Żydzi w Polsce

Początki osadnictwa żydowskiego na

ziemiach polskich IX-X w.

Żydzi zaczęli przybywać na ziemie polskie ok. IX-X w. Byli to przeważnie kupcy z terenów Hiszpanii, ponieważ stamtąd wiódł jeden z głównych szlaków handlowych poprzez Niemcy, Czechy, Małopolskę na Ruś i dalej na wschód.

Pierwsze wzmianki na temat państwa Mieszka I i obecności Żydów w Polsce we wczesnym średniowieczu możemy odnaleźć w relacji żydowskiego kupca pochodzącego z Hiszpanii – Ibrahima ibn Jakuba.

Zawarł on w swoich zapiskach informacje o tym, że Żydzi zaopatrywali się w krajach słowiańskich w niewolników.

Kolejna wzmianka pochodzi z XI w. i dotyczy Żydów mieszkających w Przemyślu.

Napływ ludności żydowskiej do Polski

XI/XII w.

Na przełomie XI i XII w., z powodu

prześladowań i pogromów mających miejsce w środkowej i zachodniej Europie, zwiększył się napływ ludności żydowskiej do Polski.

Duża grupa przybyła w okresie wypraw krzyżowych, kiedy Żydzi byli szczególnie prześladowani przez katolickich władców państw biorących udział w krucjatach.

W Polsce znaleźli miejsce do swobodnej egzystencji. Według żydowskiej legendy, to właśnie Polska miała być krajem „przeznaczonym” Żydom.

W języku hebrajskim Polska to Polin, co dosłownie oznacza „tutaj osiądziesz”.

Pierwsze większe skupiska żydowskie znajdowały się w

Przemyślu (poł XI w.), Wrocławiu (ok. 1150),

Kaliszu, Gnieźnie i Płocku (XIII w.).

Żydzi osiedlający się w średniowiecznej Polsce zajmowali

się przede wszystkim handlem, a także rzemiosłem.

Część z nich utrzymywała się z udzielania pożyczek na

procent, gdyż w tej dziedzinie nie istniała konkurencja ze

strony chrześcijan. Uprawianie lichwy budziło jednak

sprzeciw Kościoła i mieszczan, którzy próbowali na

władcach wymusić ograniczenia w tym zakresie.

Statut Kaliski 1264 r.

Olbrzymie znaczenie dla Żydów, zwłaszcza mieszkających na terenie Wielkopolski, miał rok 1264, kiedy to książę kaliski Bolesław Pobożny nadał Żydom w Kaliszu statut, w którym określił ich status prawny jako ludzi wolnych, bezpośrednio podległych księciu.

Przywilej zapewniał Żydom w Wielkopolsce nietykalność osobistą, zezwalał na prowadzenie handlu i udzielanie pożyczek oraz gwarantował ochronę synagog i cmentarzy, a także niezależne sądownictwo w sprawach między Żydami.

Wybrane postanowienia statutu kaliskiego:

„Kiedy jest sprawa przeciwko Żydowi, nie może przeciw niemu świadczyć chrześcijanin sam, lecz razem z innym Żydem.”

„Żydzi w sporach swoich wyłączeni są spod sądów miejskich; zostają pod opieką króla lub wojewody.”

„Za zranienie Żyda, słuszna kara i koszta kuracji.”

„Za zabicie Żyda słuszna kara i konfiskata majątku.”

„Za uderzenie Żyda kara zwyczajna w kraju.”

„Chrześcijanin niszczący cmentarz oprócz kary zwyczajnej majątek traci.”

„Rzucający kamieniem na szkołę żydowską* odda wojewodzie dwa funty pieprzu**.”

„Występki Żydów w ich szkołach sądzone być mają.”

* Określenie „szkoła żydowska” oznaczało wówczas synagogę.

** W omawianym okresie pieprz był bardzo cennym towarem, przepis ten oznacza więc bardzo wysoką grzywnę.

1304 r.

Pierwsze wzmianki na temat ludności żydowskiej w Krakowie

pojawiły się w kronice Wincentego Kadłubka, który stwierdził,

że ok. roku 1170-1180 było już w mieście wielu Żydów i

cieszyli się oni opieką królewską.

Do Krakowa przybyli szukając schronienia w okresie wypraw

krzyżowych. Z roku 1304 pochodzi dokument, w

którym wymieniona jest ulica Żydowska. Początkowo

(mniej więcej od początku XIV w.) Żydzi zamieszkiwali okolice

obecnych ulic św. Anny i Jagiellońskiej. Znajdowały się tam

domy mieszkalne, sklepy, dwie synagogi, łaźnia, szkoła oraz plac

targowy. Żydzi mieli w mieście dogodne warunki do życia i

prowadzenia działalności gospodarczej, dzięki przywilejom

Kazimierza Wielkiego i życzliwości kolejnych władców.

1334 r.

W 1334 r. król Kazimierz Wielki rozszerzył Statut

Kaliski na całą Polskę, co stanowiło moment

przełomowy w dziejach polskich Żydów.

W latach 1364-1365 władca zastąpił go nowym

przywilejem, który dawał Żydom prawo odwoływania

się do sądu królewskiego i wyłączał ich spod

jurysdykcji kościelnej. Ponadto przywilej gwarantował

swobodę handlu, wolność przemieszczania się i

umożliwiał dzierżawę dóbr szlacheckich.

Pewne ograniczenia przywilejów dla Żydów próbował

narzucić Kościół. W latach 1267-1420 odbyło się kilka

synodów, na których proponowano ograniczenie

gospodarczej działalności Żydów, lecz nie weszły

one w życie.

Generalnie Kościół w Polsce akceptował obecność

Żydów, nakazywał jedynie chrześcijanom, aby nie

utrzymywali z nimi bliskich kontaktów.

1335 r.

W 1335 r. król Kazimierz Wielki założył miasto Kazimierz.

Powstało ono na terenie dawnej wsi Bawół, której centrum stanowiła obecna ulica Szeroka. Początkowo zamierzeniem króla było utworzenie osady, gdzie istniałby uniwersytet oraz miasto, które mogłoby konkurować z Krakowem.

Po wygnaniu z Krakowa, w 1495 roku, Żydzi zaczęli się osiedlać w nowym mieście na większą skalę. Istniały wówczas w obrębie Kazimierza dwie dzielnice: żydowska i chrześcijańska.

Maurycy Szymel , Elegia do ziemi polskiej

Dałaś mi chleb Twój i spokój, dałaś mi niebo nad głową –

Z jodeł Twych miałem kołyskę, z lip Twoich mieć będę trumnę –

A przecież nie Ciebie śpiewam Twoim urodnym słowem

Ojczyzno nie moja, a droga – ziemio, na której umrę.

Widzę Cię nocą za oknem w gwiazd Twych świetle łagodnym,

Jak pasem ciemnych zagonów cienie faliste przerzucasz –

Ty oczom moim wybaczysz, że się oderwać nie mogły

Od innej, dalekiej ziemi, do której może – nie wrócę.

I przyjmiesz w siebie łaskawa, utulisz śniegiem cmentarnym

Jak dziadów moich przyjęłaś, jak braci jeszcze przyjmiesz,

Pomnąc, że ongiś wygnańców pod skrzydła swoje przygarnął

Twój wielki, mądry gospodarz, twój dobry król Kazimierz.

1581 r.

W latach 1581-1764

działał na ziemiach

polskich sejm

żydowski, tzw.

Sejm

Czterech

Ziem.

Ustanowiony przez Stefana Batorego, miał początkowo pomagać w regularnym zbieraniu podatków (gminy żydowskie były obarczone dodatkowymi opłatami), lecz szybko przekształcił się w naczelny organ samorządu żydowskiego, uprawnionego do rozstrzygania i reprezentowania spraw Żydów w skali całego kraju.

Okres wojen XVII w.

W czasie powstania Chmielnickiego w 1648 r. na Ukrainie doszło do zagłady wielu skupisk żydowskich. Wojska kozackie brutalnie mordowały Żydów, co traktowano jako odwet za ich dominację w życiu gospodarczym.

Liczbę ofiar oszacowano na 20 000, najwięcej osób zginęło w Narolu, Niemirowie, Barze, Konstantynowie, Ostrogu, Połonnem, Tulczynie, Zasławiu i Żółkwi. Po rzezi wielu Żydów wyemigrowało.

Przyczyniły się do tego również antyżydowskie nastroje w latach 50. XVII wieku, w czasie potopu szwedzkiego, kiedy oskarżano Żydów o zdradę i współpracę ze Szwedami.

Narodziny chasydyzmu ok. 1750 r..

Około 1750 roku, na terenie Podola narodził się nowy

nurt w judaizmie – chasydyzm. Za założyciela i pierwszego

przywódcę uważa się Izraela ben Eliezera, zwanego też Baal

Szem Tow (hebr. pan dobrego imienia), w skrócie Beszt.

Chasydzi mieli swojego duchowego przywódcę, zwanego

cadykiem. Wierzyli, że jest obdarzony mocą czynienia

cudów i odsłaniania bożych tajemnic. Chasydyzm

proponował bardziej ludową wersję judaizmu, wzbogaconą o

tańce i śpiewy podczas modlitw.

Ruch ten rozprzestrzeniał się bardzo szybko prawie na całym

terytorium Polski.

Zabór pruski 1847 r.

W 1816 r. liczbę Żydów na terenie zaboru pruskiego

oszacowano na 71 000 i utrzymywała się ona mniej więcej

na stałym poziomie. Zmieniała się za to sytuacja prawna

ludności żydowskiej.

Władze przychylnym okiem spoglądały jedynie na

zamożnych Żydów, których zaliczano do Hoffjuden,

czyli tzw. „Żydów dworskich”. Posiadali oni osobiste

przywileje, między innymi zostali wyłączeni spod

nadzoru lokalnej administracji.

Dekret emancypacyjny z 1812 r. gwarantował Żydom pruskim równouprawnienie, lecz nie dotyczyło to tych, którzy mieszkali na dawnych ziemiach polskich. Ponadto już w 1815 roku dał się zauważyć nawrót do tendencji konserwatywnych i wycofywanie się z wcześniejszych postanowień.

Żydzi z zaboru pruskiego uzyskali równe prawa dopiero dzięki ustawie z 1847 roku, co potwierdzono rok później, w czasie Wiosny Ludów.

Konstytucja z 1850 r. formalnie zniosła wszystkie podziały. Rzeczywiste, pełne równouprawnienie przyniósł jednak dopiero rok 1871.

Galicja 1867 r.

W połowie XIX wieku w Galicji żyło ok. 250 000 Żydów.

Do 1890 r. ich liczba osiągnęła 759 000. W

Rzeczpospolitej Krakowskiej w 1819 r. mieszkało blisko

8500 Żydów, a w 1843 już 16 500, którzy stanowili około

11,5% mieszkańców.

W Galicji obowiązywały te same patenty, które zostały wprowadzone w całym państwie austriackim w latach 80. XVIII w. przez cesarza Józefa II. Polityka kolejnych władców zmierzała do „produktywizacji” Żydów i ich jak najszybszej asymilacji. W tym celu zniesiono ograniczenia dotyczące handlu, popierano zakładanie żydowskich gospodarstw wiejskich oraz handel produktami rolnymi.

Z czasem unieważniono akty prawne spisane po hebrajsku lub w jidysz. Wprowadzono ograniczenia przy zawieraniu małżeństw, ustalając dolną granicę wieku i wymóg władania językiem polskim lub niemieckim oraz konieczność wniesienia stosownej opłaty. Ponadto nałożono podatki, które dotykały głównie Żydów religijnych (np. podatek od koszernego mięsa i świec).

Zabór rosyjski 1881-1883 r.

W 1881 r. został

zamordowany car

Aleksander II, a o

udział w zamachu

oskarżono Żydów.

Wydarzenia te

zapoczątkowały serię

pogromów,

podejmowanych z

inicjatywy władz rosyjskich

lub organizacji

nacjonalistycznych.

1897-1912 r.

Świadomość polityczna Żydów dała o sobie znać

stosunkowo późno, dopiero w okresie rozwoju myśli

oświeceniowych (żydowskiej haskali) i pojawiania się idei

asymilacyjnych.

Od końca XIX w. powstawały żydowskie partie i

organizacje polityczne, narodził się ruch

robotniczy oraz syjonistyczny.

Niedługo potem Żydzi odegrali znaczącą rolę w powstaniu Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji. Działali również w strukturach SDKPiL oraz PPS.

Właśnie wtedy w powszechnej świadomości zaczął się zakorzeniać mit Żyda – komunisty. („żydokumna”)

W 1897 r. Żydzi stworzyli własną robotniczą organizację – Ogólny Żydowski Związek Robotników na Litwie, w Polsce i w Rosji, czyli Bund.

Liczebność i rozmieszczenie Żydów w Polsce w

okresie międzywojennym.

Według pierwszego po odzyskaniu niepodległości

powszechnego spisu ludności z 1921 roku, w Polsce zamieszkiwało 2,85 miliona Żydów - 10,5 % ogółu mieszkańców.

Stanowili oni drugą co do liczebności (po Ukraińcach) mniejszość w Polsce.

Jednocześnie Polska była największym skupiskiem ludności żydowskiej w Europie i drugim, po Stanach Zjednoczonych Ameryki, na świecie.

Do 1931 roku (wtedy odbył się kolejny powszechny spis ludności) liczba Żydów wzrosła do 3,12 mln, ale odsetek zmalał do 9,8%.

Według spisu powszechnego z 1938 roku w Polsce mieszkało 3,4 mln Żydów, co również stanowiło około 10% wszystkich obywateli.

Rozmieszczenie ludności żydowskiej w Polsce nie było równomierne. Województwa zachodnie II Rzeczpospolitej zamieszkiwało niewielu Żydów, natomiast na terenach wschodnich ludność żydowska była bardzo liczna. Największy odsetek Żydów odnotowano w województwie lubelskim, gdzie stanowili 12,8% ogółu mieszkańców.

Większość, około 76% całej populacji, zamieszkiwała miasta i miasteczka centralnej i wschodniej Polski.

Największe gminy żydowskie znajdowały się Warszawie, Łodzi, Wilnie, Krakowie oraz we Lwowie.

Łącznie w tych miastach mieszkało około 25% polskich Żydów. Zdarzało się, że w mniejszych miasteczkach, szczególnie na wschodzie,

Żydzi stanowili połowę, a nawet większość mieszkańców. Tak było na przykład w Biłgoraju, gdzie ich odsetek sięgał 56%, czy w Pińsku - 63% ogółu.

W miasteczku Luboml na Wołyniu ludność żydowska stanowiła absolutną większość – 92,6%. Natomiast niewielu Żydów zamieszkiwało obszary wiejskie: największy odsetek ludności żydowskiej na wsi odnotowano w województwie lubelskim - 6,4%.

Żydzi w przedwojennej Polsce

Białystok 1939

Żydzi w powojennej Polsce

Pogrom kielecki

4 VII 1946 w Kielcach odbył się pogrom, podczas którego zginęło 39 Żydów i 2 Polaków.

Przyczyną rozruchów była plotka o rzekomym porwaniu i zamordowaniu w celach rytualnych 9-letniego chłopca polskiego w piwnicach domu przy ul. Planty 7, zamieszkanego przez Żydów powracających z obozów.

Wydarzenia marcowe 1968

Z powodu walk wewnątrzpartyjnych oraz wojny żydowsko-arabskiej (1967r.) w Polsce nastąpiła nagonka na Żydów

Usunięto z pracy osoby pochodzenia żydowskiego, zmuszano ich do emigracji

marzec 1968

15 tysięcy Żydów zmuszonych do opuszczenia Polski

Tekst zaczerpnięty z programu edukacyjnego „Holokaust.

Historia i Zagłada Żydów” opracowanego przez Żydowskie

Muzeum Galicja w Krakowie.