ROZDZIAŁ II. BUDOWA I DZIAŁANIE NARZĄDÓW

BIORĄCYCH UDZIAŁ W MÓWIENIU.

W procesie tworzenia się głosu biorą udział następujące układy:

CUN (centralny układ nerwowy) – mózg, rdzeń kręgowy i nerwy;

układ oddechowy;

układ fonacyjny;

narządy artykulacyjne;

narząd słuchu.

Wszystkie wyżej wymienione układy muszą współdziałać ze sobą. Niedomóga chociażby jednego z nich powoduje zaburzenia w procesie komunikacji interpersonalnej.

Układ nerwowy człowieka po względem anatomicznym dzielimy na obwodowy i centralny. Do układu centralnego zaliczamy mózgowie i rdzeń kręgowy, natomiast układ nerwowy obwodowy utworzony jest przez zwoje i nerwy. Tworzy on jakby przedłużenie i rozgałęzienie ośrodkowego układu nerwowego w całym organizmie. Zwoje są skupiskami ciał komórek nerwowych, nerwy zaś – to związki setek, a nawet tysięcy aksonów otoczonych tkanką łączną. Strukturę nerwu można porównać do budowy kabla telefonicznego. Pojedyncze aksony odpowiadają pojedynczym dendrytom biegnącym wzdłuż tego kabla, osłonki łącznotkankowe stanowią odpowiednik osłony izolacyjnej. Zależnie od tego czy nerwy łączą się z mózgowiem czy z rdzeniem kręgowym, nazywa się je nerwami czaszkowymi lub rdzeniowymi.

Nerwy rdzeniowe – przyłączone są w mniej lub bardziej regularnych odstępach do rdzenia kręgowego. Tuż przed połączeniem z nim każdy nerw rdzeniowy dzieli się na dwie gałązki (korzonki).Jedne z nich zawierają wyłącznie włókna nerwów czuciowych, a inne włókna nerwów ruchowych. Terminu nerw czuciowy lub ruchowy używamy w zależności od tego, czy zawiera on aksony (neuryty) przewodzące impulsy z receptorów (narządów odbiorczych, narządów czucia, czy do narządów wykonawczych (efektorów). W przypadku, gdy nerw zawiera oba rodzaje neurytów nazywamy go mieszanym. Obwodowy układ nerwowy bezpośrednio połączony jest z receptorami i efektorami. Receptor – odbiera bodziec i zamienia go na impuls nerwowy.

Nerwy czaszkowe (12 par) łączą się z różnymi okolicami mózgowia i unerwiają poszczególne części głowy i szyi oraz narządy wewnętrzne w klatce piersiowej.

I nerw węchowy – odpowiada za czucie powonienia, II nerw wzrokowy – jest odpowiedzialny za przewodzenie bodźców wzrokowych, III nerw okoruchowy oraz IV nerw bloczkowy i VI nerw odwodzący – są nerwami odpowiadającymi za ruchy gałki ocznej, V nerw trójdzielny – unerwia czuciowo powierzchnie twarzy, nosa i jamy ustnej, ruchowo mięśnie żwaczy, VII nerw twarzowy – jego głównym zadaniem jest unerwianie mięśni mimicznych twarzy, VIII nerw przedsionkowo – ślimakowy (statyczno – słuchowy) – odpowiada za przewodzenie bodźców słuchowych oraz narządu równowagi, IX nerw językowo – gardłowy – unerwia czuciowo struktury ucha środkowego oraz łuki podniebienne, migdałki, nasadę języka, część nosową i ustną gardła; ruchowo unerwia mięsień zwieracz górny gardła, mięsień rylcowo – gardłowy, podniebienno – gardłowy, X nerw – błędny unerwia ruchowo pozostałe mięśnie podniebienia i gardła, nie unerwione przez nerw IX, oraz całą mięśniówkę krtani, unerwia wszystkie narządy wewnętrzne klatki piersiowej i jamy brzusznej, XI nerw dodatkowy unerwia niektóre mięśnie szyi i karku. Nerw ostatni –XII – podjęzykowy zaopatruje ruchowo wszystkie mięśnie języka.

Centralny układ nerwowy składa się z mózgu i rdzenia kręgowego, który spełnia dwie zasadnicze funkcje:

przewodzi impulsy z mózgowia ( poprzez drogi nerwowe zawarte w sznurach istoty białej),

kontroluje dużą liczbę czynności odruchowych.

Odruchem nazywamy utrwalony, automatyczny i powtarzalny sposób reakcji na bodźce. Reakcja ta zachodzi z udziałem ośrodkowego układu nerwowego, lecz bez angażowania świadomości. Odpowiedzią na bodziec jest skurcz mięśnia lub wydzielanie gruczołów. Innymi reakcjami ustrój ludzki nie rozporządza.

Mózg wg podziału czynnościowego dzieli się na:

mózg, zawierający skupienia najważniejszych ośrodków odpowiadających w podziale rozwojowym kresomózgowiu,

pień mózgu, odpowiadający międzymózgowiu, śródmózgowiu i tyłomózgowiu wtórnemu. Niektórzy autorzy wyróżniają mózg, pień mózgu oraz móżdżek, wydzielając go ze względu na odrębność jego budowy i czynności.

Porozumiewanie się językowe jest realizowane w postaci czynności mowy. Dochodzi do skutku dzięki współdziałaniu bardzo wielu rozmaitych struktur nerwowych składających się na mózgowy układ funkcjonalny mowy. Ani koncepcja izolowanych ośrodków mowy, ani też koncepcja antylokalizacyjna, wiążąca mowę z jakoby niezróżnicowanymi czynnościami całego mózgu, nie znajdują potwierdzenia. Mowa jest funkcją wielu różnych części mózgu. Każda z tych części uczestniczy w regulacji czynności mowy ze względu na swoje funkcje.

Istnieje funkcjonalna asymetria mózgu w zakresie regulacji czynności mowy. Polega ona na nierównomiernym udziale obu półkul mózgowych. Jedna z półkul, znacznie częściej lewa odgrywa rolę półkuli dominującej dla mowy, druga zaś jest półkulą podległą, nie uczestniczącą, bądź też uczestniczącą w znacznie mniejszym stopniu w realizacji czynności mowy. Ta asymetria wytwarza się w trakcie rozwoju osobniczego, w początkowym bowiem okresie ontogenezy nie stwierdza się jej istnienia.

Obszar mowy jest funkcjonalnie zróżnicowany, tzn. poszczególne wchodzące w jego skład struktury spełniają w regulacji czynności mowy odmienne, swoiste funkcje. Z pewnym – dość znacznym uproszczeniem można powiedzieć, że przednie części tego obszaru odgrywają szczególnie istotną rolę w regulacji czynności nadawania mowy, tylne zaś w regulacji czynności odbioru mowy. Świadczy o tym fakt, iż uszkodzenie przednich części obszaru mowy odbija się przede wszystkim na nadawaniu mowy, podczas gdy uszkodzenie tylnych części tego obszaru – głównie na odbiorze mowy. Nie oznacza to jednak, że tylne części obszary mowy nie uczestniczą w regulacji czynności odbioru mowy.

Dolna część okolicy przedruchowej (ok. Broca) jest związana szczególnie z procesem łączenia prostszych jednostek językowych w jednostki bardziej złożone oraz z zabezpieczeniem płynności tego procesu.

Dolna część okolicy zaśrodkowej (tzw. wieczko ciemieniowe), odgrywa szczególnie istotną rolę w formowaniu najbardziej elementarnych jednostek tekstu, jakimi są głoski, przypuszczalnie uczestniczy także w jakimś stopniu w ich identyfikacji w trakcie odbioru mowy.

Znajdujące się ku przodowi od okolicy Broca struktury płata czołowego, których funkcje zdają się być związane z treściowym aspektem tworzenia wypowiedzi oraz mową wewnętrzną. Prawdopodobnie okolica ta, jak również okolica Broca, uczestniczy także w regulacji czynności odbioru mowy, o czym świadczy fakt występowania swoistych zaburzeń tej czynności przy uszkodzeniu. Dodatkowe pole ruchowe dla mowy odgrywa istotną rolę w zabezpieczeniu dynamicznej organizacji czynności nadawaniu mowy.

Tylna część górnego zawoju skroniowego (okolica Wernickiego), niezbędna jest do słuchowej identyfikacji podstawowych jednostek tekstu, jakimi są głoski, do prawidłowego funkcjonowania słuchu fonematycznego, stanowiącego warunek zarówno nie zaburzonego odbioru mowy, jak i prawidłowego jej nadawania.

Znajdujące się w sąsiedztwie okolicy Wernickego inne struktury płata skroniowego odpowiedzialne za regulację czynności mowy wymagają badań. Najprawdopodobniej struktury te spełniają rolę w procesach aktualizacji i utrzymywania śladów pamięciowych niezbędnych do nadawania i odbioru mowy

ANATOMIA UKŁADU ODDECHOWEGO I FONACYJNEGO:

Rys 5. Jama ustna

Nos zewnętrzny i jama nosowa to pierwszy odcinek dróg oddechowych. Następuje tutaj oczyszczanie, ogrzewanie, oraz nawilżanie wydychanego powietrza. Umożliwia to silnie ukrwiona i pokryta licznymi włoskami błona śluzowa (nabłonek migawkowy). Zachodzi tu również odbieranie wrażeń węchowych.

Gardło to odcinek, w którym krzyżują się drogi układu oddechowego i pokarmowego oraz do którego uchodzą trąbki słuchowe.

Krtań jest fragmentem dróg oddechowych łączącym gardło z tchawicą, jest także narządem służącym do wydawania dźwięków. Podczas połykania pokarmów i płynów krtań zamyka wejście do tchawicy błoną nagłośni, chroniąc przed zakrztuszeniem lub uduszeniem.

Rys 6. Krtań – przekrój w płaszczyźnie czołowej

Tchawica - sprężysty przewód zbudowany z leżącymi nad sobą chrząstkami (kształtu podkowiastego), połączonych błoną łącznotkankową wraz z mięśniem gładkim tchawicy. Od wewnątrz wyściełana jest błona śluzowa z nabłonkiem migawkowym. Dzięki ruchom rzęsek usuwane są z tchawicy zanieczyszczenia. Często pomaga odruch kaszlu.

Oskrzela i oskrzeliki są to silnie rozgałęzione kanały (o coraz mniejszej średnicy ), którymi powietrze dociera do pęcherzyków płucnych.

Pojedynczy pęcherzyk to cienkościenny, elastyczny woreczek otoczony bardzo gęstą siecią naczyń włosowatych tętniczych i żylnych. Światła pęcherzyków łączą się ze sobą małymi otworkami, co powoduje lepszą wentylację.

Rys 7. Drzewo oskrzelowe.

Czynność mówienia jest ściśle związana z oddychaniem, bo aparat oddechowy składający się z płuc, oskrzeli i tchawicy, zajmuje się zaopatrywaniem organizmu w tlen. Powietrze, które wydalamy z płuc jest zużywane podczas mówienia. Przechodzi ono przez krtań, gdzie powstaje zjawisko akustyczne. Oddychanie składa się z dwóch faz: z wdechu i wydechu. Przy wdechu klatka piersiowa wydłuża się i rozszerza na skutek obniżenia przepony oraz rozsunięcia żeber. Zwiększa się wtedy pojemność klatki piersiowej i jednocześnie zmniejsza się ciśnienie powietrza w niej zawartego. W czasie wydechu przepona unosi się, żebra opadają. Zmniejsza się wtedy pojemność klatki piersiowej i powietrze w niej zawarte zostaje wypchnięte na zewnątrz. Podczas mówienia zużywamy powietrze wydechowe.

Najczęściej literatura przedmiotu podaje nazwy trzech rodzajów oddechów:

oddech piersiowy, podczas tego oddechu rozszerzają się głównie górne odcinki klatki piersiowej,

-oddech brzuszny (brzuszno – przeponowy), zachodzi przy udziale głównie dolnych partii klatki piersiowej,

-oddech pełny (brzuszno – piersiowy), jak sama nazwa wskazuje, jest to połączenie dwóch poprzednich sposobów oddychania.

Jednym z najważniejszych mięśni to przepona, jest to mięsień oddzielający jamę piersiową od jamy brzusznej. Jest płaskim błoniastym mięśniem o kształcie kopuły czy dzwonu tworzącym wysklepienie wciśnięte w obręb klatki piersiowej. Dolny brzeg przepony jest przyczepiony do mostka, żeber i kręgosłupa. Warto pamiętać, że praca przepony jest niezależna od naszej woli i nie jest kierowana nasza świadomością. Ruchów przepony nie odczuwamy, możemy świadomie wpłynąć na pogłębienie, zwolnienie lub przyspieszenie oddychania, ponieważ praca przepony uzależniona jest od ruchów żeber i mięśni brzucha.

Narządem fonacyjnym jest krtań, która pozwala na przepływ powietrza wdychanego i wydychanego. Zbudowana jest z elastycznych, miękkich chrząstek połączonych ze sobą mięśniami i wiązadłami. U podstaw krtani znajduje się chrząstka pierścieniowa zwrócona do przodu swoją węższą częścią. Szersza jej część osłania krtań od tyłu, a ponadto umieszczone są na niej dwie chrząstki nalewkowe. Krtań osłaniana jest z przodu i z boków chrząstką tarczową zbudowaną z dwóch zrośniętych ze sobą płytek. W środkowej, przedniej części znajduje się zgrubienie zwane jabłkiem Adama, wyraźnie widoczne u mężczyzn.

Wszystkie ruchy i czynności wykonywane przez krtań możliwe są dzięki wewnętrznym i zewnętrznym mięśniom krtani. W krtani znajdują się fałdy głosowe i wyżej położone fałdy rzekome. Fałdy głosowe są większe i grubsze od rzekomych. Na brzegach fałd znajdują się dwa elastyczne pasemka tkanki łącznej zwane wiązadłami albo strunami głosowymi. Ich ruchy zmieniają kształt i otwarcie zwane głośnią. Otwarcie jest szerokie przy chuchaniu, a przy wdechu wąskie. Kształt i wielkość głośni są różne przy wymowie poszczególnych głosek.

ANATOMIA NARZĄDU SŁUCHU:

Rys 8. Budowa ucha.

Narząd słuchu dzielimy na: ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne. W skład ucha zewnętrznego wchodzi:

- małżowina uszna, która ma za zadanie wychwycenie i skupienie fal dźwiękowych (drgań powietrza ) oraz zamianę ich na drgania błony bębenkowej. Małżowina uszna – owalna to powyginana chrząstka okryta skórą. Umożliwia lokalizowanie źródła dźwięku i skupianie fal dźwiękowych,

- przewód słuchowy to wygięty kanał kształtem przypominający literę „S”. Przekazuje fale dźwiękowe na błonę bębenkową. Wyściela go skora pokryta urzęsionym nabłonkiem z licznymi gruczołami woskowinowymi i łojowymi, mającymi natłuszczać przewód słuchowy i błonę bębenkową,

- błona bębenkowa to elastyczna, cienka i delikatna błona łącznotkankowa wprawiana w drgania przez fale dźwiękowe. Po uszkodzeniu może się odbudować.

Ucho środkowe ma za zadanie przeniesienie drgań błony bębenkowej na błonę okienka przedsionka, a następnie pobudzenie drgań płynu błędnika błoniastego. Jest zbudowane z młoteczka, kowadełka, strzemiączka, czyli trzech połączonych ze sobą kosteczek (najmniejsze w całym ciele), przenoszących drgania z błony bębenkowej na okienko przedsionka. Połączenie ich w ciąg dźwigni umożliwia wzmocnienie dźwięku ok. 20 razy.

Błona okienka przedsionka to cienka błona, która drgając wytwarza fale w płynie błędnika błoniastego ślimaka, natomiast trąbka słuchowa (Eustiachiusza) to wąski kanał łączący jamę bębenkową z gardłem, wyrównujący ciśnienie po obu stronach błony bębenkowej (zabezpiecza ją przed rozerwaniem przy działaniu nagłej, silnej fali dźwiękowej). W czasie połykania i ziewania jest otwierany.

Jama bębenkowa zaś to szczelinowata przestrzeń w kości skroniowej, wypełniona powietrzem, zawierająca kosteczki słuchowe.

Ucho wewnętrzne, czyli błędnik zamienia bodźce mechaniczne (drgania płynu wypełniającego błędnik błoniasty) w impulsy nerwowe odbierane przez nerw słuchowy i przekazuje do mózgu. Ucho wewnętrzne stanowi: przedsionek łączący ślimak i kanały półkoliste; kanały półkoliste (trzy rurkowate przewody ułożone w trzech wzajemnie prostopadłych płaszczyznach). Wypełnione są płynem tzw. endolimfą, który poruszając się drażni komórki zmysłowe, dzięki którym odbieramy wrażenia o ruchach obrotowych, spadaniu, przyspieszaniu itp. Rejestrowanie ruchów endolimfy ułatwiają tzw. otolity (kamyki błędnikowe); ślimak (wypełniony płynem, endolimfą ślimakowato skręcony kanał zawierający tzw. narząd Cortiego). Narząd ten tworzą włoskowate komórki zmysłowe odbierające drgania wywołane falami akustycznymi i przekazujące impulsy do nerwu słuchowego; nerw słuchowy - przesyła impulsy nerwowe z komórek zmysłowych do kory mózgowej, gdzie zamieniane są świadome informacjeo położeniu ciała i docierających dźwiękach.

Dziękuję za uwagę

Mgr Anna Dziwińska