6

TYLKO W ARGENTYNIENAJCIEKAWSZE WYCIECZKI

l Wodospady IguaçuJeden z najefektow-niejszych wodospadówÊwiata, na granicymi´dzy Argentynàa Brazylià. Ma 2,5 kmszerokoÊci, sk∏ada si´z 275 kaskad. Zob. s. 236.

l Quebrada de HumahuacaPi´kny kolorowy wàwóz w pó∏nocno--zachodniej Argen-tynie, nale˝àcy do Szlaku Inków,obecnie wpisanyna List´ ÂwiatowegoDziedzictwa UNESCO. Zob. s. 261.

l Szczyt AconcaguaNajwy˝szy szczytAndów i drugi naÊwiecie pod wzgl´demwysokoÊci poza Himalajami. Zob. s. 277.

l Lodowiec PeritoMoreno na po∏udniuKrainy Jezior. Niezapomnianymprze˝yciem jest widokwielkich bry∏ loduod∏amujàcych si´ od pot´˝nego lodowca.Zob. s. 315.

l Ushuaia Najdalejwysuni´te na po∏udniemiasto Êwiata, skàdwyruszajà wyprawy na Antarktyd .́ Zob. s. 329.

l La Boca T´tniàca˝yciem, s∏ynàcaz kolorowej zabudowydzielnica Buenos Aires,zasiedlona w XIX w.przez imigrantówz W∏och. Zob. s. 162.

POWY˚EJ: niesamowitywodospad IguaçuPO LEWEJ: droga na szczyt Fitz Roy

NAJWI¢KSZE ATRAKCJECuda przyrody, estancias, rezerwaty, muzea…

poni˝ej wymieniamy te najciekawsze, ale oprócz nich Argentyna oferuje atrakcje, o których istnieniu nie wiedzà sami jej mieszkaƒcy.

l Sp∏yw w wàwozie Atuelniedaleko Mendozy.

l Piesze w´drówki w oko-licy El Chalin wÊród je-zior i lodowców ParqueNacional Los Glaciares.

l Jazda na snowboardziew Las Leñas w prowincjiMendoza, najwa˝niej-szym oÊrodku sportówzimowych w AmerycePo∏udniowej.

l Wyprawy po bezdro˝achw okolicach SalinasGrandes w prowincjiJujuy.

l Obserwowanie wielo-rybów przy PenínsulaValdés, jednym z wa˝-niejszych rezerwatóww Argentynie.

l Jazda konna na wzgó-rzach w Krainie Jeziorw Patagonii.

l Wspinaczka na CerroCatedral albo MonteTronador w ParqueNacional NahuelHuapi.

l Wyprawy na nartachw górach w okolicachmiasta Ushuaia.

N A J W I ¢ K S Z E A T R A K C J E u 7

NAJLEPSZE ESTANCIAS

Kilka najbardziejmalowniczych estancias(Zob. te˝ s. 346).

l Estancia Villa MaríaLuksusowa estanciazaprojektowana przezAlejandra Bustillo,po∏o˝ona 50 kmod Buenos Aires.

l El Ombú de ArecoZabytkowa estanciapo∏o˝ona na pi´knychterenach niedaleko San Antonio de Arecow prowincji BuenosAires.

l El Rincón de CoboEstancia na wybrze˝uniedaleko Pinamarw prowincji BuenosAires. Mo˝na tu jeêdziçkonno i ∏owiç ryby.

l La Demasiada Wcià˝czynna estancia,niedaleko Balcarcew prowincji BuenosAires. Hoduje si´ tubyd∏o rasy AberdeenAngus.

l Finca la Falda Uroczaestancia po drodzedo Valles Calchaquíesw prowincji Salta.

ARGENTY¡SKI TYGIEL

Przyk∏ady miejsczwiàzanychz poszczególnyminarodowoÊciamii spo∏ecznoÊciamitworzàcymi dzisiejszàArgentyn .́

l TilcaraWioska w Quebrada de Humahuaca dajewglàd w codzienne˝ycie rdzennychmieszkaƒców. Zob. s. 261.

l El BolsónMa∏y zakàtek alpejskiw górach prowincji Rio Negro. Zob. s. 303.

l Formosa Stolicapó∏nocno-wschodniegoregionu Argentyny,duchem bliskaParagwajowi i Brazylii.

l Trelew W prowincji Chubut,jedyne miejsce pozaWalià, gdzie odbywasi´ Eisteddfod. Zob. s. 306.

l The Hurlingham ClubElegancki klub dladam i d˝entelmenóww Buenos Aires,o takiej samej nazwiejak znany klublondyƒski, to miejscespotkaƒ spo∏ecznoÊcianglo-argentyƒskiej.

Najsmaczniejsze cz´Êciwo∏owej tuszy. Stekipodaje si´ w trzechwersjach: jugoso(krwisty), a punto(Êrednio wysma˝ony)i bien hecho (dobrzewysma˝ony).

l Bife de lomoPol´dwica. Najdro˝szei najmi´ksze mi´so.

l Bife de chorizoKrzy˝owa, a nie, jakbywskazywa∏a nazwa,rodzaj kie∏basy.

l Bife de costillaAntrykot. Trzeba mieçdobry apetyt, ˝ebyzjeÊç ca∏y ten wielkistek.

l Tira de asadoSoczyste i aromatycznepieczone ˝eberka.

U GÓRY: wiejskie luksusyw estancia La DemasiadaPOWY˚EJ: najlepsze stekina Êwiecie PO LEWEJ: plotkujàcw Trelew

NAJLEPSZA WO¸OWINA

NAJLEPSZE PARKI NARODOWE

l Parque NacionalMburucuyá w prowincjiCorrientes z lasami keb-raczo i wspania∏à dzikàprzyrodà. Zob. s. 232.

l Parque Nacional LosCardones w prowincjiSalta. Obejmuje ochro-nà zagro˝one gatunkikaktusów. Zob. s. 254.

l Parque NacionalTalampaya W prowincjiLa Rioja, wpisany nalist´ Âwiatowego Dzie-dzictwa UNESCO. Najego terenie znajdujà si´wa˝ne stanowiska archeo-logiczne i paleontolo-giczne. Zob. s. 283.

l Parque Nacional Lanín,niedaleko San Martínde los Andes. Nazwapochodzi od wulkanuLanín. Doskona∏ewarunki dla w´dkarzy.Zob. s. 297.

l Parque Nacional LosAlerces niedalekoEsquel w Patagonii.Rosnà tu drzewa z ga-tunku Fitzroya cupres-soides. Zob. s. 304.

l Parque Nacional LosGlaciares, w po∏udnio-wej Patagonii. Obejmujelodowiec Perito Morenoi ∏aƒcuch górski Fitz Roy.Zob. s. 314.

l Parque Nacional Tierradel Fuego NiedalekoUshuai, nadmorski re-zerwat z lasami buko-wymi; Êwietne miejscedo obserwowaniaptaków. Zob. s. 331.

NAJLEPSZE JEDZENIE I PICIE

8

Kilka najciekawszychimprez w Argentynie(Zob. te˝ Âwi´tai festiwale, s. 353.)

lFiesta de la VendimiaÂwi´to wina obchodzonew Mendozie podkoniec lutego.

lÂwiatowy Festiwal TangaOdbywa si´ co dwalata w paêdziernikuw Buenos Aires.

lFestival Internacionalde UshuaiaFestiwal muzyki, taƒca i dramatu w kwietniu.

lFestival de CosquínTradycyjny festiwalmuzyki ludowejodbywajàcy si´w styczniu.

lMi´dzynarodowyFestiwal Gitarowy W Buenos Airesw paêdzierniku, trwa przez miesiàc.

NAJCIEKAWSZE IMPREZY

POWY˚EJ: Êwi´towinobrania w MendoziePO LEWEJ: naczynia do matéPONI˚EJ: majestatycznylodowiec Perito Moreno

l Empanadas Smacznepierogi z ró˝nymnadzieniem.

l Locro Rodzaj zawiesistejpotrawki-zupy z mi´sai kukurydzy, specjalnoÊçregionów pó∏nocnych.

l Matambre Mi´sna rola-da, której nazwa ozna-cza „zabijacz g∏odu”.

l Dulce de leche Rodzajbardzo s∏odkiego

kajmaku, dodawanydo wszystkiego.

l Alfajores Kruche cias-teczka prze∏o˝one dulcede leche, posypane cuk-rem lub polane czekoladà.

l Maté Dzia∏ajàcy pobu-dzajàco gorzki napójz ostrokrzewu parag-wajskiego, o specy-ficznym smaku.

RODZINNE WAKACJE

N A J W I ¢ K S Z E A T R A K C J E u 9

NAJLEPSZE MUZEA I GALERIE

l La República de losNiños, La Plata.Argentyƒski Disney-land Zob. s. 193.

l Parque de la CostaPark rozrywki w Tigre,dokàd doje˝d˝a si´pociàgiem Tren de laCosta. Zob. s. 190.

l Museo de los NiñosInteraktywne muzeumdla dzieci w wieku od3 do 12 lat w centrumhandlowym Mercadode Abasto w BuenosAires. Zob. s. 356.

l Przyroda na Pó∏wyspie ValdésÂwietna okazja, ˝ebypooglàdaç pingwiny,foki, lwy morskie

i tysiàce ptaków na wybrze˝u. Mo˝na te˝ pop∏ynàç∏odzià na oglàdaniewielorybów.Zob. s. 307.

l Aktywny wypoczynekw Krainie JeziorSporty wodne, jazda na rowerze,jazda konna w lecieoraz narty i snow-board w zimie. Zob. s. 357–359.

l Tren del Fin del Mundo Pociàg jadàcyz Ushuai do ParkuNarodowego ZiemiOgnistej (Tierra delFuego). Zob. s. 330.

Sprawdzaç, sprawdzaç i jeszcze razsprawdzaç: Zawsze nale˝y potwierdziçprzed odjazdem, ˝e kupiony biletna autobus, pociàg bàdê statek, jestwa˝ny. Zdarza si´, ˝e firmy przewo-zowe, zw∏aszcza w bardziej odleg∏ychcz´Êciach kraju, sprzedajà to samomiejsce w autobusie komuÊ innemu,jeÊli powrót nie zosta∏ w por´ potwier-dzony. Loty krajowe i mi´dzynarodowetrzeba potwierdziç 24 godziny przedodlotem.Pi´kne widoki: Lecàc na po∏udniez Bariloche do El Calafate albo z ElCalafate do Ushuai, warto zarezer-

wowaç miejsce po prawej stronie sa-molotu, skàd widaç szczyty patagoƒ-skich Andów wystajàce nad chmurami.Podatek: Za zakupy zrobione w skle-pach z naklejkami „Global Refunds”turyÊci zagraniczni mogà uzyskaç zwrotpodatku w przypadku towarów o war-toÊci detalicznej powy˝ej 70 $. (Wi´cejinformacji zob. s. 356).Nocne ˝ycie: Nie warto iÊç na kolacj´przed 21.00, gdy˝ wtedy restauracjeÊwiecà pustkami. Argentyƒczycy jedzàpóêno i potem do póêna si´ bawià.Wi´kszoÊç barów otwarta jestdo rana.

J´zyk hiszpaƒski: Wielu Argentyƒczy-ków dobrze mówi po angielsku (a tak˝epo w∏osku, niemiecku i francusku), alezdecydowanie warto si´ nauczyç choç-by podstawowych zwrotów. Miejscowiuwielbiajà rozmawiaç, wi´c b´dziemo˝na od razu przeçwiczyç nabyteumiej´tnoÊci w praktyce.

DOBRE R ADY

l Museo Nacional deBellas Artes, BuenosAires. Najwi´ksze mu-zeum sztuki w Argen-tynie, gdzie znajdujàsi´ dzie∏a Renoira,Moneta i Rembrandta.Zob. s. 180.

l Museo de ArteLatinoamericano deBuenos Aires (MALBA)Stylowa, specjalniezbudowana w tymcelu galeria w dziel-nicy Palermo mieÊciimponujàce zbiory od poczàtku XX w.do chwili obecnej.Zob. s. 181.

l Museo Evita, BuenosAires. PoÊwi´cone˝yciu i dzia∏alnoÊciEvity Peron. Sà tuprzedmioty z nià zwià-zane, zdj´cia, filmy,stroje. Zob. s. 65.

l Museo MundoYamana, Ushuaia.Ekspozycja opowiadao ˝yciu ludu Yamana,swego czasu zamiesz-kujàcego Ziemi´Ognistà. Zob. s. 331.

l Museo Casa ErnestoChe Guevara, AltaGracia. Niedu˝e,interesujàce muzeum,w którym zebranoprzedmioty zwiàzanez ˝yciem „El Che”.Zob. s. 224.

l Museo Arqueología de Alta Montaña,Salta. Mo˝na tuobejrzeç znalezionew 1999 r. cia∏a trojgainkaskich dzieci. Zob. s. 257.

O kres pomi´dzy og∏oszeniem niepodleg∏oÊciZjednoczonych Prowincji La Plata (obej-mujàcych Boliwi ,́ Paragwaj i Urugwaj)

a poczàtkiem dyktatorskich rzàdów Juana Ma-nuela de Rosasa w 1829 r. by∏ bardzo trudny dlaprowincji Ameryki Po∏udniowej. MyÊlàcy z wiel-kim rozmachem Bernardino Rivadavia m´˝nie,ale na pró˝no stara∏ si´ zapewniç krajowi dobràprzysz∏oÊç. Objà∏ urzàd 8 lutego 1926 r.

Rivadavia chcia∏ wprowadziç trwa∏à konstytu-cj ,́ stworzyç silny centralny rzàd, podzieliç tery-torium na mo˝liwie równe cz´Êci i Êciàgnàç imi-grantów, którzy chcieliby si´ osiedliç w Zjedno-czonych Prowincjach. Plany te jednak szybko si´rozwia∏y za sprawà caudillos z interioru, którzynie mieli ochoty poddawaç si´ jakiejkolwiek cen-tralnej w∏adzy, a tak˝e z powodu wyniszczajàcejwojny Argentyny z Brazylià o Urugwaj (1825–1828). Kiedy w 1827 r. (9 VIII) Rivadavia zrezy-gnowa∏ z prezydentury Zjednoczonych Prowincjii wyemigrowa∏, po latach jego rzàdów pozosta∏oniewiele Êladów.

Caudillo i tyranJuan Manuel de Rosas, który przez blisko 20 latrzàdzi∏ Argentynà (1835–1852), tak jakby by∏a je-go prywatnà posiad∏oÊcià, jest zapewne jednàz najbardziej intrygujàcych i najbardziej krwa-wych postaci Ameryki ¸aciƒskiej. ˚eby zdobyçw∏adz ,́ zmontowa∏ koalicj´ z∏o˝onà z gauczów,zamo˝nych w∏aÊcicieli ziemskich i wszystkich,którzy chcieli do niej przystàpiç.

Urodzi∏ si´ w Buenos Aires (1793), ale czu∏ si´dzieckiem otwartych przestrzeni pampasów. Narodzinnej estancii nauczy∏ si´ jeêdziç konno, biçi rzucaç boleadoras (trzy kamienie przywiàzanedo splecionych rzemieni, które owija∏y si´ wokó∏tylnych nóg byd∏a, sprawiajàc, ̋ e si´ przewraca∏o).Rosas nabra∏ takiej wprawy w tych zaj´ciach jakwszyscy gauczowie, z którymi si´ uto˝samia∏, zdo-bywajàc najpierw ich szacunek, a potem poparciepolityczne.

Zanim skoƒczy∏ 25 lat, odziedziczy∏ ju˝ tysiàceakrów ziemi i by∏ odnoszàcym sukcesy biznesme-nem, który pomóg∏ w za∏o˝eniu jednej z pierw-szych solarni mi´sa w swojej prowincji. Dokona∏dobrego wyboru, ̋ eniàc si´ z Maríà de la Encar-nación Escurra, podobnie jak on bogatà z do-mu. Maria odda∏a mu póêniej nieocenione us∏u-

gi w drodze do zdobycia w∏adzy, subtelnie i sku-tecznie snujàc intrygi i aran˝ujàc sytuacje z myÊlào karierze m´˝a.

W 1829 r. poproszono Rosasa o przyj´cie stano-wiska gubernatora prowincji Buenos Aires, ˝ebypowstrzymaç fal´ anarchii narastajàcà po emigra-cji Rivadavii. Jako wp∏ywowy caudillo i doÊwiad-czony wojskowy wydawa∏ si´ m´˝em opatrznoÊcio-wym, nadajàcym si´ do przywrócenia porzàdkui stabilizacji. FederaliÊci chcieli porozumienia, aleich poszczególne od∏amy by∏y ze sobà mocno sk∏ó-cone. Na prowincji domagali si´ autonomii w re-lacji z Buenos Aires, a ci, którzy popierali programw najwi´kszych miastach Argentyny, nie chcielistraciç uprzywilejowanej pozycji. Rosas skorzysta∏

H I S T O R I A u 5 3

PO LEWEJ: barwne przedstawienie narodzin nowegonaroduPO PRAWEJ: tyran Juan Manuel de Rosas

CAUDILLOS, TYRANI I DEMAGODZYPrawie ca∏e dwa minione stulecia Argentyna cierpia∏a z powodu politycznych

ambicji dyktatorów, rzàdów wojskowych oraz chybionych programów gospodarczych.

z nadzwyczajnych uprawnieƒ i w roku 1831 pod-pisa∏ Pakt Federalny, który zwiàza∏ prowincje Bue-nos Aires, Entre Ríos, Santa Fe i Corrientes. LidzeUnitarnej, opozycyjnej wobec Rosasa, zadano bo-lesny cios, kiedy jej przywódca, José María Paz,zosta∏ publicznie zrzucony z konia przez ̋ o∏nierzafederalistów za pomocà boleadoras. Paz by∏ te˝wi´ziony z rozkazu Rosasa. Do 1832 r. unitaryÊciponieÊli szereg pora˝ek na polach bitew i przesta-li byç zagro˝eniem dla federalistów.

Po zakoƒczeniu pierwszej kadencji w 1832 r.Rosas odmówi∏ ponownego obj´cia urz´du, po-niewa˝ rada reprezentantów prowincji nie chcia-

∏a si´ zgodziç, aby w dalszym ciàgu zachowa∏ w∏a-Êciwie nieograniczonà w∏adz .́

Czerwoni i niebiescyPozbawiony w∏adzy Rosas nie przesta∏ walczyç.Stanà∏ na czele kampanii przeciwko rdzennymplemionom argentyƒskim na po∏udniu i zdoby∏jeszcze gorszà s∏aw ,́ likwidujàc tysiàce Indian.Tymczasem jego ˝ona toczy∏a zakulisowà wojn ,́˝eby przywróciç m´˝owi stanowisko gubernatoraBuenos Aires, pracujàc nad stworzeniem Socie-dad Popular Restauradora i jego terrorystyczne-go skrzyd∏a – mazorca. Doña Encarnación sku-tecznie utrudnia∏a próby rzàdzenia trzem kolej-nym gubernatorom, którzy nastali po Rosasie.

Junta w koƒcu przychyli∏a si´ do ˝àdaƒ Rosa-sa, a on przyjà∏ stanowisko, jako „odnowiciel pra-wa” i gubernator, podczas królewskiej ceremonii13 kwietnia 1835 r. Czerwony kolor federalistówzaczà∏ byç nierozerwalnie z nimi kojarzony. Ko-biety nosi∏y czerwone suknie, a m´˝czyêni czer-wone symbole z napisem „federacja albo Êmierç”.Elementy stroju w kolorze niebieskim, symbolizu-jàcym „nieokrzesanych unitarian”, mog∏y si´ staçprzyczynà uwi´zienia, a niekiedy nawet Êmierci.

Atmosfera l´kuRosas nie by∏ wprawdzie bezpoÊrednio autorembrutalnych represji, tak charakterystycznych dlajego re˝imu, ale sprawujàc dyktatorskie rzàdy, za-prowadzi∏ pewien porzàdek polityczny i stworzy∏warunki do jego funkcjonowania. Skutecznie dzia-∏ajàca sieç szpiegów, policja, wojsko i s´dziowiepokoju pracowali nad d∏ugà listà podejrzanychunitarian i jego majàtków. Faktyczna liczba zagi-nionych pozostaje nieustalona, ale w przybli˝eniuocenia si´ jà w tysiàcach. Atmosfera zagro˝eniautrzymywa∏a si´ przez blisko 20 lat.

Argentyna pod rzàdami Rosasa mia∏a si´ nienajlepiej. Prezydent m.in. uwik∏a∏ si´ w polityk´sàsiedniego Urugwaju. Z powodu szerzàcej si´ kse-nofobii zbyt wolno przybywa∏o bardzo potrzeb-nych do pracy imigrantów i zagranicznego kapita-∏u. Finanse Buenos Aires powa˝nie ucierpia∏yw dwóch okresach: kiedy francuskie oddzia∏yokupowa∏y urzàd celny nad Río de la Plata (1838–1840) i w latach angielsko-francuskiej blokadyujÊcia rzek (1845–1847). Sposób, w jaki Rosastraktowa∏ Europejczyków, jego wybuja∏e egoi wszechobecne represje w ˝aden sposób nie sprzy-ja∏y rozwojowi kraju.

W odpowiedzi na stan zniewolenia Argentyƒ-czycy w kraju i na emigracji zak∏adali tajne orga-

5 4 u H I S T O R I A

Rzàd Juana Manuela de Rosasa zinstytucjonalizowa∏okrutne metody uciszania przeciwników. Najcz´Êciejstosowanym sposobem zabijania by∏o podrzynaniegard∏a, znane w tradycji gauczów. Przyrodnik i kronikarz pampasów W.H. Hudson napisa∏, ˝e Argentyƒczycy „uwielbiajà zabijaç ludzi nie zapomocà kul, tylko w taki sposób, który pozwala imwiedzieç i czuç, ˝e rzeczywiÊcie i naprawd´ zabijajà”.

Stosowano te˝ inne metody, np. dwóch katówstojàcych po dwóch stronach wi´ênia wbija∏o w niego lance. W repertuarze tortur powszechne by∏o kastrowanie i obcinanie j´zyków.

ÂMIERTELNA GRA

nizacje, których celem by∏o obalenie Rosasa. In-telektualiÊci, wÊród których znaleêli si´ tacy lu-minarze kultury, jak Bartolomé Mitre i DomingoFaustino Sarmiento (póêniejsi prezydenci) czy Ju-an Bautista Alberdi, dostarczali retoryki elektry-zujàcej opozycj .́

Gwa∏towny koniecJusto José de Urquiza, caudillo od dawna popiera-jàcy Rosasa, zwróci∏ si´ przeciwko „odnowicielo-wi” i zorganizowa∏ armi ,́ w której szybko znala-z∏y si´ tysiàce ochotników, w tym wielu Urugwaj-czyków i Brazylijczyków. Armia Urquizy 3 lutego

1852 r. stoczy∏a bitw´ ze zdemoralizowanymii zm´czonymi t∏umieniem rebelii wojskami Rosa-sa w Caseros, w pobli˝u Buenos Aires. „Bitwa ta– jak napisa∏ póêniej Mitre – by∏a wygrana, za-nim jeszcze zosta∏a stoczona”. W ten sposób roz-poczà∏ si´ nowy rozdzia∏ w historii Argentyny.Urquiza, który objà∏ w∏adz ,́ stworzy∏ system fe-deralny i zosta∏ pierwszym prezydentem Konfede-racji La Plata. Popar∏y go Brazylia, Francja i An-glia. Buenos Aires mianowano jej tymczasowàstolicà.

Podwaliny paƒstwaOd upadku Rosasa do 1880 r. trwa∏a praca nadstworzeniem paƒstwa narodowoÊciowego i insty-tucji potrzebnych do jego funkcjonowania. Naj-wa˝niejszym problemem do rozstrzygni´cia by∏status Buenos Aires w stosunku do prowincji inte-rioru. Kwesti´ t´ rozwiàzano ostatecznie w 1880 r.,czyniàc z miasta stan, podobnie jak w przypadkuDystryktu Kolumbii w Stanach ZjednoczonychAmeryki Pó∏nocnej.

Pierwszym zadaniem Urquizy by∏o stworzeniekonstytucji. Zgromadzenie konstytucyjne zebra-∏o si´ w mieÊcie Santa Fe. Opracowano dokument

wzorowany na konstytucji Stanów Zjednoczo-nych. Ustalono utworzenie dwuizbowej legislatu-ry, wybór cia∏a wykonawczego przez kolegiumelektorów i niezawis∏oÊç sàdownictwa. Zgroma-dzenie zatwierdzi∏o konstytucj´ Argentyny 1 ma-ja 1853 r. Podczas trwania pierwszej kadencjiUrquiza za∏o˝y∏ bank narodowy, zadba∏ o wybu-dowanie szkó∏ i popraw´ transportu w republice.Ale pozycja Buenos Aires wcià˝ nie by∏a do koƒ-ca okreÊlona. W gruncie rzeczy istnia∏y dwie Ar-gentyny: jedna w zamo˝nym Buenos Aires, a dru-ga w g∏´bi kraju, ze stolicà w Paranie. W 1862 r.w Buenos Aires zebra∏ si´ kongres, który zadecy-dowa∏, ̋ e miasto b´dzie stolicà republiki oraz ca-∏ej prowincji.

C A U D I L L O S , T Y R A N I I D E M A G O D Z Y u 5 5

PO LEWEJ: ˝o∏nierz Rosasa w barwach federalistówPOWY˝EJ: Indianie schwytani podczas wojnyo pustyni´

Sukcesja prezydenturyNast´pnym prezydentem zosta∏ Bartolomé Mitre,historyk i by∏y gubernator prowincji Buenos Aires.Chocia˝ zadanie tworzenia infrastruktury krajumia∏o dla niego wielkie znaczenie, to jego uwag´zaprzàta∏a wojna paragwajska (1865–1870), w któ-rej przez pi´ç lat krwawych walk trójprzymierzeBrazylii, Urugwaju i Argentyny stara∏o si´ poskro-miç paragwajskiego dyktatora Francisca SolanaLópeza.

Po Mitre stanowisko przejà∏ Domingo Fausti-no Sarmiento, którego zas∏ugi dla edukacji w Ar-gentynie niemal przesz∏y do legendy. Za rzàdówSarmienta (1868–1874) Argentyna prze˝y∏a okresprzyspieszonego rozwoju: do miasta Buenos Airesprzybywa∏y setki tysi´cy imigrantów, wybudowa-

no kolej i zacz´to powszechnie stosowaç drutkolczasty do ogradzania pastwisk. Sarmiento nie-ustannie podkreÊla∏ potrzeb´ eliminowania „nie-okrzesanych” elementów argentyƒskiego spo∏e-czeƒstwa – caudillos i gauczów, hamujàcych roz-wój Argentyny.

Po Sarmiento prezydentem zosta∏ NicolásAvellaneda, który przejà∏ urzàd w paêdzierniku1874 r., do czego dosz∏o nie bez walki, poniewa˝Mitre, obawiajàc si´ obni˝enia presti˝u BuenosAires rzàdzonego przez takich nie-porteños, jakSarmiento, Avellaneda i Julio Roca (z których

˝aden nie mieszka∏ w stolicy), zawiàza∏ powstanieprzeciwko rzàdowi. Jego t∏umienie trwa∏o trzymiesiàce.

Julio Roca by∏ ministrem wojny w rzàdzie Avel-lanedy i poprowadzi∏ szereg wypadów przeciwkordzennym mieszkaƒcom Patagonii podczas nie-s∏awnej Conquista del Desierto (Wojna o pusty-ni´ – Patagoni´), zakoƒczonej w 1879 r. Po wojniewiele tysi´cy mil kwadratowych ziemi stan´∏ootworem przed osadnikami i badaczami, a popu-lacja jej rdzennych mieszkaƒców nigdy nie odzy-ska∏a dawnej liczebnoÊci.

Z∏oty wiekNast´pne trzy dekady to prawdziwy z∏oty wiekArgentyny. Nowe metody sch∏adzania mi´sa, wy-

nalazki w dziedzinie transportu morskiego i bu-dowa kolei umo˝liwi∏y zintensyfikowanie hodow-li i upraw rolniczych. W latach 1872–1895 po-wierzchnia uprawianej ziemi wzros∏a 15 razy.Eksport zbó˝ gwa∏townie skoczy∏ w gór´ w latach1870–1900. Pod∏o˝em przyspieszonego rozwojugospodarczego by∏o zwi´kszone zapotrzebowaniena ̋ ywnoÊç w Europie. Przed koƒcem lat 80. XIXstulecia terytorium Argentyny by∏o niemal takiejak dzisiaj, ale dok∏adny przebieg granic z Chile,Patagonià i Ziemià Ognistà (Tierra del Fuego)ustalono wiele lat póêniej.

5 6 u H I S T O R I A

Nowa gospodarka, oparta na produkcji mi´sai zbo˝a, potrzebowa∏a ràk do pracy. W latach 90.XIX w. do Argentyny przyby∏y tysiàce imigran-tów, przede wszystkim z W∏och i Hiszpanii. Popu-lacja wzros∏a z 1,8 mln w 1869 r. do ponad 4 mlnw 1895 r. Ludzi przyciàga∏a obietnica „ziemi, do-mu i pracy”. Bardzo cz´sto jednak na miejscu do-wiadywali si ,́ ˝e ziemia jest w r´kach wielkich es-tancieros albo wojskowych, wynagradzanych za za-s∏ugi. Przybysze kierowali si´ cz´sto do corazbardziej zaludnionych miast, gdzie okazywa∏o si ,́˝e druga obietnica – posiadania porzàdnego do-mu – równie˝ nie zostanie spe∏niona. Rodzinymieszka∏y w zat∏oczonych czynszowych kamieni-cach, znanych jako conventillos, a m´˝czyêni stara-li si´ znaleêç trzecià z obiecanych rzeczy – prac .́

Dla wi´kszoÊci Argentyƒczyków polityka pozo-stawa∏a sferà zamkni´tà – niewielu ludzi chcia∏oi mog∏o wziàç na siebie odpowiedzialnoÊç za kie-rowanie krajem. Klasa Êrednia, wspierajàca no-wà parti´ politycznà – Radykalnà Uni´ Obywatel-skà (Unión Cívica Radical, UCR) – stara∏a si´opanowaç ówczesny rzàd, kierowany przez nie-

wielkà grup´ konserwatywnych rodzin. Upolitycz-nia∏y si´ równie˝ Êrodowiska robotnicze, którez kolei przyciàga∏a Partia Socjalistyczna i anar-chiÊci. Na poczàtku XX w. przez Argentyn´ prze-toczy∏a si´ fala strajków i wzros∏o napi´cie w kr´-gach robotniczych. Robotnicy poczuli si´ obywa-telami ni˝szej kategorii, kiedy kraj boryka∏ si´ zesp∏atà mi´dzynarodowych po˝yczek, a import za-czà∏ przewy˝szaç eksport.

Skutki I wojny ÊwiatowejWojna w Europie pobudzi∏a argentyƒskà gospo-dark´ na dwa sposoby: po pierwsze, u obu wal-czàcych stron niebotycznie wzros∏o zapotrzebo-wanie na produkty rolnicze, a po drugie, parali˝handlu europejskimi wyrobami przemys∏owymi

pobudza∏ lokalnà produkcj .́ Poniewa˝ importspad∏ o 50%, miejscowe potrzeby zacz´li zaspo-kajaç rodzimi rzemieÊlnicy.

Boom przemys∏owy ods∏oni∏ s∏aboÊç argentyƒ-skiej ekonomii – zale˝noÊç od importowanych su-rowców, zaniedbanie êróde∏ energii oraz brak ka-pita∏u – tak wa˝nej póêniej, w czasach wielkiegokryzysu, kiedy kraj ponownie musia∏ polegaç namiejscowej produkcji.

Partia Radykalna po raz pierwszy dosz∏a do w∏a-dzy w 1916 r. Radyka∏owie pod przewodnictwemHipólita Yrigoyena wprowadzili zabezpieczenia

C A U D I L L O S , T Y R A N I I D E M A G O D Z Y u 5 7

PO LEWEJ: t∏um zebrany podczas Âwi´ta LojalnoÊciw 1946 r.POWY˝EJ: Perón z Evità napawajà si´ owacjamiswoich zwolenników na balkonie Casa Rosada

EVITA

W ielkie dni Maríi Evy Duarte de Perón, znanejna ca∏ym Êwiecie jako Evita, trwa∏y doÊç krót-ko, ale jej wp∏yw na argentyƒskà polityk´ by∏

olbrzymi i jest odczuwalny do dzisiaj, ponad pó∏ wiekuod jej Êmierci. Pami´ç o niej jest ˝arliwie podtrzymy-wana. W 1996 r. nakr´cono film na podstawie s∏awne-go musicalu Evita. Obsadzenie w roli g∏ównej Madon-ny mocno oburzy∏o wielu Argentyƒczyków, którzy uwa-˝ali, ˝e Êwi´tokradcza gwiazda pop zniewa˝a dobreimi´ ich bohaterki.

Evita by∏a ubóstwiana przez argentyƒskà klas´ robot-niczà, wyÊmiewana przez grandes dames z towarzystwaBuenos Aires i niezrozumiana przez wojskowy establish-ment. W koƒcu sta∏a si´ symbolem Argentyny po II woj-nie Êwiatowej: zamo˝nej, dumnej i pe∏nej oczekiwaƒ.

Jej wielka kariera, od biednej wieÊniaczki z prowin-cji interioru do jednej z najbardziej intrygujàcych, uj-mujàcych i wp∏ywowych postaci zdominowanej przezm´˝czyzn kultury, uk∏ada si´ w histori´, którà wartopoznaç.

Evita przysz∏a na Êwiat w 1919 r. w biednej wioscew pobli˝u Los Toldos, jako jedno z pi´ciorga nieÊlub-nych dzieci, które jej matka urodzi∏a Juanowi Duarte.Po Êmierci ojca rodzina przenios∏a si´ do prowincjonal-nego miasta Junín, pod opiek´ kolejnego dobroczyƒcy.

W Junín 14-letnia Evita powzi´∏a mocne postano-wienie, ˝e zostanie aktorkà, i wkrótce uciek∏a z zespo-∏em m∏odego Êpiewaka tang do Buenos Aires, kultural-nej mekki Ameryki ̧ aciƒskiej, gdzie pokonujàc niepraw-dopodobne przeszkody losu, szuka∏a pracy w teatrze. Jejsytuacja gwa∏townie si´ poprawi∏a, kiedy zakocha∏ si´w niej bogaty przemys∏owiec, który pomóg∏ jej stworzyçw∏asny program radiowy. Krótko potem g∏os Evity za-czà∏ regularnie pojawiaç si´ na falach Radia Argenty-na i Radio El Mundo.

Evita mia∏a niespo˝ytà energi´ – pracowa∏a bez wy-tchnienia i zawiera∏a wp∏ywowe znajomoÊci. Brak ta-lentu aktorskiego i obycia nie przeszkadza∏y jej zjedny-waç sobie liczàcych si´ w kraju osobistoÊci. WÊród jejwielbicieli by∏ prezydent Argentyny i, co wa˝niejsze, mi-nister transportu pu∏kownik Imbert, który kontrolowa∏wszystkie stacje radiowe w kraju.

Owdowia∏ego pu∏kownika Juana Dominga Peróna,ju˝ wtedy liczàcego si´ w sferach nowego wojskowegorzàdu, pozna∏a podczas imprezy charytatywnej na rzeczofiar tragicznego trz´sienia ziemi w San Juan w 1944 r.i wysz∏a z przyj´cia wsparta na jego ramieniu.

Kiedy si´ spotkali, by∏a dok∏adnie o po∏ow´ m∏odszaod 48-letniego Peróna, ale towarzyszy∏a mu w drodzedo w∏adzy w sposób nieprawdopodobnie skuteczny, za-dziwiajàcy nawet dla najbardziej sprytnych polityków.Gdy Perón zosta∏ ministrem pracy i spraw socjalnych,Evita przekona∏a go, ̋ e prawdziwym oparciem b´dà dlaniego lekcewa˝one dotàd masy robotnicze, ˝yjàcew skrajnie trudnych warunkach w villas miserias – slam-sach otaczajàcych stolic´.

Ministerstwo wyda∏o szereg oÊwiadczeƒ: ustalajà-cych minimalne p∏ace, wprowadzajàcych podwy˝ki wy-nagrodzeƒ, ochron´ zatrudnienia, opiek´ socjalnà. B∏y-skotliwym posuni´ciem Peróna by∏o zdobycie poparciaolbrzymiej Confederación General del Trabajo (Po-wszechna Konfederacja Pracy), w której sk∏ad wchodzi-∏y ró˝ne organizacje zwiàzków zawodowych (niektórzykrnàbrni przywódcy zwiàzkowi znaleêli si´ w wi´zie-niach w Patagonii).

W 1945 r., kiedy wojskowy zamach stanu by∏ o krokod sukcesu, Perón zosta∏ aresztowany. Evita wezwa∏awtedy wyborców (g∏ównie zwiàzki zawodowe, CGT), ˝e-by si´ za nim wstawili. Zorganizowa∏a ponad 200 tys.descamisados („ludzie bez koszul”), którzy wkroczylido stolicy z ˝àdaniem prezydentury dla Peróna. Pu∏kow-nik zosta∏ uwolniony i w 1946 r. przyjà∏ mandat powie-rzony mu przez Argentyƒczyków.

Evita, ju˝ jako ̋ ona Peróna, cementowa∏a wi´zi z ro-botnikami poprzez za∏o˝onà przez siebie Fundacj´ Po-mocy Spo∏ecznej. Dzi´ki jej dzia∏alnoÊci charytatywnejwybudowano setki szpitali i szkó∏, szkolono piel´gniar-ki i rozdawano zasi∏ki ubogim. Evita za∏o˝y∏a równie˝

6 4 u O K I E M Z N A W C Y

pierwszà parti´ kobiet – peronistowskà Parti´ Femini-stycznà.

Eva Perón stopniowo stawa∏a si´ obiektem kultu,ale w swoich przemówieniach zawsze powtarza∏a lu-dziom, ˝e ca∏e uznanie nale˝y si´ jej m´˝owi i ˝e onaz radoÊcià poÊwi´ci∏aby dla niego ̋ ycie, tak jak oni po-winni poÊwi´ciç swoje. Najlepsze czasy Evity nasta∏ywraz z jej d∏ugà podró˝à do Europy, podczas której po-zna∏a dyktatora Hiszpanii Franco, papie˝a Piusa XIIi ministrów spraw zagranicznych W∏och i Francji. OlÊnie-wa∏a powojennà Europ´ klejnotami i eleganckimi suk-niami. Jej historia o wspinaniu si´ na szczyty z najg∏´b-szych nizin spo∏ecznych by∏a na wszelkie sposoby opo-

wiadana w prasie, a jej zdj´cie trafi∏o na ok∏adk´magazynu „Time”.

Evita nie tolerowa∏a ̋ adnej krytyki pod adresem m´-˝a. Zamykano z tego powodu gazety, niszczono ludziom˝ycie zawodowe, a protestujàcych zamykano w wi´zie-niach, przedstawiajàc im sfingowane zarzuty. By∏a nie-wiarygodnie mÊciwa i nigdy, nawet po wielu latach, niezapomina∏a obrazy. Jej rodzina i przyjaciele zajmowalistanowiska znacznie przewy˝szajàce ich kompetencje.

W 1952 r. bohaterk´ ludu pokona∏a choroba nowo-tworowa. Do koƒca prowadzi∏a intensywny tryb ˝ycia.

Podczas ostatniego przemówienia, w Êwi´to 1 Maja,mà˝ musia∏ g∏oÊno powtarzaç s∏owa, które wypowiada-∏a do descamisados. W dniu Êmierci Evity, 26 lipca1952 r., stan´∏a ca∏a Argentyna. Jej cia∏o zabalsamo-wano i wystawiono publicznie, aby setki tysi´cy wielbi-cieli mog∏y oddaç jej ostatni ho∏d.

W 1955 r., po zamachu stanu, który obali∏ JuanaPeróna, cia∏o Evity zosta∏o wykradzione przez wojsko.Przewieziono je do Niemiec, potem do W∏och, gdziepochowano pod innym nazwiskiem.

W 1971 r. zwrócono je m´˝owi i przetransportowa-no do Hiszpanii. Po powrocie Peróna do w∏adzy i jegoÊmierci w 1974 r. trumn´ ze zw∏okami Evy sprowadzo-

no z Hiszpanii i umieszczono w grobowcu rodziny Du-arte w Buenos Aires.

Eva Perón sta∏a si´ obiektem kultu, czyniono nawetwysi∏ki w celu jej kanonizowania, ale spotka∏o si´ toz uprzejmà odmowà Kurii Rzymskiej. W Argentynie na-dal jest traktowana niemal jak Êwi´ta. Graffiti g∏oszàce¡Evita Vive! (Evita ˝yje!) mo˝na spotkaç na ka˝dym kro-ku. Jej wielbiciele sk∏adajà kwiaty i listy przy grobowcu ro-dziny Duarte na cmentarzu Recoleta. W 2002 r. w Paler-mo, w dawnym domu dla samotnych matek prowadzo-nym przez Fundacj´ Evy Perón, otwarto Museo Evita.

Epitafium Evity, sparafrazowane w rock operze Evi-ta Andrew Lloyda Webbera i Tima Rice’a, a potem w fil-mie Alana Parkera: „Nie p∏acz po mnie, Argentyno, b´-d´ blisko przy tobie”, wcià˝ brzmi prawdziwie. o

O K I E M Z N A W C Y u 6 5

PO LEWEJ: Evita w najlepszym okresie swego ˝ycia.POWY˝EJ: prywatne zdj´cie Perónów z ulubionymipudlami

8 8 u Z B L I ˚ E N I A

p PRZETA¡CZYå CA¸Ñ NOCW centrum Buenos Aires wyremontowano dla milongueros(mi∏oÊnicy tanga) kilka sal tanecznych z lat 40. XX w.– okresu najwi´kszej popularnoÊci tego taƒca. Niektóre sàotwarte rano, inne po po∏udniu, a jeszcze inne d∏ugo w nocy.

p SPUÂCIZNA GARDELAZorganizowane wycieczki po Buenos Aires sà zwyklecz´Êciowo poÊwi´cone legendzie tanga, CarlosowiGardelowi. Jedno ze s∏awnych miejsc, Esquina CarlosGardel, znajduje si´ na terenie restauracji Chanta Cuatro,gdzie Gardel Êpiewa∏ i sp´dza∏ wolny czas z przyjació∏mi.Gardel zginà∏ w katastrofie lotniczej w 1935 r., ale wcià˝jest idolem wielbicieli tanga, którzy nieustannie powtarzajà:„Gardel codziennie Êpiewa lepiej”.

Od ulicznych wyst´pów i tancerzy La Bocapo efektowne pokazy w restauracjach SanTelmo tango jest nieod∏àcznà cz´Êcià ˝yciaargentyƒskiej stolicy.

KROKIEM TANGA PRZEZBUENOS AIRES

Tango narodzi∏o si´ ponad100 lat temu w porcieBuenos Aires. Nikt niepozna∏ do koƒca jegokorzeni, a rytm jestmieszaninà taƒcówHiszpanów, Afrykanów,Kubaƒczyków i rdzennychmieszkaƒców Argentyny.Przez wiele lat nie mia∏owst´pu na salony towarzyskie

w ojczyênie, poniewa˝ wywodzi∏o si´ z domówpublicznych i podejrzanych portowych spelunek.Dopiero przed I wojnà Êwiatowà, kiedy sta∏o si´krzykiem mody we Francji, zacz´to je taƒczyçw wy˝szych sferach Argentyny.

CZYSTA PASJATango, zbli˝one duchem do jazzu i bluesa, w ciàguostatnich 90 lat wchodzi∏o w mod´ albo popada∏ow zapomnienie, ale zawsze udawa∏o mu si´przetrwaç i zainteresowaç kolejne pokolenieArgentyƒczyków, którzy uwa˝ajà, ˝e wyra˝a onoich prawdziwe uczucia. Argentyƒczycy tak samo˝arliwie bronià ulubionych orkiestr i epokw historii tanga, jak swoich dru˝yn pi∏karskich.Zdaniem jednych, tango powinno byç tylkotaƒczone, a nie Êpiewane, wed∏ug innych– przemawia najsilniej, gdy nostalgiai t´sknota wyra˝ane w muzyce brzmiàtak˝e w s∏owach. Jeden z autorównazwa∏ rytm tanga „smutkiem, który mo˝na zataƒczyç”, ale skomplikowane krokii subtelna gra prowadzone przezpartnerów sà bardzo ekscytujàce,a przy okazji sà te˝ Êwietnàgimnastykà!

u TRZEBA DWOJGA...Tango argentyƒskie jest dziÊ jednym ze stylów tanga i doÊç mocno ró˝ni si´ od klasycznegotanga towarzyskiego – partnerzy wykonujà ca∏e zestawy kroków, cz´sto improwizowane, i taƒczà w ciaÊniejszym obj´ciu.

S∏owa wielu piosenekwykonywanych przezorkiestry tanga napisanow portowym slangu Buenos Aires, znanym jako lunfardo. Wywodzi si´ onprawdopodobnie z Genui,skàd przybywa∏o doArgentyny wielu w∏oskichimigrantów. W Buenos Airesdodano do niego sporo s∏ówz j´zyka hiszpaƒskiego,portugalskiego i z j´zykówIndian z pampasów, a tak˝ez ˝argonu, w którym sylabywymawiane sà na wspak (np. tango jako „gotan”).Lunfardo, tak jak samo tango,narodzi∏ si´ w najbiedniejszejdzielnicy portowej, na marginesie szanowanegospo∏eczeƒstwa. NiektóreokreÊlenia z systematyczniewzbogacanego lunfardo, jakmina (dziewczyna lub kobieta)czy gil (g∏upek), z czasemprzenika∏y do hiszpaƒskiegoj´zyka potocznego. Tanga z lat 30. i 40. sà pe∏nezwrotów i poj´ç z lunfardo,cz´sto niezrozumia∏ych dla mówiàcych po hiszpaƒskuLatynosów spoza BuenosAires. ZnajomoÊç lunfardo(s∏owo to znaczy „pozaprawem”) to dowód, ˝e jestsi´ prawdziwym porteño,czyli z portu Buenos Aires. Slang nadal ma si´ doskonale– pojawili si´ nawet hip--hopowi artyÊci lunfardo,dumni z pisanych w nimnowych tekstów.

Z B L I ˚ E N I A u 8 9

p ZNAK CZASÓWBudynek przy Corrientes 348 wystàpi∏ w klasycznym filmie z muzykà-tangiem A Media Luz (W pó∏mroku) – smutnej historii potajemnej mi∏oÊci, rozgrywajàcej si´ w sercueleganckiej ulicy teatralnej Buenos Aires. DziÊ jest tam parking.

q ZA KULISAMIM´˝czyêni taƒczà tango w stroju compadritos, wzorowanym na ubiorach imigrantów, którzy idàc na taƒce, wk∏adali najlepszefedory (typ kapelusza) i bia∏e fulary do ciemnych marynarek.

p POPULARNOÂåTango jest dziÊ w Argentyniewielkim biznesem– eleganckie, stylowe pokazymo˝na obejrzeç w centrumBuenos Aires, na przyk∏adw Señor Tango. Ale pozawidowiskami dla turystówArgentyƒczycy nadal taƒczàtango w salach tanecznych,w barach i na patiach.Wystarczy, ˝e zbierze si´grupa ch´tnych osób.

p EUROPEJSKIE KORZENIE

Najwa˝niejszym instrumentemw zespo∏ach wykonujàcychtango by∏ bandoneon, rodzajakordeonu z guzikami.Prawdopodobnie sprowadziligo do Argentyny niemieccymarynarze w II po∏owie XIX w.

J¢ZYK MI¸OÂCI

M imo wspania∏ych bulwarów i masywnej, monumentalnej architektury,Buenos Aires nie jest jednolitym oÊrodkiem – sk∏ada si´ z 47 wiosek albo,poprawniej – barrios (dzielnic). Nazywano je Pary˝em Ameryki Po∏udnio-

wej lub – jak to ujà∏ pisarz-podró˝nik Paul Theroux – „mocno ucywilizowanymmrowiskiem”. Jest to ˝ywio∏owe i stylowe miasto, niewolne od pozorów i huczàceod goràcych plotek.

Najwi´kszym zainteresowaniem przybyszów cieszy si´ najdalej wysuni´ta nawschód cz´Êç stolicy, le˝àca wzd∏u˝ brzegu Río de la Plata. W tamtejszych dzielni-cach – Palermo, Recoleta, Retiro, San Nicolás, Monserrat, San Telmo i La Boca– skupiajà si´ hotele, muzea, budynki rzàdowe, sklepy i miejsca rozrywki.

W ciàgu ostatnich kilku lat otwarto wiele nowych butików i restauracji, a w 1994 r.o˝ywi∏o si´ Puerto Madero. Skupiajà si´ tam ekskluzywne restauracje i apartamen-ty, a prace renowacyjne i rozbudowa ciàgle trwajà. Najnowszym, radykalnie odre-staurowanym obszarem jest Palermo Viejo, które dzisiaj mo˝e si´ poszczyciç oÊrod-kami kulturalnymi, modnymi sklepami i eleganckimi restauracjami.

Buenos Aires, mimo ca∏ego ogromu, jest ∏atwe do zwiedzania. Ulice majà logicz-ny uk∏ad i uporzàdkowanà numeracj ,́ sieç autobusowa jest rozbudowana i dzia∏adoÊç sprawnie, a taksówkà mo˝na dojechaç w wybrane miejsca za stosunkowo nie-wielkà op∏at .́ Ale najlepiej zwiedzaç Buenos pieszo,poniewa˝ w ten sposób trafia si´ do ∏adnych parkówalbo na ciekawe podwórza, do których trudno dotrzeçw inny sposób. Teren jest p∏aski, wi´c trudno si´ zm´-czyç. Trzeba tylko pami´taç, ˝e piesi nie majà tu zbytwielu praw. A zatem powodzenia albo – jak mówiàmiejscowi: Suerte!

PoczàtkiHistorycy wcià˝ dyskutujà, kto i kiedy za∏o˝y∏ Bue-nos Aires – pewne jest to, ˝e w 1516 r. zszed∏ w tymmiejscu na brzeg Juan Díaz de Solís, hiszpaƒski ba-dacz i nawigator. Stolica le˝y przy jednym z najwi´k-szych na Êwiecie ujÊç rzecznych, nazwanym przez deSolísa Mar Dulce (S∏odkie Morze). Jego zachodniebrzegi si´gajà pampasów – p∏askich, niezadrzewio-nych obszarów o wyjàtkowo ˝yznych, czarnych gle-bach, doskonale nadajàcych si´ pod upraw .́ Odkryw-ca okreÊla∏ wody estuarium tak˝e jako „Lwie Morze”,z powodu bràzowego odcienia wody i wielkich roz-miarów. Póêniej nadano mu nazw´ Río de la Plata(Rzeka Srebra).

Nast´pnym Europejczykiem, który pojawi∏ si´ w tejokolicy, by∏ Pedro de Mendoza. W 1536 r., dzia∏ajàcz rozkazu króla Hiszpanii, za∏o˝y∏ pierwszà osad ,́zdaniem niektórych na miejscu dzisiejszego ParqueLezama. Pozna∏ nie tylko ˝yzne pampasy, ale tak˝eich mieszkaƒców – wrogie rdzenne plemiona.

Z W I E D Z A N I E u 1 4 5

PO LEWEJ:wartownik przyCasa RosadaPONI˝EJ: ulicznetango w San Telmo

Plan s. 142–143

BUENOS AIRESBoskie Buenos, zabytkowa stolica Argentyny i chyba najbardziej

kosmopolityczne miasto Ameryki Po∏udniowej, zachwyca witalnoÊcià,majestatycznym rozmachem i wiarà w siebie.

BuenosAires

Córdoba

Po 5 latach nieustannych ataków ze strony tubylców grupa osadników pow´dro-wa∏a w gór´ rzeki i za∏o˝y∏a miasto Asunción w Paragwaju. Mendoza pozostawi∏po sobie dwie wa˝ne rzeczy: nazw´ oÊrodka – Nuestra Señora de Santa María delBuen Aire – oraz setki koni i krów, które póêniej sta∏y si´ podstawà argentyƒskiejgospodarki.

W koƒcu w 1586 r. Juan de Garay, Metys (Indianin z domieszkà krwi bia∏ej)z Asunción w Paragwaju, wróci∏ na wybrze˝e i osiad∏ na nim na sta∏e wraz z 70 ludê-mi. Nad rzekà zbudowali fortec ,́ a po jej zachodniej stronie wyznaczyli g∏ówny placnowego miasta, Plaza de Mayo. Po jego drugiej stronie ludzie de Garaya wybudo-wali Cabildo (ratusz), a w pó∏nocnym rogu ma∏à kaplic .́ Chocia˝ na ich ruinachstawiano póêniej nowe budynki, plaza zachowa∏a swój pierwotny uk∏ad i wcià˝ jestoficjalnym centrum.

Buenos Aires by∏o ostatnim du˝ym miastem za∏o˝onym w Ameryce ¸aciƒskiej.Hiszpaƒskie prawo zakazywa∏o wykorzystywania tutejszego portu do przewozutowarów importowanych z Europy i jako punkt eksportowy metali szlachetnychz Potosí i Limy, wi´c jak mo˝na si´ spodziewaç, nielegalny handel kwit∏: miastow du˝ej mierze zawdzi´cza przetrwanie kontrabandzie.

Towary przemys∏owe wymieniano na srebro sprowadzane z oÊrodków wydobyw-czych na pó∏nocy, a tak˝e na krowie skóry i ∏ój. Ruszy∏ równie˝ import materia∏ówbudowlanych, poniewa˝ na pampasach nie by∏o drzew ani kamieni. Poczàtkowo do-my budowano z glinianych cegie∏ i s∏omy.

Obawiajàc si´ konkurencji ze strony innych krajów europejskich obecnych w re-gionie, w 1776 r. Hiszpania og∏osi∏a swoim wicekrólestwem (La Plata) obecne tery-torium Argentyny, Urugwaju, Boliwii, Paragwaju i pó∏nocnego Chile. Siedzibà rzà-du centralnego ustanowiono Buenos Aires, gdzie równie˝ skupia∏y si´ organy sàdow-

nictwa, banki i armia. W krótkim czasie zjawili si´urz´dnicy, prawnicy, ksi´˝a, kadra wojskowa, artyÊci,rzemieÊlnicy oraz niewolnicy i rozpocz´∏a si´ przemia-na ma∏ej miejscowoÊci w wielkà kosmopolitycznà me-tropoli .́ W Ameryce ̧ aciƒskiej tamtych czasów tylkoLima i Meksyk przewy˝sza∏y Buenos pod wzgl´demrozwoju gospodarczego.

Porteños („mieszkaƒcy miasta portowego”) przywy-kli do gospodarczej i politycznej niezale˝noÊci od Hisz-panii. Kiedy w 1806 i 1807 r. uda∏o im si´ bez pomocyz Europy odeprzeç dwie brytyjskie inwazje, wzros∏aduma z militarnej pot´gi miasta i nastroje, które póê-niej mia∏y si´ przerodziç w nacjonalizm.

Niepodleg∏oÊç i rozwójW 1810 r. mieszkaƒcy wykorzystali okupacj´ Hiszpa-nii przez Napoleona i wywalczyli sobie wi´kszà auto-nomi ,́ ale niepodleg∏oÊç ca∏ego kraju og∏oszono ofi-cjalnie dopiero w 1816 r., kiedy powsta∏y ZjednoczoneProwincje La Plata.

W nast´pnych dekadach rzàd Buenos Aires poÊwi´-ca∏ ca∏à uwag´ walce o kontrol´ nad resztà kraju. Fe-deraliÊci reprezentowani przez Juana Manuela de Ro-sasa, gubernatora stolicy od 1829 do 1852 r., uwa˝ali,˝e ka˝da prowincja powinna utrzymaç stosunkowo du-˝à niezale˝noÊç. Unitarianie, którzy zdobyli w∏adz ,́kiedy genera∏ Urquiza obali∏ rzàd de Rosasa, dà˝ylido ustanowienia zwierzchnictwa Buenos Aires nad

1 4 6 u Z W I E D Z A N I E

PONI˝EJ: sk∏adportowy z czasówboomu handlowegow XIX w.

BaÊnià mi si´

wydaje –

˝e zacz´∏o si´ Buenos

Aires:/

oceniam je tak

wieczne –

jak woda i powietrze.

– Jorge Luis Borges,

Mityczne za∏o˝enie

Buenos Aires;

prze∏. Edward

Stachura

resztà kraju. ˚ywe napi´cia pomi´dzy mieszkaƒcami prowincji a porteños nie wy-gas∏y nawet dzisiaj.

Ostatecznie w 1880 r. wszelkie dyskusje zakoƒczy∏a niewielka bitwa na ulicach– miasto zamiast zwyk∏à stolicà prowincji sta∏o si´ dystryktem federalnym. By∏ tookres bardzo intensywnych zmian. W czasach prezydentury Julia Argentina Rokiburmistrz Buenos Aires szuka∏ modelu do naÊladowania w Europie, przede wszyst-kim w Pary˝u. Postawiono setki budynków w paryskim stylu, a dzi´ki zasypaniuwielkich odcinków rzecznych powsta∏y nowe dzielnice dla bogaczy, przede wszyst-kim na pó∏nocy, tam gdzie le˝à dzisiaj Retiro, Recoleta i Palermo.

Wzlot i upadekW latach 80. XIX w. zacz´li przyje˝d˝aç do Buenos Aires imigranci z ca∏ej Europy,przede wszystkim z W∏och i Hiszpanii, ale tak˝e z Niemiec, Polski, Wielkiej Bryta-nii oraz z Libanu i Syrii, a póêniej równie˝ z Rosji. Do 1910 r. miasto mia∏o 1,3 mlnmieszkaƒców. Wprowadzano ruch tramwajowy, uruchamiano wodociàgi, dzia∏a∏yszko∏y i policja. Rozwijajàca si´ tu literatura, opera, teatr i inne sztuki zdobywa∏ys∏aw´ na ca∏ym Êwiecie. Nagle Buenos rzeczywiÊcie sta∏o si´ Pary˝em Ameryki ¸a-ciƒskiej dla turystów z wy˝szych sfer Europy i Ameryki Pó∏nocnej.

Przez ca∏y XX w. architektura stolicy by∏a odbiciem jej gospodarczych i politycz-nych losów. W budynkach z czasów peronizmu – lat 40. i 50. XX w. – na ogó∏ wi-daç faszystowski monumentalizm. W nast´pnych dziesi´cioleciach w panoramiepojawia∏y si´ skupiska mieszkalnych wie˝owców.

Po niedawnym ustabilizowaniu si´ sytuacji politycznej i po wyborze burmistrzacentrum zosta∏o wyraênie odnowione, a m∏odzi na powrót zasiedlili stare kamieniceczynszowe (conventillos), nadrabiajàc wyobraênià tam, gdzie zabrak∏o funduszy na

B U E N O S A I R E S u 1 4 7

PONI˝EJ: m∏odzie˝przesiadujàca na ∏awkachw Galerías Pacíficona Calle Florida

Plan s. 142–143

Turecki imigrant

z fajkà wodnà.