Zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym

zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym Strona 1 z 1

[email protected]

ZASADA WZAJEMNOŚCI

W SPOŁECZEŃSTWIE INFORMACYJNYM

Jacek Lewiński

Społeczna Wyższa Szkoła

Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi

Studia II letnie magisterskie uzupełniające

Semestr II

Grupa projektowa nr 7

index 50564


[email protected]

Zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym

1.Zasada wzajemności jako podstawa więzi

Już od wieków ludzie starają się odnaleźć sposoby wywierania wpływu na innych. Frederick

Douglass, myśliciel i abolicjonista, zwykł mawiać: „Jeśli potrafię przekonać, potrafię poruszyć

wszechświat". W tej głębokiej i wielowymiarowej myśli kryje się esencja siły wpływu społecznego - daje on

władzę, po którą sięga wielu, rozpoczynając od polityków dziennikarzy, menadżerów, sprzedawców,

poprzez urzędników, a na rodzicach i wychowawcach kończąc.

Efekty oddziaływania wpływu społecznego historia pamięta od zarania dziejów - pierwszą próbę

systematyzacji technik można było dostrzec już w starożytnej Grecji, w czasie, kiedy miejsce rozważań nad

genezą i strukturą świata przyrodni¬czego zajęła problematyka społeczna. Grecy zrozumieli, że wiedza na

temat świata zewnętrznego nie wystarczy do zrozumienia złożonej natury człowieka. Dzisiaj z kolei nie

sposób efektywnie funkcjonować w grupie, zespole pracowniczym czy budować elementarne relacje

międzyludzkie bez wiedzy i znajomości reguł rzą¬dzących ludzkim zachowaniem.

Robert Cialdini, jeden z najbardziej znanych psychologów społecznych na świecie, przez cale swoje życie

bacznie analizował funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie. Na podstawie jego wieloletnich badań,

realizowanych nie tylko w laboratoriach uniwersyteckich, ale przede wszystkim doświadczeń, polegających

na systematycznej penetracji świata zewnętrznego w postaci obserwacji uczestni¬czącej, wyróżnił on

najważniejsze reguły rządzące zachowaniem człowieka, których znajomość pozwala wywierać wpływ na

innych. Cialdini nazwał te reguły narzę¬dziami wpływu społecznego. Za ich pośrednictwem rysuje się obraz

natury czło¬wieka, Amerykański psycholog społeczny spośród dziesiątek technik wywierania wpływu na

ludzi celowo wyselekcjonował te, które są najczęściej spotykane w życiu społecznym w postaci

automatycznych i bezrefleksyjnych mechanizmów ulegania innym. Wszystko po to, aby uwypuklić, że w

obecnych czasach, w dobie zalewają¬cej nas fali informatyzacji i presji podejmowania błyskawicznych

wyborów, czło¬wiek jest szczególnie narażony na tego typu wpływ, obnażając jednocześnie słabość swojej

natury.

Jednym z najważniejszych na to dowodów jest funkcjonowanie reguły wzajem¬ności, która mówi nam, że

zawsze powinniśmy rewanżować się bliźnim za wyświadczone nam dobro. Spektrum sytuacji, które dotyka

owa reguła jest prak¬tycznie nieograniczone, gdyż szanse na odwdzięczenie się innym mamy niemal w

każdej sytuacji, w której występuje interakcja. Cele materialne, chociaż domi¬nujące, nie są jedynymi

kwintesencjami wymiany, gdyż ludzie gotowi są na wymianę także niematerialnych dóbr, do których należą

uczucia, usługi i symbole. Rewanżujemy się innym osobom za zaproszenie na imieniny, złożenie oferty

pracy, otrzymany prezent, ustąpienie miejsca w kolejce czy wreszcie nawet za wskazanie drogi.

Wynika to z prostej przyczyny, że nie chcemy odczuwać dyskomfortu z uwagi na pozostawiony dług

wdzięczności. Siła tej reguły jest zatem tak mocna, że nie powinno dziwić, iż jej znamiona można odnaleźć

we wszystkich społeczeństwach ludzkich, poczynając od najbardziej prymitywnych. Amerykański socjolog

Alvin Gouldner, badając wiele tego typu społeczeństw, pokusił się o stwierdzenie, że system wzajemnych

zobowiązań jest integralną i wyrazistą cechą dowolnej kultury, którą budowali ludzie. Richard Leakey idzie

nawet dalej, twierdząc, że w regule wzajemności kryje się wręcz istota tego, co czyni nas ludźmi. Wywodzi

on swą tezę z twierdzenia, że to, co określa nasze człowieczeństwo, to dziedzictwo umiejętno¬ści dzielenia

się żywnością i świadczenie wzajemnej pomocy. To z kolei w prostej linii umożliwia podział pracy i tworzy

sieci współzależności, które łączą ze sobą ludzi tak, aby mogli tworzyć doskonale funkcjonujące zespoły3.

Wytworzyło to swoistą gwarancję, że jeden człowiek mógł oddać drugiemu jakieś dobro, mając

świadomość, że w perspektywie czasu wcale nie zuboży swoich zasobów. Dzięki temu mogły powstać

wysoce zaawansowane systemy udzielania pomocy czy pro¬wadzenia handlu, a reguła wzajemności na

dobre zakotwiczyła się mocnym akcen¬tem w procesie socjalizacji.

Dowodów na potwierdzenie siły reguły wzajemności w obecnej rzeczywistości jest bez liku. Najlepiej

świadczą o tym przykłady z życia społecznego, jak chociażby słynna pomoc, którą Etiopia udzieliła

Meksykowi w 1985 roku w postaci 5 tys. dolarów. W okresie tym Etiopia, jak prawdopodobnie żaden inny


[email protected]

kraj na świecie, borykała się z wojnami domowymi, klęskami ekologicznymi i nieustannie walczyła o

stabilność polityczną. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby to Meksyk zdecy¬dował się na pomoc

humanitarną w takiej sytuacji. Stało się jednak odwrotnie - Meksyk, który przeżył w owym czasie trzęsienie

ziemi, otrzymał od Etiopii, jako jednego z pierwszych krajów, pomocną dłoń. Dla kogoś lekceważącego lub

niedo¬ceniającego regułę wzajemności zaistniała sytuacja wydaje się zupełnie niezrozu¬miała, nawet w

kontekście faktu, że Meksyk wspomógł wcześniej (w 1935 roku) Etiopię pomocą humanitarną, kiedy ta

potrzebowała wsparcia na skutek inwazji włoskich faszystów. Dla znawców technik wywierania wpływu w

obliczu takich faktów sytuacja staje się jednak oczywista. Potrzeba odwzajemnienia wiele lat wcześniej

uzyskanej pomocy była silniejsza od racjonalnej analizy własnego stanu ekonomicznego i politycznego

kraju, która wybitnie nie sprzyjała tego rodzaju gestom.

2. Wzajemność jako norma społeczna

Na poparcie tezy, że funkcjonowanie zasady wzajemności najczęściej przebiega wręcz na poziomie

bezrefleksyjnym, Cialdini wielokrotnie przywołuje historię pewnego nauczyciela akademickiego, który dla

celów eksperymentu wysłał na święta bożonarodzeniowe kartki z życzeniami do zupełnie nieznanych mu

osób. Rezultaty przeszły jego najśmielsze oczekiwania, ponieważ zdecydowana większość adresatów na

zasadzie automatyzmu odpowiedziała mu również kartkami świą¬tecznymi, nie zadając sobie nawet trudu

wyjaśnić, kim jest persona, która dostar¬czyła im życzenia.

Choć zasada wzajemności odpowiednio rozumiana i stosowana przyczyniła się do rozwoju współczesnej

cywilizacji, nie brakuje przykładów gdzie u niektórych ludzi świadomość jej mechanizmu w połączeniu z

potencjalnymi szansami jej użycia bez wiedzy

Kreując dobre relacje oparte na regule wzajemności, należy pamiętać z kolei o tym, że sam fakt odwołania

się do zakorzenionej w ludzkim umyśle reguły wza¬jemności może nie zawsze przynieść dokładnie

zamierzony cel. Bardzo często należy zwrócić uwagę na aspekt kulturowy i realizować to zawsze w

odpowiedni sposób. Poczucie obowiązku odwzajemniania się za otrzymane dobra nie przyjmuje tej samej

formy w każdej społeczności. Najbardziej klasyczna i prosta forma, rozu¬miana jako wymiana handlowa

pomiędzy dwiema osobami, występuje przeważnie w USA.

Ma to miejsce z tego powodu, że obywatele tego kraju najczęściej okre¬ślają siebie jako autonomiczne

jednostki, a nie członków jakiejś grupy. Typowy Amerykanin, stając przed rozterką, czy obdarzyć drugą

stronę jakimiś dobrami lub względami, czy wykonać wobec niej jakikolwiek gest przyjaźni, zawsze będzie

starał się odpowiedzieć sobie na pytanie: „co ta osoba ostatnio dla mnie zrobiła?" Chińczyków

charakteryzuje z kolei podejście rodzinne, w którym decyzja o udzie¬leniu pomocy oparta jest na normach

grupowych promujących lojalność wobec członków najbliższego otoczenia. Przedstawiciele rasy żółtej

wykazują również wysoką lojalność wobec osób o wyższej pozycji społecznej, ale także w ramach tej małej

grupy.

Kiedy przychodzi im rozstrzygnąć, czy udzielić komuś pomocy, raczej spytają samych siebie: „czy osoba,

która mnie prosi, jest związana z kimś z mojej grupy, szczególnie z osobami o wysokim statusie?"

Mieszkańcy Hiszpanii to ludzie, którzy w większości cenią sobie normy przyjaźni i chcąc opierać z nimi

współpracę na zasadzie działania reguły wzajemności, warto skupić się na tym, alty uprzednio choć

częściowo zbudować taki status. Pierwszą kwestią, jaką postawili sobie Hisz¬pan czy Hiszpanka przed

zrewanżowaniem się w jakiejkolwiek formie za wyświad¬czony gest, będzie właśnie udzielenie odpowiedzi

na pytanie „czy ludzie, którzy ode mnie czegoś oczekują są związani przynajmniej z moimi przyjaciółmi?"

Niem¬ców od niepamiętnych czasów charakteryzowało podejście systemowe - otrzyma¬nie pomocy z ich

strony ściśle wiązało się prawami i zasadami obowiązującymi we wszelkiego typu strukturach

organizacyjnych.

Wytworzyło to w obywatelach Nie¬miec poczucie obowiązku wsparcia wobec systemu, który rządzi

jednostkami i grupami, a nie nimi samymi.

Dzisiaj Niemiec przed wykonaniem jakiegoś gestu pieczołowicie sprawdzi, czy oficjalne dyrektywy

nakazują lub przynajmniej nie zabraniają wykonania jakiegoś czynu.

W dzisiejszych czasach nie sposób przecenić umiejętności wywierania wpływu na ludzi. Obecnie, jak nigdy

wcześniej, na każdym kroku możemy obserwować zażartą walkę w każdym aspekcie życia społecznego o

prymat, przeforsowanie własnych idei czy autorskich produktów. Musimy zdać sobie tylko sprawę, że to

wyłącznie od nas zależy, czy uda nam się skłonić drugiego człowieka łub grupę osób do zmiany swojego

postępowania lub zachęcić do podjęcia bądź modyfikacji jakiejś decyzji. 1o od nas niejednokrotnie zależy,

by ktoś jakiejś zmiany w swoim życiu w ogóle zapragnął. To wreszcie od naszej wiedzy i umiejętności jest


[email protected]

uzależ-nione, czy będziemy umieli obronić się przed negatywnym wpływem innych, którzy chcą wpłynąć na

nasze postępowanie. Dziś już nie wystarczy tylko posiadać określoną wiedzę, trzeba także potrafić ją

sprzedać i przekonać do niej szerokie grono.

Tylko taka postawa gwarantuje sukces i zaistnienie w życiu prywatnym oraz zawodowym.

Kiedy dwie osoby wchodzą w interakcję, każda z nich reaguje w określony sposób na zachowanie i

wizerunek drugiego człowieka. Naszym celem powinno być spowodowanie, by la reakcja nie była

przypadkowa, negatywna lub obojętna. Aby człowiek mógł w ogóle stworzyć bliskie związki, musi zwrócić

uwagę na spo¬sób odsłaniania się przed innymi. Ludzie, którzy nie przekazują dostatecznej informacji o

sobie w przekonujący sposób, mają poważne problemy z nawiązaniem i utrzymywaniem nie tylko pracy,

stanowiska, ale także przyjaźni oraz związków intymnych.

3. Ekonomia daru

Mówiąc o ekonomii daru w świecie cyberkultury możemy posłużyć się przykładem jakże znanej wszystkim

firmy Microsoft z jej właścicielem Billem Gatesem. Bo choć Gates naprawdę wydaje miliony dolarów na

cele charytatywne, to jednak jego podstawowa strategia działania opiera się na ekonomicznej dominacji w

zakresie szeroko rozumianego biznesu komputerowego (a przynajmniej pewnych jego sektorów) i

przywiązaniu do (neo)liberalnych, w duchu Miltona Friedmana, poglądów, których wykładnią może być

znane powiedzenie tego noblisty, iż „nie istnieje coś takiego jak darmowe obiady”. W innej, bardziej

zawoalowanej formie, możnaby powiedzieć „do ut des”, czyli „daję, abyś i ty dawał”. Ten „dający” nigdy

nie robi tego bezinteresownie, a wręcz odwrotnie – jego dawanie jest perfidnie wykalkulowanym planem

zmuszającym do zawiązania towarowego kontraktu, często zresztą nakłaniającego nas do nabywania rzeczy

kompletnie niepotrzebnych, choć najczęściej chodzi o postawienie nas w sytuacji przymusu. Nieustające

kłopoty Microsoftu, oskarżanego o rozmaite zabiegi monopolistyczne, wykorzystywanie swojej pozycji

hegemona na rynku oprogramowania, mogą być tego oczywistym przykładem.

Współtwórcy sieciowych społeczności nawiązują do ekonomii i kultury daru, czyniąc z niej swoistą

alternatywę dla panującego dziś kultu towarowej (czytaj: pieniężnej) wymiany. To właśnie twórca koncepcji

„rewolucji życia codziennego” – Raoul Vaneigem – pisał w latach sześćdziesiątych, iż „Tam, gdzie

dominuje wymiana, istnieją tylko rzeczy; świat uprzedmiotowionych jednostek wciśniętych w wykresy

cybernetycznej władzy; świat reifikacji. A mimo to ten świat może również, paradoksalnie, stać się

odskocznią dla totalnej odbudowy życia i myśli; początkiem, od którego w s z y s t k o się

rzeczywiście rozpocznie” (Vaneigem, 2005: 74).

Radykalnie utopijne pomysły anarcho-komunistyczne z lat sześćdziesiątych, formułowane w środowiskach

Nowej Lewicy, dziś, po odrzuceniu ideologicznego balastu, można próbować efektywnie adaptować do

cyberkulturowej rzeczywistości. Chociaż nie brakuje i takich myślicieli, którzy szeroko rozumianą kulturę

sieci uznają właśnie za ponowoczesne wcielenie anarcho-komunistycznych ideałów Sytuacjonistów na

przykład (przynajmniej części z nich, bowiem rzecz jasna był to ruch bardzo zróżnicowany). Jednym z nich

jest Richard Barbrook, współautor bardzo głośnego niegdyś (jego pierwsza wersja powstała w roku 1996), i

do dziś przywoływanego tekstu napisanego z Andy Cameronem, w którym dokonali oni przenikliwej

dekonstrukcji „kalifornijskiej ideologii”, zakładającej „naturalny i nie do powstrzymania triumf wolnego

rynku hi-tech”. Barbrook dostrzegając komercjalizację internetu podkreśla mimo wszystko możliwości

kultywowania i rozwoju ekonomii daru, on sam w kontekście praktyk sieciowych określa ją mianem „hi-

tech gift economy”. „Większość użytkowników internetu współpracuje ze sobą bez bezpośredniej mediacji

za pośrednictwem pieniędzy i polityki. Nie przejmując się prawami autorskimi, ofiarowują oni i otrzymują

informacje nie myśląc o formie zapłaty” (Barbrook).

Taka optyka jest nie tylko wyrazem kontestacji postępującej komercjalizacji internetu, ale i świadomym

wyborem postawy odwołującej się do zasad społecznej odpowiedzialności. Oczywiście krytycy takiego

myślenia i postępowania w tym momencie natychmiast będą podnosić problemy piractwa, serwisów P2P,

wykorzystywania nielegalnego oprogramowania i setki innych kwestii, ale najczęściej nie chcą oni

zaakceptować prostej prawdy, iż informacja (szeroko rozumiana) rzeczywiście „chce być wolna”, bowiem to

jest absolutnym warunkiem rozwoju wolnej kultury. Lawrence Lessig, twórca idei „commonizmu” (trochę

zwodniczo semantycznie bliskie jest to pojęcie komunizmowi) i autor nowej licencji zmieniającej zasady

stosowania praw autorskich (pod nazwą Creative Commons), słusznie zauważa, że „technologie wolności na

naszych oczach przekształcają się w technologie kontroli” (Lessig, 2005: 9).


[email protected]

4. Poszukiwanie pomocy i jej formy udzielania w Internecie

W obecnym czasie poszukiwanie pomocy w internecie wydaje się być czymś naturalnym, a wirtualne grupy

wsparcia zataczają coraz szersze kręgi. Od nazwy popularnej wyszukiwarki powstał nawet nowy czasownik

„to google sth” (w wersji polskiej można powiedzieć „googlować coś”).

Ludzie, zwłaszcza młodzi ludzie coraz częściej poszukują odpowiedzi na pytania w zasobach sieci.

Rozpiętość tematyczna poszukiwanych porad lub rozwiązań ogranicza jedynie nasza inwencja. Często są to

pytania o problemy nie mające z technologią nic wspólnego. Ogromne zainteresowanie notują serwisy porad

medycznych i zdrowotnych. Oczywiście internetowy doradca nie wyleczy choroby, nie przepisze recepty,

nie pogłaszcze po głowie. Jednak wirtualne społeczności rosną w siłę i należą do nich miliony z nas. Nikt nie

nakazuje wierzyć w każde słowo wypisane na forach. Odwiedza je jednak wiele osób szukających pomocy

dla siebie i oferujących innym własne doświadczenia i przemyślenia. Warto o tym pamiętać. Sieć ma istotną

zaletę, która może okazać się nieoceniona na przykład gdy szukamy pomocy, o którą wstydzimy się zapytać

w realu. Często jest to pomoc psychologiczna. Coraz liczniejsze grupy wsparcia w Internecie zrzeszają

osoby dotknięte depresją, alkoholizmem lub trwałym schorzeniem.

Odwiedzając dane forum, można spotkać ludzi borykających się z podobnym problemem, którym można się

„wygadać", poznać ich historie (często ze szczęśliwym zakończeniem), otrzymać słowa wsparcia, a także -

wesprzeć kogoś, udzielić rady, polecić sprawdzoną pomoc. Anonimowość ośmiela wielu ludzi, którzy w

realnym życiu nie potrafiliby podzielić się swoim wstydliwym problemem. Użytkownicy dobrze

zorganizowanych portali i forów mogą liczyć na profesjonalne rady i pomoc psychologa.

A więc, pod jakim adresem szukać pomocy? Trudno wymienić je wszystkie.

Osoby dotknięte depresją, uzależnieniami, dylemami w związkach, a także borykające się z problemami

rodzinnymi, seksualnymi, zaliczające się do DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików) mogą przyłączyć się do

jednej z grup wsparcia, działających przy portalu Psychotekst.com.

Z depresją można również walczyć wspólnie z użytkownikami i specjalistami Grupy Wsparcia

Psychologicznego (http://www.psychowsparcie.org/).

Niepełnosprawni mogą zrzeszać się między innymi na Ogólnopolskim Forum Osób Niepełnosprawnych

(www.ofon.net).

Nie tylko amazonki, ale kobiety pragnące ustrzec się przed rakiem piersi, mogą skorzystać z fachowych

porad na stronie www.rakpiersi.pl- serwis jest rozbudowany nie tylko w dziedzinie poradnictwa, pod

adresem prężnie działa również forum i zrzeszona jest społeczność.

Z nadwagą dzielnie walczą osoby spotykające się pod adresem www.dieta.pl/grupy_wsparcia/.

W Internecie rady szukają ludzie z różnymi problemami - od dotkniętych boreliozą do kobiet

zapuszczających paznokcie. Zapewne wsparcie wirtualne nie zastąpi realnego, ale dla wielu może okazać się

milowym krokiem w uświadomieniu sobie skali problemu lub poszukiwaniu pomocy w realu.

Zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym

Documents

Transcript of Zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym