zatem uznać za określony efekt społeczny, a charakter, który w rezultacie przypisaliśmy jednostce, nazwać pozorną tożsamością społeczną, przypisaną jej warunkowo i z perspektywy przeszłości. Za rzeczywistą tożsamość społeczną należałoby uznać natomiast tę kategorię społeczną, do której jednostka naprawdę należy, a także faktycznie określające ją atrybuty.

W zetknięciu z obcym może wyjść na jaw, że ma on jakiś atrybut różniący go od innych członków przypisanej mu kategorii, który czyni go osobą mniej pożądaną społecznie. "W skrajnych przypadkach z powodu tej cechy ów obcy może być uznawany za osobę z gruntu złą, niebezpieczną lub słabą. W ten sposób przeciętny, zdrowy człowiek ulega w naszym umyśle swoistej redukcji, stając się kimś naznaczonym i niepełnowartościowym. Atrybut, o którym mowa, ma charakter piętna zwłaszcza wtedy, gdy jego kompromitujące konsekwencje są znaczne. Ową cechę można też określić mianem ułomności, wady czy upośledzenia. Atrybut ten ustanawia szczególną

Piętno a tożsamość społeczna 3 3

niezgodność między pozorną a rzeczywistą tożsamością społeczną. Należy jednak zaznaczyć, że istnieją również inne rodzaje niezgodności między wspomnianymi wyżej odmianami tożsamości, na przykład takie, za sprawą których trafnie zmieniamy przyporządkowanie jednostki z jednej społecznie antycypowanej kategorii do innej, czy takie, które powodują zmianę naszych ocen na lepsze. Trzeba też zwrócić uwagę na to, że nie chodzi tu o wszystkie niepożądane atrybuty, ale jedynie o te, które są niezgodne z naszym stereotypowym przekonaniem na temat tego, jaki powinien być określony typ jednostkowy.

Terminu „piętno" będziemy zatem używać na określenie atrybutu dotkliwie dyskredytującego, przy czym należy mieć świadomość, że w tym miejscu przydatny jest tak naprawdę język relacji, nie atrybutów. Atrybut, który piętnuje jednego posiadacza, może potwierdzać zwyczajność innego, a zatem sam w sobie nie jest ani zaszczytny, ani dyskredytujący. Na przykład w Stanach Zjednoczonych brak oczekiwanego wykształcenia u osób pracujących na niektórych stanowiskach sprawia, że ludzie ci skłonni są ukrywać informacje na temat swojej edukacji, podczas gdy na innych stanowiskach to właśnie ci nieliczni, którzy mają wyższe wykształcenie, będą utrzymywać ten fakt w tajemnicy, w przeciwnym razie mogliby zostać uznani za nieudaczników i odrzuceni. Chłopiec z klasy średniej bez skrępowania odwiedza bibliotekę publiczną, podczas gdy recydywista pisze:

Nieraz idąc do biblioteki publicznej znajdującej się w pobliżu miejsca, w którym mieszkałem, zanim w końcu wchodziłem do środka, kilka razy oglądałem się przez ramię, aby upewnić się, że w pobliżu nie stoi nikt, kto mógłby mnie znać i widzieć, jak tam wchodzę64.

Podobnie też ktoś, kto pragnie walczyć za swój kraj, może ukrywać defekt fizyczny czyniący go niezdolnym do służby wojskowej. Ta sama osoba, zniechęcona i próbująca się z wojska wydostać, za sukces

T. Parker, R. Allerton, The Courage of His Convictions, London 1962, s. 109.


może uznać przyjęcie jej do wojskowego szpitala, gdzie z kolei zostałaby zdyskredytowana, gdyby się okazało, że nie cierpi na żadną poważną dolegliwość65. Piętno okazuje się więc w istocie szczególnym rodzajem relacji między atrybutem a stereotypem. Jednakże w związku z tym, że istnieją atrybuty, które praktycznie w całym naszym społeczeństwie mają charakter dyskredytujący, stwierdzenia tego nie będę dalej rozwijał.

Termin „piętno" i jego synonimy skrywają w sobie podwójną perspektywę uzależnioną od tego, czy nosiciel piętna uważa, że jego inność jest znana a priori albo też od razu rozpoznawalna dla tych, z którymi się styka, czy też przyjmuje, iż nie jest ona ani znana, ani natychmiast rozpoznawalna. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z sytuacją osoby zdyskredytowanej, w drugim - dyskredytowanej. Jest to ważna różnica, choć zapewne każdy nosiciel piętna będzie miał doświadczenia związane z jednym i drugim typem sytuacji. Zacznę od opisu sytuacji jednostki zdyskredytowanej, a następnie przejdę do sytuacji jednostki dyskredytowalnej, nie zawsze jednak dokonując między nimi wyraźnego rozróżnienia.

Zasadniczo można wyróżnić trzy rodzaje piętna. Po pierwsze, brzydotę cielesną, czyli rozmaite deformacje fizyczne. Po drugie, wady charakteru przypisywane słabej woli, nieujarzmionym bądź nienaturalnym namiętnościom, niebezpiecznym lub dogmatycznym przekonaniom oraz nieuczciwości, o których to wadach wnioskuje się na podstawie takich faktów, jak na przykład zaburzenia psychiczne, pobyt w więzieniu, nałogi, alkoholizm, orientacja homoseksualna, bezrobocie, próby samobójcze albo też radykalne zachowania polityczne. Trzecią odmianą piętna są grupowe piętna rasy, narodowości i wyznania, przekazywane z pokolenia na pokolenie i nakładające jednakową skazę na wszystkich członków rodziny66.

6 5 W związku z tą kwestią zob.: M. Meltzer, Counter-manipulation through Malingering [w:] A. Biderman, H. Zimmer (red.), The Manipulation of Human Behavior, New York 1961, s. 277-304. 6 S Jeszcze niedawno, szczególnie w Wielkiej Brytanii, status klasy niższej byl ważnym piętnem grupowym. Umożliwiało ono karanie dziecka za grzechy ojców lub przynajmniej przez ich środowisko, w razie gdyby wyrosło ono za bardzo ponad swój stan. Radzenie sobie z piętnem klasowym jest przewodnim tematem angielskiej powieści.


We wszystkich jednak odmianach piętna, włącznie z tym, jak pojmowali je Grecy, można odnaleźć te same właściwości socjologiczne. Gdy ktoś, kto w zwykłych interakcjach społecznych mógłby zostać bez trudu zaakceptowany, zostaje nosicielem łatwo zauważalnej, odstręczającej nas od niego cechy, okoliczność ta zarazem deprecjonuje inne jego właściwości, które mogłyby wywrzeć na nas pozytywne wrażenie. Taką osobę obciąża piętno, zasadniczo modyfikujące nasze antycypacje w stosunku do niej. Nas, a także wszystkich tych, którzy nie odbiegają negatywnie od owych pierwotnych antycypacji, będę tu nazywać normalsami.

Stosunek, jaki my, normalsi, mamy do osoby noszącej piętno, oraz działania, jakie wobec niej podejmujemy, są dobrze znane. To przecież właśnie złagodzeniu i zmniejszeniu skutków naszych reakcji służą rozmaite dobroczynne akcje społeczne. Rzecz jasna, z założenia nie wierzymy, że osoba napiętnowana jest w pełni człowiekiem. Opierając się na takim założeniu, stosujemy wobec niej różne formy dyskryminacji, przez co skutecznie - nawet jeśli często nieświadomie - zmniejszamy jej życiowe szanse. Niepostrzeżenie konstruujemy własną teorię piętna - ideologię tłumaczącą niższość napiętnowanego i świadczącą o niebezpieczeństwie, jakie on sobą reprezentuje. Przy okazji uzasadniamy też czasami naszą, niechęć do niego, wynikającą z innych różnic, takich jak na przykład pochodzenie społeczne67. W codziennych interakcjach posługujemy się charakterystycznymi piętnującymi określeniami (np. kaleka, bękart, kretyn68) jako metaforą, nie zastanawiając się nad ich pierwotnym znaczeniem69. Nieraz opierając się na tym, że dana jednostka ma jakąś ułomność70, jesteśmy skłonni przypisywać jej także najrozmaitsze

67 D. Riesman, Some Observations Concerning Marginality, „Phylon", 1955, nr II, s. 122. 6 8 Por. polski repertuar tych określeń, od pogardliwych - „pedal", „lesba", „żydek", „żółtek", „bambus", „tunel", do prześmiewczych w rodzaju „kochający inaczej" o homoseksualiście lub „sprawny inaczej" o upośledzonym umysłowo, które przedrzeźniają współczesny język poprawności politycznej (przyp. red.). 69 Przypadek dotyczący pacjentów z zaburzeniami psychicznymi został przedstawiony przez T. J. Scheffa w mającej się niedługo ukazać publikacji. 7 0 W odniesieniu do niewidomych zob.; E. Henrich, L. Kriegel, (red.), Experiments in Survival, New York 1961, s. 152-186, oraz H. Chevigny, My Eyes Have a Cold Nose, New Haven 1962, s. 201.

3 6 Piętno. Rozważania o zranione] tożsamości Piętno a tożsamość społeczna 37

inne wady, a niekiedy też inne atrakcyjne, choć kłopotliwe atrybuty, często o charakterze nadnaturalnym, takie jak szósty zmysł lub inne ponadnormalne władze poznawcze71:

Niektórzy mogą odczuwać pewne opory przed dotykaniem czy prowadzeniem niewidomych, inni natomiast skłonni są sądzić, że ktoś, kto nie widzi, ma też na pewno wiele innych ułomności. W rezultacie będą oni do niewidomego krzyczeć, jakby był niedosłyszący, lub podtrzymywać go, jakby był chromy. Osoby wchodzące w kontakt z niewidomymi mogą mieć wiele przekonań wynikających z powyższego stereotypu. Zakładając, że niewidomy czerpie swą wiedzę ze szczególnych kanałów informacji, niedostępnych dla innych, mogą na przykład sądzić, że są przez niego odbierani w jakiś nadzwyczajny, nadnaturalny sposób72.

Obronną reakcję jednostki na jej sytuację możemy bezpośrednio przypisywać posiadanej przez nią skazie, a zarówno skazę, jak i ową reakcję postrzegać jako karę za coś, co ta osoba, jej rodzice czy grupa, do której należy, zrobili kiedyś w swoim życiu. Usprawiedliwiamy w ten sposób, jak traktujemy tę osobę73.

Teraz przenieśmy uwagę z normalsa na osobę, w porównaniu z którą jest on normalny. Jest z reguły prawdą, że członkowie określonej kategorii społecznej mogą się zdecydowanie opowiadać za standardami ocen, którym sami - według opinii własnej i innych - nie podlegają. W ten sposób biznesmen może wymagać kobiecego sposobu bycia od kobiet lub ascezy od mnichów, w żadnym wypadku nie utożsamiając się z którymkolwiek z tych sposobów zachowania. Zaznacza się tu różnica między faktycznym przestrzeganiem jakiejś normy a zaledwie jej popieraniem. W takiej sytuacji pojęcie piętna zupełnie nie ma zastosowania. Pojawia się ono jedynie tam,

7 1 Oto wypowiedź niewidomej kobiety: „Poproszono mnie o wzięcie udziału w reklamie perfum, przypuszczalnie dlatego, że ze względu na to, iż byłam niewidomą mój zmysł węchu wydawał się dla innych ogromnie wyrobiony". Zob.; T. Keitlen, N. Lobsenz, Farewell to Fear, New York 1962, s. 10. 7 2 A. G. Cowman, The War Blind in American Social Structure, New York 1957, s. 198. 7 3 Przykłady w: F. Macgregor i in., op. cit.

gdzie wszystkie strony mają jakieś oczekiwania co do tego, że przedstawiciele określonej kategorii powinni nie tylko popierać określoną normę, ale także wcielać ją w życie.

Zdarza się też, że jednostka nie spełnia pokładanych w niej społecznych oczekiwań, a jednocześnie nie odczuwa z tego powodu specjalnych skrupułów. Odizolowana przez własne wyobcowanie, chroniona przeświadczeniami o własnej tożsamości, taka osoba może się czuć istotą skończenie normalną i uważać, że to właśnie my nie jesteśmy w pełni ludzcy. "Wprawdzie jest ona nosicielką piętna, ale nie wydaje się tym faktem ani nadmiernie przejęta, ani skruszona. Taką postawę obojętności wobec piętna prezentują historie o menonitach, Cyganach, niepoprawnych rzezimieszkach czy ultra-ortodoksyjnych Żydach.

W dzisiejszej Ameryce zanikają jednak odrębne kodeksy honorowe poszczególnych grup. Nosiciel piętna dzieli na ogół z nami przekonania na temat tożsamości; jest to fakt o kluczowym znaczeniu. Jego najgłębsze odczucia dotyczące tego, kim jest, podpowiadają mu, że jest osobą normalną, takim samym człowiekiem, jak wszyscy, a zatem osobą, której należą się równe szanse i to, by zostawiono ją w spokoju74. (Jakkolwiek to jednak formułuje, opiera swoje roszczenia nie na tym, co w jego mniemaniu należy się wszystkim, lecz na tym, co należy się osobom takim jak on, na przykład osobom w tym samym wieku, tej samej płci, profesji itd.). Ktoś taki może całkiem trafnie dostrzegać, że niezależnie od tego, co twierdzą inni ludzie, tak naprawdę nie akceptują go i nie są skłonni utrzymywać z nim partnerskich kontaktów75. Ponadto normy, które ktoś taki przejmuje od społeczeństwa, sprawiają, że doskonale zdaje sobie

7 4 Pojęcie „normalna istota ludzka" można wywodzić z medycyny lub z tendencji wielkich organizacji biurokratycznych, takich jak państwo narodowe, do traktowania wszystkich swoich członków jako pod pewnymi względami równych. Niezależnie od źródeł tego pojęcia to właśnie ono dostarcza ludziom podstawowych wyobrażeń na własny temat. Interesujące jest to, iż w popularnym pisarstwie biograficznym wyłoniła się konwencja polegająca na tym, że osoba o wątpliwym statusie dowodzi swej normalności przez przytaczanie faktu posiadania małżonka i dzieci oraz, co osobliwe, przez zaświadczanie o spędzaniu z nimi Bożego Narodzenia i Święta Dziękczynienia. 7 5 To, jak ten brak akceptacji widzi kryminalista, przedstawiono w: T. Parker, R. Allerton, op. cit., s. 110-111.


sprawę z tego, co bywa uznawane za jego słabość, a to z kolei każe mu choćby przelotnie podzielać opinię, iż faktycznie nie jest w stanie sprostać stawianym mu wymaganiom. "W tej sytuacji musi się pojawić wstyd, wynikający z jednej strony z tego, że którąś z własnych cech uznaje on za hańbiącą, z drugiej zaś strony - z łatwości wyobrażania sobie siebie w oderwaniu od tej właśnie cechy.

Ów rozdźwięk między tym, kim jest Ja, a oczekiwaniami, jakie stawia ono sobie, będzie z dużym prawdopodobieństwem wzmacniany bezpośrednią obecnością normaisów, nierriniej jednak samo-poniżanie i nienawiść do siebie pojawiają się także wtedy, gdy jedynym towarzyszem jednostki jest lustro:

Kiedy w końcu wstałem z łóżka [...] i nauczyłem się na nowo chodzić, pewnego dnia wziąłem lusterko ręczne i poszedłem się przejrzeć do dużego lustra. Poszedłem tam sam. Nie chciałem tego zrobić w czyjejkolwiek obecności... nie chciałem, żeby wiedział, jak się czułem, kiedy zobaczyłem się po raz pierwszy. Nie wydałem żadnego dźwięku, żadnego wrzasku, nie krzyczałem ze złości, kiedy się zobaczyłem. Czułem się po prostu otępiały. Ten w lustrze nie mógł być mną. W środku czułem się jak zdrowa, zwyczajna, szczęśliwa osoba - zupełnie nie jak ta w lustrze! Kiedy jednak zwróciłem twarz do lustra, patrzyły z niego na mnie moje własne oczy, gorejące ze wstydu [...]. Skoro nie zapłakałem ani nie wydałem żadnego dźwięku, tym bardziej niemożliwe było, bym porozmawiał o tym z kimkolwiek innym, a zmieszanie i panika, jakie ogarnęły mnie w rezultacie mojego odkrycia, zostały we mnie w tym momencie uwięzione i musiałem sam stawiać im czoła przez bardzo długi czas76.

Raz po raz zapominałem, co ujrzałem w lustrze. Obraz ten nie mógł po prostu przedostać się do mojego wnętrza i stać się nieodłączną częścią mnie. Czułem się tak, jakby nie miało to ze mną nic wspólnego, jakby to była tylko maska. Ale to nie była maska,

7 6 K. B. Hathaway, The Little Locksmith, New York 1943, s. 41; cyt. w; B. Wright, op. cit., s. 157,


którą ktoś nakłada na siebie dobrowolnie, by innych wprowadzić w błąd co do swojej tożsamości. Tak jak to się dzieje w bajkach, moją maskę włożono mi bez mojej wiedzy i bez pytania o zgodę. W rezultacie to ja byłem najbardziej skonfundowany. Patrzyłem w lustro porażony, nie rozpoznając w nim siebie. W miejscu, gdzie powinien się znajdować farciarz, którym się czułem, romantyczny, szalony farciarz, przed którym wszystkie drzwi stały otworem, zobaczyłem obcą, małą, godną pożałowania, odrażającą postać i twarz. Im dłużej na nią patrzyłem, rym bardziej moja twarz stawała się obolała i zawstydzona. To była tylko maska, ale tę maskę miałem nosić przez cale życie. Była tam, była tam, była naprawdę. Każde z tych spotkań było dla mnie jak cios obuchem. Za każdym razem pozostawiały mnie one odrętwiałym, oszołomionym i bez czucia, dopóki moja przemożna i uporczywa iluzja dobrostanu i osobistego piękna znów mną nie zawładnęła, pozwalając zapomnieć o nieistotnych realiach i czyniąc mnie na powrót nieprzygotowanym i wystawio

nym na ciosy 77

Odsłania się tu najważniejszy rys sytuacji życiowej osoby napiętnowanej. Jest nią coś, co często, choć nieprecyzyjnie, określa się mianem akceptacji. Jednostka oczekuje należnego szacunku i uznania, które według jej założeń po prostu się jej należą ze względu na nie-zakwestionowane aspekty jej społecznej tożsamości. Tymczasem otoczenie odmawia jej zarówno pierwszego, jak i drugiego. W rezultacie jednostka zaczyna odnajdywać w sobie takie cechy, które mogłyby tę odmowę uzasadnić. Zaczyna kwestionować także te swoje atrybuty, które wcześniej uważała za niewątpliwe.

Jak osoba z piętnem zachowuje się w tej sytuacji? W niektórych wypadkach może ona podjąć bezpośrednią próbę korekty tego, co uchodzi za obiektywną podstawę jej upośledzenia. I tak na przykład

11 Ibidem, s. 46-47. Ogólne analizy zagadnienia odczuć niechęci do samego siebie znaleźć można w: K. Lewin, Resolving Social Conflicts (część III), New York 1948; A, Kardiner, L. Qvesey, The Mark of Oppresion: A Psychological Study of the American Negro, New York 1951; oraz E. H. Erikson, Childhood and Society, New York 1950.


osoba mająca jakiś zniekształcenia fizyczne może się poddać operacji plastycznej, niewidomy - operacji wzroku, analfabeta może podjąć edukację, a homoseksualista - psychoterapię. (Tam, gdzie taka poprawa jest możliwa, częstym jej skutkiem nie jest nabycie statusu normalsa, a tylko zmiana tożsamości z kogoś posiadającego określoną skazę w kogoś, kto ma za sobą korektę wspomnianej skazy). W tym miejscu należy też zwrócić uwagę na to, że osoba z piętnem łatwo może paść ofiarą rozmaitych oszustów, oferujących możliwość poprawy mowy, wybielenia skóry, rozciągnięcia ciała, odmłodzenia, uzdrowienia przez wiarę i nabycie pewności siebie w rozmowie. Niezależnie od tego, czy w grę wchodzą rzeczywiste umiejętności czy oszustwo, rozpaczliwe, często sekretne wysiłki, podejmowane przez łudzi w celu pozbycia się piętna, są najlepszym dowodem ich determinacji; informują zarazem, jak bolesna musi być dla nich sytuacja, która doprowadziła do sięgania po takie skrajne metody. Oto przykład:

Pani Peck [pionierka pracy socjalnej na rzecz niedosłyszących w Nowym Jorku] opowiadała, że początkom jej pracy towarzyszył zastęp znachorów i szukających łatwego zarobku szarlatanów, którzy w Stowarzyszeniu [na rzecz niedosłyszących] dostrzegli świetny teren łowów - idealne miejsce do promowania magnetycznych czapeczek, gwizdków, inhalatorów, urządzeń do masażu, magicznych olejków, balsamów i innych niezawodnych środków na nieuleczalne wady słuchu. Reklamy takich oszustów (aż do lat dwudziestych XX wieku, kiedy Amerykańskie Towarzystwo Medyczne podjęło się zbadania podobnych ofert), umieszczane w prasie codziennej, a nawet w poważnych magazynach, ze wszystkich stron atakowały niedosłyszących78.

Osoba z piętnem może również próbować poprawić swoją sytuację niebezpośrednio, podejmując wysiłki w celu opanowania tych dziedzin aktywności, które uchodzą za niedostępne dla kogoś z określoną

7 S F. Warfield, Keep Listening, New York 1957, s. 76. Zob. również: H. von Hentig, The Criminal and His Victim, New Haven 1948, s. 101.


ułomnością. Przykładem może być chromy, który uczy się (bądź uczy się na nowo) pływać, jeździć, grać w tenisa, pilotować samolot, lub niewidomy, który osiąga mistrzostwo w jeździe na nartach i wspinaczce górskiej79. Do katuszy przeżywanych w trakcie opanowywania tych umiejętności mogą oczywiście dojść trudy późniejszej ich prezentacji, gdy na przykład chłopcu przykutemu do wózka inwalidzkiego uda się ruszyć z jakąś dziewczyną na parkiet i wykonać coś w rodzaju parodii tańca8 0. Osoba ze wstydliwą odmiennością może w końcu zerwać z tak zwaną rzeczywistością i obstawać przy własnej, niekonwencjonalnej interpretacji swojej społecznej tożsamości.

Nosiciel piętna będzie też prawdopodobnie czerpał ze swojego piętna drugorzędne „zyski" w postaci usprawiedliwień dla wszelkich niepowodzeń, które z różnych innych względów staną się jego udziałem:

Przez lata uznawano bliznę, zajęczą wargę czy zdeformowany nos za ułomności bardzo kłopotliwe ze względu na ich znaczenie w nawiązywaniu relacji społecznych i emocjonalnych. Z ułomności takiej pacjent czynił uniwersalną wymówkę, przypisując jej wszystko, co w jego życiu było niedobrego, niesatysfakcjonują-cego, co przedłużało się nad miarę i łączyło z nieprzyjemnymi społecznymi obowiązkami. Uzależniał się od tego nie tylko jako od rozsądnej wymówki pozwalającej uniknąć rywalizacji, ale jako od czegoś chroniącego go przed wszelką odpowiedzialnością społeczną. Kiedy podobny czynnik zostanie usunięty w wyniku operacji chirurgicznej, pacjent zostaje pozbawiony mniej lub bardziej akceptowalnej ochrony emocjonalnej, którą czynnik ten mu zapewniał, i wkrótce ku swojemu zdumieniu i przykrości odkrywa, że życie nie obchodzi się łaskawie nawet z tymi, którzy mają „normalne", nieoszpecone twarze. Pacjent nie jest przygotowany do

7 9 T. Kehlen, N. Lobsenz, op. cit., s. 117-129, 137-149. Zob. również: H. Chevigny, op. cit.,%. 85-86. 8 0 E. Henrich, L. Kriegel, op. cit., s. 49.


radzenia sobie z tą sytuacją bez pomocy swojej „ułomności", toteż może sięgnąć po bardziej skomplikowane, choć w sumie zbliżone wzory zachowania, takie jak neurastenia, histeria, hipo-chondria czy ostre stany niepokoju81.

Doznawane cierpienia jednostka może też postrzegać jako zamaskowane błogosławieństwo, szczególnie w kontekście szeroko rozpowszechnionych wyobrażeń o związku zachodzącym między cierpieniem a życiową mądrością:

Dopiero teraz, z dala od doświadczeń szpitalnych, mogę docenić wszystko, czego się nauczyłam [pisze matka trwale upośledzona przez polio]. Bo to nie było tylko cierpienie, to była również nauka przez cierpienie. Wiem, że moja wrażliwość na ludzi wzrosła i się pogłębiła, że ci, którzy są blisko mnie, mogą liczyć na to, iż skieruję całą moją uwagę, umysł i serce na ich problemy. Nie nauczyłabym się tego, biegając po korcie tenisowym82.

W konsekwencji osoba zmagająca się ze skutkami piętna może zmienić swoją ocenę ograniczeń normalsów. Podstawą do wyciągnięcia takiego wniosku jest następujące świadectwo osoby cierpiącej na stwardnienie rozsiane:

Zarówno zdrowe umysły, jak i zdrowe ciała mogą być kalekie. To, że ludzie „normalni" mogą się poruszać, patrzeć i słuchać, nie znaczy, że widzą czy słyszą. Mogą być naprawdę ślepi na sprawy, które zakłócają ich szczęście, i kompletnie głusi na cudze apele o życzliwość. Kiedy o nich myślę, nie czuję się ani trochę bardziej kaleki czy niepełnosprawny niż oni. Być może mogę w jakimś niewielkim stopniu stać się tym, co otworzy im oczy na piękno otaczającego świata, na takie rzeczy jak ciepły uścisk dłoni, ludzki głos, który stara się dodać otuchy, wiosenny powiew

8 1 WY. Baker, L. H. Smith, Facial Disfigurement and Personality, Journal of the American Medical Association", 1939, nr CXII, s. 303. F. Macgregor i in., op. cit., s. 57, 8 2 E. Henrich, L. Kriegel, op. cit., s. 19.


wiatru, muzyka, której można posłuchać, przyjacielskie skinienie głowy. Ci ludzie są dla mnie ważni i czuję, że mogę im pomóc8 3.

Oraz świadectwo niewidomego pisarza:

Nasuwało to natychmiast myśl, że jest wiele okoliczności, które dużo skuteczniej niż ślepota mogą pomniejszać satysfakcję z życia. Ten kierunek myślowy wydał mi się zdrowy i pożyteczny. W tym świetle możemy na przykład dostrzec, że ułomność w postaci niezdolności do przyjęcia ludzkiej miłości, mogąca niemal całkowicie wymieść satysfakcję z życia, jest tragedią dużo większą niż ślepota. Jednakże ktoś, kto cierpi na podobne schorzenie, zazwyczaj nawet nie wie, że je ma, i z tego samego powodu nie może sobie współczuć jako choremu84.

A także świadectwo osoby chromej:

Podczas gdy życie toczyło się dałej, dowiadywałam się o wielu, wielu różnych rodzajach niepełnosprawności, nie tylko tej fizycznej, i zaczęłam zdawać sobie sprawę, że słowa kalekiej dziewczyny z powyższego fragmentu [słowa przepełnione goryczą] mogłyby równie dobrze zostać wypowiedziane przez młode kobiety, które nigdy nie potrzebowały kul, kobiety, które czuły się gorsze i inne ze względu na brak urody, niemożność posiadania dzieci, bezradność w kontaktach z innymi ludźmi albo też z wielu innych powodów85.

Rozważane do tej pory reakcje normalsów i nosicieli piętna kształtowały się przez długi czas, w sytuacji braku kontaktów między obu wymienionymi grupami 8 6. Niniejsza książka dotyczy jednak kontaktów mieszanych, tych właśnie momentów, gdy nosiciel piętna

8 3 E. Henrich, L. Kriegel, op. cit, s. 35. 9 4 H. Chevigny, op. cit., s. 154. 8 5 F. Carling, And Yet We Are Human, London 1962, s. 23-24. 8 6 Omówienie tego problemu w: G. W. Allport, The Nature of Prejudice, New York 1958.

4 4 Piętno, Rozważania o zranionej tożsamości

i normals znajdują się w tej samej sytuacji społecznej, to znaczy w swojej bezpośredniej fizycznej wspólobecności - czy to w sytuacji rozmowy, czy tylko współuczestnictwa w jakimś niezorganizowa-nym zgromadzeniu.

Już sama antycypacja takich kontaktów może oczywiście skłaniać normałsów i nosicieli piętna do takiego zorganizowania sobie życia, aby podobnych spotkań unikać. Przypuszczalnie będzie to miało większe konsekwencje dla napiętnowanego, ponieważ to na niego z reguły spada większa część zabiegów w tej dziedzinie.

Pani Dover, mieszkająca z jedną ze swych córek, przed oszpeceniem [amputacja połowy nosa] była kobietą niezależną, ciepłą i przyjazną, lubiącą podróże, zakupy oraz odwiedzanie swoich licznych krewnych. Zniekształcenie twarzy pociągnęło za sobą wyraźną zmianę jej trybu życia. Przez pierwsze dwa czy trzy lata rzadko wychodziła z domu córki, wolała pozostawać w swoim pokoju lub siedzieć w ogródku za domem. „Byłam zrozpaczona"- mówiła. „Zostałam wyłączona z życia"87.

Bez pouczających informacji zwrotnych uzyskiwanych w codziennych interakcjach z innymi samoizolująca się jednostka może stać się podejrzliwa, przygnębiona, wroga, nerwowa i zdezorientowana. Można tu przytoczyć opinię Sullivana:

Świadomość własnej niższości oznacza, że człowiek nie może się pozbyć chronicznego uczucia najgorszego rodzaju niepewności, a to oznacza niepokój, a nawet - jeśli uznać, że zazdrość jest gorsza od niepokoju - coś jeszcze gorszego. Obawa, że można zostać zlekceważonym ze względu na jakąś pojedynczą cechę, oznacza, iż nasz kontakt z ludźmi będzie trwale podszyty niepewnością. Niepewność ta nie wywodzi się z jakichś tajemniczych i ukrytych źródeł, jak to się dzieje w wypadku większości naszych lęków, ale z czegoś, o czym jednostka wie, że nie może

8 7 F, Macgregor i in.,- op. eil., s. 91-92.


tego naprawić. Oznacza to fatalny w skutkach mankament samoświadomości, gdyż Ja danej osoby nie jest w stanie ukryć ani też wykluczyć wyraźnego komunikatu: „Jestem gorszy, toteż ludzie nie będą mnie lubić, a ja nie mogę czuć się wśród nich

pewnie »38

Kiedy normalsi i napiętnowani naprawdę się ze sobą zetkną, zwłaszcza w trakcie rozmowy, odbywa się jedna z podstawowych rozgrywek socjologicznych. To właśnie wtedy obie strony konfrontują się z przyczynami i skutkami piętna.

Napiętnowana jednostka może zdać sobie sprawę z tego, że odczuwa niepewność co do tego, w jaki sposób my, normalsi, określimy ją i przyjmiemy89. Dla zilustrowania tej sytuacji możemy tu zacytować badacza upośledzeń fizycznych:

Niepewność statusu osoby ułomnej utrzymuje się w wielu interakcjach społecznych, oprócz tych związanych z zatrudnieniem. Zawierając znajomość, niewidomi, chorzy, niesłyszący, chromi nie mogą być pewni, z jaką reakcją się spotkają, czy zostaną zaakceptowani, czy też odrzuceni, aż do chwili, gdy kontakt faktycznie zostanie nawiązany. W takiej sytuacji są na przykład: nastoletni jasnoskóry Murzyn, imigrant z drugiego pokolenia, osoba społecznie mobilna90 oraz kobieta pracująca w zawodzie wykonywanym głównie przez mężczyzn91.

8 8 H, S. Perry, M. L. Gaweł, M. Gibbon (red.), Clinical Studies in Psychiatry, New York 1956, s. 14S. 8 9 R. Barker (The Social Psychology of Physical Disability, „Journal of Social Issues" 1948, nr IV, s. 34) sugeruje, że osoby napiętnowane „żyją na spoteczno-psychologicznej granicy", nieustannie stawiając czota nowym sytuacjom. Zob. też: F. Macgregor i in., op. cü. s. 87, gdzie pojawia się sugestia, że ludzie poważnie zdefotmowani fizycznie mogą odczuwać mniejsze wątpliwości na temat tego, jak zostaną odebrani w interakcjach z innymi niż osoby zdeformowane w sposób mniej widoczny. , 0 W oryg. SMP - social mobil person. SMP to ktoś przechodzący z jednej warstwy społecznej do drugiej, z jednego szczebla drabiny społecznej na inny, np. dziecko z biednej rodziny, które zostaje po latach adwokatem. Potocznie nazwanie kogoś SMP jest w USA komplementem. Autorowi chodzi o klasyczny problem nuworysza/prowincjusza, który nie znajduje akceptacji w swoim nowym „wyższym" otoczeniu (przyp. red.) " R. Barker, op. dt., s. 33.


Niepewność ta nie wynika jedynie z tego, że napiętnowana jednostka nie wie, do której z licznych kategorii zostanie przypisana, ale w wypadku, gdy przypisanie to jest korzystne, niepewność płynie także ze świadomości, że inni mogą daną osobę definiować przez jej piętno:

I zawsze to czuję w obecności ludzi niekaranych - że kiedykolwiek są dla mnie mili, życzliwi, to tak naprawdę cały czas patrzą na mnie jak na kryminalistę i nic więcej. Dla mnie jest już za późno, żeby się jakkolwiek zmieniać, ale nadal dotkliwie odczuwam fakt, że jest to ich jedyne podejście i że są zupełnie niezdolni do zaakceptowania mnie jako kogoś innego niż tylko jako przestępcę92.

W nosicielu piętna narasta zatem poczucie niepewności wynikającej z tego, co inni „naprawdę" o nim myślą.

Ponadto w kontaktach mieszanych osoba z piętnem będzie prawdopodobnie czuła, iż jest w stanie ciągłej gotowości9 3, że musi być czujna i musi stale oceniać wrażenie, jakie wywołuje. Dotyczy to takich sytuacji, w których - według nosiciela piętna - inni czują się swobodnie.

Osoba z piętnem będzie też prawdopodobnie odczuwać, że nie podlega zwykłemu schematowi interpretacji codziennych zdarzeń. Zdaje sobie sprawę, że nawet drobne osiągnięcia mogą zostać uznane za przejaw jej nadzwyczajnych zdolności. Przykładem jest wyznanie recydywisty:

„Wiesz, to jest naprawdę niesamowite, że czytasz takie książki. Jestem naprawdę zdumiony. Pomyślałbym raczej, że interesują cię thrillery, pozycje sensacyjne, tego typu książki. A ty tu czytasz Clauda Cockburna, Hugha Klare'a, Simone de Beauvoir i Lawrences Durrella!".

9 2 T. Parker, R. Alteon, op. eft., s. 111. 9 3 Więcej o tym szczególnym rodzaju samoświadomości w: S. Messinger i in., Life as Theatre: Some Notes on the Dramaturgie Approach to Social Reality, „Sociometry", 1962, nr XXV, s. 98-110.


Ten, kto to powiedział, wcale nie uważa! swojej uwagi za obra-źliwą. Myślę, że był po prostu szczery, mówiąc mi, jak bardzo się mylił. Kiedy jesteś kryminalistą, właśnie z taką protekcjonalno-ścią ze strony niekaranych często się spotykasz. „Kto by przypuszczał - mówią. - Pod pewnymi względami jesteś zupełnie normalnym człowiekiem!". Ja nie żartuję, to sprawia, że mam ochotę wydusić ich wszystkich po kolei94.

Kolejny przykład dotyczy osoby niewidomej:

To, co kiedyś było dla niego najzwyklejszą czynnością - nonszalanckie przechadzanie się po ulicy, znalezienie ziaren grochu na talerzu, zapalenie papierosa - przestaje być zwykłe. Staje się osobą niezwyczajną. Jeżeli wykonuje to z finezją i pewnością siebie, budzi ten sam rodzaj zadziwienia, który wzbudza magik wyjmujący króliki z kapeluszy95.

Jednocześnie drobne niepowodzenia lub przypadkowa niestosowność zachowania mogą zostać, w odczuciu jednostki, zinterpretowane jako bezpośredni wyraz jej odmienności związanej z piętnem. Na przykład byli pacjenci szpitali psychiatrycznych obawiają się niekiedy angażować w ostre wymiany zdań z małżonkami czy pracodawcami ze względu na to, jak może zostać odebrany taki przejaw emocji. Podobny problem mają w zbliżonych sytuacjach osoby opóźnione umysłowo:

Zdarza się, że gdy osoba o niskich zdolnościach intelektualnych ma problemy, to są one mniej lub bardziej automatycznie przypisywane jej „ułomności psychicznej", podczas gdy u osoby o „normalnej inteligencji" podobna trudność nie byłaby uważana za jakikolwiek symptom96.

' 4 T. Parker, R. Allerton, op. cit., s. 111. M H. Chcvigny, op. cit., s. 140. 96 L. A. Dexter, A Social Theory of Mental Deficiency, „American Journal of Mental Deficiency", 1958, nr LXII, s. 923. Inne studium osoby psychicznie upośledzonej, przedstawiające ją jako stygmaryzowaną [w:] S. E. Perry, Some Theoretical Problems of Mental Deficiency and Their Action Implications, „Psychiatry", 1954, nr XVII, s. 45-73.


Kolejny przykład dotyczy dziewczyny mającej jedną nogę. Przywołuje ona swoje doświadczenia związane z uprawianiem sportu:

Kiedy tylko upadałam, pojawiały się tłumy kobiet gdaczących i lamentujących jak stado kwok, którym zabrano pisklęta. Było to miłe z ich strony i patrząc na to z dzisiejszej perspektywy, doceniam ich troskę, ale wtedy miałam im to za złe i bardzo zawstydzało mnie to, że się wtrącały. Uważały, że powodem mojego upadku nie było zwykłe ryzyko towarzyszące jeździe na wrotkach - żaden patyk czy kamień. To było z góry przesądzone, że upadnę, bo byłam biedną, bezradną kaleką97.

Nikt nie krzyczał, że zrzucił mnie niebezpieczny, dziki koń -co, nawiasem mówiąc, rzeczywiście się wydarzyło. Było to jak okropne, upiorne przypomnienie czasów, gdy jeździłam na wrotkach. Wszyscy dobrzy ludzie zgodnie biadali: „Biedactwo, co za okropny upadek!"98.

W sytuacji, gdy ułomność osoby z piętnem jest widoczna podczas pierwszego kontaktu (zazwyczaj wzrokowego) - a zatem według wprowadzonego wcześniej rozróżnienia jest to osoba zdyskredytowana, nie zaś dyskredytowalna - będzie ona najprawdopodobniej czuć, że jej obecność wśród normalsów naraża ją na naruszanie jej prywatności99, czego doświadcza może najdotkliwiej, gdy dzieci po prostu się na nią gapią 1 0 0. Ten dyskomfort mogą spotęgować nieznajomi, którzy uważają, że mają prawo do inicjowania z nosicielem piętna rozmów, w których wyrażają to, co przez jednostkę jest odbierane jako niezdrowa ciekawość na temat jej stanu, lub w których ofiarują pomoc, niepotrzebną bądź niechcianą101. Jak się wydaje, istnieją pewne klasyczne schematy tego typu konwersacji: „Moja droga, w jaki

9 7 W. Y. Baker, Out on a Limb, New York [b.a.w.], s. 22. 9 8 Ibidem, s. 73. 9 9 Ten motyw jest dobrze opisany w: R. K. White, B. A. Wright, T. Dembo, Studies in Adjustment to Visible Injuries: Evaluation of Curiosity by the Injured, Journal of Abnormal and Social Psychology", 1948, nr XLIII, s. 13-28. 1 0 0 Na przykład; E. Henrich, L. Kriege!, op. cit,, s. 184. 1 0 1 Zob. B. Wright, op, cit, The Problem of Sympathy, s. 233-237.

Piętno a tożsamość spoteczna 4 9

sposób się TEGO nabawiłaś", „Brat mojego dziadka TO miał, więc myślę, że dobrze znam twój problem", „Wiesz, ja zawsze mawiam, że TACY ludzie są bardzo rodzinni i zajmują się swoimi biednymi dziećmi", „Powiedz mi, w jaki sposób radzisz sobie z kąpielą?". Ukryte znaczenie owego zagadywania jest takie, że osoba z piętnem jest stale narażona na zaczepki ludzi, którzy uważają, że mają do tego prawo - bardzo zresztą wątpliwe - ze względu na współczucie, jakie we własnym przeświadczeniu żywią wobec nosiciela piętna.

Biorąc pod uwagę to, czego napiętnowana jednostka może doświadczyć, gdy nawiązuje mieszany kontakt społeczny, należy zauważyć, że może ona na wyrost reagować defensywnie. Ilustruje to przypadek z wczesnych badań nad niemieckimi bezrobotnymi w okresie Wielkiego Kryzysu. Oto słowa 43-letniego kamieniarza:

Ile trudu i upokorzeń wiąże się z etykietką bezrobotnego. Kiedy wychodzę z domu, spuszczam oczy, bo czuję się od wszystkich gorszy. Gdy idę ulicą, wydaje mi się, że nie mogę się równać z przeciętnym obywatelem, że wszyscy wytykają mnie palcami. Instynktownie unikam jakichkolwiek kontaktów. Dawni znajomi i przyjaciele z lepszych czasów nie są już tak serdeczni, jak kiedyś. Kiedy się spotykamy, witają mnie obojętnie. Już nie częstują mnie papierosem, a ich oczy zdają się mówić: „Nie jesteś tego

wart, nie pracujesz' >I02

Dobrą ilustracją podobnych odczuć może być też świadectwo kalekiej dziewczyny:

Kiedy [...] zaczęłam sama wychodzić na ulice naszego miasta [...], odkryłam, że gdy tylko musiałam przejść obok trojga czy czworga dzieci stojących razem na chodniku, zawsze wrzeszczały na mnie, jeżeli byłam akurat sama [...]. Czasami nawet biegły za mną, krzycząc i naśmiewając się. Było to coś, czemu nie umiałam stawić czoła, i wydawało mi się, że tego nie zniosę [...]. Przez

1 0 2 S. Zawadski, P. Lazarsfeld, The Psychological Consequences of Unemployment, „Journal of Social Psychology", 1935, nr VI, s. 239.


jakiś czas te spotkania na ulicy napawały mnie prawdziwym lękiem przed wszystkimi nieznajomymi dziećmi [...]. Pewnego dnia nagle zdałam sobie sprawę, że stałam się tak podejrzliwa i lękliwa w stosunku do wszystkich nieznanych dzieci, że podobnie jak zwierzęta wyczuwające, kto się ich boi, tak samo i one to o mnie wiedziały, i nawet te najłagodniejsze i najbardziej sympatyczne z nich prowokowałam do zaczepek własnym lękiem i wycofaniem103.

Bywa i tak, że zamiast obawiać się tych, którzy ją dręczą, jednostka napiętnowana podchodzi do mieszanych kontaktów z wyzywającą arogancją, ale także wówczas może prowokować określone reakcje zwrotne. Osoba z piętnem oscyluje niekiedy między kuleniem się ze strachu a arogancją, przechodząc od jednego do drugiego i demonstrując w ten sposób, jak łatwo zwykła interakcja twarzą w twarz może się wymknąć spod kontroli.

Sugeruję zatem, że napiętnowana jednostka - przynajmniej ta napiętnowana w sposób widoczny - będzie miała szczególne powody, by uważać, iż mieszane kontakty prowadzą do nerwowej i chaotycznej interakcji. Jeżeli tak jest, to można podejrzewać, że my, nor-malsi, również będziemy uważać te sytuacje za niepewne. Będziemy odbierać nosiciela piętna jako jednostkę albo zbyt agresywną, albo też nazbyt zahamowaną. W obu tych wypadkach sami będziemy popadać w przesadę, doszukując się we własnych działaniach mnóstwa niezamierzonych znaczeń. Możemy uważać, że przekraczamy dopuszczalne granice, gdy bezpośrednio okazujemy współczucie, lecz jeśli naprawdę zapomnimy, że określona jednostka ma jakąś ułomność, to będziemy prawdopodobnie stawiać jej niemożliwe żądania lub bezmyślnie upokarzać jej współtowarzyszy niedoli. Możemy przeczuwać, że nosiciel piętna zdaje sobie sprawę z każdego potencjalnego źródła dyskomfortu wynikającego z naszej obecności. Możemy również przeczuwać, iż wie on, że jesteśmy tego

1 0 3 K. B. Hathaway, op, cit. [w:] S. Richardson, The Social Psychological Consequences of Handicapping. Nieopublikowany referat wygłoszony podczas dorocznego zjazdu Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego, Washington, 1962, s. 7-8.


świadomi, a nawet że zdaje sobie sprawę z naszego stanu świadomości na temat tej jego wiedzy. W tym momencie sytuacja prowadzi do nieskończonej licytacji wzajemnego uznania, którą dzięki Meadowskiej psychologii społecznej umiemy rozpocząć, ale której nie potrafimy skończyć.

Uwzględniając to, co osoby z piętnem oraz my, normalsi, wnosimy do mieszanych sytuacji społecznych, można zrozumieć, że nie wszystko będzie szło gładko. Będziemy z pewnością próbować się zachowywać tak, jak gdyby nosiciel piętna naprawdę całkowicie przystawał do jakiegoś typu osobowego, naturalnie dla nas dostępnego w danej sytuacji, niezależnie od tego, czy wymaga to traktowania go jak kogoś lepszego lub gorszego, niż się nam wydaje. Jeśli nie jest możliwe przyjęcie żadnej z tych postaw, możemy próbować zachowywać się tak, jakby nie był on osobą, lecz kimś nieobecnym, komu nie należy się uwaga. Nosiciel piętna z kolei będzie się prawdopodobnie do tych strategii dostosowywać, przynajmniej na początku.

W konsekwencji uwaga uczestników przestaje się skupiać na właściwych obiektach interakcji. Pojawia się wówczas samoświadomość oraz świadomość innego, co znajduje wyraz w patologii interakcji - w zakłopotaniu104. Zostało to opisane w przypadku osoby niepełnosprawnej fizycznie:

Niezależnie od tego, czy na upośledzenie reaguje się otwarcie i nietaktownie, czy też (co częstsze) nie czyni się do niego żadnego wyraźnego odniesienia, treść wzajemnego kontaktu jest nazbyt zdominowana przez wzmożoną, zawężoną świadomość tego stanu rzeczy. Towarzyszy temu zazwyczaj, jak opisywali moi informatorzy, jeden lub więcej znanych przejawów dyskomfortu i poczucia niezręczności sytuacji: ostrożne napomknienia, nagła tabuizacja zwyczajnych słów, odwrócony wzrok, sztuczna wesołość, przymusowa gadatliwość, niezręczna powaga105.

1 0 4 Omówienie w; E. Goffman, Alienation from Interaction, „Human Relations", 1957, nr X, s. 47-60. 1 0 5 F. Davis, Deviance Disavowal: The Management of Strained Interaction by the Visibly Handicapped, „Social Problems", 1961, nr IX, s. 123; zob. też: R. K. White, B. A. Wright, T. Dembo, op. cit., s. 26-27.


W sytuacjach społecznych z udziałem osoby noszącej znane lub zauważone piętno będziemy przypuszczalnie stosować kategoryzacje nieprzystające do danej sytuacji - i zarówno my, jak i ta osoba będziemy prawdopodobnie odczuwać zakłopotanie. Nierzadko dochodzi oczywiście do istotnych odchyleń od tego punktu wyjścia. A skoro jednostka z piętnem częściej niż my będzie stawiana w takich sytuacjach, z pewnością stanie się bardziej biegła w radzeniu sobie z nimi.

Swoi oraz zorientowani

Sugerowałem wcześniej, że może istnieć rozbieżność między pozorną a rzeczywistą tożsamością społeczną jednostki. Niezgodność ta, gdy jest znana bądź oczywista, zaburza tożsamość społeczną tej jednostki, co skutkuje odcięciem jej od społeczeństwa oraz od niej samej, tak że staje się ona osobą zdyskredytowaną, stojącą naprzeciw nieakceptującego ją świata. W niektórych wypadkach - jak w sytuacji osoby, która się urodziła bez nosa - jednostka może stwierdzić, że jest jedyna w swoim rodzaju, a cały świat jest przeciwko niej. Jednak w większości wypadków jednostka odkrywa, że istnieją współczujący jej ludzie, gotowi przyjąć jej punkt widzenia na świat i dzielić z nią poczucie, że jest istotą ludzką, i to „zasadniczo" normalną, pomimo pewnych pozorów oraz jej własnych wątpliwości. Będziemy rozpatrywać dwie kategorie takich ludzi.

Pierwsza grupa współczujących to oczywiście ci, którzy noszą to samo piętno. Wiedząc z własnego doświadczenia, co to znaczy, część z nich będzie dawać jednostce wskazówki dotyczące „zawodowych" chwytów oraz stanowić jej grupę wsparcia. Nosiciel piętna może się do niej zwrócić, by uzyskać wsparcie moralne oraz poczuć, co to znaczy być wśród swoich, czuć się swobodnie oraz być akceptowanym jako osoba, która tak naprawdę nie różni się od innych. Oto przykład zaczerpnięty z badań nad ludźmi niepiśmiennymi:

Istnienie odmiennego systemu wartości wśród tych osób przejawia się we wspólnotowym charakterze zachowania, które się


pojawia, gdy niepiśmienni wchodzą ze sobą w interakcje. Z nie-ekspresywnych i zagubionych jednostek, jakimi często się wydają w większej społeczności, zmieniają się w osoby myślące i wyrażające uczucia; wypowiadają się również w kategoriach instytucjonalnych. Korzystają przy tym z całego uniwersum reakcji. Tworzą i rozpoznają symbole prestiżu i hańby. Oceniają istotne sytuacje w kategoriach swoich własnych norm i w swoim własnym dialekcie. Ich wzajemne stosunki tracą maskę życzliwego przystosowania106.

Inny przykład dotyczy osoby niedosłyszącej:

Pamiętam, jakie to było odprężające przebywać w Szkole Nit-chie z ludźmi, którzy traktowali wadę słuchu jako rzecz naturalną. Teraz chciałem poznać ludzi, którzy traktowaliby aparaty słuchowe jako oczywistość. Jakie to by było uspokajające, móc dostosować głośność w moim aparacie, nie martwiąc się, czy ktokolwiek patrzy. Na chwilę przestać myśleć o tym, czy widać przewód na moim karku. Jakim luksusem byłoby móc powiedzieć do kogoś na głos: „O Boże, siadła mi bateria!"1 0 7.

"Wśród swoich jednostka z piętnem może traktować swoją ułomność jako podstawę do organizowania sobie życia. Jednakże musi się w tym celu wycofać do niepełnego świata. Może w nim rozwinąć swoją niewesołą opowieść o tym, dlaczego jest nosicielem piętna. Przykładem takiego postępowania są wyjaśnienia upośledzonych umysłowo, mające usprawiedliwić ich przyjęcie do instytucji dla podobnych im osób:

Dałem się wciągnąć do gangu. Pewnego wieczoru obrabialiśmy stację benzynową i złapały mnie gliny. Ja tu nie pasuję.

1 0 6 H. Freeman, G. Kasenbaum, The Illiterate in America, „Social Forces", 1956, nr XXXIV, s. 374. 1 0 7 F. Warfield, op. cit., s. 60.

5 4 Piętno. Rozważania o zranione] tożsamości

Wiesz, ja tutaj w ogóle nie powinienem trafić. Jestem epileptykiem, nie powinienem tutaj być, z tymi wszystkimi ludźmi.

Moi rodzice mnie nienawidzą i zamknęli mnie tutaj.

Mówią, że jestem szalony. Nie jestem szalony, ale nawet gdybym był, to nie jest miejsce dla mnie, z tymi ludźmi gorszego gatunku108.

Z drugiej strony jednostka może stwierdzić, że opowieści współtowarzyszy niedoli ją nudzą i że całe to skupianie się na historiach o okrucieństwie, na wyższości grupowej, na opowieściach o oszustach, krótko mówiąc - na problemie, jest jedną z większych kar za jego posiadanie. Za tym skupieniem się na problemie stoi oczywiście perspektywa, którą od podejścia normalsa różni jedynie to, że koncentruje się na jednym wycinku rzeczywistości.

Wydaje się, że wszyscy mamy skłonność do identyfikowania ludzi za pomocą takich charakterystyk, które są dla nas ważne lub które naszym zdaniem mają znaczenie ogólne. Gdyby ktoś zapytał, kim w późniejszych latach swojego życia był Franklin D. Roosevelt, to prawdopodobnie uzyskałby odpowiedz, że trzydziestym drugim prezydentem Stanów Zjednoczonych, a nie - że był człowiekiem cierpiącym na polio. Wiele osób wspomniałoby oczywiście o polio, traktując to jednak jako informację dodatkową i uznając za interesujące, że pomimo swojej ułomności udało mu się wywalczyć drogę do Białego Domu. Gdyby natomiast osoba kaleka usłyszała imię Roosevelta, to prawdopodobnie w pierwszej kolejności pomyślałaby o jego polio109.

W badaniach socjologicznych nad osobami z piętnem zainteresowanie skupia się zazwyczaj na tym, jakiego rodzaju zorganizowane

, o s R. Edgerton, G. Sabagh, Front Mortification to Aggrandizement; Changing Self-Concepts in the Careers of the Mentally Retarded, „Psychiatry", 1962, nr XXV, s. 268. Szersza analiza takich „niewesołych opowieści" w: E, Goffman, The Moral Career of the Mental Patient, „Psychiatry" 1959, nrXXII.s. 133-134. 1 0 9 F. Carling, op. cit.,s. 18-19.


życie zbiorowe prowadzą osoby z danej kategorii (jeśli w ogóle jakieś prowadzą). Można w tym miejscu niewątpliwie sięgnąć po dość obszerny katalog typów formacji grupowych i typów funkcjonowania grup. Istnieją wady wymowy, których osobliwość najwyraźniej zniechęca do jakiegokolwiek formowania grup110. Na granicy gotowości do tworzenia grup są byli pacjenci szpitali psychiatrycznych - względnie niewielu z nich jest obecnie skłonnych wspierać kluby zdrowia psychicznego, mimo że kluby te noszą niewinne nazwy pozwalające ich członkom spotykać się pod przykrywką zwyczajności111. Kluby samopomocy tworzą osoby rozwiedzione, starsze, otyłe, fizycznie upośledzone112, a także mające ileostomię i kolosto-mię113. Tworzy się też kluby rezydentów, w różnym stopniu dobrowolne, dla byłych alkoholików i byłych narkomanów oraz stowarzyszenia, takie jak AA, dostarczające członkom całościowej doktryny i niemalże sposobu na życie. Działalność tych stowarzyszeń jest często zwieńczeniem wieloletnich wysiłków ze strony różnie sytuowanych osób oraz grup. Stanowią one wzorcowe obiekty w badaniach nad ruchami społecznymi114. Są też sieci wzajemnych zobowiązań tworzone przez byłych skazańców z tego samego więzienia lub zakładu poprawczego, czego przykładem może być niejawna społeczność uciekinierów z francuskiej kolonii karnej w Gujanie

1 . 0 E. Lemert, Social Pathology, New York 1951, s. 151. 1 . 1 Ogólnego przeglądu dostarcza H. Wechsler, The Expatient Organization: A Survey, Journal of Social Issues", 1960, nr XVI, s. 47-53. Wśród nazw są m.in.: Recovery Inc., Search, Club 103, Fountain House Foundation, San Francisco Fellowship Club, Center Club. Studium jednego z takich klubów znajduje się w: D. Landy, S. Singel, The Social Organization and Culture of a Club for Former Mental Patients, „Human Relations", 1961, nr XIV, s. 31-41. Zob. też: M. B. Palmer, Social Rehabilitation for Mental Patients, „Mental Hygiene", 1958, nr XLII, s. 24-28. 1 1 2 Zob.: W. Y. Baker, op. cit., s. 158-159. 1 1 3 D. R. White, / have an ileostomy... I wish I didn't. But I have learned to Accept it and Live a Normal, Full Life, „American Journal of Nursing", 1961, nr LXI, s. 52: „Kluby dla osób z iteostomią i kolostomią istnieją obecnie w szesnastu stanach oraz w Dystrykcie Kolumbii, jak również w Australii, Kanadzie, Anglii i Południowej Afryce". 114 p_ "Garfield (op. cit., s. 135-136) opisuje uroczystość nowojorskiego ruchu osób z zaburzeniami słuchu, która odbyła się w 1950 roku, w obecności wszystkich kolejnych pokoleń przywódców, jak również przedstawicieli każdej, pierwotnie samodzielnej organizacji. Możliwy byl zatem pełen przegląd historii ruchu. Komentarze na temat międzynarodowej historii ruchu w: K. W. Hodgson, The Deaf and their Problems, New York 1954, s. 352.


Francuskiej, istniejąca podobno w Ameryce Południowej115. Bardziej tradycyjną formą tego rodzaju zrzeszeń są krajowe sieci „zaznajomionych" (także osób zaznajomionych pośrednio), które tworzą, jak się wydaje, na przykład niektórzy przestępcy lub homoseksualiści. Pewne środowiska miejskie zawierają też zalążki instytucji usługowych dla prostytutek, narkomanów, homoseksualistów, alkoholików oraz innych grup noszących piętno. Instytucje te są niekiedy wspólne dla różnego typu osób pozostających poza nawiasem społeczeństwa, a niekiedy nie. W obrębie miastia istnieją wreszcie dojrzałe społeczności rezydenckie: etniczne, rasowe czy religijne, charakteryzujące się wysokim stopniem koncentracji osób stygma-tyzowanych piętnem grupowym lub stygmatyzowanych jako grupa. Podstawową jednostką organizacyjną (w przeciwieństwie do wielu innych formacji grupowych nosicieli piętna) jest w nich rodzina, a nie pojedyncza osoba.

Mamy w rym miejscu niewątpliwie do czynienia z często spotykanym chaosem pojęciowym. Termin „kategoria" jest całkiem odpowiedni i można go zastosować do każdego ogółu, w tym wypadku do grupy osób noszących określone piętno. Znaczna część takich osób może równie dobrze określać ogół uczestników swojej kategorii terminem „grupa" lub jego ekwiwalentem, takim jak „my" czy „nasi ludzie". Osoby spoza danej kategorii mogą podobnie - używając terminów grupowych - desygnować tych, którzy są wewnątrz niej. W takich wypadkach jednakże nosiciele określonego piętna często nie będą częścią tej samej grupy. Nie będą mieli ani zdolności do zbiorowego działania, ani stabilnego i uznawanego wzoru wzajemnej interakcji. Okazuje się, że przedstawiciele określonej kategorii piętna będą mieli tendencję do łączenia się w małe grupy społeczne, w których wszyscy członkowie wywodzą się z danej kategorii. Grupy takie cechują się różnym stopniem ogólnego zorganizowania. Okazuje się również, że kiedy jeden przedstawiciel danej kategorii przypadkowo wejdzie w kontakt z innym jej przedstawicielem, to obaj mogą być skłonni do modyfikacji swojego wzajemnego

1 , 5 Opisane w: F. Poli, Gentleman Convicts, London 1960.


traktowania w przekonaniu, że należą do tej samej „grupy". Istnieje ponadto większe prawdopodobieństwo, że będąc członkiem danej kategorii, jednostka wejdzie w kontakt z innym przedstawicielem tej kategorii, a nawet w wyniku tego kontaktu nawiąże z nimi relację. Kategoria może zatem funkcjonować po to, aby umożliwiać swoim członkom tworzenie grup i relacji; ogół przedstawicieli tej kategorii nie tworzy jednak z tego powodu grupy. Jest to subtelność pojęciowa, którą będziemy niekiedy pomijać w dalszych rozważaniach.

Niezależnie od tego, czy określone piętno służy za podstawę rekrutacji członków jakiejś zintegrowanej środowiskowo grupy, osoby z piętnem będą skłonne wspierać reprezentujących je ludzi i instytucje. (Co ciekawe, w języku angielskim nie ma odpowiednich słów, aby trafnie określić klientelę, zwolenników, fanów, poddanych czy stronników takich reprezentantów). Należący do danej kategorii mogą na przykład mieć do dyspozycji odpowiednie służby czy grupy wpływu, których zadaniem jest forsowanie ich spraw w prasie lub rządzie. Pod tym względem występują między nimi różnice polegające na tym, że jedni mogą być reprezentowani przez nosiciela tego samego piętna, który naprawdę rozumie istotę problemu (jak w wypadku osób głuchych, niewidomych, alkoholików, Żydów), a inni przez kogoś spoza grupy, jak w wypadku byłych skazańców i osób upośledzonych umysłowo116. (Grupy działające na rzecz tej samej kategorii osób napiętnowanych mogą niekiedy stać wobec siebie w nieznacznej opozycji, odzwierciedlającej często różnicę między grupami kierowanymi przez nosicieli piętna a tymi, którymi zarządzają normalsi). Charakterystycznym zadaniem takich reprezentantów jest przekonywanie opinii publicznej, aby stosowała łagodniejszą nazwę na określanie danej kategorii:

Postępując zgodnie z tym przeświadczeniem, pracownicy Ligi (Nowojorska Liga na rzecz Niedosłyszących) uzgodnili, że będą używać wyłącznie takich pojęć, jak: „niedosłyszący", „uszkodzony

1 1 6 Na przykład zob.: H. Chevigny, op. cit., rozdz. 5, gdzie przedstawiono sytuację osób niewidomych.


słuch", „utrata słuchu", że wyeliminują termin „głuchy" ze swoich rozmów, korespondencji i innych zapisów, ze swojego nauczania i wystąpień publicznych. Zadziałało. W Nowym Jorku stopniowo zaczęto powszechnie używać nowego słownictwa. Nadchodziła era „poprawnego" myślenia117.

Typowym zadaniem reprezentantów jest występowanie w roli rzeczników przed rozmaitymi audytoriami, złożonymi z normal-sów oraz nosicieli piętna. Przedstawiają oni pvinkt widzenia osób z piętnem, a gdy sami należą do tej grupy, stają się żywym przykładem sukcesu życiowego w pełni zgodnego ze standardami normal-sów, są bohaterami przystosowania, publicznie nagradzanymi za udowadnianie, że jednostka nosząca dane piętno może być dobrym człowiekiem.

Nosiciele określonego piętna często sponsorują różnego rodzaju publikacje dające wyraz wspólnym odczuciom, wzmacniające i stabilizujące u czytelnika poczucie realności jego grupy i przywiązania do niej. "W publikacjach tych jest formułowana ideologia członków grupy: ich skargi, aspiracje, poglądy polityczne. Są tu przytaczane imiona dobrze znanych przyjaciół i wrogów gtupy, wraz z informacjami mającymi potwierdzać dobroć lub podłość tych ludzi. Drukowane są także opowieści o sukcesach, historie bohaterów przystosowania, którzy wytyczyli nowe obszary akceptacji przez normalsów. Są tu odnotowywane okrutne opowieści, niedawne i historyczne, na temat drastycznie złego traktowania osób z piętnem przez normalsów. Umoralniające przykłady pojawiają się w formie biografii i autobiografii, będących ilustracją pożądanego kodeksu zachowania nosicieli piętna. Publikacje takie służą również jako forum do prezentowania pewnych różnic opinii co do tego, jak najlepiej radzić sobie z sytuacją osoby z piętnem. Jeśli ułomność jednostki wymaga od niej stosowania specjalistycznego sprzętu, jest on tutaj'reklamowany i oceniany. Czytelnicy tych publikacji tworzą rynek zbytu dla książek i broszur, które prezentują podobny profil.

';•'':•


' " F. Warfield, op. dfc, s. 78.

Należy podkreślić, że - przynajmniej w Ameryce - bez względu na to, jak mała i źle prosperująca byłaby dana kategoria ludzi noszących określone piętno, punkt widzenia jej członków będzie prawdopodobnie w jakiś sposób publicznie prezentowany. Można zatem powiedzieć, że Amerykanie noszący piętno mają skłonność do obracania się w świecie określanym przez odpowiednią literaturę, jakkolwiek byliby niewykształceni. Jeśli nie czytają książek na temat sytuacji osób takich jak oni, to przynajmniej czytają gazety i oglądają filmy; a jeśli nawet tego nie robią, to słuchają lokalnych przedstawicieli gtupy, głośno wyrażających swoją opinię. Większość osób z piętnem ma zatem dostęp do intelektualnie opracowanej wersji swojego punktu widzenia.

Trzeba w tym miejscu zamieścić komentarz na temat osób, które zostają reprezentantami określonej kategorii nosicieli piętna. Zaczynając jako ktoś, kto nieco śmielej wyraża swoje poglądy, jest trochę bardziej znany lub ma nieco lepsze powiązania niż współtowarzysze niedoli, osoba z piętnem może w pewnym momencie odkryć, że działanie w ruchu zajmuje cały jej dzień, że stała się „profesjonalistą". Tę końcową tezę ilustruje sytuacja osoby niedosłyszącej:

W 1942 roku prawie każdy dzień spędzałam w Lidze. W poniedziałki zajmowałam się szyciem w Jednostce Czerwonego Krzyża. We wtorki pracowałam w biurze, pisząc na maszynie, archiwizując i obsługując w razie konieczności centralę telefoniczną. W środy po południu asystowałam lekarzowi w należącej do Ligi klinice przeciwdziałania głuchocie przy Szpitalu Otolaryngologicznym na Manhattanie - było to zajęcie, które szczególnie lubiłam: rejestrowałam dzieci cierpiące na katar, ropne zapalenie uszu, różne infekcje oraz pochorobowe objawy dziecięcych przypadłości potencjalnie prowadzące do głuchoty. Dzieci te dzięki wykorzystaniu nowej wiedzy, leków i technik otolaryngolo- -gicznych prawdopodobnie nie będą musiały dorastać z watą w uszach. W czwartki po południu uczestniczyłam w zajęciach czytania z ust dla dorosłych, organizowanych przez Ligę, po których wszyscy graliśmy w karty i piliśmy herbatę. W piątki pracowałam nad „Biuletynem". W soboty robiłam kakao

6 O Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości

i kanapki z pastą jajeczną. Raz w miesiącu brałam udział w zebraniu Women's Auxiliary, grupy wolontariuszek zorganizowanej w 1921 roku przez panią Wendell Phillips i inne zainteresowane działalnością społeczną żony otolaryngologów, w celu zbierania datków, promowania uczestnictwa w Lidze oraz społecznego jej reprezentowania. Robiłam na Halloween upominki dla sześcio-latków i pomagałam wydawać obiady dla starszych osób w Święto Dziękczynienia. Pisałam bożonarodzeniowe apele o datki, pomagałam adresować koperty i przyklejać znaczki. Wieszałam nowe zasłony i naprawiałam stary stół pingpongowy. Byłam opiekunem na walentynkowej potańcówce dla młodzieży i obsługiwałam stragan na bazarze wielkanocnym118.

Można dodać, że w momencie, gdy osoba z określonym piętnem osiągnie wysoką pozycję zawodową, polityczną czy finansową - od rodzaju grupy zależy, jak wysoka jest ta pozycja - to najprawdopodobniej zostanie jej narzucony nowy rodzaj kariery, mianowicie reprezentowanie swojej kategorii. Jednostka odkrywa, że jest zbyt wybitna, aby uniknąć bycia przedstawianą przez swoich jako jedna z nich. (Słabość danego piętna można zatem mierzyć tym, jak wybitny może stać się przedstawiciel danej kategorii i nadal nie podlegać takim naciskom).

W związku z tym rodzajem profesjonalizacji zwraca się niekiedy uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze, przywódcy będący nosicielami piętna, czyniąc ze swojego piętna zawód, są zobowiązani do wchodzenia w stosunki z przedstawicielami innych kategorii - wyłamują się zatem z zamkniętego kręgu osób swojej kategorii. Zamiast opierać się na swojej kuli, zaczynają grać nią w golfa i w ten sposób przestają - w kategoriach społecznego uczestnictwa - być reprezentatywni dla tych, których reprezentują119.

1 1 8 F. Warfield, op. cit., s. 73-74. Zob. też: rozdz. 9, s. 129-158, w którym zawarto swego rodzaju wyznanie dotyczące życia podobnego „profesjonalisty". Opis życia osoby po amputacji, której piętno stało się profesją w: H. Russell, Victory in My Hands, New York 1949. 1 1 9 Przywódcy tacy od początku mogą być rekrutowani spośród tych członków kategorii, którym ambicje i zdolności pozwalają porzucić zwykle życie członków kategorii. Powoduje to powstanie czegoś, co K. Lewin (pp. cit., s. 195-196) nazwał „przywództwem z peryferii".


Po drugie, osoby zawodowo prezentujące punkt widzenia swojej kategorii mogą do tej prezentacji systematyczne wprowadzać jakieś skrzywienia tylko dlatego, że są dostatecznie zaangażowane w problem, żeby o nim pisać. Chociaż każda kategoria piętna będzie prawdopodobnie reprezentowana przez zawodowców przyjmujących różne linie postępowania, a może nawet wspierających publikacje opowiadające się za różnymi programami działania, to jednak w obrębie danej kategorii istnieje ciche jednogłośne porozumienie, że sytuacja jednostki z określonym piętnem jest warta uwagi. Niezależnie od tego, czy pisarz podchodzi do piętna poważnie, czy traktuje je pobłażliwie, musi je zdefiniować jako coś, o czym warto pisać. Ten minimalny stopień porozumienia, nawet gdy nie ma innej zgody, pomaga podtrzymywać wiarę w piętno jako podstawę samookreślenia. I w tym miejscu znów przedstawiciele nie są reprezentatywni, gdyż reprezentacja nie może pochodzić od tych, którzy do swojego piętna nie przywiązują wagi, czy od tych, którzy są niewykształceni.

Nie mam zamiaru sugerować tutaj, że jedynie profesjonaliści przypominają publicznie nosicielom piętna o ich sytuacji życiowej. Istnieją też inne przypomnienia. Za każdym razem, gdy osoba nosząca określone piętno skupi na sobie uwagę, łamiąc prawo, wygrywając lub odnosząc sukces w innej postaci, lokalna społeczność może to po plotkarsku odnotować. Wydarzenia te mogą nawet stać się wiadomością w mass mediach. W każdym razie osoby dzielące piętno opisanej jednostki stają się nagle dostępne dla normalsów znajdujących się w ich bezpośrednim otoczeniu, ponadto sława lub niesława otaczająca opisaną osobę w pewnym niewielkim stopniu przenosi się także na nie. Sytuacja nosicieli piętna łatwo prowadzi zatem do tego, że zaczynają oni żyć w świecie powszechnie znanych bohaterów i łajdaków ich pokroju, zaś ich związek z tym światem jest nieustannie podkreślany przez najbliższych towarzyszy (normalsów i nie tylko), którzy informują jednostkę o tym, w jakim położeniu się znalazła jedna z podobnych jej osób.

Omówiłem dotychczas jedną grupę osób, od których jednostka z piętnem może oczekiwać jakiegoś wsparcia: tych, którzy noszą to samo piętno i są z racji tego definiowane oraz same siebie definiują


jako osoby tego samego rodzaju. Drugą grupę można nazwać - zapożyczając pojęcie używane niegdyś przez homoseksualistów - zorientowanymi. To normalsi, których szczególna sytuacja sprawia, że zostają wtajemniczeni w sekretne życie jednostki z piętnem i są wobec niego życzliwi. Zorientowani to jednostki do pewnego stopnia akceptowane, przyjmujące swego rodzaju dobrowolne członkostwo w klanie. Są to ci nieliczni, przed którymi jednostka mająca jakąś ułomność nie musi odczuwać wstydu czy się kontrolować, wiedząc, że mimo swojej słabości będzie akceptowana. 'Oto przykład ze środowiska prostytutek:

Prostytutka, a szczególnie cali girl, pomimo tego, że szydzi z przyzwoitych obywateli, jest w kulturalnym społeczeństwie osobą o zwiększonej wrażliwości i znajduje po godzinach schronienie wśród artystycznej bohemy, pisarzy, aktorów i niedoszłych intelektualistów. Tam może zostać zaakceptowana jako osoba niekonwencjonalna, nie będąc jednocześnie osobliwością120.

Zanim normals stanie się zorientowanym i przyjmie punkt widzenia osób noszących określone piętno, musi niekiedy przejść jakieś odmieniające go doświadczenie osobiste, na temat którego istnieje wiele relacji literackich121. A po tym, jak życzliwy normals odda się do dyspozycji nosicieli piętna, musi często czekać na uprawomocnienie swojej osoby jako dobrowolnego członka grupy. „Ja" nie tylko musi zostać grupie zaoferowane, ale musi również zostać przez grupę zaakceptowane. Czasem jednak rozstrzygający krok wydaje się być inicjowany przez normalsa. Przykładem tego jest następująca sytuacja:

Nie wiem, czy mogę to zrobić, czy nie, ale pozwólcie, że opowiem o pewnym incydencie. Zostałem kiedyś przyjęty do grupy

120 j , Stearn, Sisters of the Night, New York 1961, s. 181. 121 N. Mailer, The Homosexual Villain [w:] Advertisements for Myself, New York 1960, s. 200-205, dostarcza modelowego wyznania opisującego podstawowy cykl fanatyzmu, oświecającego doświadczenia i w końcu - wyrzeczenia się uprzedzenia przez publiczne jego skrytykowanie. Zob. też: wstęp A. Wilsona do F. Carling, op. cit., w którym można znaleźć rozważania Wilsona na temat jego redefinicji osób niepełnosprawnych.


czarnych chłopców mniej więcej w moim wieku, z którymi chodziłem na ryby. Na początku, kiedy zacząłem się do nich przyłączać, określeniem „Murzyn" posługiwali się w mojej obecności bardzo ostrożnie. Stopniowo, gdy chodziliśmy na ryby coraz częściej, zaczęli przy mnie żartować i nazywać się nawzajem „czarnuchami". Prawdziwa zmiana polegała na użyciu przez nich słowa „czarnuch" w żartach, po poprzedniej niemożności posługiwania się słowem „czarnuch" w ogóle. Pewnego dnia podczas pływania jeden chłopiec popchnął mnie z udawaną przemocą i powiedziałem do niego: „Nie wciskaj mi tu tej gadki czarnuchów". On odpowiedział: „Ty skurczybyku", uśmiechając się od ucha do ucha. Od tej chwili wszyscy mogliśmy używać słowa „czarnuch", ale stare kategorie zmieniły się całkowicie. Nigdy, do końca życia, nie zapomnę tego uczucia w żołądku po tym, jak użyłem słowa „czarnuch" bez żadnych ograniczeń122.

Osobą zorientowaną jest również ktoś, kogo wiedza wynika z pracy w instytucji zaspokajającej potrzeby nosicieli określonego piętna lub instytucji związanej z działaniami podejmowanymi przez społeczeństwo wobec tych osób, czyli na przykład pielęgniarki i fizykoterapeuci. Mogą oni wiedzieć więcej na temat danego typu protezy niż pacjent, który musi się nauczyć jej używać tak, aby zminimalizować swoje upośledzenie. Osobami zorientowanymi są często goje pracujący w żydowskich sklepach spożywczych, heteroseksualni barmani w barach dla homoseksualistów, a także pokojówki luksusowych prostytutek1 2 3. Policjanci, mając nieustannie do czynienia z przestępcami, również mogą stać się osobami zorientowanymi, co potwierdza opinia pewnego przestępcy, że „[...] w rzeczywistości policja to jedyni ludzie, pomijając innych kryminalistów, którzy akceptują cię takim, jakim jesteś" 1 2 4 .

1 2 2 R. Birdwhistell [w:] B. Schaffner, (red.) Group Processes, New York 1956, s. 171. 1 2 3 C. H. Rolph, (red.), Women on the Streets, London 1955, s. 78-19. 1 2 4 T. Parker, R. Allerton, op. cit., s. 150.


Innym typem osób zorientowanych są jednostki powiązane z nosicielem piętna w strukturze społecznej. Relacja ta powoduje, że społeczność traktuje obie osoby pod pewnymi względami jak jedność. Zatem lojalny małżonek pacjenta szpitala dla umysłowo chorych, córka byłego więźnia, rodzic osoby kalekiej, przyjaciel niewidomego oraz rodzina kata 1 2 5 - wszyscy oni muszą dzielić część dyskredytacji nosiciela piętna, z którym są powiązani. Jedną z reakcji na ten los jest przyjęcie go i życie w świecie piętnujących powiązań. Należy dodać, że osoby nabywające w opisany wyżej sposób jakiś stopień piętna mogą być z kolei związane z innymi osobami, które również nabywają jakąś część napiętnowania - na zasadzie skażenia pośredniego. Problemy, przed którymi stają osoby z piętnem, rozchodzą się więc falowo, przy czym kolejne fale są coraz mniej intensywne. Przykładu dostarcza kolumna porad w gazecie:

Droga Ann Landers, jestem dwunastoletnią dziewczynką, która jest wykluczana ze wszystkich wspólnych zajęć z rówieśnikami, ponieważ mój tata jest byłym więźniem. Próbuję być miła i przyjazna wobec wszystkich, ale to nic nie pomaga. Dziewczyny w szkole powiedziały mi, że ich mamy nie chcą, żeby zadawały się ze mną, ponieważ to źle wpłynie na ich reputację. O moim tacie źle napisali w gazetach i pomimo tego, że odsiedział swoje, nikt tego nie zapomni. Czy jest coś, co mogę zrobić? Jestem bardzo samotna, bo to nic miłego cały czas być samemu. Moja mama próbuje mnie zabierać ze sobą w różne miejsca, ale ja chcę być z osobami w moim wieku. Proszę o jakąś radę -

WYRZUTEK126.

Ogólnie rzecz biorąc, tendencja do rozprzestrzeniania się piętna z nosiciela na osoby blisko z nim związane jest powodem, dla którego takich relacji zwykle się unika, a jeśli już istnieją, to się je zrywa.

1 2 5 J. Atholl, The Reluctant Hangman, London 1956, s. 61 . 1 2 6 „Berkeley Daily.Gazette", 12 kwietnia 1961.


• Osoby dobrowolnie przyjmujące piętno są wzorem normalizacji127, pokazując, jak daleko normalsi mogliby się posunąć w traktowaniu napiętnowanego tak, jakby nie miał swojego piętna. (Normalizację należy odróżnić od normifikacji, czyli wysiłków ze strony nosiciela piętna, aby przedstawić siebie jako osobę zwyczajną, choć niekoniecznie robiącą przy tym ze swojej ułomności tajemnicę). Może też dojść do wytworzenia się swoistego kultu nosiciela piętna - w sytuacji, gdy niechętnej wobec piętna reakcji normalsów zosta-nie_przeciwstawiona przychylna reakcja zorientowanych. Osoba przyjmująca piętno dobrowolnie może w istocie sprawić, że zarówno nosiciel piętna, jak i normals będą się czuli niekomfortowo. Ze względu na to, że osoba taka zawsze jest gotowa nosić ciężar, który w rzeczywistości nie jest jej, może ona uosabiać wybór moralny postrzegany przez innych ludzi jako zbyt trudny. Z drugiej strony, traktując piętno jako rzecz neutralną - do której należy podchodzić bezpośrednio i bezceremonialnie - wystawia siebie oraz nosiciela piętna na niezrozumienie ze strony normalsów, którzy mogą.widzieć w tym zachowanie obraźliwe 1 2 8.

Relacja między nosicielem piętna a jego „dublerem", czyli osobą, która się z nim silnie solidaryzuje, bywa niełatwa. Osoba mająca określoną ułomność czuje, że w każdej chwili może nastąpić powrót do typowych ról — i to w momencie osłabionej samoobrony oraz wzmożonej zależności od drugiej osoby. Prostytutka zatem mówi:

Chcę najpierw zobaczyć, jak nam wyjdzie udawanie [tzn. chodzi chyba o propozycję stałego związku]. Tłumaczyłam mu, że gdybyśmy byli małżeństwem i się pokłócili, to by mi to wypomniał. Powiedział, że by tego nie zrobił, ale mężczyźni tacy są1 2 9.

Z drugiej strony jednostka z piętnem dobrowolnym może odkryć, że musi znosić wiele typowych deprywacji przypisanych grupie, do

1 2 7 Myśl ta pochodzi z: C. G. Schwartz, Perspectives on Deviance - Wives' Definitions of Their Husbands1 Mental Illness, „Psychiatry", 1957, nr XX, s. 275-291. 128 w wypadku niewidomych zob.: A. Gowman, Blindness and the Role of the Companion, „Social Problems", 1956, nr IV, s. 68-75. 1 2 9 J. Stearn, op. cit., s. 99.


której dobrowolnie przynależy, a zarazem że nie może sobie pozwolić na podwyższoną samoocenę, będącą powszechną obroną przed takim traktowaniem. Ponadto, podobnie jak nosiciel piętna w stosunku do niej, jednostka taka może wątpić, czy w ostatecznym rozrachunku jest rzeczywiście akceptowana przez grupę, do której z własnej woli należy130.

Kariera moralna131 ;

Osoby noszące piętno często mają podobne doświadczenia związane z uczeniem się swojego położenia oraz doświadczeniem zbliżonych zmian w koncepcji siebie. Mają podobną karierę moralną, która jest zarówno przyczyną, jak i skutkiem zaangażowania w analogiczny ciąg osobistych przystosowań. (Należy wyraźnie odróżnić historię naturalną kategorii osób noszących określone piętno od historii naturalnej samego piętna - historii jego źródeł, rozprzestrzeniania się i zaniku zdolności jakiegoś atrybutu do bycia w określonej społeczności piętnem, jak na przykład rozwód w społeczności amerykańskiej wyższej klasy średniej)132- Jedną z faz tego procesu socjalizacji jest ta, w której osoba z piętnem poznaje i uwewnętrznia stanowisko normalsów, nabywając w ten sposób przekonania tożsamościowe szerszej społeczności i ogólne pojęcie na temat tego, jak by to było nosić określone piętno. W kolejnej fazie jednostka się uczy, że nosi dane piętno, oraz poznaje, tym razem szczegółowo, jakie są tego konsekwencje. Koordynacja w czasie i wzajemne oddziaływanie tych dwóch wstępnych faz kariery moralnej tworzą ważne wzorce, będące podstawą do dalszego rozwoju oraz środkiem umożliwiającym rozróżnienie dostępnych dla nosiciela piętna karier moralnych. Można wyróżnić cztery takie wzorce.

1 1 0 Pełen zbiór tych możliwości jest dobrze zbadany w: Plaint of a Gentille Intellectual, [w:] C. Brossard (red.), The Scene Before You, New York 1955, s. 87-91. 1 3 1 Na temat określenia „kariera moralna" zob.: E. Goffman, The Moral Career of the Mental Patient [w.] idem, Asylums, New York 1961 (przyp. red.). I 3 ł Ta ostatnia uwaga wskazuje na „historyczny" charakter książki; rozwód jest już codziennością w społeczeństwie amerykańskim (przyp. red.).


Pierwszy dotyczy osób z piętnem wrodzonym, socjalizowanych do swojej niekorzystnej sytuacji nawet wtedy, gdy poznają i przyswajają standardy, których nie mogą spełnić133. Na przykład sierota uczy się, iż normalne i naturalne jest to, że dzieci mają rodziców, nawet gdy jednocześnie się dowiaduje, co znaczy nie mieć rodziców. Po spędzeniu pierwszych szesnastu lat życia w instytucji może później pomimo to czuć, że naturalnie wie, jak być ojcem dla swojego dziecka.

Drugi wzorzec wywodzi się ze zdolności rodziny (i w dużo mniejszym stopniu najbliższego sąsiedztwa) do ustanawiania siebie samych kloszem ochronnym dla swoich dzieci. Dziecko z wrodzonym piętnem może być starannie trzymane pod takim kloszem za pomocą kontroli przepływu informacji. Nie docierają do niego poniżające definicje, natomiast udostępnia się te spośród obowiązujących w społeczeństwie koncepcji, które pozwalają dziecku postrzegać siebie jako pełnowartościową, zwykłą istotę ludzką, mającą normalną tożsamość, jeśli chodzi o podstawowe kwestie, takie jak wiek i płeć.

Moment życia jednostki, w którym rodzina nie będzie już mogła jej dłużej ochraniać, jest różny w zależności od klasy społecznej, miejsca zamieszkania czy rodzaju piętna, ale w każdym wypadku, gdy w końcu nadejdzie, stanie się źródłem doświadczenia moralnego. Na przykład pójście do szkoły publicznej jest często opisywane jako zdarzenie, które uczy, czym jest piętno. Doświadczenie to nadchodzi niekiedy bardzo gwałtownie, pierwszego dnia szkoły, przybierając formę wyśmiewania, dokuczania, ostracyzmu i bójek134. Co ciekawe, im bardziej „upośledzone" jest dziecko, tym bardziej prawdopodobne, że zostanie wysłane do szkoły specjalnej dla osób jemu podobnych - i tym pewniej będzie nagle musiało stawić czoła opinii, jaką na jego temat ma społeczeństwo. Będzie się mu mówić, że wśród swoich jego życie będzie łatwiejsze. Dowie się zatem, że grupa, do której w swoim mniemaniu należało, nie jest tą właściwą

1 3 3 Omówienie tego wzorca można znaleźć w: A. R. Lindesmith, A. L. Strauss, Social Psychology, New York [b.d-1, s. 180-183. »4 pr2ykJad podobnego doświadczenia niewidomej osoby można znaleźć w: R. Criddle, Love Is Not Blind, New York 1953, s. 21; doświadczenie karła jest opisane w: H. Viscar-di, Jr., A Man's Stature, New York 1952, s. 13-14.

68 Piętno, Rozważania o zranionej tożsamości

i że w rzeczywistości należy do gorszej grupy. Należy dodać, że w sytuacji, gdy osobie naznaczonej piętnem od dzieciństwa uda się przebrnąć przez wczesne lata szkolne i zachować jeszcze resztki złudzeń, to pierwsze randki czy szukanie pracy często stają się chwilą prawdy. W niektórych wypadkach nadejście tego momentu jest związane jedynie ze wzmożonym prawdopodobieństwem przypadkowego odkrycia:

Myślę, że pierwszy raz uświadomiłam sobie swoją sytuację i poczułam głęboki smutek wynikający z tej świadomości pewnego dnia, zupełnie zwyczajnie, gdy kilkoro z nas, nastolatków, wybrało się na cały dzień na plażę. Leżałam na piasku i sądzę, że moi koledzy myśleli, że śpię. Jeden z chłopaków powiedział: „Bardzo lubię Domenikę, ale nigdy bym się nie umówił z niewidomą dziewczyną". Nie przychodzi mi do głowy żadne uprzedzenie sprawiające, że byłbyś tak całkowicie odrzucony135.

W innych wypadkach doświadczenie to jest bardziej związane z nieustanną konfrontacją z uprzedzeniami, jak sugeruje ofiara porażenia mózgowego:

Prócz jednego niezwykle bolesnego wyjątku, tak długo, jak pozostawałam pod ochronną opieką życia rodzinnego czy toku studiów i nie korzystałam z praw przysługujących mi jako dorosłemu obywatelowi, siły społeczeństwa były życzliwe i nie budziły we mnie niepokoju. Dopiero po studiach, szkole biznesowej i wielu typach kształcenia uzupełniającego, podczas których pracowałam jako wolontariusz nad projektami na rzecz lokalnej społeczności, napotykałam częstokroć przeszkody w postaci rozmaitych średniowiecznych uprzedzeń i przesądów, obowiązujących w świecie biznesu. Szukanie pracy było dla mnie jak stanie przed plutonem egzekucyjnym. Pracodawcy byli zszokowani, że miałam czelność starać się o pracę136.

1 3 5 E. Henrich, L. Kriegel, op. cit., s. 186, »6 Ibidem, s. 156. .


Przykładem trzeciego wzorca socjalizacji jest osoba, która nabywa piętno w późniejszym okresie życia lub dopiero wtedy dowiaduje się, że zawsze była osobą dyskredytowalną. Pierwsza sytuacja nie wiąże się z radykalną reorganizacją wizji własnej przeszłości, druga jak najbardziej tak. Jednostka na długo przed tym, zanim musiała spojrzeć na siebie jak na osobę ułomną, dowiedziała się wszystkiego na temat normalsów i nosicieli piętna. Będzie ona przypuszczalnie miała szczególny problem z redefinicją siebie i jest wielce prawdopodobne, że wykształci się u niej dezaprobata wobec własnego Ja.

Kiedy przed kolostomią czułem w autobusie lub metrze smród, bardzo się irytowałem. Myślałem sobie, że ludzie są okropni, że się nie kąpią lub że powinni byli przez podróżą pójść do toalety. Myślałem, że może wydzielają taki odór po czymś, co zjedli. Potwornie się irytowałem. "Wydawało mi się, że są ohydni, brudni. Oczywiście przy byle okazji zmieniałem miejsce, a jeśli nie mogłem tego zrobić, czułem odrazę. Jestem więc naturalnie przekonany, że młodzi ludzie myślą to samo o mnie, jeśli śmierdzę137.

Chociaż istnieją z pewnością przypadki jednostek, które dopiero w dorosłym życiu odkrywają swoją przynależność do napiętnowanej grupy lub to, że ich rodziców charakteryzuje jakaś zaraźliwa skaza moralna, to jednak chodzi tu raczej o przypadki fizycznych ułomności, które się pojawiają w późniejszym życiu:

Ale nagle któregoś ranka obudziłam się i odkryłam, że nie mogę utrzymać się na nogach. Po prostu zachorowałam na polio. Byłam jak małe dziecko wrzucone do dużej, czarnej dziury i byłam pewna tylko tego, że bez pomocy się z niej nie wydostanę. Okazało się, że edukacja, lektury oraz rodzicielski trening, które przez dwadzieścia cztery lata otrzymywałam, nie uczyniły ze mnie osoby, potrafiącej teraz coś dla siebie zrobić. Byłam taka

C. Orbach, M. Bard, A. Sutherland, op. cit., s. 165.


jak wszyscy - normalna, kłótliwa, wesoła, pełna planów - i nagle coś się wydarzyło! Coś się wydarzyło i stałam się obca. Byłam bardziej obca dla siebie niż dla kogokolwiek innego. Nawet moje sny mnie nie rozpoznawały. Nie wiedziały, na co powinny mi pozwalać - i kiedy chodziłam w nich na imprezy czy potańcówki, to zawsze istniało jakieś dziwne zastrzeżenie, ograniczenie - nie mówiono o nim ani nie wspominano, ale pomimo tego było obecne. Zaczęłam nagle odczuwać bardzo kłopotliwy mentalny i emocjonalny konflikt kobiety żyjącej podwójnym życiem. To było nierzeczywiste i wprawiało mnie w zakłopotanie, i nie mogłam się powstrzymać od rozmyślania na ten temat138.

Szczególne zadanie poinformowania tracącej sprawność osoby o tym, kim będzie się musiała stać, będzie w takiej sytuacji prawdopodobnie należało do lekarzy.

Czwarty wzorzec reprezentują osoby, które pierwotnie poddano socjalizacji w obcym środowisku (niezależnie od tego, czy znajduje się ono poza terytorium zamieszkiwanym przez określone społeczeństwo normalsów, czy też w jego obrębie) i które następnie muszą się nauczyć innego sposobu życia, uznawanego przez ich otoczenie za słuszny i prawdziwy.

Należy dodać, że gdy jednostka uzyskuje nowe, obciążone piętnem Ja w późniejszym życiu, to niepokój, który budzą jej nowi znajomi, może powoli ustępować miejsca niepokojowi odczuwanemu w stosunku do dawnych. Znajomi z okresu po napiętnowaniu mogą widzieć ją po prostu jako osobę ułomną. Znajomi sprzed nabycia piętna są natomiast przywiązani do jej dawnego wyobrażenia i mogą nie być w stanie traktować jej ani z formalnym taktem, ani ze zwykłą pełną akceptacją.

Moim zadaniem, jako niewidomego pisarza przeprowadzającego rozmowy z przyszłymi klientami na temat swojego produktu literackiego, było sprawić, aby ludzie, z którymi przyszedłem się

1 3 8 N. Linduska, My Polio Past, Chicago 1947, s. 177.


spotkać, poczuli się swobodnie i nieskrępowanie, czyli inaczej niż zazwyczaj. Co dziwne, odkryłem, że dużo łatwiejsze było to w przypadku osób, których nigdy wcześniej nie spotkałem. Może dlatego, że obcy nie przeżywali żadnych związanych ze mną reminiscencji, do których musieliby się odnieść, zanim można było przejść do interesów, nie było zatem żadnego nieprzyjemnego kontrastu z teraźniejszością139.

Niezależnie od tego, do którego wzorca zalicza się kariera moralna jednostki z piętnem, to ta faza doświadczenia, w której dowiaduje się ona o posiadaniu piętna, będzie szczególnie interesująca, gdyż w tym momencie zostanie ona prawdopodobnie zmuszona do nawiązania nowych relacji z innymi nosicielami tego piętna.

W niektórych wypadkach jedyny kontakt, jaki jednostka będzie miała z nimi, jest przelotny, niemniej wystarczający, aby zobaczyła, że istnieją ludzie do niej podobni.

Gdy Tommy przyszedł pierwszy raz do kliniki, byli tam dwaj inni mali chłopcy, każdy z wrodzonym brakiem ucha. Kiedy Tommy ich zobaczył, prawą ręką sięgnął powoli do własnego brakującego ucha, po czym obrócił się z szeroko otwartymi oczami do ojca i powiedział: „Jest jeszcze inny chłopiec z takim uchem jak

moje "140

W wypadku jednostki, która niedawno stała się upośledzona fizycznie, współtowarzysze niedoli, bardziej niż ona doświadczeni w radzeniu sobie ze swoją ułomnością, złożą jej prawdopodobnie specjalną serię wizyt, aby przywitać ją wśród swoich i poinstruować, jak radzić sobie ze sobą - fizycznie i psychicznie:

Właściwie pierwszy raz uświadomiłem sobie, że istnieją mechanizmy przystosowania, porównując się z dwoma innymi pacjentami, którzy byli ze mną w Szpitalu Otolaryngologicznym.

1 3 9 H. Chevigny, op. cit., s. 136. 1 4 0 F. Macgregor i in., op. cit., s. 19-20.


Odwiedzali mnie, gdy leżałem w łóżku, i poznałem ich całkiem dobrze. Obaj byli niewidomi od siedmiu lat. Byli w mniej więcej tym samym wieku - nieco po trzydziestce - i obaj mieli wyższe wykształcenie141.

W licznych sytuacjach, w których stygmatyzacja jednostki jest związana z przyjęciem jej do instytucji zamkniętej, takiej jak więzienie, sanatorium czy sierociniec, wiele z tego, czego się dowiaduje o swoim piętnie, zostanie jej przekazane podczas wydłużonego, bliskiego kontaktu z tymi, którzy się stają jej współtowarzyszami niedoli.

Jak wcześniej sugerowałem, gdy jednostka po raz pierwszy się dowie, kogo musi obecnie akceptować jako nosiciela podobnego piętna, będzie prawdopodobnie odczuwać co najmniej pewną ambi-walencję. Ponieważ ci inni będą nie tylko jawnie stygmatyzowani (nie będą zatem podobni do normalsa, za jakiego sama siebie uważa), ale mogą ponadto mieć inne atrybuty, z którymi jednostce trudno się utożsamić. To, co może się skończyć głęboką identyfikacją z grupą, zaczyna się czasami od wzdrygnięcia. Przykładem jest sytuacja niewidomej dziewczyny, świeżo po utracie wzroku, podczas wizyty w „Latarni", bezpośrednio po opuszczeniu szpitala:

Moje pytania dotyczące psa przewodnika były uprzejmie pomijane. Inny widzący pracownik zaczął mnie prowadzić, aby wszystko mi pokazać. Odwiedziliśmy bibliotekę brajlowską, sale lekcyjne, sale klubowe, gdzie się spotykali niewidomi członkowie grup muzycznych i aktorskich, salę rekreacyjną, gdzie przy szczególnych okazjach niewidomi tańczą z niewidomymi, kręgielnię, gdzie niewidomi grają, stołówkę, gdzie się zbierają, aby wspólnie jeść, ogromne warsztaty, w których niewidomi zarabiają na utrzymanie, robiąc mopy i szczotki, tkając dywany, wyplatając krzesła. W miarę jak przemieszczaliśmy się z sali do sali, słyszałam szuranie nóg, ściszone głosy, stukanie lasek. Był to bezpieczny, odseparowany świat niewidomych - świat zupełnie inny, jak

1 4 1 H. Chevigny, op. cit., s. 35.


zapewnił mnie pracownik socjalny, od tego, który właśnie opu- ' ściłam, [...] Oczekiwano, że dołączę do tego świata. Że zrezygnuję ze swojego zawodu i będę zarabiać na życie, robiąc mopy. „Latarnia" bardzo chętnie nauczyłaby mnie robić mopy. Miałam spędzić resztę życia, robiąc mopy z innymi niewidomymi, jedząc z innymi niewidomymi, tańcząc z innymi niewidomymi. Dostawałam mdłości ze strachu, w miarę jak obraz ten rysował się w mojej głowie. Nigdy wcześniej nie spotkałam się z tak destruktywną segregacją142.

Biorąc pod uwagę ambiwalencję wpisaną w przywiązanie jednostki do jej piętna, łatwo zrozumieć jej wahania dotyczące tego, czy udzielić grupie poparcia, oraz czy identyfikować się z nią i z uczestnictwem w niej. Będą następowały cykle afiliacji, w których jednostka będzie akceptowała szczególne okazje do wewnątrzgrupowego uczestnictwa lub, po uprzedniej akceptacji, będzie je odrzucała1 4 3. Odpowiednie oscylacje pojawią się również w przekonaniach dotyczących natury własnej grupy oraz natury normalsów. Na przykład dorastanie (wraz z grupą rówieśników z liceum) może przynieść wyraźny zanik identyfikacji z własną grupą i wyraźny wzrost identyfikacji z normalsami1 4 4. W tych przesunięciach uczestnictwa i przekonań odnaleźć można dalsze fazy kariery moralnej jednostki.

Związek nosiciela piętna z nieformalną społecznością oraz z nieformalnymi organizacjami tworzonymi przez podobne do niego osoby będzie zatem decydujący. Związek ten będzie na przykład wyraźnie wyznaczał różnicę między osobami, których inność w bardzo niewielkim stopniu zapewnia poczucie przynależności do nowej

1 4 2 T. Keitlen, N. Lobsenz, op. eh., s. 37-38. Opisu początków identyfikacji hospitalizowanego pacjenta cierpiącego na polio z jego niepełnosprawnymi towarzyszami dostarcza: N. Linduska, op. (it., s. 159-165. Fikcyjnego opisu ponownej rasowej identyfikacji dostarcza: J. W. Johnson, The Autobiography of an Ex-Coloured Man, New York 1960, s. 22-23. 1 4 3 Ogólne przedstawienie tego problemu znaleźć można w: E. C. Hughes, Social Change and Status Protest, „Pylon", styczeń-marzec 1949, s. 58-65; oraz E. C. Hughes, Cycles and Turning Points [w:] Men and Their Work, New York 1958. 1 4 4 M. Yarrow, Personality Development and Minority Group Membership [w:] M. Sklare, The Jews, New York 1960, s. 468-470.


grupy, a takimi osobami, jak na przykład przedstawiciele różnych mniejszości, które odkrywają, że są częścią dobrze zorganizowanej społeczności z długimi tradycjami - społeczności, która stanowczo domaga się lojalności i wkładu, definiującej swojego członka jako kogoś, kto powinien być dumny z tej przynależności i kto nie będzie dążyć do zmiany statusu. W każdym razie niezależnie od tego, czy napiętnowana grupa jest wyodrębniona, czy nie, roztrząsanie historii naturalnej i kariery moralnej jednostki z piętnem jest możliwe przede wszystkim w odniesieniu do jej grupy przynależności.

Patrząc wstecz na własną karierę moralną, jednostka może wyróżnić i retrospektywnie przetwarzać doświadczenia, które jej zdaniem wpłynęły na to, że nabrała obecnych przekonań i zachowań wobec osób swojego rodzaju, a także wobec normalsów. Wydarzenie życiowe może mieć zatem podwójny związek z karierą rno-ralną: po pierwsze, jako bezpośrednia, obiektywna podstawa rzeczywistego punktu zwrotnego145, a dalej (i co jest łatwiej wykazać) - jako środek służący usprawiedliwieniu aktualnie zajmowanej pozycji. Doświadczeniem często wybieranym dla tego drugiego celu jest to, przez które świeżo napiętnowana jednostka poznaje, że dojrzali członkowie grupy są całkiem podobni do zwykłych ludzkich istot:

Kiedy [jako młoda- dziewczyna, schodząca na drogę rozpusty i mająca po raz pierwszy spotkać swoją opiekunkę] skręciłam w Czwartą Ulicę, odwaga ponownie mnie opuściła i już miałam uciec, kiedy Mamie wyszła z restauracji po drugiej stronie ulicy i ciepło się ze mną przywitała. Portier, który podszedł do drzwi, odpowiadając na nasz dzwonek, oznajmił, że panna Laura jest w swoim pokoju i wprowadził nas do środka. Zobaczyłam urodziwą kobietę w średnim wieku, która w niczym nie przypominała okropnego stworzenia z moich wyobrażeń. Przywitała mnie miękkim, kulturalnym głosem, a wszystko, co było z nią

1 4 5 Koncepcję „punktów zwrotnych", momentów przełomowych w życiu jednostki, E. Goffman rozwinie w swojej kolejnej książce: Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behaviour, New York 1967.


zmazane, tak wymownie wskazywało na jej predyspozycje do macierzyństwa, że instynktownie rozejrzałam się dookoła, szukając dzieci, które powinny się trzymać jej spódnicy146.

Innym przykładem jest homoseksualista wspominający, jak doszło do tego, że zmienił orientację:

Spotkałem mężczyznę, z którym chodziłem do szkoły. [...] On oczywiście był gejem i przyjął za naturalne, że ja też nim byłem. Zaskoczyło mnie to i byłem pod wrażeniem. Zupełnie nie pasował do popularnego wyobrażenia homoseksualisty. Był dobrze zbudowany, męski i schludnie ubrany. Była to dla mnie nowość. Pomimo że byłem całkowicie gotów przyznać, iż między męż-

i czyznami może istnieć miłość, to jednak ci rzucający się w oczy homoseksualiści, których spotykałem, zawsze wzbudzali we mnie pewną odrazę ze względu na swoją próżność, afektowany sposób bycia, nieprzerwaną paplaninę. Osoby takie, jak się okazało, stanowiły jedynie małą część homoseksualnego świata, choć najbardziej widoczną [...]147.

Chroma dziewczyna ma podobne obserwacje:

Gdybym miała wybrać jedną grupę doświadczeń, które w końcu przekonały mnie o wadze tego problemu [kwestii obrazu własnego Ja], a także o tym, że sama .muszę toczyć walkę o identyfikację, byłyby to incydenty sprawiające, że uświadomiłam sobie w głębi serca, iż osoby kalekie mogą być charakteryzowane na podstawie innych cech niż tylko ich fizyczna ułomność. Udało mi się zobaczyć, że paralitycy mogą być urodziwi, czarujący, brzydcy, uroczy, głupi, genialni - zupełnie jak wszyscy inni ludzie, i odkryłam, że jestem w stanie nienawidzić lub kochać paralityka pomimo jego kalectwa148.

1 4 6 Madeleine. An Autobiographys, New York 1961, s. 36-37. 1 4 7 E Wildeblood, Against the Law, New York 1959, s. 23-24. >48 F. Carling, op. cit., s. 21.

7 6 Piętno, Rozważania o zranione] tożsamości

Dodajmy, że gdy jednostka wraca myślą do momentu odkrycia, iź osoby z jej piętnem są istotami ludzkimi jak wszyscy inni, może przypomnieć sobie tu inne doświadczenia: to, jak jej znajomi z czasów, gdy jeszcze nie niosła piętna, nie uznawali za ludzi tych, których ona do tego czasu nauczyła się postrzegać jako osoby mające pełne prawa. I tak młoda dziewczyna, wspominając swoją pracę w cyrku, widzi po pierwsze, że nauczyła się tego, iż jej współpracownicy nie są dziwolągami, a po drugie - że jej przyjaciele z czasów, gdy jeszcze nie pracowała w cyrku, boją się o nią, ponieważ musi podróżować autobusem razem z innymi członkami trupy149.

Innym punktem zwrotnym - jeśli nie pierwotnie, to w retrospektywie - jest jakieś doświadczenie izolujące, sprawiające, że jednostka staje się niezdolna do normalnego życia (często jest to okres hospitalizacji), postrzegane później jako czas, w którym mogła przemyśleć swój problem, dowiedzieć się więcej o sobie, odnaleźć się w swojej sytuacji i dojść do nowego rozumienia tego, co jest ważne i o co warto w życiu zabiegać.

Należy dodać, że za punkty zwrotne uznaje się retrospektywnie nie tylko osobiste doświadczenia, lecz także doświadczenia innych. Na przykład czytanie literatury, z którą identyfikuje się określona grupa, może samo w sobie być doświadczeniem odczuwanym i uznawanym za reorganizujące:

Nie wydaje mi się, aby zbyt daleko idące było stwierdzenie, że Chata Wuja Toma była sprawiedliwym i prawdziwym obrazem niewolnictwa. Niezależnie jednak od tego, książka ta otworzyła mi oczy na to, kim i czym jestem, a także uświadomiła mi, za kogo jestem uważany w moim kraju. W istocie pozwoliło to mi określić moje położenie150.

m C Clausen, I Love You Honey But the Season's Over, New York 1961, s. 217. 1 5 0 J. W. Johnson, op. cit., s. 42. Opowiadanie Johnsona, jak również inne tego typu, jest przykładem.mitotwórstwa stanowiącego literackie przetworzenie i uporządkowanie wielu przełomowych doświadczeń moralnych i punktów zwrotnych dostępnych nosicielom piętna.

Rozdział 2

Kontrola informacji a tożsamość osobista

Dyskredytowani i dysfcredytowalni

G dy istnieje rozbieżność między rzeczywistą a pozorną tożsamością społeczną jednostki, jest możliwe, że my, normal-si, dowiemy się o tym, zanim nawiążemy z tą jednostką

kontakt, lub zdamy sobie z tego sprawę w chwili, gdy osoba ta pojawi się przed nami. Jest to osoba zdyskredytowana i głównie takimi zajmowałem się do tej pory. Jak już wspomniałem, prawdopodobnie nie będziemy otwarcie wskazywać na to, co jest w niej dyskredytujące. Jednak nasz wysiłek włożony w podtrzymywanie tej pozornej nieuwagi może sprawić, że sytuacja stanie się napięta, niepewna i dwuznaczna dla każdego z uczestników relacji, a szczególnie dla nosiciela piętna.

Jedną z głównych życiowych możliwości nosiciela piętna jest praca nad tym, by wśród normalsów zachowywać się tak, jakby jego widoczna odmienność była w rzeczywistości nieistotna i niezauważona. Kiedy jednak odmienność ta nie jest widoczna od razu, a inni nie dowiedzieli się o niej wcześniej (lub przynajmniej jednostka nie bywa świadoma.tego, że się o tym dowiedzieli) - a zatem gdy jednostka jest osobą dyskredytowalną, a nie zdyskredytowaną - wówczas dochodzimy do drugiej istotnej ewentualności w jej życiu. Problemem nie jest tu radzenie sobie z napięciem wytworzonym podczas kontaktów społecznych, lecz raczej odpowiednie

7 8 Piętno. Rozważania o zranione) tożsamości

kierowanie informacjami na temat swojej ułomności. Ujawnić czy nie ujawnić? Powiedzieć czy nie powiedzieć? Zdradzić się czy nie? Kłamać czy nie kłamać? I w każdej z takich sytuacji pojawiają się pytania: komu, jak, kiedy i gdzie. Na przykład gdy pacjent szpitala psychiatrycznego przebywa wśród dorosłych członków swojej rodziny, to albo spotyka się z uprzejmym traktowaniem, jak gdyby był umysłowo zdrowy, podczas gdy wiadomo, że istnieją co do tego pewne wątpliwości (nawet jeśli on sam nie ma żadnych), albo też jest uznawany za chorego psychicznie, nawet jeśli wydaje mu się, iż jest to nieuzasadnione. Jednakże dla byłego pacjenta problemem może być coś zupełnie innego. Nie chodzi o to, że musi on stawić czoła uprzedzeniom na swój temat. Rzecz raczej w tym, że musi się zmierzyć z sytuacją, w której ludzie nieświadomi jego stanu zaakceptują go, pomimo że mają uprzedzenia względem osób takich jak on. Gdziekolwiek taki człowiek się pojawi, będzie swym zachowaniem fałszywie potwierdzać oczekiwania innych, że znaleźli się w towarzystwie kogoś przez nich pożądanego (a mianowicie osoby psychicznie bez skazy, takiej jak oni sami), choć mogą odkryć, iż tak nie jest. Świadomie bądź mimowolnie były pacjent szpitala psychiatrycznego ukrywa informacje na temat swojej prawdziwej tożsamości społecznej, przyjmując i akceptując traktowanie oparte na fałszywych domniemaniach wobec jego osoby. W niniejszych rozważaniach skupiam się właśnie na tej drugiej kwestii: na zarządzaniu nieujawnionymi i dyskredytującymi informacjami na temat Ja, jednym słowem - na pomijaniu piętna. Ukrywanie korzystnych faktów, czyli pomijanie odwrotne, oczywiście również się zdarza, lecz tu nie bierzemy tego pod uwagę151.

1 3 1 Przykłady odwrotnego pomijania: „H. E. R. Cules", „Ghost-Writer and Failure" [w:] P. Toynbee (red.), Underdogs, London 1961, s. 30-39. Jest wiele innych przykładów. Znalem lekarkę, która starała się nie posługiwać zewnętrznymi symbolami swojego statusu, takimi jak specjalne samochodowe tablice rejestracyjne dla lekarzy. Jedynym dowodem jej profesji byt identyfikator noszony w portfelu. Będąc świadkiem wypadku, w którym pomoc medyczna była już ofierze udzielana lub w którym nie można było już pomóc, po ocenie sytuacji z pewnej odległości odchodziła, nie ujawniając swoich kompetencji. Można powiedzieć, że wcielała się w rolę zwykłej kobiety - udawała kogoś, kim nie była.

Kontrola informacji a tożsamość osobista 7 9

Informacja społeczna

Najbardziej znacząca informacja w badaniach nad piętnem, informacja na temat jednostki, ma pewne charakterystyczne własności. Dotyczy ona jej mniej lub bardziej stałych cech, w przeciwieństwie do nastrojów, uczuć czy intencji, które mogą u danej osoby występować przelotnie152. Informacja ta, jak również komunikujący ją znak, jest refleksyjna i uosobiona, co oznacza, że jest ona przekazywana przez tę samą osobę, której dotyczy, oraz przez ekspresję ciała w bezpośredniej obecności tych, którzy są jej odbiorcami. Informację mającą wszystkie powyższe właściwości będę tu określał jako społeczną. Niektóre znaki komunikujące informację społeczną mogą być regularnie i niezmiennie dostępne oraz rutynowo poszukiwane i odbierane. Znaki te można nazwać symbolami.

Informacja społeczna przekazywana przez jakikolwiek pojedynczy symbol może jedynie potwierdzać to, co inne znaki mówią nam o jednostce, oraz niepotrzebnie i bezproblemowo uzupełniać nasz wizerunek danej osoby. Przykładem tego są niektóre przypinane do ubrania znaczki, świadczące o przynależności do klubów towarzyskich, podobnie jak (w pewnych kontekstach) obrączki. Jednakże informacja społeczna przenoszona przez symbol może dać podstawy szczególnym roszczeniom do prestiżu, specjalnej godności czy pożądanej pozycji klasowej - roszczeniom, które inaczej mogłyby nie zostać przedstawione, a gdyby zostały przedstawione inaczej - mogłyby nie być automatycznie spełnione. Taki znak jest powszechnie zwany symbolem statusu, choć bardziej trafny byłby tu może termin „symbol prestiżu". Ten pierwszy byłoby lepiej odnosić do pewnego rodzaju ustabilizowanej pozycji społecznej. Symbolom prestiżu przeciwstawić można symbole piętna, czyli znaki, które szczególnie skutecznie zwracają uwagę na deprecjonującą

1 5 2 O różnicy między informacją o nastroju a innymi rodzajami informacji pisze G. Stone, Appearance and the Self [w:] A. Rose, Human Behaviour and Social Processes, Boston 1962, s. 86-118; oraz E, Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego. Warszawa 1981.


rozbieżność obu tożsamości, rozbijając to» co byłoby inaczej spójnym, całościowym obrazem, i redukując konsekwentnie naszą ocenę danej jednostki. Przykładami takich znaków są ogolone głowy kola-borantek podczas drugiej wojny światowej, jak również nawykowy błąd językowy, w wyniku którego ktoś naśladujący sposób bycia i ubierania się klasy średniej raz po raz używa jakiegoś słowa w złym kontekście lub nieprawidłowo je wymawia.

Poza symbolami prestiżu i symbolami piętna istnieje jeszcze znak, który ma faktyczną lub oczekiwaną tendencję do rozbijania spójności obrazu (jednak w rym wypadku w kierunku pozytywnym, pożądanym przez jednostkę), nie tyle jednak przez ustanowienie nowego roszczenia, co poprzez wywołanie poważnych wątpliwości co do słuszności pozornego wizerunku. Mówię tu o deziden-tyfikatorach, takich jak poprawna angielszczyzna wykształconego Murzyna z Północy odwiedzającego Południe1 5 3 czy turban i wąsy noszone przez niektórych Murzynów z miejskich klas niższych154. Kolejny przykład został zaczerpnięty ze studiów nad nie-piśmiennością:

Tam, gdzie zatem nastawienie na realizację określonego celu jest wyraźnie oczekiwane lub konieczne i istnieje duże prawdopodobieństwo, że zdefiniowanie jakiejś osoby jako niepiśmiennej będzie dla niej przeszkodą w osiągnięciu tego celu, niepiśmienny może próbować uchodzić za piśmiennego. [...] Popularność zerowych soczewek w ciężkich, rogowych oprawach w badanej grupie może być postrzegana jako próba naśladowania stereotypu biznesmena/nauczyciela/młodego intelektualisty, a częściej nawet szanowanego muzyka jazzowego155.

Nowojorski znawca zwyczajów włóczęgów podaje jeszcze inny przykład:

1 5 3 G. J. Fleming, My Most Humiliating Jim Crow Experience, „Negro Digest", 1954, nr VI, s. 67-68. 1 5 4 B. Wolfe, Ecstatic in Blackface, „Modern Review", 1950, nr III, s. 204. 1 5 5 H. Freeman, G. Kasenbaum, op, cit., %. 372.


Aby móc czytać książkę na stacji Grand Central albo Penn Station po siódmej trzydzieści wieczorem trzeba albo nosić okulary w rogowej oprawie, albo wyglądać na człowieka wyjątkowo zamożnego. Każda osoba wyglądająca inaczej jest narażona na czujny wzrok miejscowych służb porządkowych. Z drugiej .strony wydaje się, że osoby czytające gazetę nigdy nie wzbudzają zainteresowania i nawet najbrudniejszy włóczęga może siedzieć na Grand Central całą noc, nie będąc niepokojonym, jeśli będzie cały czas czytał gazetę1 5 6.

Proszę zauważyć, że w powyższej dyskusji o symbolach prestiżu, symbolach piętna i dezidentyfikatorach rozważane były znaki, które rutynowo komunikują informacje społeczne. Należy odróżnić owe symbole od znaków krótkotrwałych, które nie zostały zinstytucjonalizowane jako nośniki informacji. Jeśli znaki te podnoszą prestiż jednostki, można je nazwać zdobytymi punktami. Gdy dyskredytują niejawne roszczenia, możemy je nazwać wpadkami.

Niektóre znaki niosące informacje społeczne, obecne przede wszystkim z innych względów, mają jedynie marginalną funkcję informacyjną. Są to takie symbole piętna, jak: blizny na nadgarstkach, które ujawniają, że jednostka jest niedoszłym samobójcą; ślady po ukłuciach na rękach narkomanów; kajdanki na przegubach rąk skazańców w transporcie 1 5 7 lub podbite oczy pokazywane publicznie przez kobiety, jak sugeruje autor zajmujący się prostytucją:

Na zewnątrz więzienia, w którym się teraz znajduję, byłabym z tym ugotowana. Wiesz, jak to jest: policja widzi laskę z podbitym okiem i dochodzi do wniosku, że ona coś kombinuje. [...] Potem koło niej węszą. I wtedy: Bach! Jesteś przymknięta158.

Z kolei inne znaki są przez człowieka tworzone wyłącznie w celu komunikowania informacji społecznej, jak w wypadku insygniów

1 5 < E. Love, Subways Are For Sleeping, New York 1957, s. 28, 1 5 7 A. Heckstall-Smith, Eighteen Months, London 1954, s. 43. 1 5 8 T. Rubin, In the Life, New York 1961, s. 69.


wojskowych. Należy dodać, że znaczenie znaku może na przestrzeni czasu ulec redukcji, w skrajnym wypadku stając się kwestią marginalną, nawet gdy informacyjna funkcja działania nie zmienia się lub jej znaczenie wzrasta. Ponadto znak, który wydaje się obecny z powodów nieinformacyjnych, może być niekiedy przygotowany z premedytacją właśnie po to, aby pełnić funkcję informacyjną, jak w wypadku starannie planowanych i zadawanych sobie ran, w celu powstania blizn świadczących o udziale w pojedynku.

Znaki przekazujące informacje społeczne różnią się między sobą w zależności od tego, czy są wrodzone, czy też nie - i jeśli nie są, to od tego, czy raz zastosowane stają się integralną częścią danej osoby. (Kolor skóry jest wrodzony; piętno lub okaleczenie są stałe, ale nie wrodzone. Ogolona głowa skazańca nie jest ani cechą wrodzoną, ani stałą). Co ważniejsze, niestałe znaki stosowane wyłącznie w celu komunikowania informacji społecznych mogą być używane wbrew woli informatora lub za jego zgodą. Kiedy się je wykorzystuje wbrew niemu, są zazwyczaj symbolami piętna159. Konieczne będzie później rozważenie symboli piętna stosowanych dobrowolnie.

Symbole, które oznaczają coś dla jednej grupy, mogą dla innej znaczyć coś innego, kiedy desygnatem jest ta sama kategoria, ale inaczej charakteryzowana. Na przykład naszywki na rękawach, których noszenia wymagają władze więzienne od skorych do ucieczki

1 5 9 W swoich American Notes, pisanych na podstawie podróży z 1842 roku, w rozdziale na temat niewolnictwa Dickens przytacza kilka stron cytatów z lokalnych gazet na temat zaginionych i odnalezionych niewolników. Dowody tożsamości zawarte w tych ogłoszeniach dostarczają pełnego zbioru znaków identyfikacyjnych. Po pierwsze, istnieją względnie stale cechy ciała, które w odpowiednim kontekście mogą niekiedy dostarczyć częściowej lub pełnej pozytywnej identyfikacji: wiek, płeć, blizny {będące wynikiem ran postrzałowych i ciętych, wypadków i chłosty). Podaje się również przyjęte imię, zazwyczaj oczywiście tylko pierwsze. Wreszcie często przytacza się symbole piętna, szczególnie wypalone inicjały i przycięte uszy. Symbole te komunikują społeczną tożsamość niewolnika, ale w odróżnieniu od żelaznych obręczy wokó! szyi !ub nogi przekazują również informację bardziej szczegółową, a mianowicie - do kogo dany niewolnik należy. Władze miały zatem dwa problemy w związku z zatrzymanym Murzynem: musiały rozstrzygnąć, czy byl on zbiegłym niewolnikiem, czy też nie, a jeśli był, to do kogo należał.

mm

* m


więźniów160, mogą dla strażników oznaczać coś - ogólnie rzecz biorąc - negatywnego, będąc jednocześnie dla ich posiadacza powodem do dumy w oczach współwięźniów. Mundur oficerski w niektórych budzi dumę i jest noszony przy każdej możliwej okazji, podczas gdy dla innych oficerów weekendy są czasem, kiedy mogą ubierać się zgodnie z własnymi preferencjami, czyli po cywilnemu, i uchodzić za cywili. Podobnie jest z obowiązkiem noszenia w mieście szkolnej czapki czy tarczy, co może być przez niektórych uczniów postrzegane jako przywilej (jak również z obowiązkiem noszenia munduru podczas przepustki przez zwykłych żołnierzy lub inne osoby noszące jakiś rodzaj munduru). Zawsze będą osoby odczuwające, iż przekazywana w ten sposób informacja społeczna jest środkiem sprawowania nad nimi kontroli i utrzymania dyscypliny, gdy nie są na służbie - lub gdy są poza terenem jednostki czy szkoły161. W dziewiętnastowiecznej Kalifornii brak warkocza u Chińczyka oznaczał dla mieszkańców Zachodniej Półkuli pewien stopień akul-turacji, choć wśród samych Chińczyków był znakiem deprecjonującym, sugerującym, że osoba taka odbyła karę więzienia, gdzie obowiązkowo obcinano warkocz. Tak więc bardzo się przez pewien czas opierano przed utratą warkocza162.

Znaki przekazujące rozmaite informacje społeczne różnią się oczywiście pod względem wiarygodności. Rozszerzone naczynia krwionośne na policzkach i nosie, nazywane niekiedy stygmatami żylnymi, mogą być i są postrzegane jako wskazujące na nadużywanie alkoholu. Jednakże abstynenci mogą mieć rozszerzone naczynia

1 6 0 Zob. G. Dendrickson, F. Thomas, The Truth About Dartmoor, London 1954, s. 55, oraz E Norman, Bang to Rights, London 1958, s. 125. Użycie tego typu symbolu jest dobrze przedstawione w: E. Kogon, The Theory and Practice of Hell, New York [b.d.J, s. 41-42, gdzie wyszczególniano znaki stosowane w obozach koncentracyjnych do identyfikowania więźniów politycznych, recydywistów, kryminalistów, świadków Jehowy, „elementów niezaradnych", Cyganów, Żydów, „zdrajców rasowych" [tzw. „Aryjczyków", którzy sypiali z tzw. podluclźmi - przyp. red.], obcokrajowców (zgodnie z narodowością), ograniczonych umysłowo i tak dalej. Niewolnicy na rzymskim targu niewolników byłi często znakowani zgodnie z narodowością - zob.: M. Gordon, The Nationality of Slaves Under the Early Roman Empire [w:] M. I. Finley, (red.), Slavery in Classical Antiquity, Cambridge 1960, s. 171. 1 4 1 T. H. Pear, Personality, Appearance and Speech, London 1957, s. 58. 1 6 2 A. McLeod, Pigtails and Gold Dust, Caldwell, Idaho 1947, s. 28. Niekiedy noszenie warkocza miało również znaczenie religijno-historyczne; zob. s. 204.


krwionośne z innych względów fizjologicznych, wzbudzając w ten sposób nieuzasadnione podejrzenia, z którymi muszą sobie radzić.

Należy poruszyć jeszcze jedną, ostatnią kwestię związaną z informacją społeczną. Dotyczy ona informacyjnego charakteru relacji towarzyskiej w naszym społeczeństwie. „Być z kimś" oznacza pojawiać się w jego towarzystwie podczas pewnych okazji społecznych, chodzić z nim po ulicy, siedzieć z nim przy jednym stoliku w restauracji i tak dalej. Problemem jest to, że w pewnych okolicznościach tożsamość społeczna osób, z którymi jednostka przebywa, może być* wykorzystana jako źródło informacji na temat tożsamości społecznej tej jednostki, przy założeniu, że jest ona taka sama, jak jej towarzysze. Skrajna jest następująca sytuacja z kręgów przestępczych: osoba poszukiwana przez policję może skazić wizerunek każdego, kogo się z nią widuje, narażając go tym samym na aresztowanie. (O kimś, na kogo wydano nakaz aresztowania, mówi się zatem, że „ma ospę" i że jego przestępcza dolegliwość jest „zaraźliwa")163. W każdym razie analizując to, jak ludzie zarządzają informacjami na swój temat, należy uwzględniać także sposób, w jaki radzą sobie z sytuacjami bycia widzianym w towarzystwie innych osób.

Widoczność piętna

Tradycyjnie kwestia pomijania piętna wiąże się z jego „widocznością", to znaczy z tym, na ile skutecznie piętno może komunikować, iż jednostka jest jego nosicielem. Na przykład byli pacjenci szpitali psychiatrycznych czy nieżonaci przyszli ojcowie są do siebie w pewnym stopniu podobni. Ich skaza nie jest widoczna od razu, podczas gdy ślepota u niewidomych jest łatwo dostrzegalna. Czynnikiem, który o tym decyduje, jest właśnie „widoczność" piętna. Można z pewnością powiedzieć, że tożsamość społeczna jednostki - tak jak przejawia się ona w codziennym życiu jednostki i jak jest doświadczana przez wszystkich ludzi, z którymi osoba ta się wówczas styka

' " Zob. D. Maurer, The Big Con, New York 1949, s. 298.


- ma dla niej olbrzymie znaczenie. Konsekwencje wynikające z prezentacji tej tożsamości ogółowi społeczeństwa w trakcie codziennych kontaktów mogą być niewielkie w poszczególnych wypadkach, ale ich suma może mieć wielką wagę. Ponadto zwyczajowo dostępne informacje na jej temat są dla niej podstawą przy podejmowaniu decyzji co do taktyki, jaką powinna przyjąć w związku ze swoim piętnem, bez względu na to, jakie ono jest. Tak więc jakakolwiek zmiana sposobu, w jaki jednostka zmuszona jest się prezentować, z tych właśnie względów będzie znamienna, i właśnie to przypuszczalnie naprowadziło Greków na ideę piętna.

Jeśli więc piętno innych staje się dla nas oczywiste najczęściej dzięki zmysłowi wzroku, termin „widoczność" nie jest może wcale tak bardzo mylący. W istocie jednak bardziej trafny byłby ogólny termin „dostępność percepcji", a jeszcze lepiej - „oczywistość". Jąkanie się jest w końcu bardzo „widocznym" defektem, ale przede wszystkim ze względu na słuch, a nie wzrok. Jednakże zanim można będzie bezpiecznie stosować pojęcie widoczności, nawet w zweryfikowanym znaczeniu, należy odróżnić je od trzech innych pojęć, z którymi jest często mylone.

Po pierwsze, widoczność piętna trzeba odróżnić od wiedzy o nim. Kiedy piętno jednostki jest bardzo widoczne, już samo wejście w kontakt z innymi spowoduje, iż będzie im ono znane. Ale to, czy inni wiedzą o piętnie jednostki, będzie zależało, oprócz jego obecnej widoczności, od jeszcze jednego czynnika, a mianowicie od tego, czy inni coś już wiedzieli na temat jednostki. Ich wiedza może się opierać na plotkach lub wynikać z dawniejszych kontaktów, podczas których piętno było widoczne.

Po drugie, należy odróżnić widoczność od jednej z jej szczególnych podstaw, a mianowicie od natarczywości piętna. Kiedy piętno jest natychmiast dostrzegalne, pozostaje nadal kwestia tego, jak bardzo zakłóca ono przebieg interakcji. Na przykład jeśli podczas spotkania biznesowego jakiś uczestnik porusza się na wózku inwalidzkim, jest to widoczne, ale przy stole konferencyjnym już dużo łatwiej jest nie zwracać na to uwagi. Z drugiej strony ktoś z wadą wymowy, kto z wielu względów jest dużo mniej niepełnosprawny niż osoba na wózku inwalidzkim, nie może praktycznie otworzyć ust,


nie niszcząc zarazem neutralności relacji. Za każdym razem, kiedy się odezwie, będzie wprowadzać innych w zakłopotanie. To właśnie mechanizmy interakcji opartej na komunikacji werbalnej bezustannie kierują uwagę na defekt, wciąż żądając szybkich i klarownych komunikatów, które to żądania nie mogą zostać spełnione. Można tu dodać, iż ta sama ułomność może mieć różny stopień natarczywości. Na przykład niewidoma osoba z białą laską daje całkiem widoczne świadectwo tego, że nie widzi, choć w tym przypadku można niekiedy odwrócić uwagę od raz dostrzeżonego symbolu piętna oraz od jego znaczenia. Niezdolność osoby niewidomej do skierowania twarzy w kierunku oczu swoich współrozmówców jest już zdarzeniem, które ciągle na nowo narusza rytuał komunikacyjny i wciąż zakłóca mechanizmy informacji zwrotnej w interakcji werbalnej.

Po trzecie, widoczność piętna (jak również jego natarczywość) należy oddzielić od możliwości wystąpienia czegoś, co nazwać można jego percepcyjnym zagęszczeniem. My, normalsi, wytwarzamy pewne koncepcje (ugruntowane obiektywnie lub też nie) dotyczące sfery działalności życiowej, z której jednostka może zostać wykluczona w pierwszym rzędzie poprzez swoje piętno. Na przykład w sytuacjach towarzyskich ludzka brzydota wywiera pierwszy i podstawowy wpływ, zagrażając przyjemności, którą moglibyśmy czerpać z towarzystwa brzydkiej osoby. Uznajemy jednak, że taki stan nie powinien mieć żadnego wpływu na kompetencje jednostki do samodzielnego działania, choć możemy ją oczywiście dyskryminować wyłącznie ze względu na nasze odczucia związane z jej oglądaniem. Brzydota jest zatem piętnem, które zagęszcza się w sytuacjach kontaktów społecznych. Inne piętna, na przykład cukrzyca1 6 4, są uznawane za niemające żadnego istotnego wpływu na kwalifikacje jednostki do interakcji twarzą w twarz. Prowadzą nas one do dyskryminowania jej przede wszystkim w takich kwestiach, jak przydział zadań w pracy, zaś na bezpośrednią interakcję społeczną wpływają tylko wtedy, gdy napiętnowana jednostka próbuje na przykład

1 6 4 A Reluctant Pensioner, Unemployed Diabetic [w:] P. Toynbee, (red.), op. cit., s. 132-146.


utrzymać swoją odmienność w tajemnicy i nie jest pewna, czy temu podoła, lub gdy inni obecni znają jej stan i dokonują bolesnych wysiłków, aby nie czynić do niego aluzji. Między tymi dwoma skrajnymi przykładami zagęszczenia mieści się wiele innych stygmatów postrzeganych jako posiadające istotny wpływ na różne dziedziny życia. Na przykład osoba z porażeniem mózgowym może być nie tylko postrzegana jako uciążliwa w komunikacji twarzą w twarz, ale również wzbudzać wątpliwości co do tego, czy potrafi samodzielnie wykonywać powierzone jej zadania.

Kwestię widoczności należy zatem oddzielić od innych spraw: od tego, czy atrybut jest innym znany, od jego natarczywości oraz zagęszczenia percepcyjnego. Nadal nie rozpatrzono jednak ukrytego założenia, że większa liczba ludzi jest w jakiś sposób zaangażowana w jego obserwowanie. Jak się dalej okaże, w grę wchodzić mogą specjaliści od odkrywania tożsamości, a ich wyszkolenie może sprawić, że od razu zauważą coś, co jest niewidoczne dla laików. Lekarz, który widzi na ulicy mężczyznę z czerwonymi odbarwieniami rogówki i wyszczerbionymi zębami, wie, że spotyka kogoś, u kogo wyraźnie uwidaczniają się dwa objawy Hutchinsona i kto jest prawdopodobnie chory na syfilis. Jednakże inni, bez medycznego wykształcenia, nie zauważą nic niepokojącego. Tak więc ogólnie rzecz biorąc, zanim zaczniemy mówić o widoczności piętna, musimy sprecyzować zdolność dekodującą tych, z którymi styka się nosiciel piętna.

Tożsamość osobista

Aby gruntownie rozważyć sytuację osoby dyskredytowalnej oraz problem ukrywania i ujawniania piętna, konieczne było najpierw zbadanie właściwości informacji społecznej oraz widoczności owego piętna. Zanim przejdziemy dalej, musimy wziąć pod uwagę, i to w znacznym stopniu, jeszcze jeden czynnik, czynnik identyfikacji - tym razem nie w sensie psychologicznym, lecz kryminologicznym.

Jak dotąd analiza społecznej interakcji między nosicielem piętna a normalsem nie wymagała, aby osoby zaangażowane w kontakt


mieszany znały się osobiście przed interakcją. Wydaje się to sensowne. Zarządzanie piętnem jest pochodną czegoś w społeczeństwie podstawowego, a mianowicie stereotypizacji czy też profilowania naszych oczekiwań normatywnych dotyczących zachowania i charakteru. Klasycznymi obiektami profilowania są klienci, Azjaci lub kierowcy mijanych samochodów, czyli przelotnie spotykani obcy ludzie, będący przedstawicielami bardzo szerokich kategorii społecznych.

Istnieje popularne wyobrażenie, iż w bezosobowych kontaktach z nieznajomymi ludzie są szczególnie podatni na reakcje stereotypowe, jednak w miarę, jak osoby nawiązują ze sobą bliższy kontakt, podejście to słabnie i jego miejsce zajmują stopniowo: sympatia, zrozumienie oraz realistyczna ocena cech osobistych165. Podczas gdy taka skaza jak zniekształcenie twarzy może zrazić nieznajomego, osoby bliskiej raczej nie będzie już ona odstręczać. Można zatem uważać, że zarządzanie piętnem ma miejsce głównie w sferze życia publicznego, w kontaktach między nieznajomymi lub zaledwie znajomymi, czyli mieści się na jednym krańcu kontinuum, którego drugim biegunem jest intymność.

Idea takiego kontinuum jest niewątpliwie w pewnym stopniu słuszna. Wykazano na przykład, że oprócz technik radzenia sobie z nieznajomymi, osoby fizycznie niepełnosprawne mogą rozwinąć specjalne techniki przechodzenia poza wstępną uprzejmość i zdystansowanie, których prawdopodobnie doświadczą. Mogą próbować przejść na płaszczyznę kontaktów bardziej osobistych, a wtedy rzeczywiście ich defekt przestanie być czynnikiem decydującym. Jest to proces żmudny, który Fred Davis nazywa przełamywaniem166. Ponadto, z doświadczeń osób z piętnem cielesnym wynika, iż nor-malsi, z którymi mają oni regularny kontakt, stopniowo się uodporniają na ich ułomności, jest więc nadzieja, że w końcu wytworzy się coś w rodzaju rutyny normalizacji. Przytoczyć tu można przykład osoby niewidomej:

1 6 5 Tradycyjne przedstawienie tego tematu w: N. S. Shaler, The Neighbor, Boston 1904. ' " R Davis, op. dt., s. 127-128.


Są zakłady fryzjerskie, w których jestem obecnie przyjmowany z pewnym spokojem, i oczywiście hotele, restauracje i budynki użyteczności publicznej, do których mogę wejść bez obaw, że coś się stanie; kilku motorniczych i kierowców autobusów mówi mi teraz po prostu „Dzień dobry", kiedy wsiadam ze swoim psem, kilku znajomych kelnerów obsługuje mnie z tradycyjnym brakiem zainteresowania. Naturalnie, moja najbliższa rodzina dawno przestała się o mnie niepotrzebnie zamartwiać, tak samo jak większość moich bliskich przyjaciół. Do tego stopnia wpłynąłem na edukację świata, który mnie otacza167.

Podobne „chronienie się" może przypuszczalnie występować w odniesieniu do całych kategorii osób z piętnem: sklepy usługowe znajdujące się niekiedy w bezpośredniej okolicy szpitali dla umysłowo chorych mogą stać się miejscami, w których panuje duża tolerancja dla osób przejawiających zachowania psychotyczne; ludzie przebywający w sąsiedztwie niektórych szpitali wypracowują zdolność spokojnego traktowania osób ze zniekształceniami twarzy, poddawanych przeszczepom skóry; mieszkańcy miasteczka, w którym jest zlokalizowana szkoła dla niewidomych, przyzwyczajają się do widoku niewidomych uczniów, którzy poruszają się, trzymając się uprzęży noszonej przez instruktorów kierujących do nich takie komendy, jakie kierowaliby do psa-przewodnika16S.

Pomimo dowodów potwierdzających powszechne przekonania na temat piętna i zażyłości należy dalej uwzględniać fakt, że zażyłość nie musi redukować pogardy169. Na przykład normalsom mieszkającym w pobliżu osiedli osób napiętnowanych ze względu na przynależność etniczną udaje się często całkiem zręcznie podtrzymywać swoje uprzedzenia. Jednakże ważniejsze jest tutaj spostrzeżenie, iż konsekwencje tworzenia wielu możliwych założeń na temat

1 6 7 H. Chevigny, op. eh., s. 75-76. 1 6 8 T. Keitlen, N. Lobsenz, op. est., s. 85. 1 6 9 Na dowód tego, że nieupośledzone dzieci na obozie letnim wraz z upływem czasu nie są bardziej skłonne do akceptacji współuczestników upośledzonych fizycznie zob.: S. Richardson, The Social Psychological Consequences of Handicapping. Praca niepublikowana, s. 7.

&•'


jednostki są wyraźnie obecne w naszych stosunkach z osobami, z którymi pozostajemy w trwałej, bliskiej i wyjątkowej relacji. W naszym społeczeństwie mówienie o kobiecie jako o czyjejś żonie oznacza umieszczenie tej osoby w kategorii, która co prawda w danym momencie może mieć tylko jednego przedstawiciela, jednak jest to wciąż kategoria, a dana osoba jest jedynie jej reprezentantem. Unikalne, mające swe źródło w przeszłości cechy tej osoby mogą powierzchownie wpływać na nasze z nią relacje, mimo to w centrum znajdzie się wiele społecznie standaryzowanych oczekiwań, które mamy wobec zachowania i natury tej osoby jako egzemplifikacji kategorii „żona", na przykład że będzie się zajmowała domem, zabawiała naszych znajomych i rodziła dzieci. Będzie dobrą albo złą żoną w odniesieniu do standardowych oczekiwań, jakie inni mężowie w naszej grupie również mają w stosunku do swoich żon. (Z pewnością mówienie o małżeństwie jako o relacji w każdym wypadku wyjątkowej byłoby tutaj nie na miejscu). Zatem niezależnie od tego, czy wejdziemy w interakcje z nieznajomymi, czy też z bliskimi, odkryjemy, że macki społeczeństwa bez skrępowania zagłębiają się w ten kontakt, nawet tu wskazując nam nasze miejsce.

Znajdą się z pewnością osoby, od których nikt nie wymaga, by dzieliły piętno jednostki czy poświęcały jej czas, okazując takt i troskę, i z tego właśnie powodu łatwiej im będzie zaakceptować tę jednostkę niż osobom zobligowanym do ciągłego z nią kontaktu.

Przechodząc od rozważania sytuacji osób zdyskredytowanych do sytuacji osób dyskredytowalnych, możemy znaleźć wiele dodatkowych dowodów na to, że zarówno bliscy jednostki, jak i nieznajomi będą zrażeni jej piętnem. Bliscy mogą stać się właśnie tymi, przed którymi najbardziej chce ona ukryć coś wstydliwego. Sytuację tę ilustruje przykład homoseksualistów:

Chociaż homoseksualista zazwyczaj zaprzecza, iż jego skłonność jest chorobą, warto odnotować, że jeśli się z kimkolwiek konsultuje, to najprawdopodobniej właśnie z lekarzem. Prawdopodobnie jednak nie będzie to jego lekarz rodzinny. Większość badanych starała się ukrywać swoją orientację przed własną


rodziną. Nawet ci, którzy publicznie zachowują się względnie otwarcie, bardzo uważają, by nie wzbudzić podejrzeń w kręgu rodzinnym170.

Ponadto, podczas gdy jedno z rodziców może dzielić z drugim jego mroczny sekret, dzieci mogą zostać uznane nie tylko za ryzykownych powierników tej informacji, ale również za istoty tak delikatnej natury, że wiedza tego rodzaju mogłaby im poważnie zaszkodzić. Przykładem jest przypadek rodzica hospitalizowanego w szpitalu dla psychicznie chorych:

Wyjaśniając chorobę ojca młodszym dzieciom, prawie wszystkie matki próbują ukrywać rzeczywistą sytuację. Dziecku mówi się albo że ojciec jest w szpitalu (bez dalszych wyjaśnień), albo że jest w szpitalu, gdyż cierpi na jakąś fizyczną dolegliwość (ból zęba, problemy z nogą, ból brzucha lub ból głowy)171.

[Wypowiedź żony pacjenta szpitala dla umysłowo chorych] Żyję w przerażeniu - zupełnym przerażeniu - że jacyś ludzie zażartują sobie na ten temat wobec Jima [ich dziecka]I72.

Można dodać, że istnieją pewne piętna na tyle łatwe do ukrycia, że w bardzo niewielkim stopniu pojawiają się w relacji jednostki z nieznajomymi i dalszymi znajomymi, wywierając wpływ głównie na bliskich. Dobrymi przykładami są: oziębłość, impotencja i bezpłodność. Próbując zatem wytłumaczyć fakt, iż alkoholizm nie wydaje się dyskwalifikować mężczyzny do zawarcia małżeństwa, pewien badacz sugeruje:

Możliwe jest również, że okoliczności zalotów lub harmonogram picia mogą tak zmniejszyć widoczność alkoholizmu, że nie

1 7 0 G. Westwood, A Minority, London 1960, s. 40. 1 7 1 M. R. Yarrow, J. A. Clausen, P. R. Robbins, The Social Meaning of Mental Illness, „Journal of Social Issues", 1955, nr XI, s. 40-41. Ta praca dostarcza wielu użytecznych informacji na temat zarządzania piętnem. 1 7 2 Ibidem, s, 34.


jest on czynnikiem mogącym wpływać na wybór partnera. Dopiero bliższa interakcja małżeńska może następnie wydobyć ten problem w formie rozpoznawalnej dla współmałżonka173.

Ponadto bliscy mogą zacząć odgrywać szczególną rolę w tym, jak osoba dyskredytował na zarządza sytuacją społeczną, tak że nawet tam, gdzie jej piętno nie ma wpływu na ich akceptację, będzie ono oddziaływać na ich obowiązki względem tej osoby.

Zamiast zatem wyobrażać sobie kontinuum relacji (z kategoryzowaniem i skrywaniem z jednej strony i otwartym, skupionym na każdym poszczególnym przypadku podejściem - z drugiej), lepiej może myśleć o strukturach, w których kontakt z osobą z piętnem realnie zachodzi i się stabilizuje. Trzeba tu wymienić ulice i spotykanych na nich nieznajomych, powierzchowne relacje związane ze świadczeniem usług, a także miejsce pracy, sąsiedztwo czy scenę domową. Należy również zauważyć, że w każdym przypadku mogą wystąpić charakterystyczne rozbieżności między pozorną a rzeczywistą tożsamością społeczną, oraz że podejmowane będą charakterystyczne wysiłki, aby poradzić sobie z tą sytuacją.

Bez względu na to, czy nosiciel piętna jest nam znany osobiście, czy też nie, fakt ten ma wpływ na cały problem zarządzania piętnem. Próba opisania, na czym dokładnie ten wpływ polega, wymaga jednak jasnego sformułowania dodatkowego pojęcia „tożsamości osobistej"174.

Fakt, że w niewielkich, trwałych kręgach społecznych każdy członek znany jest innym jako osoba szczególna czy wyjątkowa,

1 7 3 E. Lernen, The Occurence and Sequence of Events in the Adjustment of Families to Alcoholism, „Quarterly Journal of Studies on Alcohol", I960, nr XXI, s. 683. 1 7 4 Rozróżnienie miedzy tożsamością osobistą a tożsamością roli jest zaprezentowane jasno w: R. Sommer, H. Osmond, L. Pancyr, "Problems of Recognition and Identity, „International Journal of Parapsychology", 1960, nr II, s. 99-119, gdzie postawiony jest problem tego, jak się je ustanawia czy obala. Zob. też: E. Goffman, Człowiek w teatrze..., op. cit. Idea osobistej tożsamości jest również wykorzystana przez: C. Rolph, Personal Identity, London 1957 oraz E. Schachtel, On Alienated Concepts of Identity, „American Journal of Psychoanalysis", 1961, nr XXI, s. 120-121, pod nazwą „papierowa tożsamość". Pojęcie tożsamości legalnej czy prawnej blisko koresponduje z pojęciem tożsamości osobistej, oprócz pewnych sytuacji (jak poinformował mnie Harvey Sacks), np. adopcji, w których tożsamość prawna jednostki może zostać zmieniona.


spotyka się z powszechną aprobatą. Termin „wyjątkowy" bywa przedmiotem ekscytacji początkujących badaczy społecznych, którzy usiłują nadać mu wartość czegoś pełnego ciepła i twórczego, czegoś, co nie wymaga dalszej analizy, przynajmniej przez socjologów. Termin ten zawiera jednak pewne istotne przesłanki, które należy tu omówić.

Jedną ze spraw związanych z pojęciem wyjątkowości jednostki jest wyobrażenie pozytywnego wyróżnika lub identyfikatora, takiego jak na przykład fotograficzny wizerunek jednostki w umysłach innych czy wiedza o jej szczególnym miejscu w określonej sieci pokrewieństwa. Interesującym przykładem są Tuaregowie z Afryki Zachodniej, u których mężczyźni zakrywają twarze, pozostawiając tylko małą szparę na oczy. W tej kulturze najwyraźniej twarz nie jest podstawą osobistej identyfikacji, lecz jest nią budowa ciała i wygląd zewnętrzny 1 7 5 . Do wizerunku, który tu omawiam, można dopasować tylko jedną osobę. Dopasowanie to będzie zawsze aktualne. Co ciekawe, często te cechy, które występują u wszystkich ludzi (np. odciski palców) - a więc cechy świadczące o podobieństwie - pozwalają też na odróżnienie poszczególnych jednostek.

Po drugie, chociaż większość faktów dotyczących danej jednostki będzie prawdziwa również w odniesieniu do innych, to pełen zestaw informacji nie będzie dotyczył nikogo poza nią. Pozwala to odróżnić tę osobę od innych ludzi. Taki zbiór informacji może być niekiedy związany z nazwiskiem (np. w wypadku akt policyjnych), kiedy indziej - z postacią (np. kiedy poznajemy wzór zachowania kogoś, kogo znamy z widzenia, ale nie wiemy, jak się nazywa), a często — zarówno z nazwiskiem, jak i z postacią.

Po trzecie, właśnie to, co odróżnia jednostkę od wszystkich innych, jest sednem jej istnienia, jej głównym i centralnym aspektem, sprawiającym, że jest ona od początku do końca wyjątkowa, a nie jedynie możliwa do odróżnienia od tych, którzy są do niej najbardziej podobni.

1 7 5 Informacje te zawdzięczam niepublikowanej pracy Roberta Murph/ego On Social Distance and the Veil.


Za tożsamość osobistą uważam tylko dwa pierwsze pojęcia: pozytywne wyróżniki lub identyfikatory oraz unikalną kombinację faktów z życia jednostki, która łączy się z jednostką właśnie za pomocą tych identyfikatorów. Tożsamość osobista wiąże się zatem z założeniem, że jednostkę można odróżnić od wszystkich innych i że do owej tożsamości dołączyć można ciągły zapis faktów społecznych, którego powstawanie można porównać do przygotowywania porcji waty cukrowej. Podobnie jak do waty przyklejają się jej kolejne warstwy, tak i do tego zapisu można dołączać wciąż nowe fakty biograficzne. Trudne do przyjęcia jest natomiast to, że tożsamość osobista może odgrywać i odgrywa ustrukturyzowaną, zrutynizowaną i zestandaryzowaną rolę w organizacji społecznej, właśnie ze względu na to, że każda jednostka jest jedyna w swoim rodzaju.

Proces osobistej identyfikacji można wyraźnie zaobserwować w działaniu, przyjmując za punkt odniesienia nie małą grupę, ale dużą bezosobową organizację, taką jak administracja państwowa. Standardową praktyką organizacji tego typu jest obecnie oficjalna rejestracja sposobu identyfikacji każdej osoby, z którą ma ona do czynienia, co oznacza, że stosuje ona pewien zestaw wyróżników wyodrębniających tak oznakowaną osobę od innych jednostek. Jak sugerowano wyżej, wybrany wyróżnik sam w sobie jest dość standardowy: niezmienne atrybuty biologiczne (np. pismo odręczne czy fotograficznie potwierdzony wygląd), możliwe do odnotowania i niezmienne fakty (np. akt urodzenia, imię i numer ubezpieczenia społecznego). Ostatnio, dzięki zastosowaniu analiz komputerowych, nastąpił postęp w używaniu jako identyfikatorów cech mowy i pisma, co prowadzi do wykorzystania w ten sposób drugorzędnych, ekspresywnych cech zachowania, podobnie jak czynią to specjaliści przy poświadczaniu autentyczności obrazów. Co ważniejsze, Social Security Act176 z 1935 roku zapewnia, że niemal każdy pracownik będzie miał własny numer identyfikacyjny (do którego będzie można dołączyć pełną historię zatrudnienia), czyli schemat identyfikacji,

1 7 4 Amerykańska ustawa o ubezpieczeniu społecznym (przyp. red.).


który już przysporzył wielu kłopotów środowiskom przestępczym. W każdym razie, gdy taki identyfikator będzie już ustalony, można dołączyć do niego informacje na temat danej osoby w miarę udostępniania nowego materiału, tworząc w ten sposób odpowiednio uporządkowane dossier. Można oczekiwać, że znaczenie identyfikacji osobistej obywateli dokonywanej przez państwo będzie wzrastać, chociażby ze względu na doskonalenie mechanizmów, dzięki którym dane na temat jednostki będą łatwiej dostępne dla upoważnionych osób i będą obejmowały więcej informacji o charakterze społecznym, na przykład fakt otrzymywania dywidendy od posiadanych akcji spółek.

Duże zainteresowanie budzą działania ściganych przez prawo osób, które usiłują przyjąć nieswoja tożsamość osobistą lub pozbyć się tej oryginalnej, co przejawia się w próbach zniekształcania linii papilarnych czy niszczenia publicznych rejestrów aktów urodzenia. W konkretnych sytuacjach problemem staje się zazwyczaj własne imię i nazwisko, ponieważ ze wszystkich identyfikatorów wydaje się ono najpowszechniej stosowane, a jednocześnie najłatwiej podlegające manipulacji. Uznanym i prawnie wskazanym sposobem zmiany imienia jest dokonanie tego przez udokumentowany akt, którego zapis jest dostępny w publicznym rejestrze. Zachowuje się w ten sposób ciągłość, pomimo pozornej zmiany177, na przykład wtedy, gdy kobieta zmienia nazwisko na mocy aktu małżeństwa. W show--biznesie zmiana imienia i nazwiska jest powszechna wśród wykonawców, ale również tutaj informacja o poprzednich danych będzie prawdopodobnie dostępna, a nawet powszechnie znana, tak samo jak w wypadku pisarzy mających pseudonimy. Dziedziny, w których zmiana imienia i nazwiska może nastąpić bez oficjalnej adnotacji, są związane z nielegalną działalnością (np. prostytucja, działalność przestępcza bądź rewolucyjna). Pozostaje jeszcze kwestia zakonów katolickich. Jakiekolwiek zajęcie niosące ze sobą zmianę imienia (odnotowaną lub nie) z pewnością wiąże się z istotnym zerwaniem określonej relacji między jednostką a jej starym światem.

Por. C. Rolph, Personal Identity, op. cit., s, 14-16.

" 9 6 Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości

Należy stwierdzić, że niektóre zmiany imienia i nazwiska, takie jak te dokonywane przez osoby pragnące uniknąć poboru do wojska 1 7 8 czy gości motelowych, są wyraźnie związane z legalnym aspektem identyfikacji osobistej, podczas gdy inne, na przykład te dokonywane przez członków mniejszości etnicznych, dotyczą kwestii tożsamości społecznej. Jeden z badaczy zauważa, że niektórych piosenkarzy można przypisać do obu tych kategorii:

Typowa tancerka rewiowa zmienia imię prawie tak często jak fryzurę, aby pozostać w zgodzie z aktualną modą sceniczną, z przesądami obowiązującymi w show-biznesie, a w pewnych wypadkach po to, aby uniknąć płacenia składek związkowych179.

Można dodać, iż zawodowi przestępcy stosują dwa szczególne rodzaje zmiany imienia i nazwiska: pseudonimy, używane tymczasowo, choć nieraz wielokrotnie, aby uniknąć osobistej identyfikacji, oraz „ksywy", czyli przezwiska nadawane w środowisku przestępczym i noszone przez całe życie, ale używane tylko przez członków należących do tej społeczności lub osoby zorientowane.

Imię i nazwisko jest więc bardzo powszechnym, ale niezbyt pewnym środkiem ustalania tożsamości. Kiedy sąd musi się zająć kimś, kto ma dużą motywację do fałszywej autoprezentacji, będzie oczywiście szukać innych pozytywnych wyróżników. Oto przykład zaczerpnięty z prawodawstwa angielskiego:

[...] tożsamość osobista jest w sądach potwierdzana nie przez odniesienie do imienia i nazwiska, a.nawet nie głównie przez bezpośrednie zeznania, ale poszlakowo, przez dowody na podobieństwo bądź różnicę w cechach osobistych180.

'•" W latach sześćdziesiątych wiązało się to z odmową udziału w interwencji USA w Wietnamie (przyp. red.). I 7 ' A. Hartman, Criminal Aliases: A Psychological Study, Journal of Psychology", 1951, nr XXXII, s. 53. 1 8 0 C. Roiph, Personal Identity, op. cit., s. 18.


. Należy w tym miejscu ponownie poruszyć kwestię informacji społecznej. Rozważane wcześniej uosobione znaki, zarówno prestiżu, jak i piętna, wchodzą w zakres tożsamości społecznej. Jasne jest, że trzeba odróżnić je wszystkie od dokumentów, które jednostki noszą przy sobie w celu potwierdzenia osobistej tożsamości. Dokumenty te są powszechnie używane w Anglii i Ameryce, zarówno wśród rodowitych mieszkańców, jak i obcokrajowców. Karty rejestracyjne i prawa jazdy (zawierające odciski palców, podpisy i niekiedy fotografie) są uznawane za niezbędne1 8 1. Razem z tymi identyfikatorami jednostka może przy sobie nosić dokumenty potwierdzające jej wiek (np. młodzież, która chce nabyć alkohol lub odwiedzić miejsca, gdzie uprawia się hazard), licencje zezwalające na podjęcie chronionego lub niebezpiecznego zajęcia, zezwolenia na pobyt poza koszarami i tak dalej. Informacja ta jest często uzupełniana przez zdjęcia rodzinne, świadectwa odbytej służby wojskowej, a nawet fotokopie dyplomów akademickich. W ostatnim czasie dostępne stały się także informacje na temat stanu zdrowia posiadacza dokumentu oraz pojawiły się argumenty przemawiające za powszechnym wykorzystaniem tych danych.

Ministerstwo zdrowia1 8 2 rozważa wprowadzenie medycznych kart identyfikacyjnych dla każdego. Bezwzględnie wymagane byłoby noszenie ich przy sobie. Karta zawierałaby informacje dotyczące szczepień, grupy krwi właściciela oraz wszelkich chorób (takich jak hemofilia), o których w razie uczestnictwa tej osoby w wypadku lekarze powinni wiedzieć natychmiast. Jednym z celów wprowadzenia tej karty jest wspomaganie szybkiej pomocy w nagłych wypadkach i uniknięcie niebezpieczeństwa podawania ludziom szczepionek, na które mogą być uczuleni183.

181 yy Wielkiej Brytanii obywatele nie są obecnie zobligowani do noszenia przy sobie dokumentów tożsamości, chociaż obcokrajowcy i kierowcy - tak. Obywatele brytyjscy mogą również w pewnych okolicznościach odmówić udzielenia policji informacji na temat tego, kim są. Zob.: C. Rolph, Personal Identity, op. cit., s. 12-13. 1 8 2 Dotyczy Wielkiej Brytanii. 1 8 3 „The San Francisco Chronicie", 14 kwietnia 1963; informację tę podano za »The London Times".


Można by dodać, że rośnie liczba miejsc pracy, w których od pracowników wymaga się noszenia w widocznym miejscu lub przy sobie pracowniczej karty identyfikacyjnej ze zdjęciem.

Sens stosowania rozmaitych środków identyfikacji jest oczywiście taki, że nie dopuszczają one do najmniejszego błędu czy niejasności, demaskując nadużycie symboli niosących społeczną informację. A zatem bardziej trafny niż „symbol tożsamości" byłby może termin „dokument tożsamości". (Porównajcie na przykład dosyć niepewną podstawę społecznej identyfikacji tożsamości żydowskiej ze względu na wygląd, gesty czy głos)1 8 4. Nawiasem mówiąc, tylko w wyjątkowych sytuacjach cała ta dokumentacja oraz dołączone do niej informacje dotyczące faktów społecznych są przedstawiane osobom uprawnionym do kontrolowania tożsamości (w odróżnieniu od symboli prestiżu i piętna, które z większym prawdopodobieństwem zostaną udostępnione szerszemu ogółowi).

Ponieważ informacje na temat tożsamości osobistej mają najczęściej formę, która pozwala na ich ścisłe udokumentowanie, można ich używać jako zabezpieczenia na wypadek potencjalnie fałszywego przedstawienia tożsamości społecznej. Zatem od wojskowych można wymagać noszenia dokumentów tożsamości potwierdzających ich uprawnienia, których rzekomym dowodem jest noszony przez nich mundur i insygnia. Karta identyfikacyjna studenta zapewnia bibliotekarza, że student ten ma prawo wypożyczać książki z biblioteki i wchodzić między regały, tak samo jak jego prawo jazdy może świadczyć o tym, że osiągnął wiek uprawniający go do spożywania alkoholu w lokalach publicznych. Również karty kredytowe świadczą zewnętrznie o tożsamości osobistej, co jest przydatne przy decydowaniu o przyznaniu lub odmówieniu kredytu; dodatkowo dowodzą tego, że jednostka należy do kategorii społecznej, która umożliwia jej wzięcie kredytu. Mężczyzna udowadnia, że nazywa się Hiram Smith, aby zaświadczyć, iż jest lekarzem, rzadko natomiast pokazuje, że jest lekarzem, aby udowodnić, iż jest Hiramem Smithem. Podobnie jednostki, którym na podstawie ich przynależności do

1 8 4 L. Savitz, R. Tomasson, The Uentiftability of Jews, „American Journal of Sociology" 1959, nr LXIV, s. 468-475.


grupy etnicznej odmawiano wstępu do niektórych hoteli, mogły być z tą grupą identyfikowane z powodu swojego nazwiska, tak więc tutaj również element osobistej biografii jest wykorzystywany do kategoryzowania.

Ogólnie rzecz biorąc, biografia przywiązana do udokumentowanej tożsamości może nałożyć wyraźne ograniczenia na wybrany przez jednostkę sposób autoprezentacji. Przykładem może być sytuacja niektórych brytyjskich byłych pacjentów szpitali psychiatrycznych, którzy nie mogą uchodzić za zwykłych kandydatów do pracy, ponieważ ich legitymacje ubezpieczenia społecznego nie są w odpowiednich miejscach podstemplowane1 8 5. Można tu dodać, iż sam akt ukrywania osobistej tożsamości może być stygmatem wskazującym na kategorię społeczną: ciemne okulary zakładane przez przedstawicieli śmietanki towarzyskiej ujawniają przypuszczalnie - lub przez pewien czas ujawniały - społeczną kategoryzację kogoś, kto chce pozostać incognito, a bez okularów zostałby rozpoznany.

Kiedy dostrzeże się już różnicę między symbolami społecznymi a dokumentami tożsamości, można się przyjrzeć szczególnej pozycji werbalnych stwierdzeń, które świadczą językowo (a nie tylko eks-presywnie) o społecznej i osobistej tożsamości. Kiedy jednostka nie ma wystarczającej dokumentacji, aby otrzymać pożądaną usługę, może próbować stosować zamiast tego oświadczenia werbalne. Grupy i społeczeństwa różnią się oczywiście w swoich przekonaniach co do tego, jak wiele świadectw tożsamości należy przedstawić w różnych sytuacjach społecznych. Jak podaje pewien indyjski pisarz:

W naszym społeczeństwie mężczyznę zawsze określa zajmowane przez niego stanowisko, tak więc bardzo skrupulatnie przestrzegamy, by o nim informować. Na przyjęciach w Delhi obserwuję, jak ludzie sami dodają tę informację, kiedy osoba przedstawiająca ich ją pominie. Pewnego dnia w domu zagranicznego dyplomaty w Delhi przedstawiono mi młodego człowieka bez

1 5 3 E. Mills, Living with Mental Illness; A Study In East London, London 1962, s. 112.

1 0 0 Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości

wzmianki o zajmowanej przez niego oficjalnej pozycji. Natychmiast się ukłonił i dodał: „Z ministerstwa X, a z którego Pan jest departamentu?". Kiedy odpowiedziałem, że nie należę do żadnego, wydawał się zaskoczony faktem, że w ogóle mnie tam zaproszono, skoro nie zajmowałem żadnego stanowiska186.

Biografia

Niezależnie od tego, czy biografia jednostki istnieje w umysłach jej bliskich, czy też figuruje w aktach personalnych organizacji, i czy dokumentację swojej osobistej tożsamości osoba ta nosi przy sobie, czy też jest ona gromadzona w aktach, jednostka ta jest istotą, na temat której można utworzyć rejestr. Spełnia ona warunki, by być przedmiotem biografii187.

Chociaż przedstawiciele nauk społecznych często wykorzystywali biografię, zwłaszcza jako historię kariery życiowej, to jednak mało uwagi poświęcali zasadniczym cechom tego pojęcia, może poza stwierdzeniem, że biografie są bardzo podatne na konstrukcję retrospektywną. Rolę społeczną, jako pojęcie oraz formalny element społecznej organizacji, zbadali dogłębnie, ale biografii - nie.

Pierwszym założeniem, które należy uczynić, jest to, że jednostka może tak naprawdę mieć tylko jedną biografię, co gwarantują raczej prawa fizyki niż prawa społeczeństwa. Przyjmuje się, że wszystko, co jednostka zrobiła i może zrobić, zawiera się w jej biografii (jak ilustruje to motyw doktora Jekylla i pana Hyde'a), nawet jeżeli musimy wynająć specjalistę od biografii, czyli prywatnego detektywa, aby uzupełnił brakujące fakty i połączył ze sobą te znane. Niezależnie od tego, jak wielkim ktoś jest łajdakiem, bez względu na to, jak fałszywa, tajemnicza lub niejednolita jest jego egzystencja lub jak często zaczyna od nowa, fakty związane z jego działalnością nie mogą być sprzeczne czy też niepowiązane ze sobą. Zauważcie, że ta

, 8 S C. Chaudhuri, A Passage to England, London 1959, s. 92. 1 8 7 Jestem bardzo wdzięczny Haroldowi Garfinkelowi, który zapoznał mnie z terminem „biografia" w takim znaczeniu, w jakim stosowany jest w tej książce.

Kontrola informacji a tożsamość osobista 1 0 1

absolutna pojedynczość życia stoi w wyraźnej sprzeczności z wielością Ja, które można w jednostce odkryć, patrząc na nią z perspektywy roli społecznej (w której, jeśli jednostka dobrze sobie poradzi z rozdzieleniem roli od publiczności, może całkiem zręcznie przybierać różne formy Ja oraz do pewnego stopnia utrzymywać, że nie jest już tym, kim była).

Przy takich założeniach na temat natury tożsamości osobistej wyłania się czynnik, który stanie się w tej pracy istotny - stopień powiązania informacyjnego między poszczególnymi danymi a jednostką. Mając do dyspozycji ważne fakty społeczne na temat danej osoby (takie jak te, które się zapisuje w nekrologu), rozważmy, jak zbliżona bądź odległa od siebie będzie para faktów w zależności od tego, ile osób znających jeden fakt będzie znało również drugi. W ogólnym ujęciu pytanie brzmi: Jeżeli założyć, że istnieje pewien zbiór istotnych faktów społecznych na temat jednostki, to jak określić znajomość tych faktów przez osoby, które znają tylko niektóre z nich?

Należy odróżnić fałszywą prezentację społeczną od fałszywej prezentacji osobistej. Biznesmen z wyższej klasy średniej, który chcąc się wyrwać na weekend z codziennej roli, zakłada mniej elegancki strój i wyjeżdża do taniego ośrodka wczasowego, dokonuje fałszywej prezentacji społecznej. Kiedy zaś zamelduje się w motelu jako pan Kowalski, prezentuje się fałszywie w sferze osobistej. Jednak niezależnie od tego, czy w grę wchodzi tożsamość społeczna czy osobista, można rozróżnić prezentację mającą na celu udowodnienie, że jest się tym, kim się tak naprawdę nie jest, od prezentacji nastawionej na udowodnienie sytuacji odwrotnej.

Ogólnie rzecz biorąc, normy odnoszące się do tożsamości społecznej, jak wcześniej zakładano, odnoszą się do różnego rodzaju ról lub profilów, które pozwalamy przyjmować określonej jednostce - osobowości społecznej, jak mawiał Lloyd Warner188. Nie spodziewamy się, że zawodowym bilardzistą okaże się kobieta czy filolog klasyczny, ale nie dziwi nas ani nie wprawia w zakłopotanie fakt, że

1 8 8 W. L. Warner, The Society, the Individual, and His Mental Disorder, „American Journal of Psychiatry", 193 7, nr XCIV, s. 278-279.


jest nim włoski robotnik czy pochodzący z miasta Murzyn. Jednakże normy określające osobistą tożsamość nie dotyczą zakresu dopuszczalnych kombinacji atrybutów społecznych, lecz raczej pewnego rodzaju kontroli informacji, którą jednostka może się odpowiednio posługiwać. To, że ma ona tak zwaną mroczną przeszłość, jest kwestią z związaną z jej tożsamością społeczną. Sposób, w jaki postępuje z informacjami na temat owej przeszłości, jest kwestią osobistej identyfikacji. Dziwna przeszłość (oczywiście nie dziwna sama w sobie, ale dziwna dla kogoś, kto zna obecną tożsamość społeczną jednostki) to jeden rodzaj niestosowności. Zupełnie innym może być odgrywanie przez jednostkę roli przed tymi, którzy nie znają jej przeszłości lub nie są o niej przez jednostkę informowani. Pierwsza sytuacja ma związek z regułami dotyczącymi tożsamości społecznej, druga odnosi się do reguł związanych z tożsamością osobistą.

Obecnie w środowiskach klasy średniej jest najwyraźniej tak, że im więcej faktów związanych z jednostką nie zgadza się z tym, czego oczekuje opinia publiczna, tym bardziej jednostka jest zobowiązana do dobrowolnego ujawniania informacji o sobie, mimo że cena, którą zapłaci za swą szczerość, może być proporcjonalnie większa. (Z drugiej strony to, że jednostka ukrywa jakieś informacje o sobie, które w naszym przekonaniu powinna ujawnić, nie daje nam prawa do zadawania jej pytań zmuszających ją do wyjawienia faktów lub rozmyślnego kłamstwa. Kiedy zadajemy takie pytanie, pojawia się podwójne zakłopotanie: nasze -wynikające z nietaktownego zachowania, oraz jej - wynikające z tego, że coś ukrywa. Dana osoba może się również czuć źle z powodu postawienia nas w sytuacji, w której czujemy się winni tego, że ją zawstydzamy). Wygląda na to, iż prawo do powściągliwości przysługuje tylko tym, którzy nie mają nic do ukrycia189. Wydaje się również, że aby radzić sobie ze swoją osobistą tożsamością, jednostka musi wiedzieć, komu musi udzielić wielu informacji, a komu bardzo niewielu, mimo że w każdej sytuacji może być zobowiązana do powstrzymywania się od wypowiedzenia

1 8 9 Por. z kodeksem panującym na Dzikim Zachodzie, według którego czyjaś przeszłość i prawdziwe imię i nazwisko byty definiowane jako prawowita własność prywatna. Zob. np.: R. Adams, The Old-Time Cowboy, New York 1960, s. 60.


kłamstwa wprost. Wynika z tego, że musi ona również mieć w głowie przygotowane dokładne wyjaśnienie faktów na temat obecnego i dawnego życia, które jest zobowiązana ujawnić innym 1 9 0.

Należałoby teraz rozważyć związek między tożsamością osobistą a społeczną oraz spróbować omówić niektóre najbardziej jawne powiązania między nimi.

Konstruując czyjąś tożsamość osobistą, korzystamy oczywiście z jej społecznej tożsamości, a poza tym ze wszystkiego, co może się z tą jednostką wiązać. Oczywiste jest również to, że możliwość osobistego zidentyfikowania jednostki pozwala nam organizować i łączyć informacje na temat jej tożsamości społecznej. Jest to proces, który może zmienić nieco znaczenie cech społecznych, które przypisujemy jednostce.

Można przypuszczać, że fakt posiadania ukrytej, dyskredytującej ułomności nabiera większego znaczenia, gdy osoby, przed którymi jednostka się jeszcze nie odkryła, nie są dla niej obce, lecz są przyjaciółmi. Odkrycie się narusza nie tylko obecną sytuację społeczną, ale również ustalone relacje; nie tylko obecny wizerunek jednostki, który inni znają, ale również ten, który będą znać w przyszłości; nie tylko pozory, ale również reputację. Piętno oraz próby jego ukrycia lub zaradzenia mu stają się częścią osobistej tożsamości. Stąd się bierze nasza wzmożona skłonność do zachowań niestosownych, kiedy nosimy maskę 1 9 1 lub jesteśmy z dala od domu; stąd skłonność niektórych osób do anonimowego publikowania sensacyjnych materiałów lub publicznego występowania przed niewielką, zamkniętą widownią, przy założeniu, że nie spowoduje to odkrycia się przed większą publicznością. Pouczający przykład takiej sytuacji został niedawno opisany w związku z Towarzystwem Mattachine, organizacją pracującą na rzecz przedstawienia i poprawy sytuacji homoseksualistów, wydającą w ramach swojej działalności czasopismo. Okazuje

1 9 0 Na temat społecznych ram pamięci zob.: F. C. Bartlert, Remembering, Cambridge 1961. 1 9 1 Nie tylko bandyci i członkowie Ku-Klux-Klanu noszą maski, aby uniknąć rozpoznania. W czasie ostatnich przesłuchań przeprowadzanych przez Wydział Karny Stanu Waszyngton byłym narkomanom pozwolono zeznawać z zasłoniętą głową - nie tylko w celu uniknięcia publicznej identyfikacji, ale również po to, by uniknąć odwetu.


się, że praca biura w budynku publicznym może mieć charakter publiczny, a pracownicy zachowują się przy tym w taki sposób, że inni lokatorzy budynku pozostają nieświadomi tego, kto i w jaki sposób funkcjonuje w ich otoczeniu.

Biograficzni inni

Tożsamość osobista, podobnie jak tożsamość społeczna, wprowadza podziały wśród otaczających jednostkę ludzi. Mowa przede wszystkim o podziale na tych, którzy wiedzą o piętnie, i tych, którzy o nim nie wiedzą. Ci pierwsi znają osobistą tożsamość jednostki. Wystarczy tylko, że ją zobaczą lub usłyszą jej imię, aby te informacje uruchomić. Dla niewiedzących o piętnie jednostka jest kimś zupełnie obcym, osobą, z którą nie wiążą żadnej osobistej biografii.

. Jednostka, o której piętnie wiedzą inne osoby, może być tego świadoma lub nie. Inni z kolei mogą znać lub nie stan świadomości jednostki na temat ich wiedzy o jej piętnie. Ponadto, mimo przekonania, że inni nie wiedzą o istnieniu jej piętna, jednostka nigdy nie może być tego do końca pewna. Poza tym, jeżeli ona wie, że inni są świadomi jego istnienia, to musi - przynajmniej w jakiejś mierze - zdawać sobie sprawę ze stanu ich wiedzy; jeśli jednak nie jest tego świadoma, to może znać inne dotyczące ich fakty.

Wszystko to może się okazać istotne (oprócz tego, jak dużo wiedzą lub nie wiedzą inni), jako że problemy jednostki w zarządzaniu swoją społeczną i osobistą tożsamością będą się znacznie różniły w zależności od tego, czy przebywający z nią ludzie wiedzą o jej piętnie, a jeżeli wiedzą, to czy jest ona tego świadoma.

Kiedy jednostka przebywa wśród osób, dla których jest kimś zupełnie obcym, z punktu widzenia jej bezpośrednio widocznej tożsamości społecznej wielką niewiadomą jest dla niej to, czy inni zaczną budować jej osobistą tożsamość (a przynajmniej zapamiętają jej określony sposób zachowania w tym kontekście), czy może zupełnie powstrzymają się od gromadzenia i porządkowania swojej wiedzy na ten temat, co jest charakterystyczne dla sytuacji w pełni anonimowych. Zauważcie, że kiedy ulice dużych miast zapewniają


anonimowość osobom zachowującym się stosownie, jest to anonimowość biograficzna. W odniesieniu do tożsamości społecznej praktycznie nie istnieje coś takiego jak całkowita anonimowość. Można dodać, że za każdym razem, gdy jednostka dołącza do organizacji lub społeczności, następuje wyraźna zmiana w strukturze wiedzy (jej rozpowszechniania i charakteru) na temat tej osoby, a więc zmieniają się również okoliczności, związane z kontrolą informacji192. Na przykład każdy były pacjent szpitala psychiatrycznego musi sobie uświadomić, że w szpitalu poznał osoby, z którymi być może trzeba się będzie przywitać publicznie poza szpitalem, co może doprowadzić osobę trzecią do zapytania: Kto to był? Co chyba ważniejsze, były pacjent musi stawić czoła własnej niewiedzy na temat zorientowanych, czyli osób, które mogą go osobiście zidentyfikować i będą wiedziały (choć on nie będzie tego świadomy), iż jest on w rzeczywistości byłym pacjentem szpitala psychiatrycznego.

Terminem kognitywne rozpoznanie będę nazywał postrzeganie identyfikacji jednostki jako osoby mającej określoną tożsamość społeczną albo osobistą. Rozpoznawanie tożsamości społecznych jest dobrze znaną formą ochrony wielu instytucji usługowych. Mniej znany jest fakt, że rozpoznawanie tożsamości osobistych funkcjonuje na co dzień w niektórych organizaq'ach. W bankach na przykład oczekuje się od kasjerów rozwinięcia umiejętności rozpoznawania swoich klientów. W brytyjskich kręgach przestępczych istnieje funkcja zwana „czujką". Pełniący ją człowiek zajmuje posterunek na ulicy, w pobliżu wejścia na teren działalności przestępczej. Znając osobistą tożsamość nieomal każdego przechodnia, może ostrzec wspólników o nadejściu podejrzanej osoby193.

Wśród osób, które mają określone informacje na temat biografii jednostki (czyli tych, które wiedzą o jej' piętnie)j będzie istniała mniejsza grupa tych, którzy pozostają z nią w pewnej relacji „towarzyskiej" - powierzchownej lub przyjacielskiej, równorzędnej bądź

1 , 2 Analiza przypadku kontroli informacji na temat Ja w: J. Henry, The Formal Structure of a Psychiatric Hospital, „Psychiatry", 1954, nr XVII, s. 139-152, a szczególnie s. 149-150. , M Opis funkcji „czujki" można znaleźć w: J. Phelan, The Underworld, London 1953, s, 175-186.


nie. Nie tylko wiedzą o niej, ale również znają ją osobiście. Ludzie mają prawo i obowiązek odpowiedzieć na ukłon lub pozdrowienie czy też pogawędzić z nią, gdy znajdą się w tej samej sytuacji społecznej, ustanawiając w ten sposób społeczne rozpoznanie. Będą oczywiście sytuacje, w których jednostka obejmie społecznym rozpoznaniem kogoś, kogo nie zna osobiście, lub też sama zostanie rozpoznana przez taką osobę. W każdym razie powinno być jasne, że kognitywne rozpoznanie jest po prostu aktem postrzegania, podczas gdy społeczne rozpoznanie oznacza udział jednostki w procesie komunikacji.

Nawiązywanie znajomości społecznych lub osobista znajomość różnych osób muszą być wzajemne, choć oczywiście jedna czy nawet obie znające się osoby mogą tymczasowo o tym powiązaniu zapomnieć, tak samo jak jedna lub obie mogą być świadome istniejącego między nimi związku, ale tymczasowo zapomnieć niemal wszystko na temat osobistej tożsamości drugiej strony194.

Jeśli jednostka prowadzi życie takie, jakie zazwyczaj wiedzie się na wsi (bez względu na to, czy mieszka w miasteczku czy w dużym mieście), niewiele będzie osób, które tylko o niej słyszały. Ci, którzy wiedzą o jej istnieniu, prawdopodobnie będą znać ją osobiście. Z drugiej strony wydaje się, że termin „sława" odnosi się do sytuacji polegającej na tym, że krąg ludzi, którzy znają daną jednostkę (szczególnie ze względu na jej wyjątkowe i godne pozazdroszczenia osiągnięcia lub stan posiadania), może być bardzo duży, o wiele większy niż krąg tych, którzy znają ją osobiście.

Sposób traktowania jednostki ze względu na jej tożsamość społeczną jest często wzbogacany o dodatkowe poważanie i pobłażliwość w wypadku, gdy jest to osoba sławna z powodu swojej tożsamości osobistej. Podobnie jak mieszkaniec małej miejscowości, ktoś sławny zawsze zostanie rozpoznany w miejscu, w którym robi zakupy. Już sam fakt, że jest się kognitywnie rozpoznawanym przez nieznajomych w miejscach publicznych, może być źródłem satysfakcji, co potwierdza młody aktor:

1 9 4 Szersze omówienie nawiązywania znajomości i rodzajów rozpoznania w: E. Goffman, Behavior in Public Placess, New York 1963, s. 112-123.


Kiedy stałem się nieco bardziej znany i któregoś dnia byłem w dołku, naprawdę mówiłem do siebie: Chyba pójdę na spacer i dam się rozpoznać195.

Ten rodzaj przypadkowych, niewielkich dowodów aprobaty jest przypuszczalnie jednym z powodów, dla których poszukuje się sławy. Ten sam fakt nasuwa także przypuszczenia, dlaczego, gdy człowiek stanie się już sławny, zaczyna się czasem kryć przed własną sławą. Kwestią jest tutaj nie tylko natarczywość reporterów, łowców autografów i ciekawskich, ale również fakt, iż więcej działań zostaje zasymilowanych z biografią jako wydarzenia godne odnotowania publicznego. Dla osoby sławnej ucieczka „tam, gdzie ma szansę być sobą", może oznaczać znalezienie społeczności, która nie zna jej biografii. W takim miejscu jej zachowanie, wpływające jedynie na jej tożsamość społeczną, może nikogo nie interesować. Z kolei jednym z aspektów bycia na fali jest działanie umożliwiające kontrolę nad przesłankami tworzącymi biografię, związane jednak z tymi obszarami życia, które zazwyczaj jej nie kreują.

W codziennym życiu zwykłej osoby będą długie okresy, w których związane z nią wydarzenia nie zostaną przez nikogo zapamiętane. Formalnie będą one częścią jej biografii, ale pozostaną nieaktywne. Jedynie poważny wypadek lub bycie świadkiem zabójstwa mogą stworzyć w ciągu owych martwych okresów momenty, które się znajdą we wspomnieniach kreujących przyszłość jednostki zarówno w jej własnej pamięci, jak i w pamięci innych. (Alibi jest w rzeczywistości prezentowanym fragmentem biografii, które w zwyczajnych okolicznościach nie stałoby się częścią biografii aktywnej). Z drugiej strony osoby, których biografię spisano, a w jeszcze większym stopniu członkowie rodziny królewskiej (skazani na to od urodzenia), uznają, że doświadczyły w życiu niewielu martwych okresów, będących nieaktywną częścią ich biografii.

W rozważaniach o sławie przydatne może się okazać również omówienie na temat tego, czym jest zła sława lub niesława, pojawia-

195 Wypowiedź Anthon/ego Perkinsa w: L. Ross, The Player-lll, „The New Yorker", 4 listopada 1961, s. 88.


jące się tam, gdzie istnieje krąg osób znających negatywne fakty z życia jednostki, nieznających jej jednak osobiście. Oczywistą funkcją złej sławy jest kontrola społeczna.

Pierwszą jej odmianą jest formalna kontrola społeczna, sprawowana za pośrednictwem funkcjonariuszy i instytucji mających za zadanie wyszukiwać w większej grupie osoby, których akta i reputacja sprawiły, że są podejrzane, a nawet poszukiwane przez prawo. Na przykład podczas badań w szpitalu psychiatrycznym poznałem pacjenta, który miał przepustkę umożliwiającą mu'wychodzenie na miasto, mając jednocześnie na swoim koncie molestowanie dziewczynek. Gdyby wszedł do któregokolwiek z okolicznych kin, prawdopodobnie zostałby zauważony przez kierownika i zmuszony do wyjścia. Krótko mówiąc, miał zbyt złą sławę, aby chodzić do kina w okolicy. Znani przestępcy mają ten sam problem, ale na dużo większą skalę.

W wielu zawodach ważne jest ustalanie osobistej tożsamości ludzi, z którymi mamy kontakt. Na przykład ochroniarze w sklepach mają nierzadko obszerne rejestry wyglądu profesjonalnych złodziei wraz z ich modus operandi Tworzeniu osobistej tożsamości może w istocie zostać przypisana jej własna okoliczność społeczna, jak w wypadku tak zwanego okazania podejrzanego świadkom przez policję. Dickens, opisując społeczne mieszanie się więźniów i odwiedzających w londyńskim więzieniu, podaje kolejny przykład, nazywany „pozowaniem do portretu". Polega on na tym, że nowy więzień jest zobowiązany do siedzenia na krześle, podczas gdy strażnicy zbierają się wokół i przyglądają mu się, utrwalając sobie jego wizerunek w pamięci, aby go później rozpoznać196.

Funkcjonariusze, których zadaniem jest sprawdzanie potencjalnej obecności osób o złej sławie, mogą działać w większej grupie ludzi, zamiast w poszczególnych placówkach publicznych. Tak jest w wypadku policyjnych detektywów, których zasięg działania obejmuje całe miasto, ale którzy nie stają się przez to sami częścią społeczności mieszkańców miasta. Innym wariantem kontroli społecznej jest

m K. Dickens, Klub Pickwicka, przeł. W. Górski, Warszawa 1987.

Kontrola informacji a tożsa mość osobista 1 0 9

nieformalny nadzór, w którym uczestniczy cała społeczność. W tym wypadku można zauważyć, że sytuacja osoby sławnej jest bardzo podobna do sytuacji człowieka okrytego niesławą.

Możliwe jest, że ludzie znający piętno jednostki (niebędący jednocześnie przez nią znani) tworzą dużą grupę, obejmującą nie tylko tych, których praca polega na ustalaniu jej społecznej tożsamości. (W istocie terminy „sława" i „niesława" sugerują, że większa społeczność musi mieć jakieś wyobrażenie jednostki). Nie ulega wątpliwości, źe mass media odgrywają tu rolę przewodnią, umożliwiając przemianę osoby prywatnej w publiczną.

Kolejną kwestią jest to, że publiczny wizerunek jednostki (dostępny ludziom nieznającym jej osobiście) będzie się z konieczności trochę różnił od wizerunku tworzonego przez jednostkę w bezpośrednich relacjach z tymi, którzy ją znają. Wizerunek publiczny wydaje się wykreowany na podstawie niewielu dotyczących jej faktów, które mogą być prawdziwe i które są odpowiednio wyolbrzymione oraz udramatyzowane. Fakty te traktuje się następnie jako pełny obraz tej jednostki. Skutkiem tego może być szczególny rodzaj stygmatyzacji. Obraz siebie kreowany przez jednostkę w życiu codziennym przed tymi, z którymi się zazwyczaj spotyka, może zostać zniekształcony przez potencjalne oczekiwania (życzliwe lub nieżyczliwe), wykreowane przez jej wizerunek publiczny. Zdarza się to zwłaszcza wtedy, gdy jednostka nie jest już zaangażowana w istotne wydarzenia i musi wszędzie stawiać czoła temu, że jest odbierana jako ktoś, kto utracił dawną tożsamość. Sytuacja taka wydaje się również prawdopodobna, gdy jednostka zdobywa rozgłos w związku z przelotnym, niecha-rakterystycznym, przypadkowym wydarzeniem, które naraża ją na publiczną identyfikację, nie dając jej żadnego dodatkowego prawa do korzystania z dobrych stron sławy197.

Wniosek płynący z powyższych rozważań jest taki, że sławni i zniesławieni mogą mieć więcej wspólnego ze sobą niż ludzie,

1 9 7 W dziedzinie prawa wysiłki jednostki, aby pozostać zwykłym obywatelem tub odzyskać ten status, doprowadziły do unormowania kwestii prawnych związanych z prywatnością. Odpowiednie odniesienie można znaleźć w: M. Ernst, A. Schwartz, Privacy: The Right to Be Let Alone, New York 1962.


których kierownicy sali w restauracjach czy autorzy kolumn plotkarskich nazywają „nikim". Niezależnie bowiem od tego, czy tłum chce okazać jednostce miłość czy nienawiść, może się zachowywać inaczej niż zazwyczaj. (Ten rodzaj braku anonimowości należy skon-trastować z typem opartym na tożsamości społecznej, jak w sytuacji jednostki z deformacją fizyczną, odczuwającej, że ludzie się na nią nieustannie gapią). Zarówno zniesławieni kaci, jak i sławni aktorzy uznają za wskazane wsiadanie do pociągu na stacji, na której nikt się ich nie spodziewa, czy noszenie przebrania198. Jednostki mogą się nawet złapać na tym, że aby uciec przed wrogo nastawioną uwagą publiczną, używają podstępów, które wykorzystywały już wcześniej w swojej biografii, by uniknąć publicznych hołdów. W każdym razie w biografiach oraz autobiografiach ludzi sławnych i zniesławionych można łatwo znaleźć informacje na temat zarządzania tożsamością osobistą.

Jednostkę postrzegać można zatem jako centralny punkt w relacji do kontinuum osób, od tych ledwie świadomych jej istnienia, aż po znających ją osobiście, z których każda może mieć inną ilość informacji na jej temat. Powtórzę, iż mimo tego, że dzięki codziennym zajęciom jednostka stale się kontaktuje z osobami, które znają ją w inny sposób, różnice te będą zazwyczaj możliwe do pogodzenia. W istocie jakiś rodzaj pojedynczej struktury biograficznej będzie zachowany. Relacja mężczyzny z szefem i jego relacja z dzieckiem mogą być na tyle różne, że być może nie będzie on mógł bezproblemowo odgrywać roli pracownika, pełniąc w tym samym czasie funkcję ojca. Gdyby jednak podczas spaceru ze swoim dzieckiem spotkał szefa, mógłby się przywitać i przedstawić. Ani dziecko, ani szef nie musieliby wówczas radykalnie przeorganizowywać swojej osobistej tożsamości, ponieważ wiedzą nawzajem o swoim istnieniu i odgrywanych przez siebie rolach. Dobrze ugruntowana etykieta „kurtuazyjnej prezentacji" zakłada w istocie, że osoba, w stosunku do której

1 9 8 Zob.: J. Atholl, op. cit., rozdz. 5. Informacje o sławnych osobach unikających kontaktów w: J. Bainbridge, Garbo, New York 1961, szczególnie s. 205-206. Informacje o wykorzystywaniu peruk przez gwiazdy filmowe mające własne włosy w: L. Lieber, Hollywood's Going Wig Wacky, „This Week", 18 lutego 1962.


pozostajemy w relacji roli, pozostaje w innego rodzaju relacjach z innymi typami osób. Zakładam zatem, że pozornie przypadkowe kontakty z życia codziennego mogą jednak konstytuować jakiś rodzaj struktury, przywiązującej jednostkę do jednej biografii, i dzieje się to pomimo wielości Ja, na które pozwala owej jednostce jej rola oraz podział otaczających ją ludzi.

Pomijanie piętna

Jeżeli jednostka ma jakąś piętnującą przypadłość, ale nikt (nawet ona sama) o tym nie wie - jak jest w przypadku kogoś z niezdiagnozo-wanym trądem czy nierozpoznanymi łagodnymi atakami epilepsji -wówczas oczywiście takie piętno nie interesuje socjologa, chyba że potraktuje je jako mechanizm kontrolny prowadzący do poznania podstawowych199 lub obiektywnych implikacji stygmatu. Sytuacja, w której piętno jest zupełnie niewidoczne i znane tylko jego nosicielowi oraz nieujawniane nikomu innemu, również jest tematem wzbudzającym niewielkie zainteresowanie w badaniach nad pomijaniem piętna. Trudno oczywiście oszacować, jak częste są podobne sytuacje.

Równie jasne powinno być to, że gdyby piętno było zawsze od razu widoczne dla wszystkich osób, z którymi jednostka ma kontakt, budziłoby mniejsze zainteresowanie, choć ludzie byliby do pewnego stopnia zaciekawieni tym, jak bardzo jednostka może się odciąć od kontaktów z otoczeniem i nadal mieć możliwość swobodnego funkcjonowania w społeczeństwie, a także kwestią taktu i jego braku oraz kwestią samoponiżania.

Oczywiście te dwie skrajne sytuacje, w których o piętnie wiedzą wszyscy bądź nie wie o nim nikt, nie obejmują bardzo wielu innych możliwości. Po pierwsze, istnieją ważne piętna, takie jak te naznaczające prostytutki, złodziei, homoseksualistów, żebraków i narkomanów, które wymagają od nosicieli, by je skrupulatnie ukrywali przed jedną grupą osób - policją, a jednocześnie systematycznie

1 , 9 W sensie wprowadzonym przez Lemerta [w;] idem, Social Pathology, op. cit., s. 75 i następne.


ujawniali je przed innymi, mianowicie przed klientami, współtowarzyszami, dilerami, paserami i tym podobnymi200. Niezależnie zatem od tego, jaką rolę odgrywają włóczędzy w obecności policji, muszą oni często przedstawiać swoją rzeczywistą sytuację gospodyniom domowym, aby otrzymać darmowy posiłek (mogą być nawet zmuszeni do ujawniania swego statusu przechodniom, ponieważ posiłki te, zwane z oczywistych względów dobroczynnością na pokaz201, są serwowane w dobrze widocznych miejscach). Po drugie, nawet wtedy, gdy jednostka mogłaby utrzymać niewidoczne piętno w tajemnicy, odkryje ona, że zażyłe relacje z innymi, potwierdzane w naszym społeczeństwie przez wzajemne wyznania dotyczące niewidocznych ułomności, doprowadzą w końcu do tego, że albo wyjawi bliskiej osobie swoją sytuację, albo będzie się czuła winna, że tego nie zrobiła. W każdym razie niemal wszystkie dyskretne kwestie, które bywają trzymane w wielkiej tajemnicy, są jednak komuś znane i w związku z tym rzucają cień.

Istnieje również wiele sytuacji, w których piętno jednostki powinno być dobrze widoczne, gdy tymczasem okazuje się, że tak do końca nie jest. Po zbadaniu sprawy odkrywamy, że od czasu do czasu jednostka będzie mogła ukryć krytyczne informacje na swój temat. Może się na przykład wydawać, iż chromy chłopiec zawsze będzie się jako taki prezentował, podczas gdy nieznajomi mogą w danym momencie przypuszczać, że miał on wypadek, który spowodował jedynie tymczasową ułomność202. Podobnie niewidoma osoba wprowadzona do ciemnej taksówki przez przyjaciela może przez moment czuć, że kierowca nie dostrzega jej ułomności203, lub też niewidomy mężczyzna siedzący w ciemnych okularach w ciemnym barze może być uznany przez kogoś nowo przybyłego za osobę widzącą204. Człowiek, któremu amputowano obie ręce i wstawiono

2 0 0 Zob. T. Hirshi, The Professional Prostitute, „Berkeley Journal of Sociology", lipiec 1962, s. 36.

M I E. Kane, The Jargon of the Underworld, „Dialect Notes", 1927, nr V, s. 445. . 2 0 2 F. Davis, Po/»o in the Family: A Study in Crisis and Family Process, praca doktorska, University of Chicago 1958, s. 236, m Ibidem, s. 124. 2 ( M S. Sigma, Second Sight, New York 1959, s. 101.


w ich miejsce metalowe protezy, siedząc w kinie, może wywołać przerażenie napastliwej kobiety, która - próbując wziąć go za rękę - chwyci metalową protezę205. Murzyni o ciemniejszym odcieniu skóry nigdy publicznie nieukrywający swego piętna, mogą sobie uświadomić, że pisząc listy lub telefonując, kreują swój wizerunek, który później poddany zostanie negatywnej weryfikacji.

Wiedząc, jak wiele jest możliwych do zaistnienia sytuacji między całkowitą skrytością z jednej strony i pełną jawnością z drugiej, można sądzić, że ludzie dokonujący udanej i dobrze zorganizowanej próby pominięcia piętna stają przed problemami, z którymi w takim czy innym momencie muszą się zmierzyć rzesze ludzi. Ze względu na liczne korzyści płynące z tego, że jest się uznanym za normalsa, prawie wszyscy, którzy mają możliwość pominięcia swojego piętna, zrobią to rozmyślnie przy jakiejś okazji. Co więcej, piętno jednostki może się wiązać z kwestiami, których wyjawianie obcym może być uznane za niestosowne. Były więzień może na przykład nadmiernie eksponować swoje piętno tylko wskutek nadmiernego zaufania do przygodnie poznanych osób, wyjawiając im w rozmowie fakty na swój temat bardziej osobiste, niż uzasadniałaby to ich relacja. Konflikt między szczerością a stosownością będzie często rozwiązany na korzyść tej drugiej. Wreszcie, kiedy piętno ma związek z częściami ciała, które osoby uważane za normalne muszą zakrywać w miejscach publicznych, wtedy pomijanie piętna jest nieuniknione, niezależnie od tego, czy jest to pożądane czy nie. Kobieta po mastektomii czy norweski przestępca seksualny ukarany kastracją są zmuszeni do tego, by prezentować się fałszywie prawie w każdej sytuacji, ponieważ tak jak wszyscy zakrywają części ciała, które stanowią ich piętno.

Kiedy jednostka - w wyniku sprzyjających okoliczności bądź intencjonalnie - pomija swoje piętno, może dojść do jej dyskredytacji, gdy jakieś dotyczące jej fakty wyjdą na jaw i staną się oczywiste nawet dla tych, którzy ustalają tożsamość społeczną tej jednostki wyłącznie na podstawie informacji dostępnych każdemu nieznajomemu

2 0 5 H. Russell, op. cit., s. 124.


w danej sytuacji. (Tak ujawnia się jedna z odmian tego, co nazywamy wstydliwym incydentem). Jednak ten rodzaj zagrożenia dla pozornej tożsamości społecznej nie jest z pewnością jedynym niebezpieczeństwem. Oprócz tego, że działania jednostki mogą zdyskredytować jej aktualne aspiracje, najważniejszym nieprzewidzianym wypadkiem zagrażającym jednostce pomijającej swoje piętno jest sytuacja, w której zostanie ono odkryte przez osoby mogące zidentyfikować ją osobiście i włączyć w zbiór informacji na temat jej biografii pewne fakty niedające się pogodzić z jej obecnymi roszczeniami. Wtedy to, incydentalnie, taka osobista identyfikacja ma silny wpływ na tożsamość społeczną.

To właśnie jest podstawą różnych rodzajów szantażu. Pierwszym z nich jest zmowa, polegająca na zaaranżowaniu jakiegoś zajścia, które w krótkim czasie może się stać podstawą do szantażu. (Należy odróżnić zmowę od wpędzania w pułapkę, praktykowanego przez detektywów w celu zmuszenia przestępców do ujawnienia stałych praktyk kryminalnych, a zarazem kryminalnej tożsamości). Inny rodzaj szantażu polega na tym, że ofiara musi kontynuować jakąś linię postępowania ze względu na groźby ze strony szantażysty, że w przeciwnym razie ujawni on pewne fakty. W. I. Thomas przytacza przykład prawdziwej sytuacji: policjant nie pozwala prostytutce zmienić przynoszącego zyski zajęcia, systematycznie dyskredytując ją, gdy usiłuje ona podjąć pracę wymagającą od niej dobrej reputacji206. Istnieje jeszcze szantaż, którego celem jest chronienie siebie - i jest to być może jego najważniejsza odmiana. Szantażysta, zamierzenie lub nie, unika słusznej kary, ponieważ zmuszenie go do jej poniesienia skutkowałoby zdyskredytowaniem poszkodowanego.

„Domniemanie niewinności do momentu udowodnienia winy" zapewnia dużo mniejszą ochronę niezamężnej ciężarnej niż nieżonatemu przyszłemu ojcu. Jej wina jest oczywista ze względu na trudną do ukrycia zmianę wyglądu. On nie ma żadnych widocznych oznak ojcostwa, a jego współuczestnictwo trzeba

2 0 8 The Unadjusted Girl, Boston 1923, s. 144-145.


udowadniać. Aby jednak dostarczyć takich dowodów, o ile państwo nie przyjmuje na siebie inicjatywy w ustalaniu ojcostwa, niezamężna matka musi ujawnić swą tożsamość oraz niestosowne zachowanie seksualne przed większą grupą ludzi. Jej niechęć do podjęcia takich kroków sprawia, że ojcu jej dziecka, jeżeli zechce, jest dość łatwo zachować anonimowość i pozorną

niewinność ;207

Należy w końcu wymienić szantaż klasyczny, w którym szantażysta uzyskuje zapłatę, ponieważ grozi ujawnieniem takich faktów na temat przeszłości lub teraźniejszości jednostki, które mogłyby całkowicie zdyskredytować jej aktualnie podtrzymywaną tożsamość. Należy zauważyć, że każdy klasyczny szantaż zawiera w sobie elementy trzeciego typu, ponieważ odnoszący sukces szantażysta, poza uzyskaniem oczekiwanych korzyści, unika również wiążącej się z tym kary.

Z punktu widzenia socjologii szantaż jako taki może nie być zbyt istotny2 0 8. Ważniejsze jest rozważenie różnych rodzajów związków łączących jednostkę z tymi, którzy mogliby ją szantażować, gdyby chcieli. W tym miejscu widzimy, że osoba pomijająca piętno prowadzi podwójne życie oraz że informacyjne powiązania biografii dopuszczają różne warianty tego podwójnego życia.

Kiedy dyskredytowalny fakt na temat jednostki dotyczy przeszłości, będzie ona zainteresowana nie tyle oryginalnymi źródłami dowodów i informacji z nimi związanych, ile osobami, które pewne informacje już zgromadziły i mogą przekazać je dalej. Kiedy dyskredytowalny fakt jest częścią aktualnego życia, jednostka musi zabezpieczyć się nie tylko przed przekazywaniem informacji dalej, ale również przed tym, by nikt nie złapał jej na gorącym uczynku, jak opowiada pewna cali girl:

2 0 7 E. Clark, Unmarried Mothers, New York 1961, s. 4. 2 0 8 Wiadomo, że wiele osób ukrywa rozmaite sekrety, dziwi wiec, iż szantaż nie jest bardziej powszechny. Sankcje prawne są oczywiście surowe, co sprawia, że praktyka ta ma tak niewielu adeptów, niemniej jednak nadal wymaga wyjaśnienia fakt, dlaczego kary za to przestępstwo są tak dotkliwe. Być może zarówno rzadkość tego aktu, jak i związane z nim kary, są wyrazami niesmaku, który żywimy dla pracy wymagającej od nas konfrontowania niechętnych osób z mocno dyskredytującymi faktami na ich własny temat, wykorzystując te wiedzę przeciwko ich interesom.

116 Piętno, Rozważania o zranionej tożsamości

Zdemaskowanie było możliwe bez aresztowania, choć jednakowo bolesne. „Zawsze szybko rozglądam się po pokoju, wchodząc na imprezę" - powiedziała. „Nigdy nic nie wiadomo. Raz wpadłam prosto na swoich dwóch kuzynów. Byli z parą cali girls i nawet nie kiwnęli mi głową. Zaryzykowałam, mając nadzieję, że będą zbyt zajęci chronieniem siebie, żeby zastanawiać się nade mną. Zawsze myślałam, co bym zrobiła, gdybym wpadła na mojego ojca, ponieważ on dosyć często kręcił się w okolicy"209.

Jeżeli w przeszłości lub teraźniejszości jednostki istnieje coś dyskredytującego, to wydawałoby się, że jej niepewność będzie wprost proporcjonalna do liczby osób, które znają sekret. Im więcej osób o nim wie, tym bardziej narażony jest na ujawnienie. Stąd dla kasjera bankowego bezpieczniejszy może być flirt z koleżanką żony niż pójście na wyścigi.

Niezależnie od tego, jak wiele osób zna tajemnicę jednostki, mamy tutaj do czynienia ze zwykłym podwójnym życiem obejmującym kontakty z tymi, którzy myślą, że dobrze ją znają, oraz tymi, którzy rzeczywiście ją znają. Należałoby to porównać z sytuacją jednostki, która prowadzi podwójnie podwójne życie, poruszając się w dwóch kręgach osób, nieświadomych istnienia drugiego kręgu i mających własną, odmienną biografię tej jednostki. Mężczyzna mający romans, o którym wie kilka osób {nawet spotykających się z tą parą), prowadzi zwykłe podwójne życie. Gdyby jednak wraz z partnerką zaczął zawierać znajomości z osobami, które nie byłyby świadome ich romansu, jego życie stałoby się podwójnie podwójne. Niebezpieczeństwem wpisanym w podwójne życie pierwszego typu jest szantaż lub złośliwe ujawnienie tajemnicy. Niebezpieczeństwo związane z drugim typem - być może większe - polega na mimowolnym wyjawianiu sekretu, ponieważ żadna z osób znających tę parę nie będzie się starała zachować tajemnicy, nieświadoma, że mają oni coś do ukrycia.

Moje dotychczasowe rozważania dotyczyły obecnego życia danej jednostki i jej sekretów zagrożonych przez coś, co inni ludzie wiedzą

J. Steam, op. dt., s. 96-97.

Kontrola informacji a tożsamość osobista 117

na temat jej przeszłości lub też ciemnych stron jej teraźniejszości. Należy teraz spojrzeć na jej podwójne życie z innej perspektywy.

Kiedy jednostka opuszcza jakąś społeczność po tym, jak przebywała w niej przez kilka lat, zostawia po sobie osobistą identyfikację, często z dołączoną do niej uporządkowaną biografią zawierającą założenia co do prawdopodobnej przyszłości tej osoby. W swojej obecnej społeczności jednostka również będzie tworzyć w umysłach innych osób własną biografię, swój potencjalnie pełny portret, zawierający opis tego, kim była kiedyś, a także obraz jej przeszłości. Między tymi dwoma zestawami informacji na temat jednostki może oczywiście nastąpić rozdźwięk. Wykształci się wówczas coś na kształt podwójnej biografii i zarówno ci, którzy znali daną osobę kiedyś, jak i ci, którzy znają ją teraz, myślą, że znają ją w pełni.

Luki w biografii są często uzupełniane przez samą jednostkę, która dostarcza dokładnych i adekwatnych informacji na temat swojej przeszłości osobom spotykanym na obecnym etapie życia. Czynią to również osoby z jej przeszłości, które uaktualniają własne biografie tej jednostki dzięki wiadomościom oraz plotkom na jej temat. Takie uzupełnienie jest łatwiejsze, gdy obecny wizerunek jednostki nie dyskredytuje dawnego, a także kiedy ten dawny wizerunek nie dyskredytuje nadmiernie tego obecnego - jak oczywiście dzieje się zazwyczaj. Krótko mówiąc, kiedy w biografii jednostki będą istniały pewne luki, ale nie będą one dyskredytujące.

Podczas gdy badacze doceniają wpływ, jaki deprecjonująca przeszłość wywiera na teraźniejszość jednostki, nie przykładali dotychczas wystarczającej wagi do wpływu depreqonujacej teraźniejszości jednostki na osoby znające jej wcześniejszą biografię. Nie uznano w dostatecznym stopniu faktu, że dla danej jednostki istotne znaczenie ma zachowanie dobrego wizerunku w pamięci tych, wśród których już nie przebywa, mimo iż fakt ten zgrabnie wpisuje się w tak zwaną teorię grup odniesienia. Klasycznym przykładem jest tu sytuacja prostytutki, która pomimo że przystosowała się do swoich miejskich zajęć oraz rutynowych kontaktów z nimi związanych, boi się spotkać kogoś z miasteczka, z którego pochodzi, ponieważ z pewnością rozpoznałby, czym się obecnie zajmuje, i przekazałby tę


informację do domu210. Nasze sentymentalne zainteresowanie tymi, z którymi nie łączą nas już rzeczywiste związki, jest jedną z sankcji za podjęcie potępianego zajęcia, co ilustruje komentarz Parka, że to włóczędzy, a nie bankierzy unikają zamieszczenia swojego zdjęcia w prasie, a ich skromność wynika z obawy przez rozpoznaniem przez kogoś znającego ich z domu.

Istnieją w literaturze pewne sugestie dotyczące naturalnego cyklu pomijania piętna 2 1 1 . Cykl ten może się rozpocząć nieświadomym pomijaniem, o którym pomijający własne piętno nigdy się nie dowiaduje, chociaż je stosuje. Po nim następuje niezamierzone pomijanie, o którym - ku swemu zaskoczeniu - jednostka w pewnym momencie się dowiaduje. Kolejne etapy to: pomijanie dla zabawy, pomijanie podczas odbiegających od codziennej rutyny sytuacji, takich jak wakacje czy podróż, pomijanie podczas rutynowych codziennych zajęć, na przykład w pracy czy w instytucjach usługowych. Ostatnim etapem jest „zniknięcie" piętna - całkowite jego pominięcie we wszystkich sferach życia, kiedy tajemnica znana jest jedynie pomijającemu. Można zauważyć, że podejmując próbę względnie pełnego pominięcia piętna, jednostka niekiedy świadomie organizuje swój własny rytuał przejścia - jedzie do innego miasta, zaszywa się na kilka dni w pokoju z wybranymi wcześniej i przywiezionymi ze sobą ubraniami oraz kosmetykami, a następnie wyłania się jak motyl wypróbowujący nowe skrzydła2 1 2. W każdej fazie może oczywiście nastąpić przerwanie cyklu i powrót do punktu wyjścia.

2 , 0 Zob. Street-Walker, New York 1961, s. 194-196. Pomimo obfitości materiału beletrystycznego, a nawet kilku autentycznych historii prostytutek, istnieje bardzo mato informacji na temat jakiegokolwiek rodzaju stręczycieli. Zob. C. Maclnnes, Mr. Love and justice, London 1962, oraz J. Murtagh, S. Harris, Cast the First Stone, New York 1958, rozdz. 8 i 9. Wielka szkoda, ponieważ prawdopodobnie nie ma innego męskiego zajęcia, które byłoby tak wstydliwe. Dzienny rozkład zajęć stręczyciela musi być pełen uników, jeszcze nieopisanych. Co więcej, tylko z największym trudem można taktownie powiedzieć stręczycielowi wprost, na czym polega jego zajęcie. Jest to zatem dobra okazja do zebrania materiału na temat zarówno zdyskredytowanych, jak i dyskredytowalnych. 2 1 1 Zob. H. Cayton, S. Drake, Black Metropolis, London 1946, s. 159-171. Jestem wdzięczny za udostępnienie mi niepublikowanej pracy Gar/ego Marxa. 2 1 2 Przykład Murzyna udającego białego w: R. Lee, / Passed for White, New York 1955, s. 89-92, oraz przykład odwrotny w: J. H. Griffin, Black Like Me, Boston 1960, s. 6-13.


Mówienie o takim cyklu z jakąkolwiek pewnością nie jest w tym momencie możliwe. Należy również stwierdzić, iż niektóre dyskredytujące atrybuty wykluczają końcowe fazy cyklu. Można jednak przynajmniej szukać różnych stałych punktów w procesie pomijania piętna i dostrzec, że stopień pomijania może być różny - od chwilowego i niezamierzonego z jednej strony, do klasycznego i całkowitego rozmyślnego pomijania piętna - z drugiej.

Sugerowano wcześniej, że na proces edukacji nosiciela piętna składają się dwie fazy: uczenie się punktu widzenia normalsow oraz nauka, że jest on z tej perspektywy zdyskwalifikowany. Kolejna faza obejmuje przypuszczalnie naukę radzenia sobie z tym, jak inni traktują osobę, jaką może się w ich oczach okazać. Interesuje mnie obecnie jeszcze jedna faza, mianowicie uczenie się pomijania piętna.

Tam, gdzie odmienność jest względnie niewidoczna, jednostka musi się nauczyć tego, że w rzeczywistości może polegać na swojej skrytości. To, jak ją widzą inni, musi zgłębiać ostrożnie, nie może jednak zakładać, że ich wiedza jest większa, niż jest w istocie. Choć początkowo się wydaje, że inni wiedzą wszystko to, co ona wie, w końcu jednostka dochodzi do wniosku, iż wcale tak nie jest. Stwierdzono na przykład, że palacze marihuany z czasem się przekonują, iż będąc „na haju", mogą przebywać w towarzystwie osób, które dobrze ich znają, a mimo to nie odkrywają ich stanu. Jest to wiedza, która najwyraźniej pomaga przekształcić się z palacza okazjonalnego w palacza regularnego 2 1 3. Istnieją również zwierzenia dziewcząt, które straciwszy dziewictwo, przeglądają się w lustrze, aby zobaczyć, czy świeżo nabyte piętno jest widoczne, i dopiero po jakimś czasie zaczynają wierzyć, że w rzeczywistości wcale się nie zmieniły2 1 4. Można przytoczyć tu analogiczny przykład doświadczenia mężczyzny po jego pierwszym stosunku homoseksualnym:

„Czy to [pierwsze doświadczenie homoseksualne] cię później męczyło?" - zapytałem.

2 1 3 H. Becker, Marihuana Use and Social Control, „Social Problems", 1955, nr III, s. 40. 2 1 4 H. M. Hughes (red.), The Fantastic Lodge, Boston 1961, s. 40.


„Och nie, martwiłem się tylko, że ktoś się o tym dowie. Bałem się, że moja matka i tata będą to mogli poznać, patrząc na mnie. Ale zachowywali się jak zawsze i znowu zacząłem się czuć pewnie i bezpiecznie"215.

Można stwierdzić, że w związku ze swoją tożsamością społeczną jednostka mająca jakąś ukrytą odmienność, wykonując czynności znajdujące się w jej dziennym lub tygodniowym rozkładzie zajęć, przebywa w trzech możliwych typach miejsc. Będą to miejsca niedozwolone lub zakazane, gdzie osobom noszącym piętno takie jak to, które ukrywa, nie wolno przebywać, a jego odkrycie oznacza usunięcie takiej osoby. Jest to często sytuacja tak nieprzyjemna dla każdej ze stron, że wiąże się z nią niekiedy cicha współpraca, w ramach której intruz się w jakiś sposób maskuje, a pozostali to akceptują, chociaż każda ze stron ma świadomość, iż druga wie o obecności intruza. W innych publicznych miejscach nosicieli określonego piętna (kiedy zostanie już ono ujawnione) traktuje się ostrożnie, a niekiedy z niechęcią - jakby można je było akceptować, podczas gdy w rzeczywistości nie kwalifikują się oni do akceptacji. Istnieją w końcu miejsca na uboczu, gdzie osoby z piętnem się demaskują i stwierdzają, że nie muszą ukrywać swojego piętna ani zbytnio się troszczyć o odwracanie od niego uwagi. W niektórych sytuacjach źródłem tej swobody jest wybór towarzystwa osób noszących to samo lub podobne piętno. Mówi się na przykład, że wesołe miasteczka stają się dla swoich fizycznie upośledzonych pracowników światem, w którym ich piętno jest stosunkowo nieistotne2 1 6. Czasem takie wyodrębnione miejsca tworzy się odgórnie, skupiając w nich noszące to samo piętno jednostki wbrew ich woli. Można dodać, że niezależnie od tego, czy jednostka wchodzi do tego miejsca dobrowolnie, czy nie, będzie w nim prawdopodobnie panować atmosfera szczególnej pikanterii. Jednostka z piętnem wśród swoich towarzyszy będzie się mogła zachowywać bez skrępowania, a także odkryje, że znajomi, których uważała za normalsów,

2 1 5 J. Stearn, op. cit., s. 150. 2 1 4 H. Viscardi,Jr., A Laughter in the Lonely Night, New York 1961, s. 81.


w rzeczywistości są tacy jak ona. Jednak poniższy cytat sugeruje, że jednostka będzie narażona na łatwą dyskredytację w sytuacji, gdy w tym miejscu pojawi się znajomy normals.

Siedemnastoletni Amerykanin pochodzenia meksykańskiego został przez sąd skierowany do szpitala dla umysłowo upośledzonych. Nie zgadzał się z tą opinią, twierdząc, że nic mu nie dolega, i że chce iść do aresztu dla młodocianych przestępców, który cieszył się większym szacunkiem. W niedzielę rano, parę dni po przybyciu do szpitala, zabierano go właśnie do kościoła z kilkoma innymi pacjentami. Niefortunnym zbiegiem okoliczności jego przyjaciółka przyszła tego ranka do szpitala ze swoją koleżanką, żeby odwiedzić swojego chorego braciszka, i zmierzała właśnie w jego kierunku. Kiedy ją dostrzegł, dziewczyna go jeszcze nie zauważyła, a on nie zamierzał na to czekać. Odwrócił się i uciekł tak szybko, jak tylko mógł, aż dogonili go pracownicy szpitala, którzy myśleli, że wpadł w szał. Kiedy pytano go później o to zachowanie, wytłumaczył, że jego przyjaciółka nie wiedziała o tym, iż był „w tym miejscu dla głupków", i że nie mógł znieść wstydu, wynikającego z tego, że jest pacjentem tego szpitala217.

Rewir prostytutki jest dla niej takim samym zagrożeniem:

Doświadczyłam właśnie tego aspektu ich sytuacji społecznej, kiedy się znalazłam na drogach dla powozów w Hyde Parku [stwierdza badaczka społeczna]. Opuszczony wygląd tych ścieżek i oczywiste zamiary każdej kobiety, która nimi chodziła, nie tylko okazywały wszystkim, co ja tu robię, ale również sprawiły, że uświadomiłam sobie, iż teren ten był zarezerwowany dla prostytutek - było to miejsce położone dla nich na uboczu, i udzielało swojej aury każdemu, kto zdecydowałby się tu wejść [...]218.

2 1 7 R, Edgerton, G, Sabagh, op. cit., s. 267. 2 1 8 C. H. Ralph, Women on the Streets, op. cit., s. 56-57.


Podziat świata społecznego jednostki na miejsca zakazane, publiczne i na uboczu ustala cenę, którą musi ona zapłacić za ujawnienie lub ukrycie swojej sytuacji, a także wagę tego, czy jej piętno jest znane bez względu na stosowane przez nią strategie informacyjne.

Przestrzeń, w której żyje jednostka, jest podzielona przez jej tożsamość społeczną, lecz także przez jej tożsamość osobistą. Istnieją miejsca, w których, jak to się mówi, jednostka jest lub może być znana osobiście tylko niektórym z obecnych albo osobom sprawującym nad nimi kontrolę (hostessie, maitre d'botel, barmanowi itp.). W każdej z tych sytuacji obecność jednostki w tym miejscu będzie później możliwa do wykazania. Po drugie, istnieją miejsca, w których spotkanie kogoś, kto zna jednostkę osobiście, jest bardzo mało prawdopodobne i w których może ona zachować anonimowość i nie budzić niczyjego zainteresowania (wyjątkiem są różne nieprzewidziane sytuacje, w jakich mogą się znaleźć sławni i zniesławieni, rozpoznawani przez wiele osób nieznających ich osobiście). To, czy dla osobistej tożsamości jednostki jest krępujące przebywanie w miejscu, w którym bywają osoby znające ją osobiście, będzie się oczywiście zmieniać wraz z okolicznościami (szczególnie istotne jest to, z kim jednostka przebywa).

Wiemy, że przestrzeń, w której żyje jednostka, będzie podzielona na różne obszary w zależności od tego, jakie nieprzewidziane wypadki wpływające na zarządzanie jej społeczną i osobistą tożsamością wiążą się z każdym z nich. Możemy zatem przejść do rozważań nad niektórymi problemami związanymi z pomijaniem piętna oraz konsekwencjami takich działań. Rozważania te będą się częściowo pokrywać z ludową mądrością. Opowiadane ku przestrodze historie, odnoszące się do nieprzewidzianych wypadków związanych z pomijaniem piętna, są bowiem częścią kodeksu moralnego, który wykorzystujemy, aby utrzymać ludzi na swoim miejscu.

Osoba pomijająca swoje piętno znajduje się czasem w nieprzewidzianych sytuacjach, w których musi ujawnić dyskredytujące informacje na własny temat. Na przykład gdy żona pacjenta szpitala psychiatrycznego próbuje odebrać zasiłek dla swego bezrobotnego męża czy też pozostający w związku z mężczyzną homoseksualista, chcąc ubezpieczyć dom, stwierdza, że musi wyjaśnić, dlaczego


wybrał takiego, a nie innego beneficjenta219. Osoba taka cierpi również na skutek pogrążania się, czyli presji, by brnąć coraz dalej i dalej w kłamstwo, chcąc zapobiec odkryciu jej piętna220. Same techniki adaptacyjne jednostki mogą urazić uczucia innych oraz wywoływać nieporozumienia221. Wysiłki jednostki, aby ukryć pewne ułomności, mogą sprawić, iż będzie ona uwydatniać (bądź udawać, że to robi) inne słabości, takie jak: niezręczność (np. gdy niedowidząca osoba, udając, że widzi, potyka się o stołek lub wylewa na siebie napój), nieuwaga, upór, sztywność lub dystans (np. gdy osoba niedosłysząca, zagadnięta przez kogoś nieświadomego jej ułomności, nie odpowiada na pytanie), senność (np. gdy nauczyciel bierze łagodny atak epilepsji swojego ucznia za chwilowe zamyślenie)222, pijaństwo (np. gdy mężczyzna z porażeniem mózgowym odkrywa, że jego sposób poruszania się jest zawsze źle interpretowany)223. Ponadto ten, kto pomija swoje piętno, ryzykuje, że dowie się, co inni naprawdę myślą o ludziach jemu podobnych. Dzieje się tak zarówno wtedy, gdy nie wiedzą, że mają do czynienia z napiętnowaną osobą, jak i wtedy, gdy nie są tego świadomi jedynie z początku, ale dowiadują się o tym w toku interakcji i gwałtownie zmieniają sposób postępowania. Jednostka stwierdza, że nie wie, na ile informacja na jej temat jest powszechna, co jest problemem za każdym razem, gdy przełożony lub nauczyciel jest o piętnie poinformowany z obowiązku, natomiast inne osoby - nie. Jak wcześniej sugerowano, jednostka może się stać obiektem rozmaitego typu szantażu ze strony osób znających jej sekret i niemających wystarczająco dobrego powodu, aby zachować milczenie na ten temat.

Temu, kto pomija własne piętno, może się także przydarzyć klasyczne i kluczowe doświadczenie polegające na byciu zdemaskowanym podczas interakcji twarzą w twarz, kiedy zdradzi go własna

2 1 9 Przykład podany podczas rozmowy przez Evelyn Hooker. 2 2 0 Przykład ukrywania faktu przyjęcia współmałżonka do szpitala psychiatrycznego w: M. R. Yarrow, j . A. Clausen, P. R. Robbins, op. cit., s. 42. 2 2 1 Na temat niesłyszących, którzy wykształcili w sobie „przystosowawcze" zle maniery i snobizm zob.: R. G. Barker i in., Adjustment to Physical Handicap and Illness, New York 1953, wyd. popr., s. 193-194. 2 2 2 S. Livingston, Living With Epileptic Seizures, Springfield 1963, s. 32. 2 2 3 E. Henrich, L. Kriegei, op. cit., s. 101 i 157, s. 83.


słabość, którą próbuje ukryć, albo przez współobecnych lub też na skutek innych, niemających związku z obecnością ludzi okoliczności. Przykładem jest sytuacja człowieka, który się jąka:

My, jąkający się, mówimy tylko wtedy, gdy jesteśmy do tego zmuszeni. Musimy ukrywać nasz defekt i często robimy to tak skutecznie, że nasi bliscy są zdumieni, gdy w chwili nieuwagi, nagle wypowiadamy słowo, becząc, plując, wykrzywiając twarz i krztusząc się, aż wreszcie spazm mija i otwierarriy oczy, aby ujrzeć, jakiego spustoszenia dokonaliśmy224,

Epileptyk cierpiący na poważne ataki choroby jest bardziej skrajnym przypadkiem. Może on odzyskać przytomność i odkryć, że przed chwilą leżał na ulicy, nie panując nad sobą, jęcząc i rzucając się w konwulsjach. Jest to dyskredytacja jego zdrowia psychicznego, którą tylko w niewielkim stopniu łagodzi fakt, że nie był on podczas tego wydarzenia całkiem przytomny225. Można dodać, że każda napiętnowana grupa zdaje się dysponować własnym zbiorem opowieści przestrzegających przed kłopotliwym zdemaskowaniem oraz że większość członków tej grupy może prawdopodobnie przytoczyć przykłady podobnych sytuacji z własnego doświadczenia.

Pomijająca swe piętno osoba może wreszcie stwierdzić, iż jest zmuszona do odkrycia kart przez osoby, które poznały jej tajemnicę i mają teraz zamiar skonfrontować ją z jej fałszywą postawą. Sytuacja taka może być nawet formalnie zinstytucjonalizowana, jak w wypadku stanięcia przed komisją psychiatryczną czy wezwania do sądu:

Doreen, prostytutka pracująca na Mayfair226, mówi, że pokazywanie się w sądzie „jest w tym chyba najgorsze [w prostytucji]. Otwierasz drzwi, a wszyscy na ciebie czekają i patrzą na ciebie.

2 2 4 C. van Riper, Do You Stutter?, New York 1939, s, 601 [w:] H. von Hentig, op. eft., s. 100. 125 S. Livingston, op. cit., s. 30 i następne. 226 Mayfair - luksusowa dzielnica w Londynie (przyp. red.).

Kontrola informacji a tożsamość osobista 125

Trzymam głowę spuszczoną i nigdy nie oglądam się na boki. A potem mówią te okropne słowa: „Będąc pospolitą prostytutką..." - i czujesz się okropnie, cały czas nie wiedząc, kto patrzy na ciebie z tyłu sali. Mówisz „winna" i wychodzisz stamtąd tak szybko, jak możesz227.

Obecność współtowarzyszy niedoli (bądź osób zorientowanych) może być przyczyną innych nieprzewidzianych wypadków związanych z pomijaniem piętna, ponieważ te same techniki, których jednostka używa do ukrycia piętna, mogą ujawnić tajemnicę osobie znającej stosowane przez nią sztuczki, przy założeniu, że swój rozpozna swego.

„Czemu nie pójdziesz do kręgarza?" - spytała [znajoma]. „Dr Fletcher mówił mi, że leczy jednego z jego pacjentów z głuchoty". Serce załomotało mi w piersiach. Co miała na myśli? „Mój tata jest głuchy" - wyjawiła. „Rozpoznam niedosłyszącą osobę wszędzie. Ten twój miękki głos. I ta sztuczka z urywaniem zdań tak, aby się nie kończyły. Tata ciągle tak robi"228.

Te nieprzewidziane zdarzenia pomagają wyjaśnić wspomnianą wcześniej ambiwalencję, którą jednostka może odczuwać podczas konfrontacji z innymi ludźmi swego pokroju. Jak pisze Wright:

[...] osoba, która pragnie ukryć swą ułomność, będzie dostrzegać sztuczki ujawniające tę ułomność u innej osoby. Co więcej, będzie ona prawdopodobnie mieć jej za złe owe sztuczki, gdyż pragnąc ukryć własną ułomność, chce również, aby inni skrywali swoje. Zatem to właśnie osoba niedosłysząca, starająca się ten fakt ukryć, będzie zła na starą kobietę, która przykłada dłoń do

2 2 7 C. H. Rolph, Women on the streets, op. cit., s. 24. Ogólne przedstawienie problemu zob.: H. Garfinkel, Conditions of Succesful Degradation Ceremonies, „American Journal of Sociology", 1956, nr LXI, s. 420-424. 2 2 8 F. Warfield, Cotton In My Ears, New York 1948, s. 44, cyt. za: B. Wright, op. cit., s. 215.


ucha. Ostentacyjnie okazywana ułomność innych jest dla niej zagrożeniem, ponieważ wzmaga poczucie winy (wynikające z tego, że czuje pogardę dla członków swojej własnej grupy) oraz zwiększa prawdopodobieństwo jej demaskacji. Osoba taka wolałaby nierzadko ukradkiem dostrzec tajemnicę drugiej osoby i zawrzeć dżentelmeńską umowę, że obie strony będą grać swoje role, niż sprawić, aby druga osoba zakwestionowała jej kamuflaż poprzez ujawnienie własnego229.

Kontrola informacji dotyczących identyfikacji ma szczególny wpływ na związki z innymi. Związki te mogą wymagać spędzania czasu razem, a im więcej jednostka spędza go z innymi, tym większa szansa, że zdobędą oni dyskredytujące ją informacje. Ponadto, jak już wspomniano, każda relacja obliguje uczestniczące w niej osoby do wymiany pewnej ilości intymnych faktów na temat Ja, jako dowodu zaufania i obopólnego zaangażowania. Bliskie relacje, w których jednostka pozostawała, zanim zaczęła mieć coś do ukrycia, zostają zatem narażone na szwank, ponieważ automatycznie pojawia się w nich niedobór dzielonych informacji. Nowe związki powstałe po napiętnowaniu sprawią prawdopodobnie, źe jednostka poczuje, iż ukrywanie faktów nie jest fair. W niektórych sytuacjach zagrożeniem mogą być także bardzo przelotne relacje, ponieważ nawet podczas niezobowiązującej konwersacji między nieznajomymi można poruszyć temat pewnych ukrytych ułomności, na przykład gdy żona bezpłodnego mężczyzny musi odpowiadać na pytania dotyczące tego, ile ma dzieci, a ponieważ ich nie ma - musi się tłumaczyć, dlaczego tak jest230.

Fenomen pomijania piętna zawsze ma związek ze stanem psychicznym pomijającego. Po pierwsze, zakłada się, iż musi on z konieczności płacić wysoką cenę, którą jest niepokój wynikający z tego, że prowadzone przez niego życie może w każdej chwili ulec zniszczeniu. Przykładem jest stwierdzenie żony pacjenta szpitala dla psychicznie chorych:

m B. Wright, op. cit,, s. 41. 2 3 0 Vera Vaughan [w:] P. Toynbee (red,), op. dt., s. 126.


[...] i przypuśćmy, że po tym, jak George wyjdzie, wszystko będzie szło dobrze, a wtedy ktoś rzuci mu to w twarz. To by zniszczyło wszystko. Żyję w strachu, że to się stanie, w ciągłym strachu231.

Myślę, że dogłębne badania nad osobami pomijającymi piętno pokazałyby, iż nie zawsze odczuwają one taki niepokój, i że nasze potoczne poglądy na naturę ludzką mogą być bardzo mylące.

Po drugie, zakłada się często (co potwierdzają dowody), że pomijający własne piętno będzie się czuł rozdarty między dwiema relacjami. Z jednej strony w nowej grupie będzie się czuł w pewnym stopniu wyobcowany, gdyż jest mało prawdopodobne, aby w pełni się zidentyfikował z postawą jej członków względem tego, kim może się on okazać232. Jednocześnie będzie przypuszczalnie czuł, że nie jest lojalny wobec siebie, i będzie sobą gardził. Uczucie to pojawia się w sytuacji, w której człowiek taki nie będzie mógł reagować na obraźłiwe uwagi członków kategorii, do której pozornie należy, kierowane pod adresem ludzi, z którymi jest rzeczywiście związany przez swoje piętno. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy jednostka uzna, że jeśli nie włączy się w obmawia-nie, narazi się na niebezpieczeństwo. Potwierdza to relacja osoby dyskredytowalnej:

Kiedy żartowano na temat „pedałów", musiałem się śmiać ze wszystkimi, a kiedy mówiono o kobietach, musiałem wymyślać własne podboje. Nienawidziłem siebie w takich momentach, ale wydawało mi się, że nic innego nie mogę zrobić. Całe moje życie stało się kłamstwem233.

Ten ton głosu używany niekiedy [przez przyjaciół] w odniesieniu do starych panien szokował mnie, ponieważ czułam, że jestem oszustką, udając, że mam status kobiety zamężnej, a faktycznie

2 3 1 M. R. Yarrow, J. A. Clausen, R. R. Robbins, op, cit., s. 34, 2 3 2 D, Riesman, op. cit., s. 114. " 3 R Wildeblood, op. c/r., s. 32.


będąc w stanie, na który ludzie w związkach małżeńskich patrzyli krzywo. Czułam się również do pewnego stopnia nieuczciwa w stosunku do moich niezamężnych koleżanek, które nie rozmawiały o tych kwestiach, ale przyglądały mi się z pewną ciekawością oraz zazdrością, że miałam doświadczenie, które w rzeczywistości nie było moim udziałem234.

Po trzecie, zakłada się - najwyraźniej trafnie - że osoby pomijające piętno będą świadome takich aspektów sytuacji społecznej, z którymi inni się nie liczą i na które nie zwracają uwagi. To, co dla nor-malsów jest niewymagającą zastanowienia rutyną, może się stać problemem dla dyskredytowalnych235. Z problemami tymi nie zawsze można sobie poradzić na podstawie przeszłych doświadczeń, ponieważ wciąż pojawiają się nowe, nieprzewidziane okoliczności, które sprawiają, że dotychczasowe mechanizmy ukrywania stają się bezużyteczne. Osoba z ukrytą ułomnością musi więc zdawać sobie sprawę z sytuacji społecznej i analizować jej ewentualności. Jest bardzo prawdopodobne, że jednostka ta będzie wyobcowana z łatwiejszego świata, w którym najwyraźniej żyją otaczające ją osoby. To, co dla nich jest tłem, dla niej jest sprawą pierwszoplanową. Młody, prawie niewidomy mężczyzna podaje taki przykład:

W czasie, kiedy udało mi się utrzymać Mary w nieświadomości co do tego, że miałem kiepski wzrok, byliśmy na wielu randkach - zdążyliśmy wypić dwa tuziny gazowanych napojów i trzy razy wybrać się do kina. Wykorzystałem każdą sztuczkę, jakiej się kiedykolwiek nauczyłem. Każdego ranka zwracałem szczególną uwagę na kolor jej sukienki, a potem utrzymywałem moje oczy, uszy i szósty zmysł w gotowości, starając się rozpoznawać każdego, kto mógłby być Mary. Nigdy nie ryzykowałem. Jeżeli nie byłem pewny, to witałem tę osobę, kimkolwiek by była, z dużą poufałością. Pewnie myśleli, że jestem wariatem, ale mnie to nie obchodziło. Zawsze w nocy w drodze do kina i z kina

2 3 4 Vera Vaughan [w:] P. Toynbee, op. cit., s. 122. 2 3 5 W tym miejscu znowu chcę podziękować H. Garfinkelowi.


trzymałem ją za rękę, a ona, nie wiedząc o tym, prowadziła mnie, tak że nie musiałem wyczuwać krawężników i schodków236.

Chłopiec cierpiący na przypadłość zwaną wrażliwym pęcherzem, niebędący w stanie oddawać moczu w obecności innych i chcący utrzymać swoją odmienność w tajemnicy, uświadamia sobie, że musi knuć, planować i zachowywać ostrożność w sytuacjach, w których inni mogą po prostu zachowywać się zwyczajnie:

Kiedy w wieku dziesięciu lat pojechałem do internatu, pojawiły się nowe trudności i trzeba było znaleźć nowe sposoby radzenia sobie z nimi. Ogólnie rzecz biorąc, problem polegał na tym, że nie mogłem oddać moczu, kiedy chciałem, lecz wtedy, gdy byłem w stanie to zrobić. Uważałem za stosowne ukryć moją ułomność przed innymi, ponieważ najgorsze, co się może przytrafić chłopcu w szkole podstawowej, to jakakolwiek odmienność. Chodziłem więc z nimi do szkolnej toalety, choć nic tam nie następowało, prócz tego, że coraz bardziej zazdrościłem kumplom swobodnego zachowania, a nawet współzawodnictwa w tym, jak wysoko na ścianę mogą nasikać. (Miałem ochotę się przyłączyć, ale kiedy ktoś mnie wzywał do rywalizacji, ja zawsze „właśnie skończyłem"). Wykorzystywałem różne fortele. Jednym z nich było proszenie o wyjście podczas lekcji, kiedy toalety były puste. Innym było korzystanie w nocy ze schowanego pod łóżkiem nocnika, kiedy wszyscy inni chłopcy w sypialni spali lub przynajmniej, gdy było ciemno i nikt mnie nie widział237.

O podobnej ostrożności możemy się dowiedzieć z wypowiedzi jąkającego się, żony pacjenta szpitala psychiatrycznego oraz z wypowiedzi homoseksualisty:

Mamy wiele pomysłowych sztuczek, dzięki którym maskujemy lub minimalizujemy nasze zacinanie się. Jesteśmy wyczuleni na

2 3 6 R. Criddle, op. cit., s. 79. 237 N. O. Goe [w:] P. Toynbee, op. cit., s. 150.

1 3 0 Piętno, Rozważania o zranionej tożsamości

pewne dźwięki i słowa, które są trudne do wymówienia, niefortunne, takie, których chcielibyśmy się szybko pozbyć. Omijamy je, kiedy tylko możemy, wstawiając na ich miejsce takie, których się nie obawiamy, lub pospiesznie zmieniając myśl, aż w końcu nasza wypowiedź staje się zawiła jak spaghetti na talerzu238.

Ukrywanie piętna staje się często dużym ciężarem. Aby nie zdradzić przed sąsiadami, w jakim szpitalu znajduje się mąż [po tym, jak zawiadomiła ich, że jest on w szpitalu w związku z podejrzę-niem raka], pani G. musi pędzić do swojego mieszkania, aby odebrać pocztę, zanim jej sąsiedzi jak zwykle zrobią to za nią. Musiała przestać chodzić na drugie śniadanie z kobietami z sąsiednich mieszkań, aby uniknąć ich pytań. Zanim wpuści do swojego mieszkania gości, musi pozbierać wszelkie ślady związane ze szpitalem, i tak dalej239.

Wysiłek związany z oszukiwaniem mojej rodziny i przyjaciół stawał się często nie do zniesienia. Musiałem uważać na każde swoje słowo i na każdy gest, na wypadek, gdybym się zdemaskował240.

Podobną analizę sytuacji można zaobserwować wśród pacjentów z kolostomią (sztucznym odbytem):

Nigdy nie chodzę do lokalnych kin. Jeżeli już idę do kina, to wybieram duży kompleks jak Radio City, gdzie jest więcej siedzeń i mogę zająć miejsce na końcu, skąd mogę pobiec do łazienki, gdy mam gazy241.

Kiedy jadę autobusem, to na wszelki wypadek starannie wybieram miejsce. Siadam na końcu lub niedaleko drzwi242.

W takich sytuacjach może być potrzebna specjalna koordynacja czasowa. Jest to zatem ciągłe życie na uwięzi (syndrom Kopciuszka)

2 3 8 C. van Riper [w:] H. von Henrig, op. cit., s. 100. 2 3 9 M. R. Yarrow, J. A. Clausen, P. R. Robbins, op, cit., s. 42, iw R W wlldeblood, op. cit., s. 32. 2 4 1 C. Orbach i in., op. cit, s. 164. 2 * Ibidem, s. 164.


- dyskredytowalna osoba trzyma się blisko miejsca, w którym może poprawić swoje przebranie oraz odpocząć od konieczności jego noszenia. Oddala się ona od tego punktu jedynie na taką odległość, z której może wrócić, nie tracąc kontroli nad informacją na swój temat.

Ponieważ irygacja jest w kolostomii podstawowym zabezpieczeniem na wypadek przepełnienia i jest zarazem działaniem naprawczym o dużym znaczeniu emocjonalnym, pacjenci z kolostomią często uzależniają podróże i kontakty społeczne od czasu i efektywności tego zabiegu. Podróż odbywają zwykle na takie odległości, jakie mogą przebyć w przerwie między domowymi irygacjami, a kontakty społeczne dopasowują do okresów między irygacjami, które ich zdaniem zapewniają maksymalną ochronę przed przepełnieniem czy gazami. Można zatem uznać, że pacjenci żyją jak na smyczy, która jest tylko tak długa, jak okres między irygacjami243.

Należy jeszcze rozważyć ostatnią kwestię. Jak stwierdzono wcześniej, dziecko z piętnem może pominąć je w sposób szczególny. Rodzice mogą je trzymać pod kloszem domowej akceptacji i niewiedzy na temat tego, kim będzie się musiało stać. Zatem od chwili wkroczenia w świat zewnętrzny będzie ono nieświadomie pomijać swoje piętno, przynajmniej wtedy, gdy nie jest od razu widoczne. W tym momencie rodzice stają przed podstawowym dylematem dotyczącym tego, jak wielu informacji mogą dziecku udzielić, i niekiedy zwracają się do lekarzy po wskazówki2 4 4. Jeżeli dziecko jest informowane o swoim piętnie w wieku szkolnym, uznaje się, że może nie być wystarczająco silne psychicznie, aby to znieść, a ponadto może również nietaktownie ujawnić fakty na swój temat tym, którzy nie powinni o nich wiedzieć. Z drugiej strony zbyt długie trzymanie dziecka w niewiedzy spowoduje, że nie będzie ono przygotowane na to, co je spotka. Ponadto istnieje również groźba, że o swojej

143 Ibidem, s. 159. 24** Punkt widzenia lekarza na problem kontroli informacji w przypadku dziecięcej epilepsji w: S. Livingston, Should Epilepsy Be Publicized, 1963, s. 201 -210.


sytuacji dowie się od obcych, którzy nie mają żadnego powodu, aby zrobić to delikatnie - czego wymaga konstruktywna i optymistyczna prezentacja faktów.

Techniki kontroli informacji

Jak sugerowałem wcześniej, społeczna tożsamość jednostki .dzieli otaczających ją ludzi i miejsca, w których przebywa.'Na podział ten wpływa również - choć w inny sposób - jej tożsamość osobista. To właśnie te punkty odniesienia należy stosować, studiując codzienny rozkład zajęć osoby z piętnem, gdy przemierza drogę do swojego miejsca pracy, miejsca zamieszkania, miejsca, gdzie robi zakupy, i miejsc, w których odpoczywa. Najistotniejszym pojęciem jest tutaj rozkład dnia, gdyż to właśnie on wiąże jednostkę z poszczególnymi sytuacjami społecznymi. Rozkład ten analizuje się ze szczególnej perspektywy. Badając, na ile jednostka jest osobą zdyskredytowaną, poszukuje się stale napotykanych ograniczeń, z którymi musi się zmierzyć, by uzyskać społeczną akceptację. Sprawdzając, w jakim stopniu jest dyskredytowalna, szuka się nieprzewidzianych wypadków, którym musi stawić czoła, zarządzając informacjami na swój temat. Na przykład jednostka ze zdeformowaną twarzą może oczekiwać (jak wcześniej wspomniano), że stopniowo przestanie szokować osoby ze swojego sąsiedztwa i uzyska niewielki stopień akceptacji. Elementy stroju noszone w celu częściowego ukrycia tego zniekształcenia będą tu odnosiły mniejszy skutek niż w tych częściach miasta, w których jednostka jest nieznana i traktowana gorzej.

Można teraz rozważyć te z powszechnych technik, które stosuje jednostka z ukrytym defektem, zarządzając najistotniejszymi informacjami na swój temat.

Jedną ze strategii będzie oczywiście ukrywanie lub eliminacja znaków, które się stały symbolami piętna. Zmiana imienia i nazwiska jest tego typowym przykładem245. Inny dotyczy narkomanów:

2 4 5 Zob. L Broom, H. P. Beem, V. Harris, Characteristics of 1107 Petitioners for Change of Name, „American Sociological Review", 1955, nr XX, s. 33-39.


[O kampanii antynarkotykowej w Nowym Orleanie] Gliny zaczęły zatrzymywać narkomanów na ulicach i oglądać ich ręce w poszukiwaniu śladów nakłuć. Gdy je znajdowali, zmuszali narkomana do podpisania oświadczenia, w którym przyznawał się do swojej kondycji, tak że mógł być sądzony na podstawie prawa dotyczącego narkomanów. Obiecywano mu wyrok w zawieszeniu, gdyby przyznał się przez sądem do winy i umożliwił wprowadzenie nowego prawa. Narkomani poszukiwali na swym ciele żył, w które mogliby się wkłuć poza obszarem rąk. Jeżeli władze nie mogły znaleźć na ciele danej osoby śladów nakłuć, zazwyczaj puszczały ją wolno. Jeśli je znalazły, zatrzymywały ją na siedemdziesiąt dwie godziny i próbowały skłonić do podpisania oświadczenia246.

Należy zauważyć, że akcesoria mające ułatwiać życie niektórym niepełnosprawnym, rekompensujące ich ułomności, stają się, co zrozumiałe, symbolami piętna. Pojawi się więc chęć ich odrzucenia. Przykładem jest jednostka z pogarszającym się wzrokiem, która unika noszenia dwuogniskowych okularów, ponieważ mogą one sugerować jej podeszły wiek. Jednak taka strategia może się oczywiście kłócić ze stosowaniem środków mających wyrównywać możliwości niepełnosprawnych. Z tego powodu dążenie do tego, aby sprzęt korygujący stał się niewidoczny, będzie pełniło podwójną funkcję. Sytuacja niedosłyszącego jest przykładem stosowania owych niewidocznych korektorów:

Ciotka Mary [niedosłysząca krewna] wiedziała wszystko na temat wczesnych receptorów słuchowych, niezliczonych odmian trąbki akustycznej. Miała ilustracje ukazujące to, jak receptory takie wbudowywano w kapelusze, ozdobne grzebienie, flaszki, piersiówki, laski, ukrywano je w poręczach foteli, w wazonach na stole w jadalni, a nawet w męskich brodach247.

2 4 6 W Lee, Junkie, New York 1953, s. 91. 2 4 7 F. Warfield, Keep Listening, op. cit., s. 4L


Bardziej aktualnym przykładem są dwuogniskowe soczewki, w których nie widać linii ich łączenia.

Czasem ukrywając symbole piętna, jednostka stosuje jednocześnie dezidentyfikator, czego przykładem są praktyki Jamesa Berr/e-go, pierwszego w pełni profesjonalnego kata w Anglii.

"Wątpliwe jest, aby ktokolwiek zamierzał kiedykolwiek użyć w stosunku do Berr/ego przemocy, jednak na ulicach spotykał się z takimi reakcjami, iż bardzo dbał o to, aby uniknąć rozpoznania, kiedy tylko było to możliwe. W jednym z wywiadów powiedział, że podczas wielu podróży do Irlandii ukrywał na ciele sznur i pasy, aby nie zdradziła go torba Gladstones, która była równie wyraźną oznaką jego fachu, jak mała czarna torba dla wiktoriańskiego lekarza. Jego poczucie izolacji i niechęć ze strony wszystkich napotykanych osób mogą prawdopodobnie wyjaśniać niezwykłą sytuację, kiedy to jego żona i synek towarzyszyli mu w podróży do Irlandii na egzekucję. Wyjaśnienie przez niego udzielone, było takie, że zrobił to w celu ukrycia swojej tożsamości, gdyż - jak słusznie przypuszczał - nikt nie pomyślałby, że człowiek prowadzący za rękę dziesięcioletniego chłopca jest katem, który idzie właśnie powiesić mordercę248.

Mamy tu do czynienia z tym, co w literaturze szpiegowskiej nazywa się „przykrywką", a w innym jej rodzaju określa jako przysługę małżeńską, którym to terminem nazywa się sytuację, gdy homoseksualista i lesbijka tłumią własne skłonności i biorą ze sobą ślub.

Zdarza się, że piętno zostanie nadane komuś podczas pobytu w instytucji, która - po tym, jak ją opuści - przez pewien czas wciąż go dyskredytuje, sprawując nad nim rodzaj kontroli. W takiej sytuacji można się spodziewać szczególnego cyklu pomijania piętna. Na przykład w pewnym szpitalu dla psychicznie chorych2 4 9 odkryto, że pacjenci stający się na nowo częścią społeczności normalsów często

2 4 8 J. A. Atholl, op. cit., s. 88-89. 2 4 9 Zob. studium autora na temat szpitala św. Elżbiety w "Waszyngtonie, przedstawione częściowo w; E. Goffman, Asylums, New York 1961.


planowali, jak w pewnym stopniu pomijać swoje piętno. Pacjenci, którzy zmuszeni byli kontaktować się z rehabilitantem, pracownikiem socjalnym czy agencją zatrudnienia, często rozmawiali między sobą na temat nieprzewidzianych sytuacji, w których się mogą znaleźć, oraz standardowej strategii radzenia sobie z nimi. Podejmując pierwszą pracę, musieliby poinformować o swoim piętnie pracodawcę, a może również kadrowego, natomiast niższe szczeble organizacji i współpracownicy mogliby być trzymani w niewiedzy. Jak wcześniej wspomniano, pacjenci mogli czuć, że wiązałoby się to z jakimś stopniem niepewności, ponieważ nigdy nie byliby pewni, kto wie o ich piętnie, a kto nie, i jak długo będzie trwała nieświadomość tych drugich (tj. nic niewiedzących). Pacjenci uważali, że po sześciomiesięcznym okresie zatrudnienia (czyli czasie wystarczająco długim, aby zaoszczędzić trochę pieniędzy i uwolnić się spod opieki szpitala) należy rzucić pracę i na podstawie takiej historii zatrudnienia poszukać zajęcia gdzie indziej, tym razem ufając, że w nowym miejscu pracy pobyt w szpitalu psychiatrycznym można ukryć przed wszystkimi osobami2 5 0.

Inną strategią osób pomijających piętno jest prezentowanie symboli swoich piętnujących ułomności jako oznak czegoś innego, co jest mniej dyskredytujące. Okazuje się na przykład, że osoby niedorozwinięte umysłowo próbują niekiedy uchodzić za pacjentów szpitali psychiatrycznych, ponieważ to drugie jest postrzegane przez społeczeństwo jako mniejsze z ł o " 1 . Podobnie niedosłyszący może się umyślnie zachowywać tak, by stworzyć wrażenie, iż jest marzycielem, osobą duchowo nieobecną, obojętną lub znudzoną. Zdarza się nawet, iż udaje, że się źle czuje albo śpi, i w związku z tym nie może odpowiadać na ciche pytania. Takie cechy bądź zachowanie uzasadniają to, że dana osoba czegoś nie usłyszała, więc nikt nie będzie przypuszczał, że jest głucha2 5 2.

2 5 0 O tym, jak często ten zabieg jest przez byłych pacjentów stosowany, świadczy; M. Linder, D. Landy, Post-Discharge Experience and Vocational Rehabilitation Needs of Psychiatric Patients, „Mental Hygiene" 1958, nr XLII, s. 39. 2 5 1 R, Edgerton, G. Sabagh, op. cit., s. 268. 2 5 2 F. "warfield, Cotton in My Ears [w:] B. Wright, op. cit., s. 23-24. Ogólnego zestawienia dostarcza E. Lernen, Social Pathology, op. cit, s. 95, pod hasłem, „fałszywe tole".


Strategią bardzo często stosowaną przez osoby dyskredytowalne jest radzenie sobie z zagrożeniami przez podział otaczających ich ludzi na dużą grupę tych, którym nie mówi się nic, oraz małą grupę tych, którym mówi się wszystko i na których można polegać. Włączają oni do swojej maskarady te osoby, które zwykle stanowiłyby największe zagrożenie. W wypadku bliskich związków, istniejących już w momencie nabycia piętna, jednostka może natychmiast uaktualnić relację dzięki cichej, poufnej rozmowie. Może w wyniku tego zostać odrzucona, ale utrzyma swoją reputację osoby postępującej uczciwie. Co ciekawe, ten rodzaj zarządzania informacjami jest często zalecany przez lekarzy, szczególnie gdy to oni muszą jako pierwsi poinformować jednostkę o jej piętnie. Zatem lekarze, którzy odkrywają przypadek trądu, mogą sugerować, aby tajemnica ta pozostała między lekarzami, pacjentem i jego najbliższą rodziną2 5 3, oferując dyskrecję w celu zapewnienia dalszej współpracy ze strony pacjenta. "W wypadku relacji nawiązanych po napiętnowaniu, kiedy minął moment, w którym jednostka powinna była się przyznać, może ona zainscenizować wyznanie swojej tajemnicy, czyniąc to z takim ładunkiem emocji, jakiego wymaga jej wcześniejsze milczenie, a potem zdać się na laskę innych, jako ktoś podwójnie zdemaskowany - po pierwsze jako osoba odmienna, a po drugie jako człowiek nieuczciwy i niegodny zaufania. Istnieją wspaniałe zapisy takich poruszających scen2 5 4, a wraz z nimi pojawia się potrzeba zrozumienia wielu wywoływanych przez nie sytuacji, w których winy są zapomniane i przebaczone. Pomyślny rezultat takiego wyznania wymaga oczywiście, by ukrywający piętno zbadał uprzednio, czy ujawnienie prawdy nie spowoduje całkowitego zerwania relacji z ludźmi, wobec których to piętno ma być ujawnione. Należy zauważyć, że jednostka nosząca piętno jest niemalże skazana na takie sceny. Nowo poznane osoby łatwo się mogą zniechęcić, zanim relacja zostanie

2 5 3 B, Roueche, A Lonely Road, Eleven Blue Men, New York 1953, s. 122. 2 5 4 Scena miedzy ciężarną prostytutką i niewiedzącym o jej piętnie mężczyzną, który chce ją poślubić w: G. Dendrickson, F. Thomas, op. cit,, s. 134; zbeletryzowana scena między pomijającym swoje piętno Murzynem a białą dziewczyną, którą chce poślubić w: J. W Johnson, op. cit., s. 204-205.


nawiązana. Cena za szczerość na samym początku znajomości może być wysoka, często zatem się jej unika.

Jak już stwierdzono, osoba, która ma możliwość szantażowania osoby z piętnem, może równie często pomóc jej utrzymać tajemnicę. Co więcej, szantażysta prawdopodobnie będzie mieć wiele powodów, aby tak postąpić. I tak kierownicy hoteli w kurortach często prowadzą politykę prywatności, która chroni niewiernych małżonków, od czasu do czasu zatrzymujących się w takich miejscach. Stręczyciele wykazują niekiedy podobną troskę:

Mężczyźni ci [stręczyciele] wynajmowali pokoje w szacownych hotelach na pierwszym piętrze nad holem, tak aby ich klienci mogli korzystać ze schodów, nie będąc widziani przez windziarzy czy recepcjonistów255.

Podobnie zachowywały się ich podopieczne:

Jeżeli klienci są ludźmi znaczącymi, dziewczyny nie będą ich zbyt chętnie identyfikowały lub wymieniały ich nazwisk w rozmowie, nawet między sobą2 5 6.

Podobnie pisze się o roli fryzjera zatrudnionego w luksusowym domu publicznym:

Naprawdę był kimś więcej niż artystą. Był szczerym przyjacielem każdej dziewczyny w domu. „Charlie" słuchał zwierzeń, które rzadko słyszeli inni, i dawał dużo zdroworozsądkowych rad. Co więcej, w swoim własnym domu na Michigan Avenue odbierał pocztę dla dziewczyn, które ukrywały swoje zajęcie przed rodziną i przyjaciółmi. Jego dom był miejscem, w którym dziewczyny mogły się spotykać z krewnymi niespodziewanie odwiedzającymi Chicago257.

Innych przykładów dostarczają pary małżonków, z których jedno należy do napiętnowanej kategorii, a drugie nosi piętno dobro-

255 J. Stearn, op. cit., s. 13. "< H. Greenwaid, The Call Girl, New York 1958, s. 24. 2 5 7 Madeleine, op, cit., s, 71.


wolnie. Twierdzi się na przykład, że towarzyszka życia alkoholika będzie mu pomagać w ukrywaniu jego słabości. Zona mężczyzny z kolostomią będzie mu pomagać upewnić się, czy nie czuć od niego nieprzyjemnego zapachu 2 5 8; ponadto może „pozostawać w domu i przyjmować wszelkie telefony czy dzwonki do drzwi, tak aby irygacja mogła przebiegać bez zakłóceń f...]"2 5 9.

Mąż kobiety udającej, że dobrze słyszy, pomagał jej następująco:

Był przemiłym człowiekiem i od momentu, w którym się w sobie zakochaliśmy, instynktownie wiedział, jak pomóc mi ukrywać słabości i tuszować błędy. Miał czysty, donośny głos. Wydawało się, że nigdy go nie podnosi, ale zawsze słyszałam, co mówi, a przynajmniej pozwalał mi myśleć, że tak jest. Kiedy byliśmy w towarzystwie, uważał na to, jak mi idzie, i gdy zaczynałam się plątać, on dyskretnie pomagał mi nie zgubić się w konwersacji260.

Należy dodać, że bliscy nie tylko pomagają dyskredytowalnej osobie w jej maskaradzie, ale mogą również pełnić tę funkcję bez jej wiedzy. Mogą w istocie odgrywać rolę ochronnego klosza, pozwalając jednostce sądzić, iż jest bardziej akceptowana jako normals, niż tak jest w rzeczywistości. Bliscy jednostki będą zatem bardziej świadomi jej odmienności i wynikających z niej problemów niż ona sama. Przekonanie, że zarządzanie piętnem dotyczy tylko nosiciela piętna oraz osób z zewnątrz, jest tu z pewnością niezgodne z prawdą.

Co interesujące, osoby, które noszą określone piętno, mogą często polegać na wzajemnej pomocy w jego pomijaniu, co jest kolejnym dowodem na to, że ci, którzy mogą najbardziej zagrażać tajemnicy, często okazują się najbardziej pomocni. Na przykład kiedy jeden homoseksualista zaczepia drugiego, może się to odbyć tak, że normalsi nie są świadomi tego, iż właśnie dzieje się coś nadzwyczajnego.

2 5 8 C. Orbach i in., op. dt., s. 163. 2 5 9 Ibidem, s. 153. 260 p Warfield, Keep Listening, op. dt., s. 2 1 .


Jeżeli przyjrzymy się bardzo uważnie i wiemy, na co zwracać uwagę w gejowskim barze, zaczynamy dostrzegać, że niektóre osoby najwyraźniej komunikują się ze sobą bez słów, jedynie za pomocą spojrzeń - ale nie tych przelotnych, które zwykle wymieniają między sobą mężczyźni261.

Taki sam rodzaj współpracy można spotkać wśród nosicieli piętna, którzy znają się osobiście. Na przykład byli pacjenci szpitali psychiatrycznych, którzy poznali się w trakcie pobytu w tej instytucji, mogą taktownie nie ujawniać tego faktu poza szpitalem. Czasami, kiedy jedna z tych osób jest akurat w towarzystwie normalsów i spotka na ulicy inną, mogą się minąć, ignorując się wzajemnie, jak gdyby się nie znały. Jeśli takie osoby się przywitają, mogą to zrobić dyskretnie, nie wyjaśniając, jak się poznały, a jednostce, której sytuacja jest bardziej delikatna, przyznaje się prawo do nadania kształtu temu wzajemnemu rozpoznaniu, a także wynikającej z niej wymianie towarzyskiej. Byli pacjenci szpitali psychiatrycznych nie są tu oczywiście odosobnieni:

Profesjonalna cali girl kieruje się kodeksem regulującym jej stosunki z klientami. Do zwyczaju należy na przykład to, aby nigdy w żaden sposób nie okazała, że rozpoznała swojego klienta, gdy spotyka go w miejscu publicznym, chyba że on pierwszy ją przywita262.

W sytuacji, gdy zabtakło tego rodzaju dyskrecji, można się niekiedy spodziewać, że zdyskredytowana jednostka zechce zdyscyplinować niedyskretną osobę, co ilustruje Reiss w swojej pracy na temat młodocianych przedsiębiorców, cytując informatora:

Idę ulicą ze swoją stałą dziewczyną, kiedy ten gej, z którym raz byłem, mijając nas, gwiżdże na mnie i krzyczy: „Hej, słodziutki".

161 E. Hooker, The Homosexual Community, 14 sierpnia 1961, s. 8, niepublikowana praca przedstawiona na Czternastym Międzynarodowym Kongresie Psychologii Stosowanej w Kopenhadze. Struktura takiej wymiany spojrzeń jest złożona, wiąże się z wzajemnym kognitywnym rozpoznaniem społecznej (ale nie osobistej) tożsamości; łączą się z tym również intencje seksualne, a niekiedy także cicha umowa. 161 G. Greenwald, op. dt., s. 24,

1 1 4 0 Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości

[.,.] i byłem wściekły, więc poszedłem do chłopaków, zaczailiśmy się na niego i stłukliśmy go tak, że żałował, że się urodził [...] nie pozwolę na coś takiego ze strony pedała.263

Należy się spodziewać, że dobrowolne utrzymanie różnego rodzaju dystansu będzie strategicznym działaniem osób pomijających piętno, przy czym osoba dyskredytowalna będzie wykorzystywać bardzo podobne mechanizmy jak zdyskredytowana, ale z nieco innych względów. Ograniczając próby nawiązania bliskiej relacji lub całkowicie z nich rezygnując, jednostka może uniknąć wynikającego stąd zobowiązania do ujawniania informacji. Utrzymując dystans, nie będzie musiała spędzać z inną osobą zbyt wiele czasu. Postępuje tak dlatego, że - jak wcześniej stwierdzono - im więcej czasu się z kimś spędza, tym większe jest prawdopodobieństwo nieprzewidzianych zdarzeń, w trakcie których ujawniane są tajemnice. Przykładami, które to potwierdzają, są wypowiedzi żon pacjentów szpitali psychiatrycznych, radzących sobie z piętnem.

Ale ze wszystkimi naszymi pozostałymi znajomymi urwałam kontakty [po tym, jak wymieniła pięciu, którzy znali piętno jej męża]. Nie powiedziałam im, że się wyprowadzam i odłączyłam telefon, nie mówiąc o tym nikomu, tak że nie wiedzieli, jak się ze mną skontaktować264.

W biurze z nikim za bardzo się nie zaprzyjaźniam, ponieważ nie chcę, aby ludzie wiedzieli, gdzie jest mój mąż. Myślę, że gdybym się z nimi zbytnio zaprzyjaźniła, zaczęliby zadawać pytania i mogłabym się wygadać, więc po prostu myślę, że lepiej jeśli o Joe wie tak mało osób, jak to tylko możliwe265.

Utrzymując fizyczny dystans, jednostka może również ograniczyć skłonność innych osób do tworzenia jej osobistej identyfikacji.

u i A. J. Reiss, Jr., The Social Integration of Queers and Peers., „Social Problems", 1961, nr IX, s. 118, "« M . R., Yarrow, J. A. Clausen, P. R. Robbins, op. cit„ s. 36. 2 6 5 Ibidem,


Przebywając w miejscu, gdzie ludzie rzadko pozostają na stałe, może ona ograniczyć ilość stałych doświadczeń, w które są zaangażowani inni. Jeśli to miejsce pobytu jest odcięte od jej poprzedniego miejsca zamieszkania, może wprowadzić do swojej biografii nieciągłość: intencjonalnie - jak niezamężna dziewczyna w ciąży, jadąca do innego stanu, aby urodzić dziecko, lub też pochodzący z małego miasteczka homoseksualista, jadący do Nowego Jorku, Los Angeles czy Paryża, aby móc funkcjonować względnie anonimowo; bądź też nieinten-cjonalnie - jak pacjent szpitala psychiatrycznego, który z ulgą odkrywa, że miejsce, w którym go umieszczono, znajduje się daleko za miastem, jest zatem w pewnym stopniu odcięty od swoich zwykłych kontaktów. Zostając w domu i nie odbierając telefonu ani nie otwierając drzwi, dyskredytowalna jednostka może się wycofać z większości tych kontaktów, w których jej hańba mogłaby zostać włączona do znanej innym biografii266.

Należy rozważyć teraz ostatnią możliwą sytuację, eliminującą wszystkie pozostałe. Jednostka może się mianowicie dobrowolnie ujawnić, radykalnie przekształcając w ten sposób swoje położenie - przestaje wtedy być osobą, która musi zarządzać informacjami na swój temat, a staje się kimś, kto musi sobie radzić z niełatwymi okolicznościami społecznymi. Z osoby dyskredytowalnej zmienia się w osobę zdyskredytowaną. Kiedy osoba z ukrytym piętnem wyjawi informacje na swój temat, może się oczywiście zaangażować w jedno z omawianych wcześniej działań adaptacyjnych dostępnych dla osoby, której piętno jest innym znane, co częściowo tłumaczy politykę samodemaskacji.

Jedną z metod ujawnienia takich informacji jest dobrowolne noszenie przez jednostkę symbolu piętna, dobrze widocznego znaku, który obwieszcza jej ułomność, gdziekolwiek się ona znajduje. Są na przykład osoby niedosłyszące, które noszą aparat słuchowy bez baterii267, albo częściowo niewidomi posługujący się składaną białą laską czy też Żydówki noszące naszyjnik z gwiazdą Dawida. Należy

166 Przykład dotyczący ukrywania ciąży 2 nieprawego łoża podany jest w: H. M. Hughes, op. cit., s. 53 i następne. U7 R. Barker i in., Adjustment to Physical Handicap and Illness, op. cit,, s. 241.


zaznaczyć, że niektóre symbole piętna, takie jak znaczek Rycerzy Kolumba, wskazujący, iż osoba, która go nosi, jest katolikiem268, nie są prezentowane bezpośrednio w celu ujawnienia piętna, ale mają zaświadczać raczej o przynależności do organizacji, którym się takiego znaczenia nie przypisuje. Trzeba też wziąć pod uwagę, że wszelkiego rodzaju radykalne inicjatywy również mogą ten mechanizm wykorzystywać, ponieważ jednostka, która z własnej woli nosi określone symbole, zapewnia o swym odcięciu od społeczności nor-malsów. Przykładem jest zachowanie i wygląd odłamu nowojorskich Żydów.

Do Obgehitene Yiden, „Żydów Obrońców", należą tak zwani ul-traortodoksyjni Żydzi, którzy nie tylko przestrzegają Shulhan Aruch w każdym najdrobniejszym szczególe, ale są nader skrupulatni i gorliwi w swych praktykach. Wypełniają wszystkie przykazania i nakazy z największą dbałością. Ludzi ci są otwarcie identyfikowalni jako Żydzi. Noszą brody i/lub specjalne tradycyjne stroje wyłącznie po to, by zewnętrznie identyfikowano ich jako Żydów: brody, aby „wizerunek Boga był na ich twarzach", tradycyjne ubrania, aby „mogli się powstrzymać od każdego z możliwych grzechów"269.

Cechą symboli piętna jest to, że są nieustannie widoczne. Napiętnowana jednostka może także stosować mniej surowe sposoby ujawniania się, czemu służą na przykład tak zwane celowe wpadki (np. gdy niewidoma osoba w obecności nowo przybyłych specjalnie robi coś niezdarnie, aby w ten sposób poinformować ich o swoim piętnie). Istnieje również ceremoniał ujawnienia - formuła, za pomocą której jednostka przyznaje się do swojej ułomności, mówiąc o tym. Zakłada ona jednocześnie, że normalsi przejdą nad tym do porządku

268 ^ Stanach Zjednoczonych do czasu prezydentury Johna Kennedyego katolicyzm należał do okoliczności stygmatyzujących. Kennedy, który byl katolikiem, zmienił postrzeganie wyznawców tej religii. Podobne zmiany, nieco późniejsze, obserwować można w Wielkiej Brytanii, tradycyjnie usposobionej „antypapistowsko*. Zob. na ten temat niedawny artykuł w „The Economist", 7 kwietnia 2005 (przyp, red.). 2 0 9 S. Poll, The Hasidk Community of Williamsburg, New York 1962, s. 25-26.

Kontrola informacji a tożsamość' osobista 143

1

dziennego i nie będą musieli udawać, że nic nie zauważyli. Zatem Żyd albo pacjent szpitala psychiatrycznego w rozmowie z nieznajomym czeka na odpowiedni moment i spokojnie mówi: „Będąc Żydem, uważam..." albo „Będąc w tej kwestii osobą kompetentną, jako pacjent szpitala psychiatrycznego mogę powiedzieć, że...".

Sugerowano wcześniej, że nauka pomijania piętna jest jedną z faz procesu socjalizacji napiętnowanej jednostki, a zarazem punktem zwrotnym w jej karierze moralnej. Pragnę stwierdzić, iż jednostka z piętnem może zacząć odczuwać, że powinna przestać się ukrywać, jeżeli siebie akceptuje i szanuje. Zatem po żmudnej nauce ukrywania piętna jednostka może się zacząć tego ukrywania oduczać. W tym miejscu dobrowolne zdjęcie maski wpasowuje się w karierę moralną, jest symbolem jednej z jej faz. Należy dodać, że w publikowanych autobiografiach nosicieli piętna ta faza kariery moralnej jest zwykle opisywana jako ostatnia, dojrzała, świadcząca o dobrym przystosowaniu, jako tak zwany stan łaski, który spróbuję przeanalizować później.

Zakrywanie

Dotychczas wyraźnie odróżnialiśmy sytuację osoby zdyskredytowanej, która musi sobie radzić z napięciem, od sytuacji osoby dyskre-dytowalnej, która musi kontrolować przepływ informacji na swój temat. Nosiciele piętna stosują jednakże taką technikę przystosowawczą, która wymaga od badacza połączenia tych dwóch sytuacji. Wiąże się to z różnicą między widocznością a natarczywością piętna.

Faktem jest, że osoby, które są gotowe przyznać się do swego piętna (w wielu wypadkach dlatego, że jest ono innym znane lub natychmiast dostrzegalne), mogą mimo to czynić wielkie wysiłki, aby zmniejszać jego znaczenie. Celem jednostki jest redukcja napięcia, to znaczy ułatwienie sobie i innym odwrócenia uwagi od piętna oraz podtrzymanie spontanicznego zaangażowania w oficjalną treść interakcji. Jednakże środki wykorzystywane do realizacji tego zadania są bardzo podobne do tych stosowanych przy ukrywaniu piętna. W niektórych wypadkach są nawet identyczne, ponieważ to, co


ukrywa piętno przed osobami niezorientowanymi, może również ułatwić sytuację tym, którzy o nim wiedzą. I tak dziewczyna, która najlepiej się porusza na swojej drewnianej nodze, kiedy jest w towarzystwie używa kul lub zgrabnej, lecz wyraźnie sztucznej kończyny270. Będę ten proces nazywał zakrywaniem. Wielu z tych, którzy rzadko próbują pomijać piętno, często próbuje je zakrywać.

Jeden rodzaj zakrywania wymaga od jednostki, aby troszczyła się o standardy przypadkowo kojarzone z jej piętnem. Zatem niewidomi, którzy mają niekiedy zniekształcenia twarzy w okolicach oczu, dokonują między sobą rozróżnienia właśnie na tej podstawie. Ciemne okulary, noszone niekiedy, aby dać dobrowolne świadectwo ślepoty, mogą być jednocześnie zakładane, by ukryć zeszpecenie. Jest to przypadek ujawniania ślepoty przy jednoczesnym ukrywaniu szpetoty.

Niewidomi mają z pewnością wystarczająco dużo oznak swojego stanu, bez dodawania do tego czynników natury kosmetycznej. Nie przychodzi mi do głowy nic, co jeszcze bardziej pogłębiłoby tragiczną sytuację niewidomego, niż uczucie, że w walce o odzyskanie wzroku przegrał nie tylko tę walkę, ale również stracił swój zdrowy wygląd271.

W związku z tym, że niewidomy może sprawiać wrażenie osoby niezdarnej, może się on starać odzyskać sprawność motoryczną - „łatwość, grację i biegłość we wszystkich tych ruchach, które świat widzących postrzega jako normalne"272.

Drugi z kolei typ zakrywania (pokrewny temu pierwszemu) jest związany z wysiłkami mającymi na celu ograniczenia eksponowania tych ułomności, które są najbardziej identyfikowane z piętnem. Na przykład osoba niedowidząca, która wie o tym, że obecni znają jej odmienność, mimo wszystko może unikać czytania, ponieważ, aby to uczynić, musiałaby zbliżyć książkę na odległość kilku

2 7 0 W. Y. Baker, o/>. «f., s. 133. 2 7 1 H. Chevigny, op. cit., s. 40-41. 2 7 2 Ibidem, s. 123.


centymetrów, a to, w jej mniemaniu, mogłoby zbyt rażąco wskazywać na jej ślepotę273. Należy zaznaczyć, że ten typ zakrywania jest ważnym aspektem technik asymilacyjnych, stosowanych przez członków mniejszościowych grup etnicznych. Celem takich działań, jak zmiana imienia czy kształtu nosa, nie jest wyłącznie pomijanie piętna. Mają one również sprawić, by znany innym atrybut był rzadziej zauważany, ponieważ łatwiej jest wówczas podtrzymywać niewymuszony brak zainteresowania piętnem.

Najbardziej interesującym sposobem zakrywania jest chyba ten związany z organizowaniem sytuacji społecznych. Jak już wspomniałem, to, co koliduje bezpośrednio z procesem i mechanizmami komunikacji, narzuca się nieustannie w interakcji i rzeczywiste odwrócenie od tego uwagi jest trudne. Stąd też napiętnowane osoby, szczególnie te niepełnosprawne fizycznie, muszą niekiedy poznać strukturę interakcji po to, by się dowiedzieć, w jaki sposób zmienić swoje zachowanie, aby ich piętno było mniej natarczywe. Na podstawie ich wysiłków możemy zatem poznać cechy interakcji, które w innym wypadku uznalibyśmy za zbyt oczywiste, aby je zauważyć.

Na przykład osoby niedosłyszące uczą się mówić tak głośno, aby - w opinii słuchaczy - było to odpowiednie w danej sytuacji. Uczą się także, jak być w ciągłej gotowości, w razie gdyby musiały poradzić sobie z tymi momentami interakcji, które wymagają dobrego słuchu (jeśli mają się odpowiednio zachowywać):

Aby chronić swój sekret, Frances opracowała wyszukane techniki radzenia sobie z ciszą w czasie obiadu, przerwami podczas koncertów, meczy piłkarskich, potańcówek itd. Lecz techniki te sprawiały tylko, że jej niepewność rosła, co prowadziło z kolei do tego, że była ostrożniejsza i w związku z tym jeszcze bardziej niepewna. Zatem bezwzględnie przestrzegała tego, aby podczas proszonego obiadu: (1) siedzieć obok kogoś z donośnym głosem; (2) krztusić się, kaszleć lub dostawać czkawki, gdy ktoś zwracał się bezpośrednio do niej; (3) przejąć inicjatywę

2 7 3 R. Criddle, op. cit., s. 47,


w rozmowie, poprosić kogoś o opowiedzenie historii, którą już słyszała, zadawać pytania, na które znała odpowiedzi274.

W podobny sposób niewidomi uczą się niekiedy patrzeć bezpośrednio na mówiącego. Mimo że nie wiąże się to z widzeniem, pomaga jednak niewidomemu uniknąć gapienia się w przestrzeń, zwieszania głowy lub wysyłania nieświadomie innych sygnałów zerwanego kontaktu275.

VĄ Na podstawie: F, Warfield, Cotton in My Ears, cyt. za: B. Wright, op. tit,, s. 49, l n H. Chevigny, op. dt., s. 51.

I

Rozdział 3

Przystosowanie do grupy a tożsamość ego

W tej pracy podjęto próbę odróżnienia tożsamości społecznej od osobistej. Oba rodzaje tożsamości mogą być jednak lepiej zrozumiane, gdy się je ze sobą zestawi i po

równa z czymś, co Erikson i inni nazwali ego lub tożsamością odczuwaną, mianowicie z subiektywnym znaczeniem własnej sytuacji jednostki oraz jej ciągłości i charakteru, które jednostka nabywa w wyniku różnorodnych doświadczeń społecznych276.

Tożsamości społeczna i osobista jednostki budzą zainteresowanie innych i są dla nich podstawą do tworzenia definicji tożsamości. W wypadku tożsamości osobistej wspomniane zainteresowania i definicje mogą się pojawić jeszcze przed narodzinami jednostki i trwać po jej śmierci, a zatem mogą istnieć nawet wtedy, gdy jednostka nic nie czuje, a tym bardziej nie ma poczucia tożsamości. Z drugiej strony tożsamość ego jest przede wszystkim kwestią subiektywną, refleksyjną, musi więc być odczuwana przez jednostkę, której tożsamość rozważamy2 7 7. Jeśli zatem przestępca posługuje

2 " Termin „tożsamość Ja" byłby w tym miejscu trafny, ale jego rozwinięcie - termin „sa-moidentyfikacja" - jest powszechnie stosowany w odniesieniu do czegoś innego, mianowicie samej jednostki tworzącej swoją osobistą tożsamość przez dokumentację lub świadectwo, 177 Trójczlonowa typologia tożsamości wykorzystana w tym eseju nie precyzuje sensu zwrotu „identyfikować się z", który ma dwa powszechnie znane znaczenia; uczestniczyć zastępczo w sytuacji osoby, której niekorzystne położenie wzbudziło sympatię, oraz przyswajać sobie cechy innych osób, formując wlasns) tożsamość ego. Wyrażenie „być identyfikowanym z" może owe znaczenia psychologiczne posiadać, a ponadto odnosić się do społecznej kategorii osób, których domniemany charakter jest przypisywany sobie przez dana jednostkę jako cześć jej własnej społecznej tożsamości.

1 4 8 Piętno, Rozważania o zranione] tożsamości

się pseudonimem, to odcina się w tym momencie od swojej osobistej tożsamości, Kiedy jednak zachowuje przy tym oryginalne inicjały lub jakąś inną część swojego prawdziwego imienia i nazwiska, to daje w ten sposób wyraz poczuciu swojej tożsamości278. Jest oczywiście tak, że jednostka tworzy swój wizerunek z tych samych materiałów, z których inni wcześniej konstruują jej społeczną i osobistą identyfikację, jednakże korzysta ze znacznej swobody wobec tego, co kształtuje279.

Pojęcie tożsamości społecznej umożliwiło nam analizę napiętnowania. Pojęcie osobistej identyfikacji pozwoliło nam rozważyć rolę kontrolowania informacji w radzeniu sobie z piętnem. Dzięki pojęciu tożsamości ego możemy się przyjrzeć temu, co jednostka może odczuwać w związku z piętnem i radzeniem sobie z nim. To z kolei prowadzi nas do tego, by poświęcić szczególną uwagę dobrym radom, które otrzymuje.

Ambi Walencja

Wiemy, że napiętnowana osoba, uznana w naszym społeczeństwie za nosiciela piętna, nabywa standardy identyfikacji, które stosuje wobec siebie, mimo że nie może ich spełnić. Jest więc nieuniknione, że będzie w stosunku do własnego Ja odczuwać pewną ambiwalencję, Pewne przejawy tej ambiwalencji zostały już opisane przy omawianiu wahań identyfikacji oraz łączącego jednostkę z innymi napiętnowanymi związku, do którego się przyznaje. Można przytoczyć jeszcze inne jej przejawy,

Napiętnowane jednostki mają tendencję do hierarchizowania nosicieli tego samego piętna w zależności od tego, jak bardzo jest ono widoczne i narzucające się. Do tych osób, których piętno jest bardziej jawne, mogą mieć zatem taki stosunek, jaki normalsi mają do niej. Niedosłyszący w żadnym razie nie postrzegają więc siebie

m A. Hartman, op. cit., s. 54-55, " ' Istnieje na przykład dobrze znana tendencja polegająca na rym, że dana osoba ocenia prestiż swojego -«jęcia wyżej niż osoby zatrudnione gdzie indziej,

'i

Przystosowania do grupy a tożsamość ego 1 4 9

jako głuchych, a osoby niedowidzące nigdy nie uznają siebie za niewidomych2*0. To wahanie identyfikacji jednostki jest najbardziej widoczne w jej związku z osobami bardziej napiętnowanymi bądź też w separacji od nich.

Z takim rodzajem hierarchizowania, w którym jednostka zdradza swą grupę, łączy się kwestia sojuszy społecznych, a mianowicie to, czy wybierze przyjaciół, sympatię i małżonka z własnej grupy, czy też spoza niej. Niewidoma dziewczyna wyraża tę kwestię tak;

Raz - kuka lat ternu - myślałam, że dużo bardziej wolałabym się umówić z mężczyzną widzącym niż z niewidomym. Ale od czasu do czasu chodzę na randki i powoli moje odczucia na ten temat się zmieniły. Cenię to, że niewidomi rozumieją innych niewidomych, i teraz mogłabym szanować niewidomego dla jego własnych zalet i cieszyć się ze zrozumienia, które mógłby dla mnie mieć281.

Niektórzy moi przyjaciele widzą, a niektórzy są niewidomi. Wydaje mi się, że tak powinno być. Nie mogę zrozumieć opierania relacji międzyludzkich na tego typu podziałach282.

Można przypuszczać, że im bardziej jednostka jest związana z nor-malsami, tym mniej będzie postrzegać siebie w kategoriach piętna, choć zdarzają się sytuacje, w których prawdziwe wydaje się srwier-dzenie odwrotne.

Niezależnie od tego, czy nosiciel piętna jest blisko związany ze swoją grupą, czy też nie, można zaobserwować u niego ambiwalencję tożsamości w chwili, gdy zaobserwuje, że osoby z tym samym piętnem zachowują się stereotypowo, ostentacyjnie łub żałośnie, prezentując przypisywane im negatywne atrybuty. Taki widok może wzbudzić w danej jednostce odrazę, ponieważ wyznaje ona przecież w końcu normy społeczeństwa. Jednak jej społeczna i psychologiczna

Na przykład zob.: R. Criddle, op. cit., s, 44-47. E. Heinrich, L. Kriege!, op. cit., s. 187.

m Ibidem, s. 188.

zio

2»!

i


identyfikacja z tymi, którzy te normy naruszają, wiążą ją z przedmiotem jej odrazy, przemieniając wstręt we wstyd, a następnie sprawiając, że wstydzi się ona swego zawstydzenia. Krótko mówiąc, osoba taka nie może ani zaakceptować swojej grupy, ani jej odrzucić283. ("Wyrażenie „troska o wewnątrzgrupowe oczyszczenie" stosowane jest do opisywania działań osób napiętnowanych, zmierzających nie tylko do znormalizowania własnego zachowania, ale również do poprawy zachowania innych osób w grupie)284. "Wydaje się, iż szczególnie wyraźną formą tej ambiwalencji jest proces upodabniania się, czyli zbliżania się jednostki do niepożądanego wizerunku nosicieli tego samego piętna podczas przebywania z kimś normalnym285.

Należy się spodziewać, że taka ambiwalencja tożsamości będzie się wyrażać w sposób zorganizowany w pisanych, mówionych, pokazywanych oraz prezentowanych w jakikolwiek inny sposób wypowiedziach przedstawicieli grupy. I tak w publikowanych oraz przedstawianych na scenie dowcipach na temat napiętnowanych można znaleźć szczególny rodzaj ironii. Karykatury, dowcipy i opowieści pokazują w sposób niepoważny słabość stereotypowego przedstawiciela danej kategorii, nawet jeśli jednocześnie ten pólbohater potrafi jawnie przechytrzyć normalsa mającego dużo wyższy status286. "W poważniejszych wypowiedziach bohaterowie reprezentujący nosicieli piętna mogą ukazywać podobną ambiwalencję, ujawniającą lub wskazującą na podobną samoalienację.

Zalecenia profesjonalistów

Sugerowano już, że jednostka z piętnem definiuje siebie jako osobę nieróżniącą się od żadnej innej istoty ludzkiej, podczas gdy jednocześnie ona sama i otaczający ją ludzie definiują ją jako kogoś

11(1 Zob, j.-P. Sartre, Anti-Semite and Jew, New York 1958, s 102 i następne. ł M M. Seeman, The Intellectual and the Language of Minorities, „American Journal of Sociology", 1958, nr LXFV, s. 29, m Interesujący epizod, w którym niedowidząca młoda osoba spotyka niewidomą dziew-czyn? przy stoisku charytatywnym i ma mieszane uczucia, odnotowano w: R. Criddle, op. cii., s. 71-74. 2 8 6 Zob. na przykład: j . Burma, Humor as a Technique in Race Conflict, „American Sociological Review", 1946, nr XI, s. 710-715.

Przystosowanie do grupy a tożsamość ego 1 5 1

odmiennego. Znając tę podstawową wewnętrzną sprzeczność nosiciela piętna, można zrozumieć, że uczyni on jakiś wysiłek, aby rozwiązać swój dylemat, choćby to rozwiązanie miało polegać jedynie na znalezieniu ideologii, która nada sens jego sytuacji. We współczesnym społeczeństwie oznacza to, że jednostka będzie nie tylko próbowała sama taki kodeks stworzyć, ale - jak już sugerowano - pomogą jej profesjonaliści, niekiedy pod pretekstem opowiadania historii swojego życia lub tego, jak poradzili sobie z trudną sytuacją.

Kodeksy, które przedstawia się jednostce z piętnem (wprost lub pośrednio), dotyczą zazwyczaj pewnych standardowych kwestii. Sugerowany jest pożądany wzór odkrywania i zakrywania piętna. (Na przykład byłym pacjentom szpitali psychiatrycznych zaleca się czasem, aby staranie ukrywali swoje piętno przed zwykłymi znajomymi, ale byli na tyle pewni własnego zdrowia psychicznego i do tego stopnia wierzyli, że ich dawne ułomności miały medyczne, nie zaś moralne podłoże, aby ujawnić prawdę o sobie przed współmałżonkiem, bliskimi przyjaciółmi i pracodawcami). Innymi standardowymi kwestiami są: sposób radzenia sobie z sytuacjami drażliwymi; wsparcie, które jednostka powinna zapewniać swojej grupie; właściwy sposób bratania się z normalsami; typy uprzedzeń wobec nosicieli tego samego piętna, na które jednostka powinna przymykać oko i takie, które powinna otwarcie atakować; stopień, w jakim powinna się prezentować jako osoba tak samo normalna, jak każda inna, oraz stopień, w jakim powinna zachęcać do trochę innego traktowania siebie; fakty o podobnych do niej ludziach, z których powinna być dumna; a także formy .stawiania czoła własnej odmienności, w które powinna się zaangażować.

Pomimo że kodeksy czy metody postępowania proponowane osobom z określonym piętnem będą się między sobą różnić, istnieją pewne argumenty, nawet najbardziej sprzeczne, co do których istnieje bardzo ogólna zgoda. Napiętnowaną osobę niemal zawsze się ostrzega przed podejmowaniem prób całkowitego pomijania piętna. ("W końcu zalecanie takiej taktyki w oficjalnych publikacjach może być trudne, chyba że ktoś się przyznaje do tego anonimowo). Jest ona również zazwyczaj ostrzegana przed pełną akceptacją


i przyswojeniem negatywnych postaw innych wobec siebie, a także przestrzegana przed minstrelizacją287. Polega to na tym, że osoba napiętnowana, aby przypochlcbić się innym, prezentuje przed nor-malsami pełen zestaw złych cech przypisywanych osobom takim jak ona, odgrywając w życiu rolę błazna:

Dowiedziałam się również, że kaleka musi uważać, by nie zachowywać się inaczej, niż ludzie się po nim tego spodziewają. Oczekują oni przede wszystkim, że kaleka będzie osobą ułomną; że będzie niepełnosprawny i bezradny, że będzie od nich gorszy. Staną się podejrzliwi i niepewni, jeśli kaleka tyci: oczekiwań nie spełni. Jest to dość dziwne, ale osoba niepełnosprawna musi grać rolę kaleki, tak jak wiele kobiet musi dostosować się do tego, czego spodziewają się po nich mężczyźni - stają się stereotypowymi kobietami. Również Murzyni muszą się często zachowywać jak klauni przed „wyższą" białą rasą, tak aby czarny brat nie wzbudził w białym strachu. Znałam kiedyś karlicę, która była tego naprawdę smutnym przykładem. Była bardzo mala, miała mniej więcej cztery stopy wzrostu. Była osobą znakomicie wykształconą, jednakże w obecności innych ludzi stawała się niezwykle ostrożna, aby nie być niczym więcej niż karlem i grać rolę głupka - z tym samym sztucznym śmiechem i szybkimi, śmiesznymi ruchami, tak charakterystycznymi dla błaznów z królewskich dworów w średniowieczu. Tylko wśród przyjaciół mogła zdjąć blazeńską czapkę i odważyć się być kobietą, jaką była naprawdę; inteligentną, smutną i bardzo sa

motną 28S

Z drugiej strony jednostka z piętnem jest zazwyczaj przestrzegana przed normifikacją lub deminstrelizacją289. Jest zachęcana do tego,

2 8 7 Termin pochodzi z: A. Broyard, Portrait of ihn lutiiillieiilie Negro, „Commentary", 1950, nr X, s. 59-60, Wiąże się z tym świadoma próba pełnego odgrywania roli, nazywa^ na niekiedy personifikacją. Na temat Murzynów udających Murzynów «ob. B. Wolfe, oj», tit., s. 203, 2 8 8 F. Carling, op. eh., s. 54-55. 2 8 9 K. Lewin, op. cit., s. 192-193, stosuje tutaj termin „negatywny szowinizm"; A. Broyard, op, cit., s. 62, stosuje termin „inwersja roli", Zob. również: J.-P. Sartre, op. cit., s. 102 i następne.


by czuć niesmak wobec tych współtowarzyszy niedoli, którzy nie robiąc w zasadzie ze swojego piętna tajemnicy, jednocześnie starannie je zakrywają, oraz pokazują, że pomimo pewnych pozorów są niezwykle sprawni umysłowo, bardzo wielkoduszni, trzeźwi, męscy, zdolni do ciężkiej, fizycznej pracy i uprawiania wyczerpujących dyscyplin sportowych, krótko mówiąc - że są kulturalnymi dewiantami, osobami tak samo sympatycznymi jak my, wbrew reputacji swojej grupy290.

Powinno być jasne, że takie zalecane kodeksy zachowania dostarczają nosicielowi piętna nie tylko podstawy i polityki działania, nie tylko instrukcji, jak traktować innych, ale również recept na stosowne traktowanie siebie samego. Nie stosować się do kodeksu oznacza być osobą, która oszukuje samą siebie i jest na niewłaściwej drodze. Przestrzeganie go zaś oznacza, że jest się kimś prawdziwym i wartościowym - te wartości duchowe łączą się, tworząc coś, co bywa nazywane autentycznością291.

Można w tym miejscu wspomnieć, jakie mogą być skutki tego zalecenia. Po pierwsze, rady dotyczące osobistego zachowania zachęcają niekiedy osobę z piętnem do tego, by stalą się krytykiem społeczeństwa i obserwatorem ludzkich relacji. Mogą ją doprowadzić do tego, że nie będzie oceniała od razu przypadkowych interakcji społecznych, lecz analizowała je, szukając ogólnych motywów, zasad, które nimi rządzą. Dzięki temu może się stać świadoma sytuacji, podczas gdy współobecni normalsi są w nią zaangażowani spontanicznie, są wewnątrz sytuacji, która jest dla nich tłem złożonym z kwestii nieabsorbujących ich uwagi. To rozszerzanie świadomości nosiciela piętna jest wzmacniane, jak wcześniej sugerowano,

2 9 0 Na temot Żydów zob.: J.-P. Sartre, op. cit., s. 95-96; na temat Murzynów zob.: A, Broyard, op. cit.; na temat intelektualistów zob.: M. Seaman, op. cit.; na temat Japończyków zob.; M. Grodzins, Making Un-Americans, „American Journal of Sociology", 1955, nr LX, s. 570-582. 2 " Należy zaznaczyć, że choć literatura na temat autentyczności zajmuje się tym, w jaki sposób jednostka powinna się zachowywać, jest wiec moralisryczna, to jednak jest prezentowana pod pozorem chłodnej, neutralnej analizy, gdyż autentyczność ma prowadzić do realistycznego ukierunkowania się na reeczywisrość. Literatura ta jest obecnie najlepszym źródłem neutralnej analizy kwestii związanych z identyfikacja.. Krytyczne komentarze w; S. D. Rinder, D. T. Campbell, Varieties o/ hmutbencUy, „Phylon", 1952, nr IV, s. 270-275.


przez jego szczególną wrażliwość na sytuacje akceptacji i demaska-cji, których normalsi będą mniej świadomi292.

Po drugie, rady udzielane nosicielowi piętna odnoszą się często dosyć otwarcie do tej części jego życia, którą uznaje on za najbardziej prywatną i wstydliwą. Jego najgłębiej skryte rany są „dotykane" i badane w sposób kliniczny, jak tego chce obecna moda intelektualna293. Burzliwe debaty dotyczące sytuacji osobistych mogą być prezentowane w formie zbeletryzowanej, wraz z fundamentalnymi kryzysami świadomości, jakie im towarzyszą. Fantazje na temat poniżenia oraz triumfu nad normatsami mogą przybierać atrakcyjną formę i stawać się ogólnodostępne. To, co najbardziej prywatne j wstydliwe, staje się elementem wspólnotowym, ponieważ najgłębsze uczucia nosiciela piętna stają się treścią publicznych wypowiedzi przedstawicieli jego kategorii. Skoro zatem to, co jest dostępne dla nosiciela piętna, jest z konieczności dostępne również dla nas, w prezentacjach tych praktycznie nie można uniknąć poruszania kwestii zdemaskowania i zdrady, mimo że ich ostateczny efekt mógłby być pomocny nosicielom piętna.

Przystosowanie do grupy

Mimo że proponowane tu filozofie życiowe, owe recepty na życie są przedstawiane jak gdyby z osobistego punktu widzenia nosiciela piętna, to po analizie staje się jasne, że nie są one oparte na doświadczeniach poszczególnych osób. Tym, co je ożywia, są grupy, rozumiane jako zbiór jednostek będących w podobnej sytuacji. Nie

Przystosowanie do grupy a tożsamość ego 15 5

M 1 jest to tylko jeden z aspektów generalnej tendencji nosicieli piętna do tego, by stawiać czoła ciqglemu ocenianiu swojego życia, czego normalsi być może nic muszą robić. Zatem o osobie z piętnem, która zakłada rodzinę i zdobywa pracę, mówi się niekiedy, że „zrobiła coś ze swoim życiem", a o kimś, kto zawiera małżeństwo z nosicielem piętna, mówi się, że „zmarnował sobie życie". To wszystka jest w niektórych sytuacjach wzmacniane, kiedy jednostka staje się „sprawą" lub „podopiecznym" dla pracowników socjalnych lub innych urzędników społecznych i utrzymuje ten swój status przez resztę życia. Opinia pewnej niewidomej osoby na ten temat w; H. Chevigny, op, eh., s. 100, M 5 Ostatnie prace Jamesa Baldwina dostarczają wielu informacji na temat Murzynów. H. Chevigny, op, eh., podaje dobry przykład dotyczący niewidomych.

.: i

powinno to być zaskoczeniem, skoro o tym, kim jednostka jest lub kim mogłaby być, decyduje miejsce zajmowane w strukturze społecznej przez podobne jej osoby.

Jedną z takich grup jest ogół osób cierpiących razem z jednostką. Jej rzecznicy utrzymują, że właśnie ta grupa jest prawdziwą grupą jednostki, do której ona w sposób naturalny należy2 9 4. Wszystkie pozostałe kategorie i grupy, do których jednostka z konieczności również należy, nie są z istoty rzeczy uznawane za jej prawdziwe środowisko. Prawdziwą grupą jednostki są zatem ludzie, których dotyka prawdopodobnie to samo cierpienie, gdy noszą takie samo piętno, czyli ta kategoria osób, która rnoże ją dyskredytować.

Charakter, który wspomniani rzecznicy przyznają jednostce, zależy od jej stosunku do podobnych sobie osób. Jeżeli zwraca się w kierunku swojej grupy, jest lojalna i autentyczna. Jeśli się od niej odwraca, jest podła i głupia29S. To z pewnością wyraźna ilustracja podstawowego socjologicznego motywu; natura jednostki, którą jej

1 9 4 Stąd na przykład K. Lewin, op. cit., może rozważać fenomen, który nazywa samonie-nnwiścią, i nic powodować żadnych niejasności, minio że przei ten termin rozumie on nie nienawiść jednostki do samej siebie (co postrzega jako częsty skutek samonienawiści), ale nienawiść do grupy, do której piętno ją przypisuje. 2 , 5 Pogląd, że napiętnowana jednostka powinna być lojalna w stosunku do swojej grupy, jest wyrażany również przez zawodowych badaczy społecznych. Na przykład; D. Ries-man, Marginalily, Conformity, and Insight, „Pylon", i 953, nr III, s. 251—252, opisując to, że każdy - socjolog, Amerykanin czy profesor - może ulec pokusie akceptowania komplementów na swój temat, które są obrazą dla jego grupy, podaje taką historię: „Ja sam przypominam sobie, że powiedziałem kiedyś prawniczce, że nie była tak ostra i agresywna, jak inne Portias, które znalem, i ubolewam, że przyjęła to jako komplement i przystała na zdradę swoich koleżanek".

Z punktu widzenia socjologii powinno być jasne, iż jednostka w różnych sytuacjach społecznych odkryje różne roszczenia co do tego, która z jej wielu grup jest tą prawdziwą. Inne kwestie są mniej jasne. Dlaczego na przykład jednostkom, które zapłaciły już znaczną cenę za swoje piętno, powinno się mówić, by nie ukrywały go - może zgodnie z regułą, że im mniej zdobyłeś dotychczas, tym mniej powinieneś próbować zdobyć? I jeśli poniżenie z określonym piętnem jest zte obecnie lub w przyszłości, to dlaczego właśnie nosiciele piętna powinni być bardziej niż ci, którzy go nie maj?, odpowiedzialni za prezentowanie i narzucanie sprawiedliwego stanowiska i poprawienie losu całej kategorii napiętnowanych? Jedr.a odpowiedź jest oczywiście taka, że osoby z określonym piętnem powinny lepiej znać swoją sytuację, co zakłada interesującą relację między wiedzą a moralnością. Lepszym wytłumaczeniem jest być może to, że osoby z określonym piętnem są często przez siebie oraz przez tiormalsów uznawane za powiązane ze sobą w przestrzeni i czasie w jedną społeczność, której członkowie powinni się wzajemnie wspierać.

1 5 6 Piętno, Rozważania o zranione) tożsamości

przypisujemy i którą przypisuje sobie sama, wynika z natury jej grupowych związków.

Jak się można spodziewać, profesjonaliści przyjmujący stanowisko wewnątrzgrupowe mogą zalecać wojowniczą i szowinistyczną linię postępowania, a nawet sprzyjać ideologii secesyjnej. Przyjmując tę takrykę, nosiciel piętna będzie w mieszanych kontaktach chwalić domniemane szczególne wartości i zasługi podobnych sobie osób. Może się również pysznić pewnymi stereotypowymi atrybutami, które mógłby łatwo ukryć. Obserwujemy Żydów w drugim pokoleniu296, którzy agresywnie nasycają swoją mowę żydowskimi idiomami i akcentem, oraz wojujących gejów obnoszących się ze swoją odmiennością w miejscach publicznych. Nosiciel piętna może również otwarcie kwestionować na wpół ukrytą dezaprobatę, z jaką traktują go normalsi, oraz dopatrywać się niedociągnięć w zachowaniu osób pretendujących do roli „zorientowanych", czyli nieustannie obserwować działania i słowa innych, póki nie zauważy choćby cienia znaku, że ich akceptacja jest tylko na pokaz297.

Problemy związane z postawą radykalną są dobrze znane. Kiedy ostatecznym celem politycznym jest pozbawienie piętna inności, jednostka może odkryć, że jej własne wysiłki mogą upolitycznić jej życie, czyniąc je jeszcze bardziej odmiennym od normalnego, którego jej pierwotnie odmówiono, chociaż kolejne pokolenie nosicieli piętna dzięki jej wysiłkom będzie się mogło cieszyć większą akceptacją. Ponadto, zwracając uwagę na sytuację podobnych do siebie osób, jednostka pod pewnymi względami utrwala publiczny wizerunek swojej odmienności jako czegoś rzeczywistego, a wizerunek swoich współtowarzyszy niedoli - jako tworzących prawdziwą grupę. Z drugiej strony, jeżeli szuka jakiegoś rodzaju separacji, a nie asymilacji, może odkryć, że używa z konieczności języka i stylu wrogów, Co więcej, przedstawione żądania, rewidowane położenie, zalecane strategie są częścią dyskursu ekspresji i uczucia, który należy

2 9 4 Chodź; o Żydów urodzonych już w USA, czyli dzieci żydowskich imigrantów (przyp, red.). 2 , 7 Na temat wojowniczych reakcji niektórych pacjentów ze zniekształceniami rwarzy zob.; R Macgregor i in., op. dt., s. 84. Zob. też: C. Greenberg, Self-Haired and Jewish Chauvinism, „Commentary", 1950, nr X, s. 426-433.


i

:•

do całego społeczeństwa. Pogarda dla społeczeństwa, które ją odrzuca, może być zrozumiana tyłko w kategoriach obowiązującej w tym społeczeństwie koncepcji dumy, godności i niezależności. Krótko mówiąc, jeśli nie istnieje jakaś obca kultura, w której może znaleźć oparcie, to im bardziej jednostka separuje się strukturalnie od normalsów, rym bardziej może się do nich upodobnić pod względem kulturowym.

Przystosowaniepoza grupą

Własna grupa jednostki może zatem dostarczać wskazówek do kodeksu zachowania, który profesjonaliści zalecają tejże jednostce. Od osoby z piętnem żąda się również, aby spojrzała na siebie z punktu widzenia grupy normalsów oraz całego społeczeństwa. Chcę w pewnej mierze rozważyć cień rzucany przez ten drugi punkt widzenia.

Język tego stanowiska, inspirowany przez normalsów, jest nie tyle polityczny, jak w poprzednim wypadku, co psychiatryczny. Źródłem retoryki jest wyobrażenie higieny umysłowej. O kimś, kto postępuje według zaleceń, mówi się, że jest dojrzały i dobrze się przystosował, O tym, kto tego nie robi, mówi się, że jest osobą słabą, ograniczoną, defensywną, z niedostatkiem zasobów wewnętrznych. Z czym się wiąże takie stanowisko?

Jednostce radzi się, aby postrzegała siebie jako pełnowartościową istotę ludzką, taką jak każda inna - jako istotę, która w najgorszym wypadku okazuje się wykluczona z czegoś, co w ostatecznym rozrachunku jest tylko jedną z dziedzin życia społecznego. Z tego punktu widzenia jednostka ta nie jest typem ani kategorią, ale istotą ludzką;

Kto powiedział, że kaleki są nieszczęśliwe? One czy ty? Tylko dlatego, że nie mogą tańczyć? Każda muzyka i tak musi kiedyś zamilknąć. Tylko dlatego, że nie mogą grać w tenisa? Często słońce zbyt mocno grzeje! Tylko dlatego, że trzeba im pomagać poruszać się w górę i w dół po schodach? Czy jest coś innego, co wolałbyś robić? Polio nie jest smutne, jest tylko cholernie

158 Pięlno, Rozważania o zranionej tożsamości

uciążliwe - oznacza, że nie możesz już mieć napadów złości, wbiec do pokoju i zatrzasnąć drzwi kopniakiem. „Kaleka" to okropne słowo, Ono kategoryzuje! Ono oddzielał Jest zbyt intymne! Jest protekcjonalne! Budzi we mnie odrazę, tak jak robak wydostający się z kokonu298.

Skoro schorzenie jednostki samo w sobie nie jest niczym istotnym, nie powinna się go wstydzić ani też innych ludzi, którzy na takie schorzenie cierpią. Nie powinna się również kompromitować próbami jego ukrycia. Z drugiej strony poprzez ciężką pracę i uporczywe samokształcenie jednostka powinna wypełniać zwykłe standardy tak dokładnie, jak to możliwe, przerywając jedynie wtedy, gdy pojawia się kwestia normifikacji, czyli gdy jej wysiłki mogłyby sprawić wrażenie, iż próbuje zaprzeczyć swojej odmienności. (Ta bardzo cienka granica jest oczywiście wyznaczana różnie przez różnych profesjonalistów, ale ze względu na tę niejednoznaczność tym bardziej wymaga profesjonalnego opracowania). A ponieważ normalsi również mają swoje problemy, nosiciel piętna nie powinien się czuć zgorzkniały, urażony czy litować się nad sobą. Należy mieć wesoły i otwarty sposób bycia.

Metoda postępowania z normalsami jest logicznym następstwem powyższego. Zdolności, które nosiciel piętna nabywa, radząc sobie z mieszaną sytuacją społeczną, powinny być wykorzystane, by pomóc innym w podobnej sytuacji.

Normalsi naprawdę nie mają złych intencji, Kiedy krzywdzą, to dlatego, że nie wiedzą, jak postępować. Powinno się im zatem taktownie doradzać, jak mają się dobrze zachowywać. Na lekceważenie, afronty i nietaktowne uwagi nie powinno się odpowiadać tym samym. Nosiciel piętna nie powinien zwracać na nie uwagi lub też powinien podjąć próbę pełnej zrozumienia reedukacji normalsa, pokazując mu punkt po punkcie, spokojnie i delikatnie, że wbrew pozorom osoba z piętnem jest mimo wszystko pełnowartościowym człowiekiem. (Jednostka jest pochodną społeczeństwa w tak pełnym

2 M N. Linduska, op. «'{., s. 16Ą-165,


sensie, że społeczeństwo może polegać na tym, iż ci, którzy są najmniej akceptowani jako jego normalni członkowie i najmniej nagradzani przez przyjemność łatwej społecznej interakcji z innymi, dostarczą deklarację, wyjaśnienie i uznanie dla wewnętrznej natury zwykłego człowieka. Im bardziej jednostka z piętnem odbiega od normy, w tym bardziej nadzwyczajny sposób może być zmuszona przejawiać standardowe Ja subiektywne, by inni dali się przekonać, że takowe w istocie posiada; tym bardziej intensywne mogą być żądania jej otoczenia, by modelowo wyrażała to, co zwyczajna osoba powinna na swój temat odczuwać).

Kiedy osoba z piętnem odkrywa, że normalsi mają problemy z ignorowaniem jej ułomności, powinna spróbować im pomóc, świadomie redukując napięcie299. W tych okolicznościach nosiciel piętna może na przykład próbować przełamywać lody, otwarcie odnosząc się do swojej ułomności w sposób, który pokazuje, że jest on obiektywny i potrafi przyjąć swój stan bez trudu. Oprócz rzeczowości zaleca się również poczucie humoru:

No i był jeszcze ten numer z papierosem. Zawsze można się było trochę pośmiać. Kiedykolwiek wchodziłem do restauracji, baru czy na imprezę, wyciągałem paczkę szlugów, ostentacyjnie ją ' otwierałem, brałem jednego, zapalałem, siadałem wygodnie i zadowolony się nim zaciągałem. To prawie zawsze przyciągało uwagę, Ludzie się gapili i prawie słyszałem jak mówią: „Ojej! To cudowne, co on może zrobić z parą protez", Jeśli ktoś to komentował, uśmiechałem się i mówiłem: „Jest jedna rzecz, o którą nigdy nic muszę się martwić. O poparzenie sobie palców". To oklepane, wiem, ale na pewno przełamuje lody...300.

OT Próbę ogólnej analizy tego typu napięcia i jego redukcji można znaleźć w: E, Gof-fman, Fun in Games, New York 1961, s. 48-J5. m H, Russell, op. eh., s. 157; cyt. za: B. "Wright, op. eil., s, 177; zob, też H. Russell, op. (it., s. 151. Należy zaznaczyć, że ten, kto próbuje przełamać lody, może oczywiście być postrzegany jako wykorzystujący sytuacje do granic możliwości, na co wskazywali autorzy. Przykład w: I. Levin, A Kiss Before Dying, New York 1953, s. 178-179.

„O tak - rzeki Kingship - rzeczywiście jest biedny. Zadał sobie trud wspomnienia o tym dokładnie trzy razy tamtej nocy. I ta przydługa anegdota, którą opowiedział, o tej kobiecie, dla której szyła jego matka, cś>


Nieco wyrafinowana pacjentka, która miała na twarzy bliznę na skutek zabiegu upiększającego, uznawała za efektowne, żeby wchodząc do pokoju pełnego ludzi, powiedzieć żartobliwie: „Wybaczcie ren trąd"301.

Twierdzi się również, że osoba z piętnem może uznawać, że w mieszanym towarzystwie przydatne jest odnoszenie się do swojej ułomności (a także swojej grupy) w języku, którym się posługuje, gdy jest wśród swoich, oraz w języku stosowanym na jej określenie przez normalsów. W ten sposób proponuje wspólobecnym normnlsum tymczasowy status zorientowanych. Innym razem może uznać, że odpowiedni będzie ceremoniał demaskacji, i wprowadzić swoją ułomność jako temat poważnej rozmowy, majrjc nadzieję, iż w ten sposób obecni nie będą czuli, że muszą ukrywać swoje zainteresowanie jej ułomnością.

Poczucie tego mężczyzny, ofiary wypadku, iż jako osoba nie jest rozumiany, w połączeniu z zakłopotaniem osoby nieposzkodo-wanej, przebywającej w jego obecności, tworzy napiętą, nieprzyjemną sytuację, która prowadzi dalej do ich rozdzielenia. Aby złagodzić to Społeczne napięcie i zyskać większą akceptację, poszkodowana osoba może nie tylko być skłonna zaspokajać ciekawość wyrażaną przez osoby nieposzkodowane [...], ale również sama zainicjować rozmowę na temat tego urazu [-..p02.

- Co złego jest w tym, że jego matka zajmowała się szyciem? - Nic, Mario», nie ma w rym nic złego. Chodzi o ro, jak o tym wspomniał, tnk mimochodem, tak bardzo mimochodem. Wiesz kogo mi przypomniał? Jest raki mężczyzna w klubie, który ma chorą nogę, trochę kuleje. Za każdym razem, kiedy gromy w golfa, mówi: »Wy chłopcy idźcie przodem. Stary kuternoga was dogoni». Wiec wsiyscy id;) wyjątkowo powoli i każdy czuje się podle, kiedy z nim wygra". Majqc możliwość przełamania lodów, może samemu sobie udowodnić, że kontroluje tę sytuację (E, Henrich, L. Kricgel, op. cii., s. 14J): „Myślę, ze społeczeństwo nie jest odpowiedzialne za to, aby Zrozumieć osoby z porażeniem mózgowym, jest to raczej nasz ohmviq-zek, aby tolerować społeczeństwo oraz w imię rycerskości przebaczać mu oraz bawić się jego szaicńsrwcm. Uznaję to za honor wątpliwy, chociaż -zabawny. Uspokojenie poruszonych brjdż ciekawskich osób, zanim zdąża, skomplikować sytuację, stawia niepełnosprawnego w roli nadrzędnej w stosunku do agitatorów i przyczynia się do ludzkiej komedii. Lecz jest to coś, czego trzeba się bardzo długo uczyć". •"" F. Macgregor i in., op. eil., s. 8.5. '<" R. K. White, B. A. Wright, T. Dembo, op. cit., s. 16-17,

Przystosowanie do grupy a tożsamość ogo 1 6 1

Rekomendowane są również inne sposoby pomagania nor-małsom, aby byli w stosunku do jednostki taktowni. Na przykład w wypadku zniekształceń twarzy należy się zatrzymać, wchodząc do pomieszczenia, w którym odbywa się spotkanie, aby przyszli uczestnicy tej sytuacji mieli szansę na ochłonięcie:

.57-lcini mężczyzna, któremu twarz jest w znacznym .stopniu zniekształcona, prowadzący firmę zajmującą się nieruchomościami, powiedział: „Kiedy mam spotkanie z nowym klientem, staram się stać w pewnej odległości, skierowany twarzą do drzwi, tak żeby osoba wchodząca miała więcej czasu, aby mnie zobaczyć i przyzwyczaić się do mojego wyglądu, zanim zaczniemy rozmawiać"303.

Jednostce z piętnem radzi się również, aby zachowywała się tak, jakby wysiłki normalsów, aby ułatwić jej sytuację, były skuteczne i doceniane. Nieproszone zainteresowanie, współczucie i oferowana pomoc, mimo że nosiciel piętna często postrzega je jako naruszenie prywatności i arogancję, powinny być taktownie akceptowane:

Jednak pomoc nie jest tylko problemem tych, którzy ją ofiarowują. Jeśli kaleka chce, żeby lody zostały przełamane, musi docenić wartość pomocy i pozwolić ludziom ją oferować, Wiele razy widziałam, jak znika obawa i zakłopotanie w oczach ludzi, gdy wyciągałam dłoń po wsparcie i czułam życie i ciepło płynące z pomocnych dłoni, które przyjmowałam. Nie zawsze jesteśmy świadomi, jak bardzo możemy pomóc, akceptując wsparcie, i że w ten sposób możemy stworzyć podstawę do nawiązania kontaktu304,

Chory no polio przedstawia podobną sytuację:

Kiedy sąsiedzi dzwonią do moich drzwi w czasie śnieżycy, aby zapytać, czy nie potrzebuję czegoś ze sklepu, to mimo że jestem

"» I-'. Macgregor i in., op. eil., s. HS. •1,M KCar!iiig,op.d/.1s, 67-68.

iiiMiiipiwn-wumii


przygotowany na zlą pogodę, próbuję wymyślić jakąś rzecz, zamiast odrzucić wielkoduszną ofertę. Uprzejmiej jest zaakceptować pomoc, niż ją odrzucić, próbując udowodnić nie-

Podobnie uważa osoba po amputacji:

Wiele osób po amputacji pozwala sobie pomóc, ab)' pomagający poczuli się lepiej z tego powodu. To sprawia, że ludzie są mniej skrępowani, niż mogliby być, gdybyś wciąż stawiał opór-3"6.

Pomimo że taktowna akceptacja niezdarnych prób pomocy ze strony normalsów może być dla nosiciela piętna ciężarem, żąda się od niego jeszcze więcej. Mówi się, że jeżeli dana osoba rzeczywiście dobrze się czuje ze swoją innością, to akceptacja ta będzie miała natychmiastowy wpływ na normalsów, sprawiając, że łatwiej będzie im czuć się z tą osobą swobodnie w sytuacjach społecznych. Krótko mówiąc, jednostce z piętnem radzi się, aby akceptowała siebie jako normalną osobę ze względu na to, co inni mogą w ten sposób zyskać (i stąd pośrednio także prawdopodobnie ona sama) podczas interakcji rwarzą w rwarz.

Sposób postępowania inspirowany przez normalsów obliguje zatem nosiciela piętna do różnych sposobów ich ochrony. Ważny aspekt tej ochrony został jedynie zasugerowany i teraz rozpatrzymy go ponownie.

Wiemy, że normalsi w wielu sytuacjach okazują osobie z piętnem uprzejmość i traktują jej defekt tak, jakby był nieistotny. Wierzymy też że nosiciel piętna będzie prawdopodobnie czuł, iż mimo swej powierzchowności jest normalną istotą ludzką, jak każda inna osoba. Można się zatem spodziewać, iż da się on niekiedy zwieść i uwierzy, że jest bardziej akceptowany, niż ma to miejsce w rzeczywistości. Będzie wtedy próbował brać udział w takich sytuacjach,

m E. Henrich, L Kricgel, op. cii., s. 185. 306 G. Ladieu, E. Hanfninnn, T. Dembo, Evaluation of Help by the Iiijttrstl, „Journal of Abnormal and Social Psychology", 1947, nr XLII, s. 182.

Przystosowanie d o grupy a tożsamość ego 1 6 3

które inni uznają za nieodpowiednie dla niego. Oto jak niewidomy autor opisuje konsternację, jaką wywołał u hotelowego fryzjera:

W zakładzie się uciszyło i zrobiło poważnie, kiedy zostałem wprowadzony i praktycznie przeniesiony na fotel przez umundurowanego członka personelu. Spróbowałem jak zwykle zażartować, że chodzę do fryzjera raz na trzy miesiące, nawet gdybym tego nie potrzebował. To był błąd. Panująca cisza uświadomiła mi, że nic byłem osobą, która powinna żartować, nawet jeśli są to dobre żarty 1 0 7 .

Podobne uwagi dotyczą tańca:

Ludzie wydawali się trochę zszokowani, gdy o tym słyszeli. Bo ja poszedłem na podwieczorek taneczny do Savoy Plaza. Nie potrafili wytłumaczyć, dlaczego tak się czuli, i moje oświadczenie, że bardzo dobrze się bawiłem i zamierzam to powtórzyć przy najbliższej okazji, wydawało się sprawę pogarszać. To było po prostu coś, czym niewidomy mężczyzna nie powinien się zajmować [...]. Przypomina to sytuację nieprzestrzegania w sposób należyty przepisowego okresu żałoby3 0 8.

Niepełnosprawny dodaje kolejny przykład:

Ludzie oczekują nie tylko tego, że będziesz grał swoją rolę. Oczekują również, że będziesz znal swoje miejsce. Pamiętam na przykład mężczyznę w restauracji na świeżym powietrzu w Oslo. Jego kalectwo było znaczne, lecz zostawił on swój wózek inwalidzki, aby wejść po raczej stromych schodach na taras, gdzie były stoliki. Ponieważ miał niesprawne nogi, musiał się czołgać na kolanach i kiedy zaczął wchodzić po schodach w ten niekonwencjonalny sposób, kelnerzy popędzili mu na spotkanie. Nie po to, by pomóc, ale żeby mu powiedzieć, że nie mogą w tej restauracji

307 H. Clieviyny, op. cii., s. 68. m Ibidem, s. 130.


obsługiwać kogoś takiego jak on, ponieważ ludzie odwiedzają to miejsce, aby się dobrze bawić i milo spędzić czas, a nie doznawać przygnębienia na widok kalek-10'-'.

Możliwość przyłapania jednostki z piętnem na tym, że bierze tę taktowną akceptację samej siebie zbyt poważnie, wskazuje na to, iż akceptacja ta jest warunkowa. Jej warunkiem jest to, aby normalsi nie zostali postawieni w sytuacji, w której okazanie akceptacji nie jest łatwe lub, co gorsza, jest po prostu bardzo trudne. Od nosicieli piętna taktownie się oczekuje, że będą dobrze wychowani i nie będą nadużywać swojego szczęścia. Nie powinni testować granic okazywanej im akceptacji ani czynić z niej podstawy do kolejnych roszczeń. Tolerancja jest oczywiście zazwyczaj częścią targu.

Wyraźnie widać teraz naturę dobrego przystosowania. Wymaga ono, aby nosiciel piętna radośnie i bez samoświadomości akceptował siebie jako osobę zasadniczo taką samą jak każdy normals, jednocześnie nie dopuszczając dobrowolnie do sytuacji, w których normalsi mieliby trudność z werbalnym potwierdzeniem jego akceptacji jako normaIsa.

Skoro wytyczne dobrego przystosowania są przedstawiane przez osoby przyjmujące punkt widzenia ogółu społeczeństwa, należałoby zapytać, co dla normalsów oznacza przestrzeganie tych zasad przez napiętnowanych. Oznacza to mianowicie, że normalsi nigdy nie zauważą niesprawiedliwości i cierpienia wynikających z konieczności dźwigania piętna. Oznacza też, że normalsi nie będą musieli przyznać przed sobą, jak ograniczona jest ich taktowność i tolerancja. Oznacza również, że mogą pozostać względnie nieskażeni przez intymne kontakty z nosicielem piętna, względnie niezagrożeni w swoich przekonaniach tożsamościowych. W istocie to właśnie z tych znaczeń wynikają zasady dobrego przystosowania.

Kiedy osoba z piętnem przyjmuje postawę dobrego przystosowania, mówi się o niej często, że ma silny charakter albo że kieruje się głęboką filozofią życiową. Być może dzieje się tak dlatego, że w głębi

F. Carling.op. cii., s. 56.

Przystosowanie rjo grupy a tożsamość ego 1 6 5

duszy my, normalsi, chcemy znaleźć wytłumaczenie jej skłonności i zdolności do takiego zachowania. Można tu przytoczyć wypowiedź osoby niewidomej:

Brak wiary w to, że czyjaś chęć, aby iść naprzód, może wypływać z całkiem zwykłych motywów, jest tak powszechny, że w obronie przed tym poglądem niemal automatycznie tworzysz racjonalne uzasadnienie swojego zachowania. Tworzysz „filozofię". Ludzie wydają się nalegać, abyś jakąś miał, i myślą, że żartujesz, kiedy mówisz, że nie masz żadnej. Więc starasz się, jak możesz, aby ich zadowolić, a także dobrze się przysłużyć tym nieznajomym, których spotykasz w pociągach, restauracjach czy w metrze, którzy chcą wiedzieć, co daje ci motywację do życia - prezentujesz im własną wersję, jesteś człowiekiem niezwykle bystrym, jeśli potrafisz sobie uświadomić, że rzadko sam jesteś autorem owej filozofii, która w rzeczywistości jest odbiciem wyobrażenia całego świata na temat ślepoty110,

Generalna recepta jest oczywista. Od jednostki Z piętnem oczekuje się, aby swoim zachowaniem nie dawała do zrozumienia, że jej brzemię jest ciężkie ani że dźwiganie go sprawiło, iż stała się inna niż my. Jednocześnie osoba ta musi trzymać się od nas na taką odległość, dzięki której będziemy mogli bezboleśnie potwierdzić to przekonanie na jej temat. Inaczej rzecz ujmując, radzi się jej, aby się naturalnie odwzajemniała, akceptując siebie i nas, akceptując siebie w sposób, w jaki my sami nie byliśmy gotowi jej w pełni zaakceptować, Złudna akceptacja może w ten sposób być podstawą złudnej normalności. Tak głęboko zatem jednostka musi być uwikłana w to podejście do Ja, które jest definiowane jako normalne w naszym społeczeństwie. Tak gruntownie musi być częścią tej definicji, by mogła realizować swoje Ja nienagannie, przed obserwującą ją w napięciu publicznością, która do jej występu przykłada miarę poniekąd zupełnie innego przedstawienia. Jednostka może nawet zostać

" " H. Chevigny, op. cii., s, 141-142. Autor posuwa się do stwierdzenia, że takiej filozofii można oczekiwać również od osób z wrodzona, ślepot;}, nie mogących do końca poznać tego, co tak skutecznie skompensowali.


nakłoniona do tego, by przyłączyć się do normalsów w sugerowaniu niezadowolonym członkom własnej grupy, iż te afronty, na które oni są wyczuleni, są tylko wymyślone. Jest to oczywiście niekiedy prawdopodobne, gdyż na wielu społecznych granicach sygnały tych afrontów tak skonstruowano, by byty na tyle słabo widoczne, aby wszyscy mogli sie zachowywać, jakby byli w pełni akceptowani, co oznacza, że podejściem realistycznym staje się orientacja na oznaki minimalne, być może niezamierzone.

Ironia takich zaleceń nie polega na tym, że od nosiciela piętna oczekuje się, aby zachował cierpliwość, będąc dla innych rym, kim nie wolno mu dla nich być, ale na rym, że takie zawłaszczenie reakcji jednostki może się okazać maksimum tego, czego nosiciel piętna może oczekiwać w swojej sytuacji. Jeżeli w istocie pragnie żyć tak bardzo, jak to możliwe „jak wszyscy" i być akceptowanym „za to, kim naprawdę jest", to w wielu wypadkach najsprytniejsza postawa, jaką może przyjąć, będzie miała podwójne dno. Jednostka z piętnem może często zwiększyć akceptację normalsów w stosunku do siebie, zachowując się spontanicznie i natutalnie, jak gdyby ta warunkowa akceptacja jej osoby (której starannie nie forsuje) była pełna. Oczywiście to, co jest dobrym układem przystosowawczym dla jednostki, może być jeszcze lepsze dla społeczeństwa. Można dodać, że kłopot z granicami jest ogólną cechą organizacji społecznych; utrzymanie takiej złudnej akceptacji wymaga dostosowania się wielu osób. Każde wzajemne dostosowanie i obopólna zgoda między dwiema jednostkami może prowadzić do głębokiego zażenowania, jeśli jedno z partnerów w całości zaakceptuje ofertę, którą druga strona wydaje się składać. Każda pozytywna relacja opiera się na ukrytych obietnicach uwagi i wsparcia - gdyby się jednak faktycznie powołano na to zaufanie, relacja ta zostałaby naruszona.

Polityka tożsamości

Zatem zarówno grupa własna, jak i obca proponują nosicielowi piętna pewną tożsamość ego: pierwsza głównie w sformułowaniach politycznych, druga - psychiatrycznych. Dowiaduje się on, że jeśli


przyjmie odpowiednią linię postępowania (której rodzaj jest uzależniony od autora wypowiedzi), to pozostanie w zgodzie ze sobą i stanie się pełnowartościowym człowiekiem, będzie osobą dorosłą, pełną godności i mającą szacunek do samej siebie.

I rzeczywiście - jednostka zaakceptuje to zaproponowane jej Ja, nawet jeśli będzie ono z konieczności stałym elementem obcym, głosem grupy, który mówi w imieniu jednostki i przez nią.

Socjologia twierdzi jednak niekiedy, że każdy z nas przemawia z punktu widzenia grupy. Szczególna sytuacja nosiciela piętna polega na tym, że społeczeństwo mówi mu, że jest członkiem większej zbiorowości. Oznacza to, iż jest normalną istotą ludzką, a zarazem jest w pewnym stopniu inny i zaprzeczanie tej odmienności byłoby nierozsądne, Sama różnica wywodzi się oczywiście ze społeczeństwa, gdyż zanim odmienność może nabrać jakiegoś znaczenia, musi zazwyczaj zostać kolektywnie zdefiniowana przez społeczeństwo jako całość. Jest to wyraźnie widoczne w wypadku jednego z nowych typów piętna:

Urodziwszy się z athetoidalnym typem porażenia mózgowego, będącym wynikiem urazu centrum kontrolnego mózgu podczas porodu, nie byłam świadoma mojej zaskakującej, złożonej przynależności do określonej grupy, do czasu, gdy termin ten stał się popularny i społeczeństwo zażądało, abym uznała swoje określone już przez nie odstępstwo. To byto jak przyłączenie się do Anonimowych Alkoholików. Nie możesz być ze sobą szczery, dopóki nie odkryjesz, kim jesteś, oraz być może nie rozważysz, kim -w oczach społeczeństwa - jesteś lub powinieneś być311.

Jeszcze wyraźniejsze jest to w wypadku epilepsji. Od czasów Hipo-kratesa tych, którzy odkrywają, źe cierpią na to schorzenie, społeczeństwo definiuje jako trwale napiętnowanych, Do dziś nic sic w tej kwestii nie zmieniło, mimo że w grę wchodzić może nieistotna ułomność fizyczna i że wielu specjalistów używa obecnie terminu

F.. Henrich, L. Kriegcl, op. cit., s, 155.


„epilepsja" w odniesieniu do nieprawidłowości w postaci ataków tylko wtedy, gdy nie można dla nich znaleźć żadnego konkretnego (i mniej piętnującego) medycznego wyjaśnienia-112. To moment, w którym medycyna musi się wycofać, za to społeczeństwo może zacząć działać w sposób bardziej zdecydowany.

Nawet kiedy jednostce z piętnem mówi się, iż jest istotą ludzką jak każda inna, informuje się ją jednocześnie, że niemądrze byłoby ukrywać piętno czy zawieść grupę, do której należy. Dowiaduje się zatem, że jest taka jak inni, a zarazem że taka nic jest, a wypowiadający się nie są zgodni co do tego, z którym z tych stanowisk powinna się bardziej identyfikować. Ta sprzeczność i ironia są jej przeznaczeniem. Jest to zarazem nieustanne wyzwanie dla reprezentantów osób napiętnowanych, skłaniające tych profesjonalistów do przedstawiania spójnej poliryki tożsamości. Tak morywowani potrafią oni szybko dostrzec nieautentyczne aspekty proponowanych rozwiązań, choć dużo wolniej odkrywają, że „autentyczne rozwiązanie" być może w ogóle nie istnieje.

Nosiciel piętna znajduje się zatem na arenie sporów i dyskusji na temat tego, co powinien o sobie myśleć, czyli dotyczących jego tożsamości ego. Jednostka jest więc popychana jednocześnie w różnych kierunkach przez profesjonalistów mówiących jej, co powinna robić, a także co powinna myśleć na temat tego, kim jest, a wszystko to rzekomo dla jej własnego dobra. Pisanie czy wygłaszanie przemówień optujących za jedną z tycti „dróg ucieczki" jest samo w sobie rozwiązaniem interesującym, ale niestety niedostępnym dla większości tych, którzy potrafią jedynie czytać lub słuchać.

" - S. Livingscon, ttji, cii., s. .5, h. 29 1-3CM.

Rozdział 4

Ja i jego „inny'

Wniniejszej pracy omawiam sytuację napiętnowanego oraz jego reakcję na swoje położenie. Aby wynikające z tego ramy usytuować w odpowiednim kontekście pojęcio

wym, trzeba rozważyć z różnych punktów widzenia pojęcie odstępstwa, będące pomostem łączącym badania nad piętnem z badaniami nad resztą świata społecznego.

Odstępstwa i normy

Można uznać, że najbardziej odpowiednie do stosowanej tutaj analizy są ułomności rzadkie i dramaryczne. Wydaje się jednak, że egzotyczna odmienność przydaje się najbardziej do uświadomienia sobie założeń dotyczących tożsamości, które zazwyczaj są zrealizowane na ryle, że nie zwracamy na nie uwagi. Możliwe jest również myślenie, iż grupy powszechnie uznawane za mniejszościowe, takie jak Murzyni czy Żydzi, mogą być najlepszymi obiektami tego rodzaju analizy. Mogłoby to larwo prowadzić do braku równowagi w sposobie traktowania tematu. Z punktu widzenia socjologii centralną kwestią dotyczącą tych grup jest ich miejsce w strukturze społecznej. Nieoczekiwane zdarzenia, z którymi napiętnowani muszą się zmierzyć w interakcjach twarzą w twarz, są tylko częścią problemu i czymś, czego istoty nie można w pełni zrozumieć bez odniesienia do historii, rozwoju politycznego oraz aktualnych metod działania grupy.

Możliwe jest również ograniczenie analizy do osób posiadających taką skazę, która utrudnia prawie wszystkie ich sytuacje


społeczne, prowadząc je do reaktywnego sformułowania znacznej części własnej koncepcji siebie, w kategoriach swojej odpowiedzi na to położenie313. Ta praca broni jednak innej tezy. Najszczęśliwszy z normalsów będzie prawdopodobnie miał własną na wpół ukrytą ułomność, która będzie się rzucać w oczy przy określonej społecznej okazji, tworząc wstydliwą lukę między pozorną a rzeczywistą tożsamością społeczną. Zatem osoby bywające zagrożone tylko czasami oraz osoby zagrożone stale tworzą jedno kontinuum, a ich sytuację życiową można analizować w tych samych ramach. (Stąd osoby jedynie w niewielkim stopniu odmienne odkrywają, że rozumieją strukturę sytuacji, w której znajdują się osoby z pełnym piętnem, często przypisując to zrozumienie głębi swojej ludzkiej natury zamiast izomorfizmowi ludzkich sytuacji. Osoby z pełnym i widocznym piętnem muszą się czuć szczególnie poniżone, mając świadomość, iż ich sytuacja jest wyraźnie widoczna i że praktycznie każdy będzie mógł wejrzeć w sedno ich kłopotliwego położenia). Nasuwa się zatem wniosek, że w celu zrozumienia naszej odmienności nie należy się zwracać do osób odmiennych, lecz do normalsów. Kwestia norm społecznych jest z pewnością najistotniejsza, lecz mniejszą wagę należy chyba przywiązywać do rzadko występujących odstępstw od tego, co zwyczajne, niż do zwyczajnych odstępstw od tego, co powszechne.

Można przypuszczać, iż koniecznym warunkiem życia społecznego jest uznawanie przez wszystkich jego uczestników zestawu oczekiwań normatywnych, mogących istnieć po części dlatego, że się je stosuje. Gdy jakaś zasada zostanie złamana, zaraz podejmuje się działania naprawcze, kładzie się kres szkodliwości, a samą szkodę naprawia, bez względu na to, czy robią to organa kontroli, czy sam winowajca.

Jednakże normy omawiane w tym tekście dotyczą tożsamości lub bycia, mają zatem szczególny charakter. Porażka lub sukces w zachowywaniu takich norm ma bardzo bezpośredni wpływ na psychiczną integralność jednostki. Jednocześnie zwykle pragnienie

, 1 J E. Lernen nazwał to wtórnym odstępstwem w: E. Lcmcrr, Social Palliolog^', op. cii., s. 75 i następne.

Ja i jego „inny" 1 7 1

przestrzegania normy, sama dobra wola, nie wystarczy, gdyż w wielu sytuacjach jednostka nie ma bezpośredniego wpływu na to, na ile tę normę wypełnia. Jest to kwestia kondycji jednostki, nie jej woli, kwestia obiektywnej zgodności, nie subiektywnej adaptacji. Tylko dzięki założeniu, iż jednostka powinna znać swoje miejsce i na nim pozostawać, w rozmyślnym działaniu można znaleźć pełny ekwiwalent społecznego stanu jednostki.

Chociaż niektóre z tych norm (takie jak dobry wzrok i umiejętność czytania i pisania) są zwykle całkowicie poprawnie realizowane przez większość członków społeczeństwa, istnieją też inne normy (np. związane z urodą) przybierające formę ideałów i tworzące standardy, których niemal każdy na jakimś etapie swojego życia nie spełnia. I nawet w sytuacjach, w których mamy do czynienia z larwo dostępnymi wzorcami, ich różnorodność skutkuje dyskwalifikacją wielu osób. Na przykład w Ameryce jest tak naprawdę tylko jeden typ mężczyzny, który niczego się nie musi wstydzić: młody, żonaty, biały, mieszkający w mieście, pochodzący z północy, heteroseksualny protestancki rodzic, mający wyższe wykształcenie, pełne zatrudnienie, odpowiedni wygląd, wagę i wzrost, i mogący się poszczycić niedawnymi osiągnięciami sportowymi. Każdy Amerykanin ma skłonność do patrzenia na świat z tej perspektywy - i tylko w takim sensie można mówić o wspólnym systemie wartości w Ameryce. Każdy mężczyzna, który nie spełnia jakiegoś z tych oczekiwań, może postrzegać siebie - przynajmniej w pewnych momentach - jako niegodnego, niekompletnego i gorszego. Może on niekiedy pomijać piętno, a kiedy indziej może się łapać na tym, że zachowuje się przepraszająco lub agresywnie w stosunku do tych ogólnie znanych aspektów samego siebie, które - według niego - są prawdopodobnie postrzegane jako niepożądane. Ogólne wartości danego społeczeństwa odnoszące się do tożsamości mogą nie być w pełni zrealizowane przez nikogo, a mimo to rzucają jakiś cień na interakcje, do których dochodzi w codziennym życiu.

Ten problem obejmuje nie tylko normy dotyczące nieco statycznych atrybutów statusu. Istotną kwestią jest nie tylko widoczność, ale też natarczywość piętna. Oznacza to, że niepowodzenie w wypełnianiu wielu pomniejszych norm, istotnych w etykiecie interakcji


twarzą w twarz, może mieć bardzo duży wpływ na akceptowalność danej osoby.

Nie jest zatem zbyt użyteczne zestawianie w tabelach liczby osób, które cierpią z powodu swojego piętna. Jak zasugerował kiedyś Lernen, liczba ta będzie tak wysoka, jak chciałby autor zestawienia-"'1. Kiedy się uwzględni osoby dobrowolnie noszące piętno oraz tych, którzy doświadczyli sytuacji napiętnowania lub jej kiedyś doświadczą (jeśli nie z innych powodów, to na pewno ze względu na nadchodzącą starość), to rozważyć trzeba nie to, czy dana osoba doświadczyła napiętnowania - ponieważ jest to oczywiste - ale raczej to, na ile sposobów.

Można zatem powiedzieć, że normy tożsamościowe dają początek zarówno odstępstwom, jak i konformizmowi, Dwa ogólne rozwiązania tej normatywnej trudności przytoczono wcześniej. Jednym z nich było to, aby kategoria osób stosowała się do tej normy, lecz by jej członkowie definiowali siebie i innych jako grupę, która nie musi tej normy realizować i osobiście wprowadzać w życie. Drugie rozwiązanie polegało na tym, aby jednostka, która nie może realizować normy tożsamościowej, wyalienowała się ze społeczności stosującej tę normę albo od początku nie przywiązywała się do tej społeczności. Jest to oczywiście rozwiązanie kosztowne, zarówno dla społeczeństwa, jak i dla jednostki, nawet jeśli w niewielkim stopniu jest stosowane przez cniy czas.

Wyszczególnione tutaj procesy tworzą w sumie trzecie główne rozwiązanie problemu niewypełnionych norm. Dzięki tym procesom wspólne pole norm może być potwierdzane daleko poza kręgiem tych, którzy je w pełni realizują. Jest to oczywiście stwierdzenie dotyczące społecznej funkcji tych procesów, a nie ich przyczyny czy celowości. Z tą kwestią wiąże się pomijanie piętna oraz jego zakrywanie, dostarczające badaczowi szczególnego zastosowania sztuki kierowania wrażeniem - sztuki podstawowej w życiu społecznym, dzięki której jednostka utrzymuje strategiczną kontrolę nad swoim wizerunkiem oraz nad wrażeniem, które inni odbierają. Wiąże się

3 1 4 E. Lernen, Some Aspects of a General Theory of Sociopalhk Behaviour, „Proceedings of the Pacific Sociological Soeicrj'", Srare College of Washington, 1948, nr XVI, s, 2.3-24.

Ja i jego „inny" 17 3

z tym również pewna forma cichej współpracy między normalsami a nosicielami piętna. Odstępca może sobie pozwolić na to, aby pozostawać przywiązanym do normy (ponieważ inni dbają o to, aby uszanować jego sekret i łatwo akceptować jego odsłonięcie lub nie zwracać uwagi na dowody, które uniemożliwiają zachowanie tajemnicy). Inni z kolei mogą sobie pozwolić na okazywanie taktu (ponieważ osoba z piętnem będzie się dobrowolnie powstrzymywać od żądania takiej akceptacji, którą normalsi uznaliby za niekomfortową).

Normalny dewiant

Należy zatem zauważyć, że radzenie sobie z piętnem jest ogólną cechą społeczeństwa, procesem pojawiającym się wszędzie tam, gdzie istnieją normy dotyczące tożsamości. W grę wchodzą te same cechy, niezależnie od tego, czy kwestią jest poważna ułomność, tradycyjnie definiowana jako srygmatyzująca, czy odmienność tak nieistotna, że jej nosiciel czuje się zażenowany, iż się jej wstydzi. Można zatem przypuszczać, iż rola normalsa i rola nosiciela piętna są częścią jednej złożonej całości i są zasadniczo jednorodne. Oczywiście, badacze przyjmujący perspektywę psychiatryczną wskazywali często na patologiczne konsekwencje samoponiżania, podobnie jak argumentowali, że uprzedzenie w stosunku do stygmatyzowanej grupy może być formą choroby. Skrajności te nie zajmowały jednak naszej uwagi, gdyż wzory reakcji i adaptacji rozważane w tej książce wydają się zupełnie zrozumiałe z punktu widzenia zwykłej psychologii, Można przyjąć po pierwsze, że osoby z różnymi piętnami są w podobnej sytuacji i reagują w podobny sposób. Zaprzyjaźniony aptekarz mógłby rozpowszechnić niepożądaną informację wśród sąsiadów, w związku z czym osoby poszukujące pewnych specyficznych lekarstw i sprzętu medycznego - osoby zupełnie różne, których nie łączy nic oprócz potrzeby kontrolowania informacji o sobie - z obawy przed ujawnieniem informacji, które zamierzają ukrywać, będą unikać aptek w swojej okolicy. Po drugie, można zakładać, że nosiciele piętna oraz normalsi mają tę samą mentalną naturę i że jest ona standardem koniecznym w naszym społeczeństwie. Zatem osoba, która potrafi


grać jedną z ról, ma wystarczające umiejętności do odgrywania drugiej, i prawdopodobnie zdobyła jakieś doświadczenie związane z takim czy innym piętnem. Co najważniejsze, samo pojęcie wstydliwych różnic zakłada podobieństwo najważniejszych przekonań, które odnoszą się do tożsamości. Nawet jeśli jednostka żywi całkiem nienormalne uczucia i przekonania, będzie prawdopodobnie miała całkiem normalne troski i stosowała zupełnie zwyczajne strategie, próbując te anomalie ukryć przed innymi, co potwierdza przykład byłych pacjentów szpitali psychiatrycznych:

Jedną z trudności jest stosowne zatrudnienie. Kłopotliwe okazuje się między innymi ustalenie, jaki rodzaj pracy jest „odpowiedni". Pacjenci niekiedy nie potrafią, ale częściej nie chcą wytłumaczyć, dlaczego określone zajęcie jest dla nich nieodpowiednie lub niemożliwe do wykonywania. Pewien mężczyzna w średnim wieku nie potrafił się zmusić do wyjaśnienia, iż tak bardzo boi się ciemności, że uparł się dzielić sypialnię ze swoją ciotką, i w żaden sposób nie mógłby pracować w miejscu, skąd musiałby zimą sam wracać po ciemku do domu. Próbuje swój lęk przezwyciężyć, ale pozostawienie go samego w nocy doprowadza go do stanu psychicznego załamania. W takim wypadku - i wielu innych - z obawy przed ośmieszeniem, wzgardą czy szorstkim zachowaniem trudno mu wytłumaczyć prawdziwy powód odmowy czy rezygnacji z proponowanych mu zajęć. Można wtedy łatwo przyczepić mu etykietę osoby obawiającej się pracy czy nienada-jącej się do zatrudnienia, co może być dla niego katastrofalne pod względem finansowym"5.

Podobnie dzieje się, gdy starzejąca się osoba odkrywa, że nie potrafi sobie przypomnieć imion kilku najbliższych przyjaciół, i z tego powodu zaczyna unikać miejsc, w których może ich spotkać. Zakłopotanie, w jakie wprawia ją ten fakt, jest nadmierne i zupełnie nie przystaje do sytuacji starzejącego się człowieka.

l l i E. Mills, op. c/f., s. 10S.


Jeśli zatem nosiciel piętna może być w ogóle nazywany dewiantem, lepiej użyć określenia normalny dewiant, którym jest przynajmniej w takim stopniu, w jakim jego sytuacja jest analizowana w prezentowanych tutaj ramach.

Istnieją bezpośrednie dowody tej jedności ja-inny, normals-na-piętnowany. Wydaje się na przykład, że osoby, które nagle stwierdzają, że zdjęto /. nich piętno (np. w wypadku udanej operacji plastycznej), bywają postrzegane przez siebie i innych tak, jakby zmieniły osobowość, stając się osobami bardziej akceptowalnymi3"', Podobnie ci, którzy nagle nabyli piętno, mogą względnie szybko doświadczyć zmiany w dotychczasowej osobowości317. Wydaje się, że te zauważane zmiany są u jednostki wynikiem znalezienia się w nowej relacji do nieoczekiwanych sytuacji, związanych z akceptacją w interakcji twarzą w twarz, co w konsekwencji wymaga zastosowania nowych strategii adaptacji. Dodatkowe ważne świadectwa pochodzą z eksperymentów społecznych, w których podmioty świadomie przyjmują na siebie piętno (oczywiście na pewien czas) - takie jak częściowa głuchota - i odkrywają, że ich spontaniczne reakcje oraz stosowane mechanizmy można zaobserwować u osób rzeczywiście upośledzonych318.

Należy wspomnieć także o innym fakcie. Ponieważ zmiana statusu z nosiciela piętna na normalsa jest przypuszczalnie zmianą pożądaną, zrozumiałe jest, że kiedy nastąpi, może być przez jednostkę psychologicznie podtrzymywana. Bardzo trudno jest jednak zrozumieć, jak takie osoby, które doświadczają nagłej transformacji z życiowej sytuacji normalsa do sytuacji nosiciela piętna, mogą psychicznie tę zmianę przeżyć, a jednak bardzo często im się to udaje. To, że oba typy transformacji mogą zostać przez jednostkę udźwignięte -a zwłaszcza ten drugi - sugeruje, że standardowe zdolności oraz trening wyposażają nas na okoliczność radzenia sobie z obiema możliwościami. Kiedy jednak już możliwości te są znane, reszta niestety

•1,k F. Mncgregor i in., op. cii., s. 126-129. 1 1 7 Ibidem, s. 110-114. " * L. Meyerson, Experimental Injury: An Approach to the Dynamics of Physical Disability, „Journal of Social Issues", 1968, nr IV, s. 68-71. Zob. też: J. H. Griffin, op. cil.

17 6 Piętno, Rozważania o zranionej tożsamości Ja i jego „inny" 1 7 7

przychodzi larwo. Jednostka bez trudu się uczy, że jest poza nawiasem lub też że już poza nim nie jest, choć niedawno była. Jest to jedynie nowe ustawienie w starych ramach odniesienia i odniesienie do siebie w szczegółach tego, co znała wcześniej u innych. Bolesność nagiego napiętnowania może zatem wynikać nie z zakłopotania jednostki co do swojej własnej tożsamos"ci, aie z jej zbyt dobrej wiedzy o rym, czym się stała.

Ujmując to z perspektywy czasu, jednostka jest w stanie odgrywać obie role, normalsa i dewianta. Ale trzeba zauważyć, że nawet w przelotnej społecznej sytuacji jednostka może być w stanie panować nad obydwiema rolami, wykazując się nie tylko ogólna zdolnością do ich odgrywania, ale również szczegółową wiedzą i opanowaniem koniecznym do zachowania zgodnie z wymogami roli. Ułatwia to oczywiście fakt, że role nosiciela piętna i normalsa są nie tylko komplementarne, lecz wykazują również pewne uderzające paralele i podobieństwa. Wykonawcy każdej roli mogą się wycofać z kontaktu z drugą stroną w celu przystosowania się. Każdy z nich może odczuwać, że nie jest przez drugiego w pełni akceptowany. Każdy z nich może odczuwać, że jego własne zachowanie podlega zbyt uważnej obserwacji, i jest to odczucie prawdziwe. Każdy może pozostać we własnej grupie wyłącznie po to, aby uniknąć konieczności stawienia czoła problemowi. Ponadto te asymetrie czy różnice między rolami są często utrzymywane w takich granicach, które ułatwiają powszechne zadanie podtrzymania sytuacji społecznej będącej w toku. Świadomość roli drugiego musi być wystarczająca na tyle, aby w sytuacji, gdy pewne techniki adaptacyjne nie zostaną zastosowane przez jedną osobę z pary normals-napiętnowany, druga osoba wiedziała, jak wkroczyć i przejąć jej rolę. Gdyby na przykład osoba z piętnem nie przedstawiła swojej ułomności rzeczowo, zadanie to może wziąć na siebie normals. I kiedy normalsi próbują taktownie pomóc napiętnowanemu w trudnościach, których źródłem jest piętno, może on zacisnąć zęby i wdzięcznie przyjąć pomoc ze względu na dobrą wolę stojącą za tymi wysiłkami.

Przypadki odgrywania podwójnych ról są powszechnie znane. Na przykład ludzie pomijają piętno dla zabawy lub na poważnie, i to na dwa sposoby: wchodząc do napiętnowanej kategorii lub ją

opuszczając, Innym źródłem takich przypadków jest psychodrama. Ta terapia zakłada, że pacjenci z zaburzeniami psychicznymi oraz inni będący poza nawiasem mogą się na scenie zamieniać rolami i grać postać normalsa przed kimś, kto teraz odgrywa ich własną rolę. I rzeczywiście, są oni w stanie grać normalsa bez wielu podpowiedzi i dość kompetentnie. Kpiny, jakie normalsi i napiętnowani prywatnie robią na swój temat, stanowią trzecie źródło materiału na poparcie tezy, że jednostka może jednocześnie panować zarówno nad rolą normalsa, jak i nosiciela piętna, Normalsi, kiedy są wśród swoich, parodiują napiętnowanych. Co ważniejsze, widzimy, że nosiciel piętna w podobnych okolicznościach parodiuje zarówno normalsa, jak i siebie. Żartobliwie odgrywa sceny degradacji z innym napiętnowanym, grającym rolę najbardziej niedelikatnego spośród normalsów, podczas gdy on sam przez chwilę przyjmuje na siebie role komplementarną, by zaraz wybuchnąć zastępczym buntem. Częścią tej smutnej przyjemności będzie niepoważne użycie terminów piętnujących, które w mieszanym gronie są zwykle tabu3 1 9. Należy w tym miejscu jeszcze raz stwierdzić, iż kiedy nosiciele piętna żartują w ten sposób, demonstrują nie tyle jakiś rodzaj ciągłego dystansu do samych siebie, ile bardziej istotny fakt, że nosiciel piętna (jak każdy) jest przede wszystkim uczony poglądów innych osób na jednostki takie jak on. Od tych osób różni się przede wszystkim rym, że ma szczególny powód, by opierać się poniżaniu piętna, gdy przebywa w ich obecności, i jest szczególnie uprawniony, by dopuścić je do głosu, kiedy ich nie ma.

Szczególnym wypadkiem żartobliwego użycia języka i stylu, którym napiętnowani sami się znieważają, jest jego stosowanie przez tych, którzy reprezentują grupę. Gdy reprezentują grupę przed nor-nialsami, mogą modelowo urzeczywistniać ideały tych normalsów,

" ' ' N;i przykład w odniesieniu do .Murzynów -/.ob.: J. W. Johnson, op. cii., s. 92, Na temat użycia |>oji;ci;i „wari.it, czubek" przez pacjentów z -oburzeniami psychicznymi "'.ob-: I, Belknap, Human Problems of a Slate Mental Hospital, New York 1956, s. 196; am/. J. Kcrkhoff, Ho«/ Thin the Veil, New York 1952, s. 152. F. Davis, Deviance Disavowal of>. cil„ s. 130—131, dosrareza przykładów sytuacji osób fizycznie upośledzonych, wskn żując, że użycie tych terminów w rozmowie z normalsami będzie znakiem, ic si) oni wtajemniczeni.

1 7 8 Piętno. Rozwalania o zranionej tożsamości

gdyż są do tego wybrani po części dlatego, że mogą to robić. Jednakże gdy się pojawiają na imprezach towarzyskich wśród swoich, mogą się czuć szczególne zobowiązani do tego, aby pokazać, iż nie zapomnieli o zasadach obowiązujących w grupie ani o swoim w niej miejscu. Zatem będąc na „scenie", mogą przyjąć uznany tu sposób mówienia, gesty i ekspresję w żartobliwej karykaturze własnej tożsamości. (Odbiorcy mogą się wtedy odciąć od tego, co jeszcze w pewnym stopniu jest ich udziałem, zidentyfikować z czymś, czyni się jeszcze w pełni nie srali). Jednakże „przedstawienia" te cechuje często pewne wyrafinowanie i staranność formy. Coś zostało najwyraźniej wzięte w nawias i podniesione cło rangi sztuki. W każdym razie odkrywamy, że ten sam przedstawiciel grupy ciągle potrafi zachowywać się bardziej normalnie niż większość członków jego grupy, którzy skłaniają się ku społecznej normalności; przedstawiciel ów może jednocześnie opanować więcej z miejscowego sposobu mówienia niż osoby ukierunkowane na odmienność napiętnowanej grupy, do której należą. Jeśli zaś przedstawiciel nie opanował tych dwóch ról, to stwierdzi, że wywiera się na niego presję, by się tego nauczył.

Piętno a rzeczywistość

Dotąd argumentowałem, iż główne znaczenie mają rozbieżności między pozorną a rzeczywistą tożsamością społeczną; położyłem nacisk na sterowanie napięciem i udzielaniem informacji oraz na to, w jaki sposób jednostka z piętnem może przedstawić innym swoje niepewne Ja, lżone i dyskredytowane. Poprzestanie na takich stwierdzeniach stworzyłoby jednak wypaczoną perspektywę, sugerującą, żc coś, co jest dużo bardziej chwiejne, jest w rzeczywistości trwale. Nosiciel piętna i normals są ze sobą związani. Jeśli jeden może się okazać podatny na zranienie, trzeba się spodziewać, iż to samo dotyczy drugiego. Przypisywanie tożsamości jednostkom (zarówno tej dyskredytowalnej, jak i niepodlegającej dyskredytacji) przez ich otoczenie społeczne naraża w pewien sposób na ryzyko reputację tego środowiska (jak i jego poszczególnych członków), może się bowiem okazać, że dali się wystrychnąć na dudka.


Mieliśmy już z tym do czynienia, gdy była mowa o sytuacji, gdy pomijanie piętna uchodziło za rodzaj rozrywki, Wszystko to zawierało się już w stwierdzeniu, iż powodem pomijania piętna jest niekiedy zabawa. Osoba, która ukrywa piętno bardzo sporadycznie, opowiada często o cym wydarzeniu swoim współtowarzyszom, przedstawiając to jako dowód głupoty normalsów oraz świadectwo faktu, że wszystkie ich argumenty dotyczące jej odmienności są jedynie racjonalizacjami-520. Osoba pomijająca piętno wraz z przyjaciółmi wyśmiewa te błędy identyfikacji i odczuwa swoją wyższość. Podobnie osoby, które w danym momencie rutynowo ukrywają swoją osobistą lub zawodową tożsamość, mogą znajdować przyjemność w prowadzeniu rozmowy z nic niepodejrzewającymi normalsami, aż do momentu, gdy ci nieświadomie zrobią z siebie głupców, wyrażając poglądy niemożliwe do głoszenia w obecności pomijającego piętno. W takich wypadkach fałszywa okazuje się nie osoba odmienna, ale raczej wszyscy ci, którzy przypadkowo znaleźli się w tej sytuacji i próbują w niej stosować konwencjonalne wzorce zachowania.

Istnieją oczywiście jeszcze bardziej bezpośrednie przykłady, w których zagrożona jest sytuacja, a nie osoba. Fizycznie upośledzeni, którzy muszą przyjmować wyrazy współczucia ze strony nieznajomych i znosić ich dociekliwość, mogą niekiedy chronić swoją prywatność w sposób niekoniecznie taktowny. Na przykład dziewczyna z jedną nogą, narażona na liczne pytania ze strony nieznajomych na temat swojego kalectwa, wymyśliła grę, którą nazwala „Nogi z Szynką", polegającą na udzielaniu dramatycznie niedorzecznej odpowiedzi na pytanie321. Oto relacja innej dziewczyny w rym samym położeniu, która zastosowała podobną strategię:

Denerwowały mnie pytania o to, jak straciłam nogę, więc wymyśliłam szablonową odpowiedź, która powstrzymywała takich ludzi od dalszych dociekań: „Pożyczyłam pieniądze z firmy udzielającej kredytów i trzymają moją nogę jako zabezpieczenie!"322.

, l ü Zob.: E. Goffmnn, Asylums, op. ci!,, s. 112. » ' W. Y. Baker, op. eit., s, 92-94. m E. Henrich, L. Kriege!, op, cit., s. 50.

M H « ^ M H t M M « R « lĘBwmmmumm


Oto inne krótkie odpowiedzi, które kończą niepożądane spotkanie:

„Moje biedaerwo, widzę, że straciłaś nogę" - to okazja do riposty: „Cóż za nieostrożność z mojej strony!"32,1.

Istnieje również znacznie mniej delikatna sztuka radzenia sobie w rakich sytuacjach. Wojowniczo nastawieni członkowie grup będących w niekorzystnym położeniu podczas spotkań towarzyskich wymyślają na użytek nieudolnie wyrażających współczucie normalsów opowiadanie o sobie i swoich uczuciach, rozwijając je do momentu, w którym staje się oczywiste, iż była zmyśleniem.

Chłodne, nieznehęcające spojrzenie może uprzedzić spotkanie, zanim zostanie ono zainicjowane, co ilustruj;] wspomnienia karla stosującego takie agresywne metody:

Byli ludzie gruboskórni, gapiący się jak dzikusy, które zeszły z gór, by obejrzeć wędrowny teatr. Byli zerkający ukradkiem zza gazety, którzy wycofywali się z rumieńcem na twarzy, jeśli ich na tym złapałeś. Byli i litościwi, których westchnienia można było prawie usłyszeć po tym, jak cię minęli. Ale jeszcze gorsi byli ci gadatliwi, których każda uwaga równie dobrze mogłaby brzmieć: „Jak się masz, biedny chłopcze?". Wyrażali to wzrokiem, zachowaniem i tonem głosu. Miatem standardową obronę - lodowate spojrzenie. I rak uzbrojony przeciwko innym ludziom mogłem się zmagać ze swoim podstawowym problemem: jak wejść do metra i ujść z niego z życiem 32-1

Stąd już tylko jeden krok do sytuacji kalekich dzieci, którym udaje się od czasu do czasu pobić kogoś, kto się z nich wyśmiewa, lub sytuacji osób grzecznie, lecz stanowczo wykluczonych z pewnych

n i W. Y. Baker, op. cii. [w:] B. Wright, op. cii., s. 212. 32,1 H. Viscardi, Jr., A Man's Stature [w:] B. Wright, op. cit., s. 214. Podobne techniki stosowane przez mężczyznę, który zamiast dłoni miał protezy, zob.: H. Russell, op. cii., s. 122-123.


układów, które w ten sam sposób wchodzą w te układy, często i z determinacją325.

Rzeczywistość społeczna, podtrzymywana przez uległego członka określonej napiętnowanej kategorii oraz uprzejmego normalsa, sama w sobie będzie miała własną historię. Gdy jakiś atrybut stopniowo przestaje funkcjonować jako piętno, jak w wypadku rozwodu czy irlandzkiego pochodzenia, można zaobserwować okres, w którym wcześniejsza jego definicja jest coraz bardziej atakowana, najpierw być może na scenie komediowej, a później podczas mieszanych kontaktów w miejscach publicznych. W końcu nadchodzi moment, w którym atrybut przestaje kontrolować zarówno to, do czego można się spokojnie odnieść, jak i to, co musi pozostać tajemnicą lub od czego z trudem można odwrócić uwagę.

Podsumowując, piętno dotyczy nie tyle określonej liczby jednostek, które można podzielić na dwie grupy (nosicieli piętna i normalsów), co wszechobecnego procesu społecznego zakładającego istnienie dwóch ról, w którym każda jednostka odgrywa obie, przynajmniej w pewnych związkach i w niektórych fazach życia. Normals i napiętnowany to nie osoby, ale raczej pewne perspektywy, Pojawiają się w sytuacjach społecznych, podczas kontaktów mieszanych, w rezultacie niezachowywania norm, które będą prawdopodobnie wpływać na spotkanie. Atrybuty określonej jednostki, które nosi ona przez całe życie, mogą spowodować, iż będzie ona wytypowana, by grać rolę nosiciela piętna niema! we wszystkich sytuacjach społecznych, w których się znajdzie. Sprawia to, że naturalne jest odnoszenie się do niej (tak jak to robiłem) jak do osoby z piętnem, której sytuacja życiowa stawia ją w opozycji do normalsów. Jednakże piętnujące ją atrybuty nie determinują natury tych dwóch ról - normalsa i nosiciela piętna - a jedynie częstotliwość odgrywania którejś z nich. A skoro w grę wchodzą role w interakcji (a nie konkrerne jednostki), to nie powinno dziwić, iż w wielu wypadkach osoba mająca jakieś piętno wyraźnie prezentuje wszystkie

n s Eksperyment przeprowadzony według tych wytycznych został opisany w: M. Koln, R. Williams, Jr., Situational Pallerning in Inlergroiip Relations, „American Sociological Review", 1956, nr XXI, s. 164-174.


normalne uprzedzenia wobec tych, którzy są napiętnowani w inny sposób.

Wydaje się, że interakcja twarzą w twarz (przynajmniej w społeczeństwie amerykańskim) jest szczególnie podatna na trudności, które rozważano w tej książce, Wydaje sie również, że zawsze będą istniały rozbieżności między pozorną a rzeczywistą tożsamością społeczną i zawsze będą one rodziły potrzebę radzenia sobie z napięciem (u zdyskredytowanych) oraz sprawowania kontroli nad informacjami o sobie (u dyskredytowainych). Gdy piętno jest bardzo widoczne lub narzucające się, czy też przekazywane przez więzy rodzinne, wynikające z tego niestałości interakcji mogą mieć dominujący wpływ na tych, którym przyznano rolę nosiciela piętna, jednakże fakt, że wraz z upływem czasu dana cecha przestaje być piętnem i traci zdolność do wywoływania procesu piętnowania, ma własną historię, która jest nieustannie zmieniana przez celowe działanie społeczne. Można argumentować, że - jak się zdaje - procesy dotyczące piętna pełnią ogólną funkcję społeczną - zjednywanie poparcia dla społeczeństwa wśród tych, którzy nie są przez to społeczeństwo wspierani - i w tej mierze są przypuszczalnie odporne na zmianę. Należy jednak zauważyć, że wiążą się z tym dodatkowe funkcje, które się wyraźnie różnią w zależności od rodzaju piętna. Styg-rnatyzacja osób mających niewłaściwą przeszłość moralną może najwyraźniej funkcjonować jako środek służący formalnej kontroli społecznej, Stygmatyzacja osób w określonych grupach rasowych, religijnych i etnicznych była najwidoczniej sposobem na usunięcie tych mniejszości z różnych dziedzin rywalizacji, natomiast dewaluację osób ze zniekształceniami ciała być może można interpretować jako ograniczenie liczby ludzi mogących stać się obiektem zalotów326.

J M Za te ostatni:) sugestię jestem wdzięczny Dawidowi Matzy.

Rozdział 5

Odstępstwa a dewiacja

Gdy mechanizm wstydliwej inności uznamy już za ogólną cechę życia społecznego, możemy zwrócić uwagę na związki, łączące badanie tego problemu z kwestiami pokrewnymi,

związanymi z terminem „dewiacja", słowem ostatnio modnym, którego pomimo jego użyteczności trochę dotychczas unikałem327.

Wychodząc od bardzo ogólnego wyobrażenia grupy jednostek, które mają jakieś wspólne wartości oraz stosują pewien zestaw norm społecznych, związanych z ich zachowaniem oraz osobistymi atrybutami, każdego pojedynczego członka tej społeczności, który się do tych norm nie stosuje, możemy określić jako odstępcę (deviator), a jego odmienność - jako odstępstwo (deviation). Nie sądzę, aby wszyscy odstępcy mieli ze sobą wystarczająco dużo wspólnego, by dawało to podstawę do specjalnej analizy; znacznie więcej bowiem ich dzieli, niż łączy, częściowo ze względu na wynikającą z ich liczby różnorodność grup, w których odstępstwa mogą się pojawić.

Można jednakże podzielić ten obszar badawczy na mniejsze odcinki, z których niektóre mogą być warte zgłębienia.

Wiadomo, że zajmowanie potwierdzonej wysokiej pozycji w małych, zwartych grupach może się wiązać z uprawnieniem do odstępstwa, a więc i do tego, aby być odstępcą. Cechą relacji takiego kogoś

1 2 7 Godne uwagi jest to, że przedstawiciele nauk społecznych szybko sit przyzwyczaili do używania pojęcia „dewiant", zupełnie jakby osoby, w stosunku do których ten termin jest stosowany, miały ze sobą wystarczająco dużo wspólnego, aby można było tworzyć na ich temat uogólnienia i mówić o nich jak o całości. Podobnie jak zdarzają się zaburzenia spowodowane błędami lekarzy (które następnie przysparzają im więcej pracy), tak też istnieją kategorie osób stworzone przez badaczy społecznych, będące później obiektem ich analizy.

••mm •unii—————I—•—

1 8 4 Piętno. Rozważania o jranionej loisamoścl

z grupą, a także wyobrażeń grupy na jego temat jest to, że wiedza o jego odstępstwie wcale tych grupowych wyobrażeń nic niszczy. (Jednakże kiedy grupa jest duża, pełne przystosowanie, pod wszelkimi względami, wymagane jest także od najwybitniejszych jej członków). Członek grupy, definiowany jako chory, jest w pewnym stopniu w takiej samej sytuacji. Jeśli będzie odpowiednio manipulował swoim statusem chorego, jego zachowanie może odbiegać od standardów i nie będzie to minio wpływu ani na niego, ani na jego relację z grupą, Osoby wybitne i chore zarazem mogą być zatem od-stępcami właśnie dlatego, że ich odstępstwo może być całkowicie pominięte, nie prowadząc do reidentyfikacji. Ich szczególna sytuacja wskazuje na to, że wcale nie są dewiantami - w powszechnym rozumieniu tego słowa-528.

W wielu zwartych grupach i społecznościach istnieją osoby, które ze względu na swoje czyny czy posiadane atrybuty lub też obie te rzeczy naraz odstępują od reguł i w konsekwencji zaczynają pełnić w grupie szczególną funkcję. Stają się one jej symbolem i do pewnego stopnia odgrywają w niej rolę błazna, nawet gdy się im odmawia szacunku należnego pełnoprawnym członkom grupy329. Co charakterystyczne, jednostki takie nie podejmują gry społecznego dystansu, dowolnie zbliżając się do innych i umożliwiając im dostęp do siebie. Stają się też często obiektem uwagi, skupiając innych wokół siebie we wspólnym kręgu, choć krąg ten pozbawia je po części statusu uczestników. Taka osoba staje się dła grupy maskotką, mimo że w pewien sposób kwalifikuje się, aby być jej normalnym członkiem. Tradycyjnymi przykładami są: wiejski idiota, małomiasteczkowy pijak czy plutonowy błazen, a także grubas należący do studenckiego stowarzyszenia. Należy się spodziewać, że w danej grupie znajdzie się tylko jedna taka osoba, gdyż więcej nie potrzeba; większa ich liczba stanowiłaby dodatkowe brzemię dla społeczności. Osoba taka może być nazwana dewiantem wewnątrzgrupowym, aby

J M Złożona relacja dewianta do jego gttipy była ostatnio rozważana przez L. Coscra, Some Fundions of Deviant Behavior and Normative Flexibility, „American Journal of Sociology", 1962, nr LXVIII, s. 172-J81. •129 jsja I e r n a t [yCn i innych Funkcji dewianta zob.: R. Dcmler, K, Erickson, The Functions ofDeuiance in Groups, „Social Problems", 1959, nr VII, s, 98-107,

Odstępstwa a dewiacja 1 8 5

przypomnieć, że jest ona dewiantem w odniesieniu do określonej grupy ludzi, a nie jedynie norm, oraz że jej intensywne (nawet jeśli ambiwalentne) uczestnictwo w grupie odróżnia ją od innego dobrze znanego typu odstępcy - „grupowego samotnika", to jest kogoś, kto nie będąc członkiem grupy, stale znajduje się w sytuacjach społecznych z grupą. (Gdy dewiant wewnątrzgrupowy jest atakowany przez osoby z zewnątrz, grupa może śmiało przyjść mu z pomocą. Kiedy atakowany jest grupowy samotnik, bardziej prawdopodobne jest, że będzie musiał stoczyć walkę sam). Zauważcie, że wszystkie rozważane tu typy odstępców umiejscowione są wewnątrz kręgu, w którym wiele informacji biograficznych na ich temat (pełna osobista identyfikacja) jest powszechnie znanych.

Sugerowałem, że w małych grupach można odróżnić dewianta funkcjonującego wewnątrz od innych odstępców, gdyż (w przeciwieństwie do nich) jego relacja do życia moralnego przeciętnego członka tej grupy jest wypaczona. Gdybyśmy chcieli oprócz roli wewnątrzgrupowego dewianta rozważyć jeszcze inne role społeczne, warto byłoby zwrócić uwagę na te ich rodzaje, których wykonawcy nie żyją zgodnie ze zwykłą moralnością, choć nie są uznawani za odstępców. Gdy przenosimy punkt odniesienia z małych, przypominających rodzinę grup na te, w których może występować większa specjalizacja ról, dwie z nich szczególnie wyłamują się z moralnego szeregu. Pierwszą jest rola pastora lub księdza, zobowiązująca go do tego, by był symbolem prawego stylu życia oraz postępował bardziej szlachetnie, niż uznaje się to za normalne. Druga to rola urzędnika egzekwującego prawo, znajdująca wyraz w codziennej rutynie, której treścią są znaczące występki innych ludzi3 3 0. Gdy punkt odniesienia przeniesiemy dalej, z lokalnej społeczności, której członkowie kontaktują się ze sobą bezpośrednio, na grunt wielkomiejski, włączając w to także powiązane z metropolią ośrodki wypoczynkowe i mieszkalne, odpowiednie przesunięcie znajdziemy też w różnorodności i znaczeniu zachowań nonkonformisty cznych.

J.w -Więcej , l a ten temat w; H, Becker, Outsiders, New York 1963, s, 145-163,

1 8 6 Piętno. Rozważania o zranionoj tożsamości

Szczególnie istotne jesr tu odstępstwo reprezentowane przez jednostki, które dobrowolnie i otwarcie odmawiają zaakceptowania przyznanego im miejsca w społeczeństwie. Zachowują się one non-konformisrycznie i/lub w pewnym stopniu buntowniczo wobec naszych podstawowych instytucji351 - rodziny, systemu klasyfikowania ludzi według wieku, stereotypowego podziału ról między płciami, legalnego zatrudnienia w pełnym wymiarze (wiążącego się z utrzymywaniem jednej, administracyjnie uwierzytelnionej tożsamości osobistej) oraz segregacji na klasy i rasy. Są to osoby bez afiliacji, ludzie, którzy nigdzie nie przynależą. Gdy przyjmują takie stanowisko same i bez pomocy innych, to mówi się, że są ekscentrykami lub dziwakami. Jeśli ich działalność jest kolektywna i odbywa się w obrębie jakiegoś budynku lub miejsca (a często polega również na szczególnych czynnościach), takie osoby mogą być nazwane sekciarzami. Jednostki, które tworzą subspoieczności lub środowiska, mogą być nazwane społecznymi dewiantami, a ich grupa - społecznością dewiacyjną332. Tworzą one pewien szczególny typ dewiantów, ale nadal jest to tylko jeden ich rodzaj.

Jeśli miałoby istnieć pole badawcze zwane studiami nad dewiacją, to jego rdzeń tworzyliby przypuszczalnie dewianci społeczni, tacy jak zdefiniowani powyżej. Do tej grupy zostaliby z pewnością zaliczeni: prosryrurki, narkomani, przestępcy, kryminaliści, muzycy jazzowi, członkowie bohemy, Cyganie, pracownicy wesołych miasteczek, trampowie, pijacy, ludzie show-biznesu, zawodowi hazar-dziści, ludzie spędzający większość czasu na plaży, homoseksualiści3 3 3 oraz zradykalizowani przedstawiciele biedoty miejskiej. Są to

3 3 1 Ogolnq tezę zasugerowała mi Dorothy Smith. J3~ Pojęcie „odchylona społeczność" nic jest całkowicie satysfakcjonujące, ponieważ 'zaciemnia dwie kwestie: czy dana społeczność jest osobliwa według standardów strukturalnych wywiedzionych z analizy struktury zwyczajnych społeczności oraz czy członkowie tej społeczności sa społecznymi dewiantami. Składający się wyłącznie z mężczyzn posterunek wojskowy na niczamieszkanym terytorium jest społecznością odchylona, w pierwszym znaczeniu, ale nic musi być społecznością społecznych dewiantów. J J J Pojęcie „homoseksualista" jest generalnie stosowane w odniesieniu do każdego, kto angażuje się w jawne praktyki seksualne z przedstawicielem własnej płci, zaś praktykę taki] nazywa się homoseksualizmem. Takie użycie tego pojęcia opiera się na medycznych i prawnych odniesieniach i powoduje zdecydowanie zbyt szeroką i heterogeniczną kategoryzację, by można ją było tu wykorzystać. Ja odwołuję się tylko do jednostek, które są członkami

Odstępstwa a dewiacja 18 7

ludzie, którzy w opinii społecznej w pewien sposób kolektywnie zaprzeczają porządkowi społecznemu. Są postrzegani jako niezdolni do wykorzystania dostępnych możliwości awansu w rozmaitych dziedzinach uznawanych przez społeczeństwo, okazują jawny brak szacunku dla osób wyżej od nich stojących w społecznej hierarchii, nie są pobożni, słowem - dowodzą porażki społecznych systemów motywacyjnych.

Kiedy rdzeń społecznej dewiacji jesr już ustalony, można przejść do przykładów mających już tylko znaczenie drugorzędne. Znajdą się wśród nich osadzeni we wspólnocie radykałowie polityczni (którzy nie tylko glosują w sposób odbiegający od normy, ale też spędzają z osobami podobnymi do siebie więcej czasu, niż jest to politycznie uzasadnione), a także ludzie bogaci spędzający życie na podróżowaniu, którzy nie muszą pracować i przenoszą się z jednego miejsca wypoczynkowego do innego. Dalej, ekspatrianci, zatrudnieni lub nie, którzy potrafią na ogól dać sobie radę bez telegraficznych przelewów pieniędzy z domu czy wizyt w biurach American Express. Będą to też niezasymilowani członkowie różnych grup etnicznych, wychowywani w dwóch światach: w społeczeństwie, z którego pochodzą, oraz w społeczeństwie rodziców, świadomie rezygnujący z dostępnych dla nich konwencjonalnych ścieżek awansu społecznego, skrywający wyniesioną ze szkoły publicznej socjalizację pod czymś co wielu normalsów postrzega jako groteskowy kostium religijnej ortodoksji. W tej grupie znajdą się także nieżonaci i niezamężne mieszkający w miastach, a także małżonkowie, którzy nie decydują się na dzieci, zamiast tego wspierając organizacje czy grupy

szczególnej społeczności opartej na zrozumieniu, w której przedstawiciele własnej płci są definiowani jako najbardziej pożądane obiekty seksualne, a życie towarzyskie skupia się na zdecydowanym dążeniu do kontaktu z tymi obiektami. Zgodnie z tą koncepcja, istnieje) cztery podstawowe odmiany życia homoseksualisty: męskie i żeńskie typy obecne w instytucjach zamkniętych oraz męskie i żeńskie światy gejowskie istniejące w centrach miejskich. (W związku z tym ostatnim zol). E. Hooker, [praca niepublikowana)). Należy 'zwrócić uwagę, że jednostka może być członkiem gejowskiego świata, a jednocześnie nic angażować się w praktyki homoseksualne, tak samo jak może wykorzystywać gejów, sptzedajac im własne usługi seksualne, nic uczestnicząc społecznic i duchowo w ich społeczności, (W związku z ostatnim zob. A. J. Reiss, Jr., o/j. cii.). Jeśli pojęcie „homoseksualista" odnosi się do kogoś, kto angażuje się w szczególny rodzaj aktu seksualnego, wtedy pojęcie „homoseksualny" musi dotyczyć kogoś, kto uczestniczy w szczególnego rodzaju społeczności.

1 8 8 Piętno, Rozwaiania o zranionej tożsamości

buntujące się, jakkolwiek by ten bunt był kruchy i krótkotrwały, przeciw systemowi opartemu na rodzinie, W niemal wszystkich tych wypadkach mamy do czynienia z demonstracyjnym w pewnym stopniu odrzuceniem instytucji społecznych, jest tak również w wypadku ekscenrryków i wyznawców najrozmaiszych kultów (ang. cultist - sekciarzy), co pozwala nam oddzielić wszystkich wymienionych od odstępców indywidualnych, czyli tych, u których brak społecznej afiliacji mniej się rzuca w oczy, hobbystów, którzy stają się tak oddani swojemu zajęciu, że na relacje społeczne zostaje im niewiele czasu (np, niektórzy zapaleni kolekcjonerzy znaczków, tenisiści czy miłośnicy sportowych samochodów).

Społeczni dewianci, tacy jak powyżej zdefiniowani, obnoszą się ze swoją odmową zaakceptowania przynależnego im miejsca w społeczeństwie. Ten gest buntu z ich strony jest przez jakiś czas tolerowany, pod warunkiem, że nie wykracza poza granice ich wspólnoty. Tak samo jak getta etniczne i rasowe, wspólnoty te stanowią schronienie, miejsce, w którym pojedynczy dewiant może otwarcie przyjąć postawę sprawiającą, że jest co najmniej tak wartościowy, jak każdy inny człowiek. Jednakże dewianci społeczni czują często, że nie rylko dorównują normalsom, ale że są od nich lepsi, a prowadzone przez nich życie jest lepsze niż to, które wiedliby, gdyby nie byli dewiantami. Dewianci społeczni stanowią również swego rodzaju wzorzec dla niespokojnych normalsów, zyskując nie rylko ich zrozumienie, ale też nowych członków. (Wyznawcy kultów-sekcia-rze - oczywiście również zyskują zwolenników, ale nacisk kładą na program działania, nie na styl życia). Osoby zorientowane również mogą się stać współtowarzyszami.

Społeczność dewiacyjna mogłaby teoretycznie pełnić w społeczeństwie podobne funkcje jak te, które pełni dewiant wewnątrz grupy, działając na jej rzecz, ale - choć wydaje się to możliwe - nikt jeszcze nie udowodnił, że jest tak faktycznie. Problem polega na rym, że ogromny obszar, z którego pozyskiwani są nowi członkowie dewiacyjnej społeczności, sam w sobie nie jest wyraźnym systemem, mającym swoje potrzeby i pełniącym określone funkcje, jak jest w wypadku malej grupy, której członkowie bezpośrednio kontaktują się ze sobą.

Odstępstwa a dewiacja 1 8 9

Brałem dotychczas pod uwagę dwa rodzaje odstępców: dewiantów wewnątrz grupy i dewiantów społecznych. Należy też wspomnieć o dwóch sąsiadujących typach kategorii społecznej. Po pierwsze, są to etniczne i rasowe grupy mniejszościowe334, których członkowie mają wspólną historię i kulturę (często też wspólne pochodzenie narodowe), a członkostwo w nich jest dziedziczone. Są one w stanie żądać oznak lojalności od części swoich członków i mają względnie niekorzystną pozycję w społeczeństwie. Po drugie, istnieją członkowie klasy niższej, ujawniający swój status w mowie, wyglądzie i sposobie bycia, którzy odkrywają, że w relacji do instytucji społecznych są obywatelami drugiej kategorii.

Staje się teraz jasne, że wszyscy oni - dewianci wewnątrzgrupo-wi, dewianci społeczni, członkowie mniejszości oraz osoby z klasy niższej - prawdopodobnie przy jakiejś okazji odkryją, iż są nosicielami piętna, niepewnymi tego, jak będą odbierani w interakcji twarzą w twarz, oraz reagującymi na to niekorzystne położenie z głębokim zaangażowaniem. Dzieje się tak z tego powodu (jeśli nie z żadnego innego), że niemal wszyscy dorośli ludzie mają jakiś kontakt z organizacjami i firmami usługowymi (zarówno komercyjnymi, jak i państwowymi), w których winien obowiązywać standard uprzejmego, jednakowego traktowania, nieuwzględniający jakichkolwiek kryteriów poza statusem obywatela. W tych właśnie instytucjach będą się jednak spotykać z ostrymi, krzywdzącymi ocenami, mającymi swe źródło w pozornym ideale klasy średniej.

Powinno być jednak równie jasne, że pełna analiza którejkolwiek z tych czterech kategorii wykracza daleko poza to, co trzeba rozważyć przy analizie piętna. Istnieją na przykład społeczności dewiacyjne, których członkowie - zwłaszcza gdy przebywają z dala od własnego środowiska - nie martwią się społeczną akceptacją własnej osoby, w związku z czym nie mogą być analizowani z punktu widzenia zarządzania piętnem. Przykładem może być środowisko surfe-rów spędzających czas na ciepłych plażach Ameryki. Można wśród nich znaleźć starzejących się już ludzi, którzy nie czują się jeszcze

m Nowe opracowanie analityczne w: IX. Glass, bwdcn-Qutsiders; The Position of Minorities, „New Left Review", zima 1962, nr XVII, s. 34-45,

! 9 0 Piętno, Rozważania o zranionej tożsamości

gotowi do podjęcia pracy; zamiast tego wolą surfować. Nie powinno się również zapominać, że oprócz tych czterech wspomnianych kategorii są jeszcze jednostki będące w trudnej sytuacji, które wcale nie mają piętna, na przykład osoba będąca małżonkiem egoisty czy ktoś, komu nie powodzi się zbyt dobrze, a musi wychowywać czwórkę dzieci-'3-', albo też człowiek upośledzony fizycznie (np, mający lekką wadę słuchu), co wpływa na jego życie, mimo że wszyscy, włącznie z nim samym, są nieświadomi, iż jest on fizycznie niepełnosprawny336.

Argumentowałem tu, iż sytuacja osób z piętnem jest na tyle podobna, że uzasadnia zaklasyfikowanie wszystkich tych osób do jednej grupy. Dokonałem zatem pewnego wyboru, wykorzystując dane z tradycyjnych dziedzin zajmujących się problemami społecznymi, relacjami etnicznymi i rasowymi, społeczną dezorganizacją, kryminologią, patologią społeczną oraz dewiacją - wyboru czegoś, co jest wspólne dla wszystkich tych dziedzin. Owe wspólne element)' można uporządkować na podstawie bardzo niewielu założeń dotyczących natury ludzkiej. To, co pozostanie w każdej z tych tradycyjnych dziedzin, można następnie zbadać ponownie pod kątem tego, co jest dla niej naprawdę specyficzne, nadając w ten sposób spójność czemuś, co obecnie jest wyłącznie historyczną i przypadkową jednością. "Wiedząc, co wspólnego mają ze sobą takie kwestie, jak relacje rasowe, starzenie się oraz zdrowie psychiczne, można analizować różnice między nimi. Być może w każdym wypadku wybór padłby na utrzymanie starych obszarów formalnych, ale byłoby przynajmniej jasne, że na każdą z tych kwestii należy patrzeć z różnych perspektyw i że rozwój którejkolwiek z tych spójnych analitycznych perspektyw raczej nie będzie dziełem ludzi ograniczających swoje zainteresowanie wyłącznie do jednego obszaru formalnego.

, M R Toynbec, of. tit, s. 15 i 17. 336 Pnyktad w: E. Henrich, L Kricgcl, o/r, cii., s. 178-180.

O Autorze

Erving Goffman urodził się w 1922 roku w Manville, w kanadyjskiej

prowincji Alberta. Do Stanów Zjednoczonych przeniósł się w roku 1945, a w 1953

obronił pracę doktorską z socjologii na uniwersytecie w Chicago. Do 1968 roku zajmował stanowisko profesora socjologii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, później kierował Katedrą Antropologii i Socjologii na Uniwersytecie Pensylwanii w Filadelfii.

Erving Goffman został uhonorowany nagrodami Maclver Award w 1961 roku i In Medias Res Award w 1978 roku. Byl członkiem Amerykańskiej Akademii Nauki i Sztuki. Zmarł w 1983 roku.

Na książkowy dorobek Goffmana składają się następujące pozycje: Człowiek w teatrze życia codziennego, Encounters, Asylums, Behavior in Public Places, Piętno, Interaction Ritual, Strategic Interaction, Relations in Public, Frame Analysis oraz Gender Advertisements.

Indeks nazwisk

A Adams, R. 102 Allerton, R. 33, 37, 46-47, 63,

134 Allport, G. W 43 Amsterdamski, S. 12 AthoilJ. 64,110

B Bainbridge, J. 110 Baker, W. Y. 42, 48, 55, 144,

179-180 Balaban, M. 17 Baldwin,/. 154 Bard, M. 27, 69 Barker, R. 27, 45, 141 Bartlett, R C. 103 Bauman, Z. 10, 25 Becker, H. 119, 185 Beem, H. P. 132 Belknap, I. 177 Biderman, A. 34 Bigman, 142 Birdwhistell, R. 63 Broom, L. 132 Brossard, C. 66 Broyard,A. 152,150, 153

Campbell, D. T. 153 Carling, R 43, 54, 62, 75, 152, 161,

164 Cayton, H. 118 Chaudhuri, C. 100 Chevigny, H. 35, 43, 47, 57, 71-72,

89, 144, 146, 154, 163, 165 Clark, E. 115 Clausen, C. 76, 91, 123, 127, 130,

140

Cockburn, C. 46 Coser, L. 184 Griddle, R. 67, 129, 145, 149-150

D Datner-Spiewak, H. 8-9 Davis, F. 51, 88,112, 177 de Beauvoir, S, 46 Dembo,T.27,48 )51, 160,162 Dendrickson, G. 83 Dentler, R. 184 Derczyński, W 9 Dexter, L. A. 47 Dickens, K. 82, 108 Dostojewski, R 17 Douglas, M. 8 Drake, S. 118 Durrell, L. 46

Edgerton, R. 54, 121, 135 Erickson, K. 184 Erikson, E. H. 39, 147 Ernst, M. 109

Finley, M. I. 83 Fleming, G. J. 80 Freeman, H. 53, 80

G Garfinkel, H. 100, 125, 128 Gaweł, M. L 45 Geertz, C. 8 Gibbon, M. 45 Giddens, A. 9,11-13,25 Gilman, S. L. 16 Girard, R. 19 Glass, R. 189


Goffman, E. 7-16, 19-26, 51, 54, 66, 74, 79, 92, 106, 159, 179

Gordon, M. 83 Gowman, A. G. 36, 65 Greenberg, C. 156 Greenblatt, M. 27 Greenwald, H. 137, 139 Griffin, J. H, 118, 175 Grodzins, M. 153

H Hanf mann, E, 162 Harris, S. 118 Harris, V. 132 Hartman, A. 96, 148 Hathaway, K. B. 38, 50 Heatherton, T. F. 19 Hebl, M. R. 19 Heckstall-Smith, A. 81 Heider, F. 27 Henrich, E. 35, 41-43, 48, 68, 123,

149, 160,162, 167, 179, 190 Henry, J. 105 Hirshi, T, 112 Hodgson, K. W. 55 Hooker, E. 123, 139, 187 Hughes, E. C. 73 Hughes, H. M. 119, 141 Hul i J .G. 19

J Jasińska-Kania, A. 9 Jawłowska, A. 10 Johnson, J. W 76, 136,177

K Kane, E. 112 Kardiner, A. 39 Kasenbaum, G. 53, 80 Keitlen, T. 36, 41, 73, 89 Kennedy, J. F. 142 Kerkhoff, J. 177 Kierkegaard, S. 8 Klare, H. 46 Kłeck, R. E. 19 Kogon, E, 83 Koln, M. 181 Kriegel, L. 35, 41-43, 48, 68,123,

149, 160, 162, 167,179, 190

Krzemiński, 1.14

LaCapra, D. 20-21 Ladieu, G. 162 Landy, D. 55, 135 Lazarsfeld, P. 49 Lee, R. 118 Lee, W 133 Lernen, E. 27, 55, 92, 11, 170, 172 Levinson, D. 27 Lewin, I. 159 . Lewin, K. 27, 39, 60, 152, 155 Lieber, L. 110 Linder, M. 135 Linduska,N. 70, 73, 158 Lindwsmith, A. R. 67 Livingston, S. 123-124, 131, 168 Lobsenz, N. 36, 41, 73, 89 Love, E. 81

M Macgregor, F. 27, 36, 42, 44-45, 71,

156, 160-161, 175 Maclnnes, C. 118 Mailer, N. 62 Malinowski, B. 8 Marz, D. 182 Maurer, D. 84 Mauss, M. 8 McLeod, A. 83 MeUinkoff, R. 16, 18 Melzer, M. 34 Messinger, S. E. 14, 46 Meyerson, L. 175 Mills, E. 99, 174 Minkszryrn, J. 9 Murphy, R. 93 Murtagh,J, 118

N Norman, F. 83

O Ofierska, M. 8 Orbach, C. 27, 69, 130, 138 Osmond, H. 92 Ossowska, M. 8,12 Ovesey, L. 39

indeks nazwisjc 1 9 5

Palmer, M. B. 55 Pancyr, L. 92 Parker, T. 33, 37, 46-47, 63 Pear, T. H. 83 Perkins, A. 107 Perry, H. S. 45 Perry, S. E. 47 Phelan.J. 105 Poli, E 56 Poll, S. 142

R Reiss, A. J. 139-140,18 Richardson, S, 50, 89 Riesman, D. 35, 127, 155 Rinder, D. 153 Robbins, P. R, 91, 123,127,130,140 Rolph, C. H. 63, 92, 95-97, 121, 125 Roosvelt, F. D. 54 Rose, A. 79 Ross, L. 107 Roueche, B. 136 Rubin, T. 81 Rüssel, H. 60, 113, 159, 180

Sabagh, G. 54, 121, 135 Sacks, H. 92 Sampson, H. 14 Sartre, J.-P. 150, 152-153 Savitz, L. 98 Schachtel, E. 92 Schaffner, B. 63 Scheff, T. J. 35 Schulz, B, 13 Schwartz, A. 109 Schwartz, C. G. 65 Seeman, M. 150, 153 Shaler.N. S. 88 Sigma, S, 112 Singel, S. 55 Sklare, M. 73 Smith, D. 186 Smith, L H. 42 Smoła, M. 8 Sommer, R. 92 Stearn, J. 62, 65, 116, 120, 137

Stone, G. 79 Strauss, A. L. 67 Sullivan, 44 Sutherland, A. 27, 69 Swanson, G. E. 9 Szacki, J. 8-9 Szu Iżycka, A. 9

Spiewak, P. 8-9

Thomas, F. 83,136 Thomas, W I. 114 Tokarska-Bakir, J. 7 Towne, R. D. 14 Toynbee, A. P. 78, 86, 126, 128-129,

190

van Riper, C. 124, 130 Viscardi, H.Jr. 67, 120, 180 von Henting H. 40, 124, 130

W Warfiekf, F. 40, 53, 55, 58, 60,

125, 133, 135, 138, 146 Warner, W L 101 Wechsler, H, 55 West, N. 29 Westwood, G. 91 White, D. R. 55 White, R.K. 48,51, 160 Wildeblood, P. 75, 127,130 Williams, R. 27, 181 Wilson, A. 62 Wolfe, B. 80 Wolfe, W 152 Wright, B. A. 27, 38, 48, 51,125-

-126, 135, 146, 159-160, 180

Yarrow, M. 73,91,123,127,130,140

Zawadski, S. 49 Zimmer, H, 34 Zwoliński, Z. 9

Indeks rzeczowy

A ambiwalencja 148

tożsamości 149-150 antropologia społeczna 25 asymilacja 22-23 autoprezentacja 99

fałszywa 96

B biograficzni inni 104

ceremoniał ujawnienia 142

D deminstrelizacja 152 dewiacja 21, 27, 183, 190 dewiant

normalny 173, 175 społeczny 186-189 wewnątrzgrupowy 184-185, 189

dezidentyfikatory 80-81, 134 dyskryminacja 15, 35, 86

E efekt obcości (Verfremdungseffekt) 9 emancypacja różnic 7 etnologia 7-8 etologia 7, 12

fenomenologia 14

grupa etniczna 99, 189 odniesienia 117 społeczne 56

H Hassliebe 26 hierarchia społeczna 16, 21

identyfikacja osobista 94-96, 98,102,105,

114,117,126,140,148, 185 z grupą 73

identyfikator 93-95, 97, 98 informacja społeczna 79, 81-82

techniki kontroli 132

J język prywatny 11

K kariera moralna 66-76, 143

punkty zwrotne 74, 76 wzorce 66-71

kategoria społeczna 32, 36 piętna 56, 59

kategoryzacja 31, 52, 92, 99 kodeks

honorowy 37 moralny 21, 122 zachowania 153, 157

kognitywne rozpoznanie 105-106 konforminzm 172 kontrola społeczna 108

M minstrelizacja 152 mitologia penalna 18

N negatywny szowinizm 152

Indeks rzeczowy 1 97

nonkonformizm 185-186 normalizacja 65, 88 normals 19-20, 22, 35 normifikacja 65, 152, 158 normy społeczne 21, 170-173

psychodrarna 177 psychologia 7, 173

społeczna 19, 27, 51

R

O obietnica towarzyska 14 obserwacja uczestnicząca 8 odstępstwa (deviations) 170, ontołogia 19 osoba

dyskredytowalna 34, 48, 87,90,92,118,127-131-132,136, 138, ' 141,143, 178, 182

zdyskredytowana 34, 48,

172

77, -128, 140-

52, 77, 90,92,118,132,139-141, 143, 182

zorientowana 62-65 osobowość 12

P personifikacja 152 perwersja/e 20 piętna

definicja relacyjna 19, 21 historia 16 kontrolowanie (controlling) 7,

79-84 natarczywość 85-87, 143 pomijanie (passing) 7, 24,

,171 ' 78,

111-131, 134-135,138, 140, 143, 151, 172,179 odwrotne 78 . uczenie się 119

rodzaje 34 rozprzestrzenianie się 64 ukrywanie (hiding) 7, 24 widoczność 84-87, 143,

piętnem zarażanie 90 piętno

dobrowolne 25 grupowe 56 klasowe 34 termin 31, 33-37 wrodzone 67

171

poczucie bezpieczeństwa 9-10 przywództwo z peryferii 60

reidentyfikacja21, 184 Reizschutz 10-11 rola

normalsa 173, 176, 181 nosiciela piętna 20, 173, 176,

181-182 rytuały

małżeńskie 8 cielesne 9 przejścia 118 codzienne 9-10

S samoidentyfikacja 147 samonienawiść (self-harted) 16, 155 samoocena 66 samoponiżanie 111 samoświadomość 51 segregacja 17, 73 sigillum 16 socjalizacja 66, 69-70, 143 socjologia 7, 25, 27, 115, 155, 167,

169 mikrosocjologia 25

sphragis 16 społeczne ramy pamięci 103 status

moralny 31 społeczny 32

stereotyp 19, 33, 36, 80 reakcji 12

stereotypizacja 88 stygmatyzaqa 15, 21, 72, 109, 182 symbole

piętna 79-82, 98, 132-135, 142

statusu 79-81, 98 symulacja 14 syndrom Kopciuszka 130 szantaż 114-116, 137

T tabu 16, 177

1 9 8 Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości NA RATUNEK

tabuizacja 51 teoria piętna 15, 35 tożsamość

ego 147-148, 166, 168 nowoczesna 9 osobista 87, 92, 94-95, 98-106,

108, 110, 122, 139, 147--148,186

papierowa 92 prawna 92 roli 92 społeczna 15,19, 39, 41, 96-97,

101-107,109-110,113-114, 120,122,139,147-148 pozorna 32, 52, 77, 92,170,

178, 182 rzeczywista 33, 52, 77, 92,

170, 178, 182

U Umwelt 12-13 uprzedzenia 20, 68, 78, 89, 151

W wrażenie normalności 10-11 wywieranie wrażenia 13-14, 172

zakrywanie 143-145 zarządzanie piętnem 88, 92, 138

strategie 7, 21, 23 asymilacyjne 23-24 separacyjne 24

Zeitgeist 13 złudna

akceptacja 165 normalność 165

355*8

G. Babiker, L. Arnold AUT0AGRESJA. Mowa zranionego ciata Uszkodzenie własnego ciata mówi o rozpaczy, udręce i bólu. Akt zadawania sobie ran w sp dostowny komunikuje obecność czegoś niemożliwego do zniesienia i nie dającego się w) w normalny sposób. Autorki definiują problem autoagresji, analizują indywidualne i spolt podstawy tego zjawiska oraz - na podstawie wtasnych doświadczeń klinicznych - podają b; praktyczne wskazówki postępowania w pracy z pacjentem.

Judith Lewis Herman PRZEMOC. Uraz psychiczny i powrót do równowagi Autorka omawia powstawanie długotrwałego urazu psychicznego i omawia jego psycholog i medyczne konsekwencje. Wykazuje, że pozornie tak odlegfe doświadczenia, jak przeżycia wi ne, przemoc fizyczna i seksualna, terror polityczny i maltretowanie w dzieciństwie, wywołuj; dobne skutki. Wyjaśnia zasady tworzenia się złożonego zespołu pourazowego. Proponuje rr skutecznej, długoterminowej terapii ofiar urazu psychicznego.

Cios Madanes PRZEMOC W RODZINIE. Psychoterapia sprawców i ofiar Pierwsze wydanie ukazało się pod tytułem SEKS - MIŁOŚĆ - PRZEMOC. Autorka, zajmująca się terapią rodzin, podjęła w swojej pracy próbę wyjaśnienia nierozerwal związków pomiędzy miłością i przemocą, które pojawiają się w rodzinie. Odstania problemy; ne i bolesne, zwtaszcza tam, gdzie mowa o wykorzystywaniu seksualnym i maltretowaniu chicznym dzieci. Madanes poświęca uwagę zarówno sprawcom przemocy, ofiarom, jak i sai terapeutom, którzy znajdą tu dla siebie wiele cennych wskazówek.

Rory O'Connor, Noel Sheeny ZROZUMIEĆ SAMOBÓJCĘ Autorzy analizują listy samobójców i rozmowy z tymi, którzy niedawno usiłowali targnąć si swoje życie. Próbują zrozumieć samobójstwo, by stawić czofo najtrudniejszemu wyzwaniu; \ widzieć, kiedy ktoś będzie chciaf się zabić, co należy robić, by temu zapobiegać. Książka ma rakter przeglądu i jest adresowana do szerokiej rzeszy czytelników - studentów, lekarzy i im pracowników stużby zdrowia oraz wszystkich tych, którzy chcą zrozumieć zachowania samobó.

Robert J. Ackerman, Susan E. Pickering ZANIM BĘDZIE ZA PÓŹNO. Przemoc i kontrola w rodzinie Książka zawiera testy, dzięki którym kobiety będą mogły rozpoznać nie tylko szkodliwe zachc nia mężczyzn, z którymi życie niesie ze sobą niebezpieczeństwo doświadczenia przemocy, i własne. Jest to również publikacja ukazująca rolę alkoholu i innych substancji uzależniająi w związkach opartych na kontroli i przemocy. Kobiety, które potrzebują pomocy, mogą w niej leźć adresy i numery telefonów organizacji i ośrodków wsparcia w każdym mieście.

sprzedaż wysytkow GWP.PL, 81-753 Sopot, ul. Bema 4/1 a, tel.lfax. 58/651 61 04, teł. 551 1l\

'. . ••'.•'''••• • e-mail:.gwp@gwf Księgarnia On-line: http://www.gwp.

Goffman Erving - Piętno.Rozważania o zranionej tożsamości ok

Documents

Transcript of Goffman Erving - Piętno.Rozważania o zranionej tożsamości ok