O książce
2
Przewodniki ilustrowane zawie-
rają wszystko, czego można
oczekiwać od nowoczesnych prze-
wodników turystycznych – są za-
równo inspirującą lekturą przed
wyjazdem, bezcenną pomocą pod-
czas zwiedzania, jak i niezrówna-
ną pa miątką z podróży.
Jak korzystać z przewodnikaKonstrukcja przewodnika po Brazylii
została starannie zaplanowana, by
umożliwić zrozumienie specyfiki
tego kraju i jego kultury, a także uka-
zać piękno krajobrazu i zabytków.
� Wademekum, oznaczona poma-
rańczowym paskiem u góry strony,
to zestaw zawierających mnóstwo in-
formacji esejów i ciekawostek na te-
mat historii i kultury, napisanych
przez ekspertów poszczególnych
dziedzin.
� Część główna, Zwiedzanie, ozna-
czona niebieskim paskiem, zawiera
wyczerpujący przegląd wszystkich
atrakcji wartych obejrzenia. Najcie-
kawsze miejsca opatrzono odsyła-
czami do map zamieszczonych
w tekście.
� Część pod tytułem informacjepraktyczne, z żółtym paskiem, to po-
ręczny informator, w którym można
znaleźć wiadomości dotyczące po-
ruszania się po okolicy, zakwatero-
wania czy aktywnego wypoczynku
i rekreacji.
O k s i ą ż c e � 3
Mapy – legenda
i
P
M
granice państwowe
promy
stacje metra
parki narodowe/rezerwaty
granice stanu
lotniska międzynaro-dowe/krajowe
przystanki autobusowe
parkingi
kościóły/ruiny
zamki/ruiny
meczety
klasztory
stanowiska archeologiczne
jaskinie
interesujące miejsca
pomniki
informacja turystyczna
synagogi
poczty
Po lewej: przystań na rzece São Francisco, Pernambuco
� Fotografie dobrano nie tylko pod
kątem ukazania piękna brazylijskich
krajobrazów, miast, parków narodo-
wych czy plaż, ale i odmienności kul-
turowych ludzi zamieszkujących ten
potężny i niezwykły kraj.
Współpracownicy W ciągu ostatnich kilku lat Brazylia
zmieniła się pod wieloma względa-
mi, dlatego zwyczajna aktualizacja
przewodnika okazała się niewy-
starczająca, wiele fragmentów trze-
ba było napisać od początku,
uzupełniając je nowymi fotografia-
mi. W opracowaniu tej edycji wziął
udział zespół doświadczonych eks-
pertów z całej Brazylii.
Hugh O’Shaughnessy wykorzystał
własną wiedzę przy pisaniu fragmen-
tów dotyczących historii i gospodarki
Brazylii, współpracował również przy
rozdziale poświęconym Amazonii.
Bruna Rocha, wielbicielka brazylij-
skich tradycji, uzupełniła fragmenty
o świętych i lokalnych bożkach. TomMurphy zaktualizował napisane przez
siebie wcześniej teksty o mieszkań-
cach Brazylii, karnawale i świętach.
Mieszkający w Rio Steve Yolen napi-
sał o swojej ulubionej piłce nożnej,
jak również zaktualizował fragmenty
poświęcone stanowi Rio. Sue Ste-ward, krytyk muzyczny, przedstawiła
na nowo tętniącą życiem brazylijską
scenę muzyczną, a ChristopherPickard napisał o kinie i telewizji oraz
uzupełnił rozdział o Rio de Janeiro.
Z kolei mieszkający w Londynie Bra-
zylijczyk Jorge Mendez uaktualnił
rozdziały na temat stanów Bahia, Sal -
vador i Pernambuco. Karinna Damoposzerzyła informacje o São Paulo
oraz stanach południowych. RicardoMendonça opisał zmieniające się ob-
licza Brasílii. Michael Clifford przyj-
rzał się życiu na dalekim Północnym
Wschodzie, w Sergipe i Alagoas. JobyWilliams stworzył rozdział poświęco-
ny Pantanal i wodospadom Iguaçu.
Z kolei Brian Nicholson zaktualizo-
wał część zawierającą informacje
praktyczne na końcu książki.
Wymienione osoby pracowały na
tekście napisanym wcześniej przez
Edwina Taylora, Richarda House’a,
Elisabeth Herringhton, Moyrę Ash-ford, Sol Biderman, Michaela Smal-la, Patricka Cunninghama, DanielęHart, Ricardo Buckupa, Sue Brand-ford i Richarda Ladle’a.
Neil Titman jest autorem korek-
ty, a Penny Phenix indeksu. Foto-
grafie wybrali Hilary Genin i JennyKrautz.
Opisy najciekawszych miejsc
w części Zwiedzanie opatrzo-
no odsyłaczami do kolorowych
map i planów (np. 1), a ikon-
ka w górnym rogu strony infor-
muje, gdzie szukać tej mapy
czy planu.
Kraina bez granic ........................17
Od piaszczystych plaż
po lasy Amazonii......................19
Najważniejsze daty......................28
Początki Brazylii ..........................33
Kraj przyszłości............................47
Barwy Brazylii ..............................57
Brazylijscy Indianie......................64
Święci i bożkowie ........................69
Kult ciała ......................................77
Karnawał, święta i festyny ..........83
Święta i festiwale ........................89
Brazylijska kuchnia ....................94
Futbol – namiętność tłumów......99
Muzyka i taniec ........................102
Kino............................................112
Sztuka i artyści ..........................117
Nowoczesna architektura ........124
Wprowadzenie ..........................133
Południowy Wschód ................137
Rio de Janeiro ..........................141
Stan Rio de Janeiro ..................167
São Paulo: miasto i stan ..........183
Minas Gerais
i Espírito Santo ....................205
Północny Wschód ....................219
Bahia ........................................221
Salvador ..................................231
Sergipe i Alagoas......................244
Recife i Pernambuco ................251
Fernando de Noronha ..............260
Odległe stany Nordeste............263
Amazonka ................................277
Środkowy Zachód ....................299
Brasília i Goiás ........................301
Pantanal....................................311
Wodospady Iguaçu ..................320
Południe ....................................323
Znikające lasy deszczowe ..........22
Cesarstwo Pedra II ......................36
Boi-Bumba ..................................93
Seu Jorge ..................................108
Telewizja Globo..........................115
Fawele w Rio..............................162
Przy stole w Bahii ......................229
Rzeka São Francisco ................246
Zaginiona kraina El Dorado......284
Niespełnione marzenie ............290
Wycieczki i noclegi .............317
Kraina wina .........330
Okiem znawcy
ZwiedzanieWprowadzenie
Wademekum
Historia
Brazylijska kuchnia ....................94
Barokowa architektura ............202
Mistura fina: kultura
afrobrazylIjska ......................242
Bogactwa Amazonki..................294
Zbliżenia
Spis treści
S p I S t r e ś c I � 5
Brazylia 134
Centrum Rio de Janeiro 138
Copacabana, Ipanema,
i Głowa Cukru 153
São Conrado i Barra da
Tijuca 158
Stan Rio de Janeiro 168
Miasto São Paulo 184
Stan São Paulo 198
Minas Gerais
i Espírito Santo 206
Ouro Prêto 208
Północny Wschód 218
Centrum Salvadoru 234
Recife 252
Amazonia 278
Belém 282
Manaus 286
Brasília 302
Dziki Zachód i Goiás 312
Południe 324
przednia wyklejka: Brazylia
tylna wyklejka: Centrum
Rio de Janeiro i Północny
Wschód
101
1
P. N. da Tijuca
Baía deGuanabara
Itacoatiara Zac
Ino
Monjolo
pode
Niterói
São
São João deMeriti uaçu
NilópolisOlinda
BelfordRoxo
Q dos
Cava
NevesSete
Pontes
gCamposElísios
Rio de Janeiro1
Zabytkowa dzielnicaw São Luís
Informacje praktyczne
Mapy
KOMUNIKACJA
Jak dojechać 338
Samolotem 338
Statkiem 338
Autobusem 338
Wycieczki turystyczne 338
Poruszanie się po kraju 339
Loty krajowe 339
Pociągi 340
Autobusy/Metro/Taksówki 341
Samochód 342
NOCLEGI
Rio de Janeiro 344
Stan Rio 345
São Paulo miasto i stan 346
Minas Gerais 347
Bahia 347
Salvador 348
Sergipe i Alagoas 348
Recife i Pernambuco 348
Odległe stany Nordeste 349
Amazonia 349
Brasília 350
Pantanal 350
Wodospady Iguaçu 350
Południe 351
JAK SPĘDZAĆ CZASMuzea i galerie 352
Muzyka,taniec, teatr, kino 352
Kluby nocne 353
Święta 353
Aktywny wypoczynek 354
Rozrywki dla dzieci 356
Zakupy 356
PRAKTYCZNE INFORMACJE OD A DO Z
Ambasady i konsulaty 358
Bezpieczeństwo 359
Biura podróży 359
Biura rzeczy znalezionych 359
Budżet podróży 360
Co zabrać 360
Godziny pracy 360
Homoseksualiści w podróży 360
Informacja turystyczna 360
Internet 361
Klimat 361
Miary i wagi 362
Media 362
Nabożeństwa 362
Napięcie elektryczne 363
Napiwki 363
Niepełnosprawni turyści 363
Opłaty lotniskowe 363
Opłaty za wstęp 363
Przepisy paszportowe
i celne 363
Poczta 364
Strefy czasowe 364
Strony internetowe 364
Święta państwowe 364
Telekomunikacja 365
Toalety publiczne 366
Podróżujący studenci 364
Waluta 366
Zdrowie 366
Zwyczaje 366
Język 367
Indeks 371
6
zapierające dech w piersiach widoki, wspaniałe tropikalne plaże,
kolonialne miasta, różnorodna fauna, kuszące restauracje i obfi -
tujący w święta i festiwale kalendarz , którego mogą najwyżej
pozazdrościć inne kraje: w turystycznej ofercie Brazylii nie ma
słabych punktów. Poniższe wskazówki
pozwolą zorientować się, gdzie szukać
największych brazylijskich atrakcji.
Największe atrakcje
� Pelhourinho,
Salvador
Według UNESCO tonajlepiej zachowanyzespół XVII- i XVIII--wiecznych budynkówkolonialnych w obuAmerykach. Zob. s. 234.� Belém
Amazońskie miasteczko,które w XIX w. wzboga-ciło się na handlu kauczu-kiem, zachowało swójniepowtarzalny styl i urokbelle époque. Zob. s. 280.� Parati
W sierpniu to małe urokliwe miasteczkokolonialne gościuczestników jednegoz najmłodszych, a zarazem najbardziejprestiżowych festiwaliliterackich świata. Zob. s. 177.
� Petrópolis
Spacer po tej letnis -kowej miejscowościzałożonej w latach 40.XVIII w. przez cesarzaPedro II jest jak podróżw przeszłość.Zob. s. 167.� Ouro Prêto
Złoto i srebro uczyniłyto miasto niezwykle bogatym. Umożliwiłyteż budowę barokowych budowli oraz stworzenierzeźb, dzięki którymOuro Prêto jest na liścieŚwiatowego DziedzictwaKulturowego UNESCO.Zob. s. 208. � Congonhas do Campo
W mieście obejrzećmożna najwspanialszeprace XVIII-wiecznegorzeźbiarza Aleijadinho.Zob. s. 212.
NajpiękNiejsze widoki
� Corcovado,
Rio de Janeiro
Wjazd kolejką na szczytCorcovado, gdzie znaj-duje się słynny posągChrystusa Zbawicielaz rozpostartymi ramio-nami, to żelazny punktkażdej wycieczki do Rio.Rozciągający się stądwidok jest naprawdęwspaniały. Zob. s. 155.� Głowa Cukru,
Rio de Janeiro
Niektórzy twierdzą, żepanorama Rio i zatokijest jeszcze lepszaz Głowy Cukru niżz Corcovado. Trudnojednoznacznie stwier-dzić, kto w tym sporzema rację. Zob. s. 150.� Góra Pai Inácio
Fantastyczne widoki na region Chapada
Diamantina należą do najładniejszychw całej Bahii. Na szczycie góry można też podziwiaćegzotyczną roślinność.Zob. s. 227� Paranapiacaba
W języku Tupi-Guaranisłowo to oznacza „widok na morze”.Rozciągająca się z górypanorama oceanu i niziny Santos znie -wala swoim urokiem. Zob. s. 197.� Z Kurytyby
do Morretes
Trzygodzinna podróżkoleją prowadzi przeznajlepiej zachowanączęść atlantyckiego lasu tropikalnegow stanie Paraná.Zob. s 326.
Historia i kultura
Po lewej: kolonialny Salvador Powyżej: widok na Rio
N a j w i ę k s z e a t r a k c j e � 7
najlepsze plaże
� Búzios
Biały piasek, krysta-licznie czysta woda,palmy i kokosy – cze-góż więcej można pra-gnąć. Zob. s. 171.� Lopes Mendes, Ilha
Grande, stan Rio
Wspaniała plaża, gdziedrobny, biały piasekprzyjemnie skrzypi podstopami. Zob. s. 176.
� Stan São Paulo
400-kilometrową auto-stradę z Rio do Santospoprowadzono wzdłużfantastycznych plaż.Zob. s. 198.� Taipús de Fora,
stan Bahia
Wielu uważa, że naj-piękniejsze plaże zna-leźć można na zagubio-nym półwyspie Maraú.Zob. s. 223.
� Praia do
Forte
Na położonymokoło 85 kmod Sal vadorupiaszczystym
skrawku wybrzeżao długości 12 km rosnątysiące palm kokoso-wych. Plaża ta znajdujesię pod ochroną prywat-nej fundacji. Zob. s. 224.
� Praia Pajuçara,
Maceió, stan Alagoas
Wybrzeże w pobliżuMaceió słynie z krysta-licznie czystej, jasno- -szmaragdowej wody.Przekonać się o tymmożna zwłaszcza naplaży Pajuçara, którapodczas odpływu za-mienia się w przepięk-ną lagunę. Zob. s. 248.� Jericoacoara,
stan Ceará
Ceará słynie z plaż, alepalmę pierwszeństwadzierży położona niecona uboczu Jercoacoara,która w 2002 zostałaprzekształcona w parknarodowy. To magicznemiejsce uważane jest zajedno z dziesięciu naj-piękniejszych na całejplanecie. Zob. s. 270.
najlepsze miejsca na zakupy
Po Prawej: artystyczna
biżuteria
Fascynująca Fauna i Flora
Powyżej: jedna z wielu idyllicznych plaż w Brazylii
Powyżej: kapibara
� Pantanal
Żyje tu około 650 ga-tunków ptaków, na ogółbrodzących, między innymi pełne gracji ża-biru amerykańskie czywarzęchy różowe. Niebrak również egzotycz-nych ssaków, takich jakkapibary (największyna świecie gryzoń), kajmany, jelenie ba-gienne czy pancerniki.Zob. s. 311–317.
� Amazonia
Na jej terenie występujeokoło 30 procent znanychnam gatunków roślini zwierząt, w tym 2500gatunków ryb i 50 000roślin, jak również milio-ny insektów. Zob. s. 280.� Rezerwat Sooretama
Zadaniem jego pra -cowników jest ochronalasów deszczowychoraz ogromnej liczby gatunków roślin, pta -ków i innych zwierząt.Naukowcy roz róż nia jąponad 360 ga tun kówwystępującego tu ptac-twa, w tym rzadko spo-tykanego czubaczaczerwonodziobego.Zob. s. 215. � Fernando de Noronha
Okoliczne wody za-mieszkują delfiny, rekinyi tysiące bajecznie kolo-rowych ryb. Zob. s. 260.
� Barra Shopping
Największe centrumhandlowe w AmeryceŁacińskiej znajduje sięw dzielnicy Barra deTijuca w Rio. Znaleźćtu można wszystko,czego dusza zapragnie.Zakupowemu szaleń-stwu sprzyja klimaty-zowane wnętrze cen-trum. Zob. s. 164.� Biżuteria
Oryginalne i nowator-skie wyroby można ku-pić od złotnika PepeTorrasa przy AvenidaAtaúfalo de Paiva 135w Rio. Zob. s. 356.
� Rzemiosło artystyczne
Indiańskie wyroby, jakrównież płyty z ich mu-zyką, można kupićw Amoa Konoya ArteIndígena przy Rua JoãoMouro 1002 w São Paulo. Zob. s. 357. � Livraria Cultura
Editora Najlepsza księgarnia w całej Ame-ryce Łacińskiej. (AvenidaPaulista 2073, ConjuntoNacional, São Paulo).Zob. s. 357.
8
Najciekawsze święta i Festiwale
� Karnawał w Rio
Rio de Janeiro słyniez największego, słynne-go na cały świat karna-wału, który organizo-wany jest z wielkimrozmachem. Zob. s. 84.� Salvador, Bahia
Główną atrakcją karna-wału są ogromne cięża-rówki z systemami na-głaśniającymi tzw. trios
eléctricos, które przeta-czają się ulicami miasta.Zob. s. 87.� Boi-Bumba
W ostatnie trzy dniczerwca w Parintinsw Amazonii odbywa sięfestiwal ludowy opartyna indiańskiej legendzieBoi-Bumba. Najwięk-szy rywal karnawału wRio stanowi udaną fuzjętradycji europejskich,amerykańskich i afry-kańskich. Zob. s. 93. � Czerwcowe święta
Charakterystycznym elementem obchodówśw. Jana (23–24 czerw-ca) i św. Piotra (28–29czerwca) są jaskrawo pod-świetlone balony, ogni-ska i pokazy sztucznychogni rozświetlających
mroki nocy, którym towa-rzyszą uczty, tańce i mu-zyka ludowa. Zob. s. 89.� Bom Jesus dos
Navegantes
Święto to obchodzonejest w Nowy Rok, kiedyto procesja małych sta-teczków ozdobionychserpentynami i flagamiwyrusza z portu z posą-giem Jezusa ChrystusaOpiekuna Żeglarzy dokościoła Boa Viagem.Zob. s. 90.� Círio de Nazaré
Czterogodzinna procesjaodbywająca się w drugąniedzielę października,podczas której wierniniosą ozdobiony kwiata-mi obraz Matki Bożejz Nazaretu. Zob. s. 92.� Sylwester
Najhuczniej obchodzonyjest w Rio, gdzie odby-wa się pokaz sztucznychogni. Na plaży Copaca-bana kapłanki afrobra -zylijskich religii ubranew nieskazitelnie białeszaty puszczają na wo-dzie miniaturowe łódkipełne kwiatów i prezen-tów dla Iemanjá, Królo-wej Mórz. Zob. s. 92.
przygoda Na łoNie Natury
Powyżej: bawiąc się na karnawale w Rio
� Fernando de Noronha
Miejsce dla ama torównurkowania i pływaniaz płetwami oraz fajką.Pod wodą podziwiaćmożna wraki statków,a podczas nocnych wypa-dów rekiny. Zob. s. 260.� Wodospady Iguaçu
20-osobowym ponto-nem podpłynąć możnado podstawy wodospa-du, by podziwiać jegoprzytłaczającą wiel-kość. Zob. s. 320.
�Amazonia
Oznaczone szlaki dla tu-rystów przecinają dżun-glę. Można tu pływać ka-jakiem po rzece, polowaćna piranie i wypatrywaćkajmanów. Zob. s. 289.� Ilha do Mel,
Paranaguá Ta pełnagrot, naturalnych base-nów i pustych plaż wyspa jest rezerwatemprzyrodniczym. Nie-tknięta cywilizacją przy-roda sprawia, że miejsceto cieszy się popularno-ścią. Zob. s. 327. � Park Narodowy
Brasilia Sawanny i ni-skie lasy dają schronie-nie ptakom, wilkom,małpom i pancernikom.W parku wytyczone sąszlaki, dozwolone są teżkąpiele w naturalnychbasenach. Zob. s. 308
Po lewej: wycieczka
po Amazonce
N a j w i ę k s z e a t r a k c j e � 9
� Gero, Rio Otwartaw 2002 restauracja Geroszybko stała się jedną z bar-dziej popularnych na ga-stronomicznej mapie Rio.
Słynie z wykwintnej kuch-ni włoskiej. Zob. s. 165.� Locanda della
Mimosa, Petrópolis
Danio Braga nie bez po-wodu uważany jest zajednego z najlepszychszefów kuchni w Brazy-lii. Fakt, że restauracjaznajduje się nieco nauboczu, nie zniechęcarzeszy jego licznychwielbicieli. Zob. s. 179.� Banana da Terra,
Parati Odważne połącze-nie owoców morza i lokal-nych produktów, któregoefektem są niezapomnianepotrawy. Zob.
s. 179.
�Cantaloup, São Paulo
Jedno z ulubionych miejscłakomczuchów: współ-czesna kuchnia w pięknieodnowionej starej piekar-ni. Zob. s. 201.� Sorriso da Dadá,
Salvador
Smakowita kuchnia zestanu Bahia serwowanaw pięknym otoczeniu.Zob. s. 241.� Famiglia Giuliano,
Recife
Restauracja w repliceśredniowiecznego zam-ku słynąca z doskonałejfeijoady. Zob. s. 259. � Alice, Brasília
Francuskie bistro uważa-ne przez wielu za najlep-szą restaurację w Bra-sílii. Zob. s. 309.
� Museu Nacional das
Belas Artes, Rio
Podziwiać tu można jed-ną z najlepszych kolek-cji sztuki latynoamery-kańskiej, w tym pracemistrza Cândido Porti-nariego. Zob. s. 146.� Museu de Arte
Contemporânea, Rio
Zaprojektowany przezOscara Niemeyera budy-nek jest być może bar-dziej interesujący niżznajdujące się w nimeksponaty. Zob. s. 150.� Museu Afro-Brasi -
leiro, Salvador
Niezwykle ciekawa kolekcja przedmiotów
dokumentujących afry-kańskie korzenie kulturyBahii. Zob. s. 234.� Museu do Homem de
Nordeste (Muzeum
Człowieka Północnego
Wschodu), Recife
Muzeum to jest hołdemzłożonym kulturze tegofascynującego regionu.Zob. s. 253. � Museu de Arte de
São Paulo (MASP)
Wśród dzieł europej-skich artystów znajdzie-my płótna Rembrandta,Goi i Moneta. Na uwagęzasługuje także kolekcjasztuki brazylijskiej. Zob. s. 192.
Powyżej: Muzeum Sztuki Współczesnej
wiNo i jedzeNie
� Air PassesKarty lotnicze uprawniające do po-dróży po całym kraju są dobrym roz-wiązaniem dla osób, które zamie-rzają często się przemieszczać. Dokupienia wyłącznie poza granicamiBrazylii. Ich koszt zależy od liczby lo-tów, pory roku oraz regionu, po któ-rym chce się podróżować. Są ważne21 dni i pozwalają zwiedzić cztery,pięć brazylijskich miast (licząc z tym,do którego przylatujemy z zagrani-
cy). Bilety są do wykorzystania tylko na jednej linii lotniczej.� Restauracje typu kiloRestauracje kilo i samoobsługowebary pozwalają zjeść dobrze i tanio. Jak sugeruje sama nazwa,o cenie potrawy decyduje jej waga, a nie składniki. � Bezpłatne imprezy kulturalneW piątkowym dodatku do dzienni-ka O Globo znajdziemy informatorkulturalny dla Rio. Jego odpowied-
nikiem w São Paulo jest Folha SãoPaulo z informacjami na nadcho-dzący tydzień. Również tygodnikVeja publikuje w piątek regionalnedodatki nazywane Vejinha.� KościołyWstęp do większości kościołóww Brazylii jest bezpłatny, dziękiczemu można za darmo podzi-wiać ich architekturę oraz znajdu-jące się wewnątrz dzieła sztukimalarskiej i rzeźbiarskiej.
Powyżej: narodowy koktajl – caipirinha
dobre rady
Najlepsze muzea
Kraina Bez granicBrazylia to mityczna „kraina bez granic”
o nieograniczonym potencjale, a jej mieszkańcy
nie znają pojęcia „pesymizm”.
Brazylia wciąż pozostaje obiektem zainteresowaniacudzoziemców. Zaczęło się od złota, potem był kau-czuk i kawa, a teraz trwa fascynacja egzotyką i języ-
kiem portugalskim. Kraj urzeka samych Brazylijczyków,nieodmiennie w nim zakochanych. Podobnie jak turyści,są jakby zadziwieni ogromem swej ojczyzny. Być możew jakimś jej tajemnym zakątku kryją się bezcenne skarby
i tylko czekają na swego odkrywcę. Ale gdzie ich szukać?Począwszy od XVI w. Portugalczycy i przybysze zasiedlali rozległe prze-
strzenie w kraju o rozmiarach kontynentu. Obecnie ok. 175 mln ludzi tworzynajbardziej zróżnicowaną populację na świecie.
Mieszkają w luksusowych dzielnicach wielkich miast, ale teżna ich obrzeżach w nędznych fawelach i w wioskach z dala odcywilizacji. Pracują w najnowocześniejszych fabrykach, a takżepopychają drewniane pługi za zwierzętami roboczymi. Niektóreplemiona indiańskie żyją w warunkach przypominających epokękamienia, chłopi na wielkich fazendach nie różnią się statusem odpańszczyźnianych, a caboclos, szukając pożywienia w puszczy,wycinają w niej drzewa, by – niczym pierwsi osadnicy – sklecaćprymitywne domki. Równocześnie trwają – i powstają – wielkiefortuny, a klasy średnie z powodzeniem utrzymują stabilność.
Chyba nigdzie na świecie postęp nie przebiega tak dyna-micznie, gdyż nawet w okresach stagnacji gospodarczej społeczeństwonie przestało budować kraju. Nieprzebyte niegdyś amazońskie lasy desz-czowe błyskawicznie stają się dostępne – co raczej nie napawa optymi-zmem – choć nadal nie do końca je zbadano.
Mimo wielu sprzeczności, Brazylijczyków jednoczy wspólny język (urzędowyportugalski), wspólna religia (większość obywateli należy do Kościoła rzymsko-katolickiego) i wspólne marzenie o szczęśliwej i bogatej ojczyźnie. Mimo ogrom-nych niekiedy niedogodności ekonomicznych Brazylijczycy utrzymują pogodęducha: mawiają nawet, że nadzieja jest ich narodową profesją. Są spontaniczni,pełni entuzjazmu i najczęściej żyją chwilą. W krainie karnawału trzeba chwytaćmoment. Przecież w każdej chwili może zdarzyć się coś niezwykłego! �
PoPrzednie strony: bezmiar Amazonki; Rio u stóp, świt na plaży Copacabana
Po lewej i Powyżej: Brazylijczycy tworzą jedno z najbardziej zróżnicowanych
społeczeństw
W p r o W a d z e n i e � 1 7
Brazylia to najmniejsze z wielkich państw świa-ta. Choć jest piątym co do wielkości krajemna Ziemi, czterokrotnie większym od Mek-
syku i ponaddwukrotnie od Indii, ludność skupiasię na stosunkowo małym terenie w porównaniuz terytorium liczącym ponad 8,5 mln km2 po-wierzchni. Jedna czwarta obywateli mieszka w pię-ciu zatłoczonych okręgach na południu kraju. W po-łudniowych i południowo-wschodnich stanach,zajmujących zaledwie 16% geograficznego ob-szaru państwa, żyje ponad 60% populacji Brazy-lii. 100 mln Brazylijczyków zasiedla teren niecomniejszy od Alaski, pozostałe 72 mln – obszar wiel-kości Stanów Zjednoczonych bez Teksasu. Atutemkraju jest przestrzeń – wielkie pustkowia.
struktura regionalnaZe względów administracyjnych 26 stanów Bra-zylii i jeden Dystrykt Federalny podzielono na pięćregionów: Norte (Północ), Nordeste (PółnocnyWschód), Centro-Oeste (Środkowy Zachód), Su-deste (Południowy Wschód) i Sul (Południe). Dwanajwiększe są zarazem najsłabiej zaludnione. Pół-noc, z wilgotnymi lasami równikowymi dorzeczaAmazonki, to 42% terytorium Brazylii. Zmieści-łaby się w nim cała Europa Zachodnia, ale ludzijest tam mniej niż w Nowym Jorku.
Na południe od Amazonki ciągnie się regionŚrodkowy Zachód, w którym dominuje WyżynaBrazylijska. Zajmuje 22% powierzchni kraju, a po-pulacja, która podwoiła się od lat 70. XX w., sta-nowi 15% ludności Brazylii. Z tymi dwoma ob-szarami, rozleglejszymi od terytoriów większościpaństw na świecie, rząd wiąże nadzieje dla przy-szłości Brazylii.
enigma północy Legendarna Amazonka jest jedną z ostatnich nie-wyjaśnionych zagadek naszej planety. W jej do-rzeczu, największym na świecie, znajduje się 20%ziemskich zasobów słodkiej wody, a wspaniałe la-sy równikowe – tętniąca życiem skarbnica biolo-giczna – kryją prawdziwy potencjał, w większo-ści niezbadany i niespożytkowany.
Mimo postępującej dewastacji lasu, wciąż moż-na godzinami lecieć nad Amazonką i nie zauwa-żyć żadnych przerw w dywanie zieleni, prócz wi-jących się serpentyn rzek tego regionu. W trakciewielodniowych wycieczek statkiem przed oczamipodróżnych przesuwa się ściana roślinności, tyl-ko niekiedy przerywana nielicznymi drewniany-mi chatami.
W p r O W a d z e n i e � 1 9
Po lewej: plaża w São Salvador w stanie Bahia
Powyżej: wilgotny las równikowy w Amazonii
Od piaszczystych plażpO lasy amazOnii
Brazylia zajmuje olbrzymie terytorium – jest tak zróżnicowana topograficznie, społecznie i gospodarczo,
iż trudno uwierzyć, że to ten sam kraj.
Owe chaty dowodzą – o czym zdają się zapo-minać i planiści rozwoju Brazylii, i ekolodzy wal-czący o ochronę lasów amazońskich jako „płucplanety” – że Nizina Amazonki nie jest bezludnąpuszczą. Szacuje się, że prócz resztek plemion in-diańskich, dla których była ona domem, na tymogromnym obszarze rozrzucone są 3 mln ludzi,od pokoleń żyjących tak jak ich przodkowie. Ciprawdziwi Amazończycy – caboclos – są zbiera-czami kauczuku i brazylijskich orzechów, ryba-kami i rolnikami.
W ostatnim czasie pojawili się tam hodowcy by-dła, oszuści spekulujący gruntami oraz drobni rol-nicy zachęceni darmową ziemią, rozdawaną z ini-
cjatywy rządu. Wielcy fazenderzy i handlarze (ciostatni to zazwyczaj bogaci przedsiębiorcy z USAi Europy) wycinają połacie dziewiczej puszczy, za-trudniając uzbrojone gangi, a te bez skrupułów za-straszają każdego, kto śmie stanąć im na drodze.Ofiarami inwazji na puszczę, prócz drzew, roślini dzikich zwierząt, są leśni ludzie, caboclos i India-nie, których zmusza się do porzucenia ziemi i chati zamieszkania w podmiejskich fawelach. Przy-szłość rysuje się jednak w jaśniejszych barwach.Rząd przeznacza fundusze na edukację osadników,którzy poznają właściwe formy rolnictwa. Drob-nych przedsiębiorców zachęca się do stosowaniazrównoważonych technik wydobywczych. W efek-
cie takich działań osadnicy stopniowo zyskują moż-liwość pozostawania na ziemi, którą początkowozajęli, bez konieczności przenoszenia się na innetereny. Jeszcze do niedawna była to powszechniestosowana praktyka porzucania wyjałowionych póli pozyskiwania nowych gruntów.
Bogactwo Amazonii to nie tylko lasy i woda.Pod powierzchnią olbrzymiego obszaru kryją siębajeczne skarby. W Serra Dos Carajás, 879 km napołudniowy zachód od Belém, leżą pokłady rudyżelaznej, w którą można by zaopatrywać cały światprzez 500 lat. W innych miejscach odkryto cynę,złoto, metale kolorowe i ropę. Rozsądnie eksplo-atowane cenne surowce są w stanie zapewnić roz-wój regionu bez potrzeby niszczenia lasów.
2 0 � W p r O W a d z e n i e
Chico Mendes, zbieracz kauczuku ze stanu Acre, sta-nąwszy na czele amazońskiego ludu, założył pierw-szą wiejską organizację, której zadaniem była ochro-na puszczy i jej mieszkańców. Organizował empates
(manifestacje biernego oporu), uniemożliwiając wpro-wadzenie buldożerów na teren puszczy.
Wpływowi hodowcy bydła zamordowali gow 1988 r. – w setną rocznicę zniesienia niewolnictwaw Brazylii. Nacisk światowych mediów zmusił rząd dodziałania. Utworzono rezerwaty, w których lud pusz-czański może wieść tradycyjne życie swoich przod-ków. Wprawdzie dziedzictwo Mendesa przetrwało, alelasy wciąż znikają w alarmującym tempie.
pierWszy ekO-męczennik
centro-OestePo szybkim rozkwicie w latach 70. XX w. temporozwoju na Środkowym Zachodzie znacznie zma-lało. Nową stolicę, Brasílię, lokowano na Płasko-wyżu Centralnym, by przyciągnąć osadników i zin-tegrować region z wybrzeżem. Wprawdzie miastourosło do ponad 2,1 mln mieszkańców, nie przy-czyniło się jednak do takiego rozkwitu, na jaki li-czyli jego założyciele.
Pod względem geograficznym Środkowy Za-chód pozbawiony jest naturalnych barier Amazo-nii. Rozciągający się na wysokości 1000 m n.p.m.Planalto Central dzieli się na dwie strefy – gęstelasy i cerradão.
Cerradão, trawiasty obszar z kępami karłowa-tych drzew, sprawia wrażenie nieużytków, jednakpo usunięciu roślinności uzyskuje się żyzne polauprawne. Fazenderzy z południowej Brazylii prze-kształcili cerradão w ogromne rancza (wyróżniasię wśród nich największa na świecie plantacjasoi). Wybudowano drogi i mosty, udoskonalonotechniki uprawy kukurydzy i bawełny, co też spo-wodowało napływ wykwalifikowanych pracow-ników. Na odpowiednio przekształconych obsza-rach trawiastych w południowej części regionupasą się najliczniejsze w kraju stada bydła.
nordestePółnocny Wschód, trzeci co do wielkości region Bra-zylii, zajmuje 18% jej powierzchni, ale jest jedno-cześnie najbiedniejszy. Choć początkowo, w okre-sie kolonialnym, dzięki plantacjom trzciny cukrowejbył ośrodkiem gospodarczym i politycznym, podwzględem tempa rozwoju nie dorównuje stanomPołudnia i Południowego Wschodu. W przeciwień-stwie do Północy i Środkowego Zachodu, Północ-ny Wschód nie jest odizolowany ani rzadko zalud-niony. Jego słabym punktem okazał się klimat.
Region ten dzieli się na cztery strefy: leżący naj-dalej na północy stan Maranhão łączy cechy Pół-nocnego Wschodu i Amazonii; wzdłuż wybrzeża,
między stanami Rio Grande do Norte a Bahią bie-gnie wąski (100–200 km) pas zona da mata (sa-wanna złożona z traw, drzew i krzewów) z żyznąglebą; na zachód od tego miejsca zaczyna się agre-ste (sawanna trawiasto-krzaczasta) z glebami niż-szej kategorii. Strefa ostatnia, zajmująca większośćinterioru stanów Północnego Wschodu, to suchyi jałowy obszar sertão (pustkowie).
Właśnie warunki panujące na sertão przyczy-niły się do największego w Brazylii zubożenialudności. Okresowe susze wypalają ziemię, a se-zonowe rzeki w czasie opadów wywołują gwał-towne powodzie. Znaczną część obszaru sertãozajmuje caatinga (sawanna porośnięta gatunkamikolczastymi).
G e O G r a f i a � 2 1
Po lewej: amazońskie promy w porcie Manaus Powyżej: czerwona woda wodospadów Iguaçu
Top Related