WST¢P

W Polsce, podobnie jak w wielu krajach na Êwie-cie, wzrasta liczba zachorowaƒ na raka krtani i gar-

d∏a dolnego. Wed∏ug danych NFZ z 2005 r. na t´chorob´ zachorowa∏o oko∏o 3000 osób. W tej grupiewi´kszoÊç (prawie 80%) to przypadki w III i IVstopniu zaawansowania klinicznego. W Polsce

265Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 3

Chirurgiczna rehabilitacja g∏osu chorych po laryngektomii ca∏kowitej

z zastosowaniem systemu ProvoxThe surgery voice rehabilitation after total laryngectomy

with the Provox system

Robert Bilewicz, Pawe∏ K. Burduk, Andrzej Kopczyƒski, Ma∏gorzata Wierzchowska

Katedra i Klinika Otolaryngologii Collegium Medicum im. L. Rydygiera w BydgoszczyKierownik: prof. dr hab. med. H. Kaêmierczak

SummaryThe aim of study. Comparison the voice quality of patients after total laryngectomy using the Provox 2 voice prosthesisand patients with esophageal speech and to discuss difficulties and complications related with its implantation. Materialand methods. The study group consists of 39 patients after total laryngectomy and Provox puncture. 36 patients under-went primary puncture, 3 patients – secondary puncture. 32 patients underwent radiotherapy. The time starting ofspeech learning was approx the 9th day after total laryngectomy and 1st-3th day after secondary implantation. The authorssubjectively and objectively analyzed voice of 34 patients with fistular speech and it compared with esophageal speechof 10. The spectrograms analysis of the voice was based on Remacle’s scale. The study showed juxtaposition of early andlate complications of patients with voice prostheses. Results. 90% of patients (35 patients) learned the fistular speech.The speech was louder and more intelligible than esophageal voice in subjective estimation. The fistular voice had high-er of mean volume (61,1 dB vs. 59 dB), mean longer maximum phonation time (9,5 s vs. 2,2 s), mean higher base fre-quency F0 (108 Hz vs. 87Hz) and smaller variability of F0 based on mean Jitter ratio (3,8% vs. 6,6%), mean Shimmerratio (23,18% vs. 23,52%) and mean HPQ ratio (127,34 vs. 141,73) than esophageal voice in objective estimation. Meanrange of frequency of the speech was smaller but it was in higher frequencies. The most frequent type of spectrogramwas 3th type in experimental group and 2nd type in control group. The mean lifetime of prostheses was 295 days. The mostcommon cause of replacement of the prosthesis was leakage associated with mycosis infection (26 cases). Early compli-cations were observed. The most frequent of them was infection around the fistula during supplementary radiotherapy(7 cases after primary puncture). The most frequent of later complications was widening of fistula and leakage aroundprosthesis (4 cases). Conclusions. Rehabilitation of patients after total laryngectomy is better using Provox system thanlearning esophageal speech (according to voice quality aspect). Using of voice prostheses in patients after total laryn-gectomy can combine with appearance of complications.

H a s ∏ a i n d e k s o w e : rehabilitacja g∏osu, protezy g∏osowe

K e y w o r d s : voice rehabilitation, voice prostheses.

Otolaryngol Pol 2007; LXI (3): 265–270 © 2007 by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów – Chirurgów G∏owy i Szyi

F

F

Autorzy nie zg∏aszajà konfliktu interesów.

rocznie wykonuje si´ oko∏o 1500 ca∏kowitych la-ryngektomii, tj. 50–60% wszystkich chorych z ra-kiem krtani. Tylko 200–250 chorych jest poddawa-nych leczeniu chirurgicznemu oszcz´dzajàcemunarzàd. Pozbawienie krtani ma swoje konsekwen-cje spo∏eczne, ekonomiczne i psychologiczne. Przy-wrócenie funkcji krtani, jakà jest g∏os, ma istotneznaczenie dla chorego, umo˝liwiajàc mu powrót doaktywnoÊci spo∏ecznej, w tym cz´sto do wykony-wanego zawodu. Obecnie dost´pne sà metody reha-bilitacji umo˝liwiajàce wykszta∏cenie u choregog∏osu zast´pczego. WÊród nich oprócz nauki mowyprze∏ykowej czy gard∏owej oraz stosowania laryn-gofonów jest chirurgiczna metoda rehabilitacji po-legajàca na wykonaniu trwa∏ego po∏àczenia – prze-toki pomi´dzy tchawicà a prze∏ykiem i zastosowa-nie allo- lub autoplastycznych protez g∏osowych.W Polsce metod´ t´ zapoczàtkowa∏ w latach 70.XX w. prof. E. Mozolewski [12, 13]. W 1978 r. w Pol-sce opracowano pierwszà alloplastycznà wentylo-wà protez´ g∏osowà w Klinice Otolaryngologii Âlà-skiej AM [7]. Proteza ta jednak nie rozpowszechni-∏a si´. Od 1988 r. rutynowo zacz´to u˝ywaç proteztypu Provox. W Polsce protezy g∏osowe zastosowa-no szerzej od koƒca lat 90. XX w. (Oddzia∏ Otola-ryngologii Chirurgii G∏owy i Szyi WojewódzkiegoSzpitala Specjalistycznego w Lublinie i KlinikaOtolaryngologii AM w Lublinie) [11]. Obecnie za-stosowanie tych protez w chirurgicznej rehabilita-cji g∏osu laryngektomowanych uznaje si´ za meto-d´ wysoce skutecznà. Pomimo trudnoÊci zwiàza-nych z ich obs∏ugà oraz powik∏aƒ towarzyszàcychtej metodzie chorzy pos∏ugujà si´ bardziej zrozu-mia∏à mowà, cz´sto g∏oÊniejszà i d∏u˝szym czasemfonacji w porównaniu z innymi chorymi po usuni´-ciu ca∏kowitym krtani.

Celem pracy jest porównanie jakoÊci g∏osu cho-rych po ca∏kowitej laryngektomii z zastosowaniemprotez g∏osowych PROVOX 2 i mowy prze∏ykowejoraz okreÊlenie trudnoÊci i powik∏aƒ zwiàzanychz ich wszczepianiem.

MATERIA¸ I METODA

W Katedrze i Klinice Otolaryngologii CM UMKod lutego 2004 r. stosuje si´ system Provox 2 w ce-lu chirurgicznej rehabilitacji g∏osu po operacjachca∏kowitego usuni´cia krtani. Od lutego 2004 r. dolistopada 2006 r. wszczepiono je u 39 chorychw wieku od 39 do 72 lat (Êrednia wieku 55,7 lat).U 36 (92,3%) chorych wszczepiono protez´ pod-

czas operacji usuni´cia krtani, u pozosta∏ych 3(7,7%) osób poprzez punkcj´ wtórnà. Najcz´Êciej,w 23 (59,0%) przypadkach wszczepiono protez´o rozmiarze 8, w 13 (33,3%) przypadkach wszcze-piono protez´ nr 10, a w pozosta∏ych 3 (7,7%) przy-padkach rozmiar 6. 32 (82,0%) osoby poddano ra-dioterapii. Jednà osob´ naÊwietlano przed operacjàusuni´cia krtani, pozosta∏e osoby by∏y poddane ra-dioterapii uzupe∏niajàcej po usuni´ciu krtani. Spo-Êród 31 (79,5%) osób poddanych radioterapii po-operacyjnej dwóch pacjentów przeby∏o wtórnà im-plantacj´ protezy g∏osowej w czasie odpowiednio 6i 33 miesi´cy od czasu zakoƒczenia radioterapii.U jednej osoby, która nie by∏a poddana radiotera-pii, wykonano punkcj´ wtórnà.

Grup´ kontrolnà stanowi∏o 10 pacjentów po ca∏-kowitej laryngektomii w wieku od 40 do 75 lat(Êrednia wieku 61 lat). Wszystkie osoby z tej grupypos∏ugiwa∏y si´ mowà prze∏ykowà w czasie od 2 do15 lat po przebytej laryngektomii ca∏kowitej. Wszy-scy pacjenci grupy kontrolnej przebyli uzupe∏niajà-cà radioterapi´ pooperacyjnà.

Nauk´ mowy u chorych podejmowano po opera-cji w zale˝noÊci od zastosowanej metody rehabilita-cji. U chorych po wszczepieniu protezy g∏osowejjednoczeÊnie z operacjà usuni´cia krtani nauk´ mo-wy rozpoczynano Êrednio w 9 dobie pooperacyjnej,tzn. 1–3 dni od usuni´cia zg∏´bnika od˝ywczegoz prze∏yku. U chorych po implantacji wtórnej pro-tezy g∏osowej nauk´ rozpoczynano Êrednio w 2 do-bie pooperacyjnej (1–3 dni po zabiegu). Nauka mo-wy prze∏ykowej u chorych bez zastosowania prote-zy g∏osowej rozpoczyna∏a si´ Êrednio w 20 dobiepooperacyjnej.

U wszystkich chorych zarówno z wszczepionàprotezà g∏osowà, jak i bez protezy uzyskano g∏os za-st´pczy. 35 osób (90%) z wszczepionà protezà g∏o-sowà pos∏ugiwa∏o si´ g∏osem przetokowym. Grupakontrolna chorych bez protezy g∏osowej pos∏ugiwa-∏a si´ mowà prze∏ykowà. WÊród pozosta∏ych cho-rych z wszczepionà protezà g∏osowà dwoje nie zdo-∏a∏o osiàgnàç w ogóle g∏osu przetokowego. Pos∏ugi-wali si´ pseudoszeptem ustno-gard∏owym lub la-ryngofonem. Jeden z nich przeby∏ uzupe∏niajàcà ra-dioterapi´ pooperacyjnà, której nast´pstwem by∏ybardzo du˝e odczyny popromienne z rozleg∏ymiobrz´kami w gardle dolnym. Utrzymujàce si´ zmia-ny popromienne przez oko∏o 2 lata od zakoƒczenianaÊwietlaƒ powodowa∏y wzrost oporów w gardledolnym i prze∏yku dla przep∏ywu powietrza z tcha-wicy. U kolejnych dwóch pacjentów z wszczepionàprotezà g∏osowà podczas laryngektomii uzyskano

R. Bilewicz i inni

266 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 3

g∏os zast´pczy przetokowy, ale ze wzgl´du na po-wik∏ania w postaci przetok skórno-gard∏owychi utrzymywanie przez d∏ugi okres zg∏´bnika od˝yw-czego w prze∏yku nie poddawano analizie g∏osu.Analizie g∏osu nie poddawano równie˝ chorego,u którego w trakcie uzupe∏niajàcej radioterapii po-jawi∏y si´ przerzuty odleg∏e raka p∏askonab∏onko-wego w mózgu. ¸àcznie analizie g∏osu poddano 34(87,2%) chorych z grupy badanej. Analiz´ g∏osugrupy badanej przeprowadzano w czasie 3–12 tygo-dni od przeprowadzonej operacji. G∏os u osób wgrupie kontrolnej badano w czasie 2–15 lat od wy-konania laryngektomii.

Analiz´ g∏osu przeprowadzano w sposób su-biektywny i obiektywny. W celu subiektywnej oce-ny nat´˝enia g∏osu pos∏u˝ono si´ skalà nat´˝enia:mowa g∏oÊna – forte, Êrednio g∏oÊna – mezzofortei cicha – piano. Badano równie˝ subiektywnà zro-zumia∏oÊç g∏osek na podstawie testu wyrazistoÊcig∏osek polegajàcego na ocenie odsetka prawid∏owozrozumia∏ych g∏osek wypowiadanych przez bada-nego. W ocenie subiektywnej stosowano fonowaniezestawu samog∏osek.

Do obiektywnej analizy g∏osu pos∏u˝ono si´oprogramowaniem IRIS OTOLARYNGOLOGIA.

Oceniano maksymalny czas fonacji samog∏oski „a”,nat´˝enie g∏osu podczas mowy potocznej, analizo-wano cz´stotliwoÊç tonu podstawowego F0 oraz ba-dano widmo spektrograficzne podczas czytaniazdania fonetycznie zrównowa˝onego „ten dzielny˝o∏nierz by∏ z nim razem”. Ocen´ widma spektro-graficznego oparto na wykorzystaniu skali wg Re-macle’a iloÊç z podzia∏em na typy widma:

1. Rejestracja szumu, brak rejestracji F0, braksk∏adowych harmonicznych.

2. Rejestracja szumu, rejestracja F0, nielicznesk∏adowe harmoniczne.

3. Rejestracja szumu, rejestracja F0, rejestracjask∏adowych harmonicznych.

4. Brak szumu, rejestracja F0, rejestracja sk∏ado-wych harmonicznych.

Wyniki analizy opracowano statystycznie za po-mocà oprogramowania STATISTICA PL v.5.0 firmyStatSoft.

WYNIKI

W ocenie subiektywnej nat´˝enia g∏osu chorychnajwi´kszà grup´ wÊród pacjentów z mowà przeto-

Chirurgiczna rehabilitacja g∏osu chorych po laryngektomii ca∏kowitej z zastosowaniem systemu Provox

267Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 3

Tabela I.Parametr G∏os przetokowy G∏os prze∏ykowy

(chorzy z protezà g∏osowà) (chorzy bez protezy g∏osowej) – grupa kontrolna

Ârednia Zakres wartoÊci Ârednia Zakres wartoÊci

Nat´˝enie g∏osu 61,1dB 54,1-73,7dB 56,0dB 43,5-69,7dBMaksymalny czas fonacji 9,5s 2-28,7s 2,2s 1-4sCz´stotliwoÊç podstawowa F0 108Hz 93-117Hz 87Hz 78-95HzJitter* 3,8% 1,4-5,4% 6,6% 4,6-10,1%Shimmer** 23,18% 15,20-37,27% 23,52% 19,87-28,33%HPQ*** 127,34 74,00-142,00 141,73 136,67-146,67* – Parametr okreÊlajàcy wzgl´dne zmiany z okresu na okres cz´stotliwoÊci podstawowej.** – Parametr okreÊlajàcy wzgl´dne zmiany z okresu na okres amplitudy sk∏adowej harmonicznej o cz´stotliwoÊci równej cz´stotliwoÊci podstawowej.*** – Parametr okreÊlajàcy rozrzut wspó∏czynników fourierowskich analizy poszczególnych okresów T0 z przebiegu o d∏ugoÊci 0,1 s.

Tabela II.Parametr G∏os przetokowy G∏os prze∏ykowy

(chorzy z protezà g∏osowà) (chorzy bez protezy g∏osowej) – grupa kontrolna

Ârednia Zakres wartoÊci Ârednia Zakres wartoÊci

Minimalna cz´stotliwoÊç [Hz] 67,9 60 54,9 52Maksymalna cz´stotliwoÊç [Hz] 149,2 175 139 150Przybli˝ona liczba oktaw 1,19 1,53

kowà stanowili chorzy z mowà Êrednio g∏oÊnà –mezzoforte – 25 (64,1%) osób, nat´˝enie g∏osu u 6(15,4%) osób okreÊlono jako g∏oÊne – forte, a u po-zosta∏ych 3 (7,7%) osób sklasyfikowano g∏os jakocichy – piano. W grupie kontrolnej oceniono odpo-wiednio 1 osob´ – g∏os Êrednio g∏oÊny i 9 osóbz g∏osem cichym – piano. W teÊcie wyrazistoÊci g∏o-sek Êredni odsetek prawid∏owo zrozumia∏ych g∏o-sek u chorych z mowà przetokowà wyniós∏ 82%,a w grupie kontrolnej 75%. Ocen´ obiektywnà g∏o-su chorych przedstawiono w tab. I.

W ocenie obiektywnej jakoÊci g∏osu chorychistotny wp∏yw na wartoÊci Êrednie wybranych pa-rametrów mia∏y skrajne wartoÊci notowane w poje-dynczych przypadkach. Mimo to okaza∏o si´, ˝eg∏os przetokowy w grupie osób badanych w porów-naniu z g∏osem prze∏ykowym w grupie kontrolnejcharakteryzowa∏ si´ wy˝szym nat´˝eniem, d∏u˝-szym czasem fonowania samog∏oski „a”, wy˝szàcz´stotliwoÊcià podstawowà F0, mniejszà zmien-noÊcià F0 oraz mniejszym rozrzutem wspó∏czynni-ków fourierowskich z okresu na okres. Ró˝nicemi´dzy badanymi parametrami, z wyjàtkiem mak-

symalnego czasu fonacji, okaza∏y si´ nieistotne sta-tystycznie (p > 0,05). Istotnà statystycznie zale˝-noÊç wykazano porównujàc maksymalny czas fona-cji w obu grupach chorych (t = 2,39, p = 0,03).

Porównywano tak˝e zakres cz´stotliwoÊci g∏osuchorych. Wynik porównania przestawiono w tab. II.

W ocenie widma spektrograficznego chorychuzyskano nast´pujàce wyniki: w grupie badanejchorych z protezà g∏osowà najcz´Êciej obserwowa-no 3 typ wg Remarcle’a – 16 osób (47,1% chorych),2 typ u 11 osób (32,3%), 4 typ u 6 osób (17,6%) i 1typ u 1 osoby (2,9%); w grupie kontrolnej najcz´-Êciej obserwowano 2 typ widma u 6 osób (60%), 3i 1 typ widma odpowiednio po 2 osoby (po 20%)i nie zaobserwowano 4 typu widma. Przyk∏adowewidma chorych z mowà przetokowà i mowà prze∏y-kowà zilustrowano na ryc. 1 i 2.

¸àcznie w ca∏ej grupie chorych z protezà g∏oso-wà (39 osób) wymieniono protez´ w okresie obser-wacji 30 razy. W tym czasie zu˝yto 69 protez g∏o-sowych. Âredni czas utrzymania protezy g∏osowejw kanale przetoki wyniós∏ 295 dni. Minimalnyczas utrzymania protezy wyniós∏ 62 dni, maksy-

R. Bilewicz i inni

268 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 3

Ryc. 1. Widmo spektrograficzne g∏osu przetokowego Ryc. 2. Widmo spektrograficzne g∏osu prze∏ykowego

Tabela III. Wczesne powik∏ania wszczepienia protez g∏osowych (zwiàzane z operacjà, gojeniem po operacji i radioterapià uzupe∏niajàcà)

Przyczyna Liczba

Odczyn zapalny okolicy przetoki w trakcie uzupe∏niajàcej radioterapii (punkcja pierwotna) 7Powik∏ania gojenia po laryngektomii (punkcja pierwotna) 3Infekcja po punkcji wtórnej 1

Tabela IV. Powik∏ania póêne wszczepienia protez g∏osowych (zwiàzane z funkcjonowaniem wszczepionej ju˝ protezy)Przyczyna Liczba

Poszerzenie si´ Êwiat∏a kana∏u przetoki z przeciekiem obok protezy 4Infekcja oko∏oprzetokowa 3Zw´˝enie tracheostomy 3Tworzenie ziarniny wokó∏ protezy 2Samoistne wysuni´cie si´ protezy z zamkni´ciem Êwiat∏a kana∏u przetoki 2Samoistne wypadni´cie protezy 1

malny – 668 dni. Najcz´stszà przyczynà wymianyprotezy g∏osowej by∏o jej zu˝ycie objawiajàce si´zaciekaniem p∏ynnej treÊci z prze∏yku do tchawicyprzez nieszczelnà membran´ protezy – 26 przy-padków. Oprócz zu˝ycia protezy przyczynà wy-miany protezy by∏y niektóre powik∏ania. Obserwo-wane powik∏ania wczesne i póêne zamieszczonow tab. III i IV.

OMÓWIENIE

Chirurgiczna rehabilitacja g∏osu chorych po ca∏-kowitej laryngektomii cieszy si´ obecnie du˝ym za-interesowaniem ze strony pacjentów. Obawa przedznacznym utrudnieniem porozumiewania si´ z oto-czeniem sk∏ania chorych do coraz cz´stszego wyra-˝ania ˝yczenia wszczepienia protezy g∏osowej i na-uczenia mowy przetokowej. Przemawia za tym zde-cydowanie wi´ksza ∏atwoÊç pos∏ugiwania si´ tegorodzaju g∏osem zast´pczym, jak równie˝ stosunko-wo krótki czas rehabilitacji w porównaniu z naukàmowy prze∏ykowej. Z naszych obserwacji wynika,˝e 35 osób z 39 (90%), którym wszczepiona zosta∏aproteza g∏osowa, nauczy∏o si´ pos∏ugiwaç g∏osemprzetokowym. Ten wynik mieÊci si´ w przedziale88–95% pochodzàcym z doniesieƒ innych oÊrod-ków [1, 4, 9, 15]. Podobnie czas nauki mowy za-st´pczej wÊród naszych chorych jest zbli˝ony doczasu podawanego przez inne oÊrodki [5, 9, 10, 11,15]. Istotny wp∏yw na wybór tej metody rehabilita-cji ma równie˝ uznana przez wiele oÊrodków pol-skich i zagranicznych lepsza jakoÊç g∏osu [4–6, 9,10, 15]. Potwierdzajà to nasze badania subiektywnei obiektywne. G∏os przetokowy charakteryzuje si´d∏u˝szym maksymalnym czasem fonacji, wy˝szymnat´˝eniem g∏osu w mowie potocznej, wy˝szà cz´-stotliwoÊcià podstawowà g∏osu i lepszymi parame-trami opisujàcymi t´ cz´stotliwoÊç. Ró˝nice w tychwartoÊciach mi´dzy oÊrodkami wynikajà przedewszystkim z doboru pacjentów, stopnia zaawanso-wania wyjÊciowego choroby nowotworowejw chwili podj´cia leczenia, ró˝nicami w warun-kach przeprowadzania pomiarów czy zastosowaniaodpowiednich çwiczeƒ logopedycznych. Wi´k-szoÊç jednak doniesieƒ potwierdza wy˝szà jakoÊçg∏osu przetokowego nad g∏osem prze∏ykowym [9,14]. G∏os przetokowy uznaje si´ za bardziej zbli˝o-ny, lecz ró˝ny od g∏osu fizjologicznego. Problememnadal pozostaje obecnoÊç szumu w mowie pocho-dzàcego od przeciskajàcego si´ powietrza w nieusz-czelnionej przy mówieniu stomie oraz cz´ste prze-

rwy w mówieniu potrzebne do nape∏niania rezer-wuaru powietrza w p∏ucach. Te niedogodnoÊci ma-jà swoje odzwierciedlenie w analizie spektrogra-ficznej g∏osu chorych.

Chirurgiczna rehabilitacja po laryngektomiiz zastosowaniem protez g∏osowych zwiàzana jesttak˝e z wyst´powaniem wielu powik∏aƒ oko∏oope-racyjnych i odleg∏ych. Cz´Êç z nich, jak poszerze-nie si´ kana∏u przetoki tchawiczo-prze∏ykowejw wyniku martwicy tkanek wokó∏ protezy, bywaznacznà niedogodnoÊcià zarówno dla chorego, jaki dla lekarza. Przyczyny tych powik∏aƒ cz´sto upa-truje si´ w przebytej radioterapii, towarzyszàcej in-fekcji lub samej operacji. Wielu autorów donosijednak o braku istotnego wp∏ywu przebytej lubplanowanej radioterapii po zabiegu wszczepieniaprotezy g∏osowej. Nasze obserwacje wydajà si´ po-twierdzaç negatywny wp∏yw radioterapii na utrzy-mywanie szczelnego kana∏u przetoki tchawiczo--prze∏ykowej.

Podobnie do innych oÊrodków czas utrzymaniaprotezy g∏osowej w kanale przetoki, czyli czas odwprowadzenia protezy do jej wymiany lub czas odwymiany do kolejnej wymiany w naszym oÊrodkuwynosi powy˝ej 6 miesi´cy, tj. 295 dni [2, 8, 11]. Naczas utrzymania sprawnej protezy ma wp∏yw co-dzienna piel´gnacja przez samego chorego, a tak˝eindywidualna sk∏onnoÊç chorego do infekcji,przede wszystkim grzybiczych. W nielicznychprzypadkach, g∏ównie obarczonych powik∏aniami,czas utrzymania sprawnej protezy ulega skróceniuponi˝ej 6 miesi´cy.

Pomimo wymienionych trudnoÊci zwiàzanychze stosowaniem chirurgicznej rehabilitacji g∏osuchorych po ca∏kowitej laryngektomii metoda ta sta-je si´ coraz bardziej powszechna. Coraz cz´Êciej po-lecana jest jako rutynowa metoda po ca∏kowitej la-ryngektomii [2, 4, 10, 11, 16].

WNIOSKI

1. W rehabilitacji chorych po laryngektomii ca∏-kowitej mo˝liwe jest uzyskanie lepszych rezulta-tów przy zastosowaniu systemu Provox ni˝ za po-mocà wykszta∏cenia mowy prze∏ykowej w aspekciejakoÊci g∏osu i mowy.

2. U˝ycie protez g∏osowych u chorych po ca∏ko-witej laryngektomii mo˝e wiàzaç si´ z wyst´powa-niem takich powik∏aƒ, jak infekcja oko∏oprzetoko-wa czy poszerzenie kana∏u przetoki z przeciekiemobok protezy.

Chirurgiczna rehabilitacja g∏osu chorych po laryngektomii ca∏kowitej z zastosowaniem systemu Provox

269Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 3

PIÂMIENNICTWO

01. Balle VH, Rindso L, Thomsen JC. Primary speech restorationat laryngectomy by insertion of voice prosthesis 10 yearsexperience. Acta Otolaryngol Suppl. 2000; 543: 244–245.

02. Bieƒ S, Ok∏a S. Analiza powik∏aƒ zwiàzanych z chirurgicznàrehabilitacjà g∏osu i mowy u pacjentów po laryngektomii.Problemy zwiàzane z wszczepieniem i wymianà protez g∏o-sowych. Otolaryngol Pol 2006; 60: 129–134.

03. Chone CT, Gripp FM, Spina AL, Crespo AN. Primary versus se-condary racheoesophageal puncture for speech rehabilitationin total laryngectomy: long-term results with indwelling voiceprosthesis. Otolaryngol Head Neck Surg 2005; 113: 89–93.

04. Cornu AS, Vlantis AC, Elliot H, Gregor RT. Voice rehabilita-tion after laryngectomy with the Provox voice prosthesis inSouth Africa. J Laryngol Otol 2003; 117: 56–59.

05. Domeracka-Ko∏odziej A, Maniecka-Aleksandrowicz, Osuch-Wójcikiewicz E, Nyckowska J, Bruzgielewicz A, Ch´ciƒski P,i wsp. Rehabilitacja g∏osu i mowy u chorych po usuni´ciukrtani z zastosowaniem protez g∏osowych typu Provox. Oto-rynolaryngologia 2006; 5(3): 129–134.

06. Eadie TL, Doyle PC. Quality of life in male tracheoesophage-al speakers. J Rehab Develop 2005; 42(1): 115–124.

07. Gierek T, Gruszka M, Markowski J, Iwanowski P, Bajzel K.Alloplastyczna wentylowa proteza g∏osowa do wykszta∏ce-nia mowy zast´pczej u chorych po ca∏kowitym usuni´ciukrtani. Otolaryngol Pol 2000; 54: 411–415.

08. Hilgers FJM, Ackerstaff AH, Balm AJM., Van den BrekelMWM, Tan B, Persson JO. A new problem-solving indwel-ling voice prosthesis, eliminating the need for frequent can-dida and “underpressure” – related replacements: ProvoxActiValve. Acta Otolaryngol 2003; 123: 972–979.

09. ¸uczaj J, Koszty∏a-Hojna B. Zastosowanie protez g∏osowychw rehabilitacji g∏osu u pacjentów po ca∏kowitym usuni´ciukrtani. Otolaryngol Pol 2003; 57: 897–903.

10. Markowski J, Gierek T, Paluch J, Wardas P. Zastosowanieprotez g∏osowych typu Provox 2 w chirurgicznej rehabilitacjig∏osu u chorych po ca∏kowitym usuni´ciu krtani. Otolaryn-gol Pol 2005; 59: 373–377.

11. Morshed K, Go∏àbek W, Szamaƒski M, Olszaƒski W. Rehabi-litacja g∏osu z zastosowaniem protezy g∏osowej typu Provox.Otolaryngol Pol 2005; 59: 225–228.

12. Mozolewski E. Chirurgiczna rehabilitacja g∏osu i mowy polaryngektomii. Otolaryngol Pol 1972; 26(6): 653–661.

13. Mozolewski E, Wysoki R, Zi´tek E, Zaleski T. Badania nadtworzeniem si´ g∏oÊni rzekomej po chirurgicznej rehabilita-cji g∏osu i mowy u laryngektomowanych. Otolaryngol Pol1972; 26(6): 663–668.

14. Olszaƒski W, Gieroba R, Warcho∏ J, Morshed K, Go∏àbek W.Analiza akustyczna mowy przetokowej w porównaniu z mo-wà prze∏ykowà u chorych po ca∏kowitym usuni´ciu krtani.Otolaryngol Pol 2004; 58: 473–499.

15. Op de Coul BMR, Hilgers FJM, Balm AJM, i wsp. A decade ofpostlaryngectomy vocal rehabilitation in 318 patients. ArchOtolaryngol Head Neck Surg 2000; 126: 1320–1328.

16. Schindler J. Vocal rehabilitation following laryngectomy.W: Cummings CW, red. Otolaryngology head and neck sur-gery. Elsevier Mosby; 2005. p. 2420–2440.

Adres autora:Robert Bilewiczul. Sk∏odowskiej-Curie 985-094 Bydgoszcze-mail: robert9383167@o2.pl

Praca wp∏yn´∏a: 8.01.2007 r.

R. Bilewicz i inni

270 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 3