WYKŁAD 1Kategorie badań etnicznych

(opracował dr hab. Walenty Baluk, prof.)

Część II

Grupa etniczna i etnograficznaNaród i narodowość

Literatura: 1) M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2000.

Grupa etniczna

Grupa etniczna – społeczność, której tożsamość kulturowa, związana jest najczęściej z określonym terytorium etnicznym.1) Wtedy, gdy mamy do czynienia z zespołem cech obiektywnych, tworzących dopiero potencjalne warunki dla ukształtowania się narodu (narodowość – grupa etniczna);2) Wtedy, gdy cechy takie tworzą świadomość wspólnoty i doprowadzają do utworzenia narodu.3) Wtedy, gdy silne zespolenie historycznych losów, a często i uwarunkowań geograficznych i ekonomicznych spowoduje zrodzenie się wspólnej tożsamości kulturowej pod wpływem wspólnoty świadomości i jej organizacyjnego wyrazu.

Grupa etnograficzna

Grupa etnograficzna – grupa wyróżniana przez etnografów na podstawie odrębnych, obiektywnych cech kulturowych i choć nie zawsze świadomości odrębności grupowej, stanowiąca część grup i wspólnot etnicznych lub występująca na ich pograniczu.1) Grupy etnograficzne wyznaczają obiektywne odrębności kulturowe.2) Grupa etnograficzna jest tworem świadomości odrębności grupowej wyróżniającej grupę.Obiektywne cechy kulturowe należy rozpatrywać w kategoriach przyjmowanego przez grupę systemu znaczeń i wartości.

Społeczeństwo

F. ZnanieckiSpołeczeństwo – kategoria nadrzędna w stosunku do różnych kompleksów zbiorowości krzyżujących się przez wieloraką przynależność swoich członków.W zależności od wybranego punktu widzenia można mówić o społeczeństwach państwach, kościelnych, narodowych, klasowych, rasowych, mając na myśli w istocie te same fizyczne zbiory ludzi.Społeczeństwo – kategoria ogólna więzi międzyludzkiej wynikłej z trwałych interakcji.

Naród - w rozumieniu potocznym

Naturalne zjawisko, wynikłe z naturalnego charakteru więzi opartej na wspólnocie pochodzenia i wspólnocie ziemi (terytorium). W przekonaniu potocznym członkiem zbiorowości narodowej staje się dziecko przez sam fakt urodzenia się z rodziców określonej narodowości i w kraju o dominującej lub wyraźnie wyodrębnionej narodowej zbiorowości. Z tego wypływają zasady nadawania obywatelstwa:- zasada „prawa ziemi”- zasada terytorium „prawa krwi”

Nadawanie obywatelstwa jest powiązaniem narodowości, która jest faktem swoiście kulturowym z polityczną zasadą przynależności państwowej.

Dwa ujęcia narodu

Polityczne (Rousseau) Kulturowe (Herder 1744-1803)

Twórca koncepcji historiozofii i historycznej teorii języka. Za najbardziej naturalną uważał

przynależność jednostki do grupy etnicznej.

Głównym wyznacznikiem narodu jest język, który odzwierciedla jego charakter i rozum, a także pochodzenie etniczne i terytorium. Granice państwa muszą pokrywać się z etnicznymi.

Koncepcja narodu politycznego

Nacisk jest kładziony na polityczne funkcje narodu

. L. Greenfeld (nacjonalizm-naród)Nacjonalizm – styl myślenia, idee wiążące ludzi w obrębie wielkich zbiorowości nie zamkniętych granicami społeczności lokalnych jako poczucie tożsamości, ideologie i oparte na niej zbiorowości ludzkie.Naród – nacjonalizm (Greenfeld) w znaczeniu:    -  indywidualistyczno-liberalnym (obywatelskim); -  koletywistyczno-autorytarnym (etnicznym). Za właściwą formę nacjonalizmu uznaje obywatelski. Naród cechuje suwerenność ludu, to zaś implikuje suwerenność jednostek. Członkostwo tego narodu ma charakter obywatelski i może być nabyte.

Naród w ujęciu kulturologicznym(antropologicznym)

Naród jest historycznie zmienny jak każde zjawisko kultury.Naród jest wspólnotą komunikowania opartą na kształtującym się uniwersum kulturowym o znacznym bogactwie i wewnętrznym zespoleniu elementów (syntagma kultury).

Karl DeutschNaród – wspólnota komunikowania, właśnie ze względu na te funkcje kultur narodowych.Charakteryzując narody współczesne zwraca uwagę na wielość elementów każdej kultury narodowej, które nazywa cegiełkami jej konstrukcji.

Naród i mechanizmy tworzenia kultur narodowych(A. Kłoskowska)

Naród (grupa etniczna) – zbiorowość o charakterze wspólnot określonych przez względną tożsamość i względną odrębność swoich kulturowych właściwości. Mechanizmy powstania i funkcjonowania kultur narodowych:1)  tworzenie systemów symbolicznych, wynikających z gatunkowych zdolności człowieka;2)  wyodrębnienie się układu tych systemów jako właściwych grupie odgraniczającej się w ten sposób od innych, obcych grup;3) rozszerzenie zakresu wspólnych elementów w obrębie szerszej zbiorowości społecznej (granice plemienia, państwa);4) rozszerzenie wspólności kultury ponad granicami państwa i narodu (uniwersalizacja).

Model narodu M. Waldenberga

Na model narodu u M. Waldenberga składa się:1) język; 2) terytorium; 3) dziedzictwo kulturowe; 4) partycypowanie w kulturze narodowej; 5) wspólna dość bogata symbolika zasobów uczuć i myśli; 6) przeświadczenie o wspólnym pochodzeniu etnicznym (znacznej większości); 7) poczucie wspólnoty między grupami społecznymi (warstwami); 8) istnienie świadomości odrębności narodowej (poczucie bycia narodem); 9) istnienie w przeszłości lub obecnie państwa traktowanego jako swoje, albo istnienie woli stworzenia własnego państwa bądź autonomii.

„Naród zależny” (M. Waldenberg)

Z tym zjawiskiem mamy do czynienia w dwóch przypadkach:- ziemie danego bezpaństwowego narodu lub znaczna ich część i niemal cały dany naród lub przeważająca jego część znajdują się w zdominowanym przez inny naród państwie wielonarodowym (Słowacy w Austro-Węgrzech);-  dany naród bezpaństwowy jest podzielony, tylko pewna, ale licząca się część danego narodu i jego obszaru narodowego znajduje się w granicach takiego państwa (Polacy i Ukraińcy w Monarchii Habsburgów).- występują także stany pośrednie (Polacy w Galicji).

Korelatem „narodu zależnego” występuje pojecie „naród panujący” czy ”naród rządzący” (chodzi o panowanie polityczne).

Naród państwowy (tytularny)

Naród państwowy (tytularny) – jest to naród, który dążył do utworzenia danego państwa bądź je proklamował, który traktuje je z reguły jako wysoko cenioną wartość narodową i z reguły stanowi największa część jego mieszkańców, a w każdym razie jest liczniejszy niż jakakolwiek inna zamieszkująca je społeczność narodowa.W państwach niedemokratycznych naród państwowy jest narodem panującym. W faktycznej federacji istnieją dwa lub więcej narody państwowe.

Naród polityczny

Naród polityczny – obejmuje wszystkie zamieszkałe w państwie i związane z nim obywatelstwem społeczności etniczne, a lojalność wobec narodu politycznego ma dominować nad lojalnością wobec własnego narodu etnicznego.

Naród etniczny

Naród etniczny (grupa etniczna) – grupa, która oparta jest na trafnym lub bezpodstawnym przeświadczeniu, że jej członków, a w każdym razie ich większość, łączy wspólne pochodzenie, że wywodzą się oni z jednego plemienia lub plemion bliskich sobie. Przeświadczenie to odróżnia grupę etniczną od innych grup posiadających wspólną kulturę. W przypadku społeczności osiadłej związane jest z nim z reguły inne przeświadczenie: posiada ona własne terytorium.

Naród historyczny i niehistoryczny

Narody historyczne i niehistoryczne (Hegel)-  historyczne to te, które posiadają bądź posiadały własne państwo; - niehistoryczne to te, które nie posiadały i nie dążą do posiadania własnego państwa.

Kontynent Liczba narodów i narodowości

Europa 151

Azja 440

Afryka 320

Ameryka 185

Australia 45

Razem 1 141

Źródło: Encyklopedia Narodów Świata (Etnolog.ru)

Zróżnicowanie etniczne świata

Na świecie mieszka 3-5 tys. grup etnicznych 269 grup liczy ponad 1 mln osób 90% narodów i narodowości mieszka w

państwach wielonarodowych 99 państw posiada 291 grup etnicznych z „grupy

ryzyka”

Rasa-Naród-Grupa etniczna(Podobieństwa i różnice)

Rasa – odnosi się do wspólnot pochodzeniowych i kulturowych, a jej znaczenia uzupełniają dwa istotne elementy:-  „lokalne” grupy są przykładami abstrakcyjnej idei podziałów rodzaju ludzkiego- rasa w wyraźny sposób odnosi się do fizycznych czy „widocznych” różnic jako głównego wyznacznika odmienności i nierówności

Naród - odwołuje się do wspólnot pochodzeniowych i kulturowych, a jego znaczenie uzupełnia jeden istotny element: Narody są, czy też powinny być, złączone z państwem lub podobną do państwa formą polityczną.

 

Grupa etniczna – odnosi się do wspólnot pochodzeniowych i kulturowych, a jej znaczenie uzupełniają trzy istotne elementy:-   grupa ta jest rodzajem podzbioru w ramach państwa narodowego,-  wyznacznikiem jej odmienności jest raczej kultura niż wygląd fizyczny- grupa ta jest często odbierana jako inna w zestawieniu z większością, rozumianą jako „nie-etnizcna”

Ruch narodowy – jest to ruch działający na rzecz ukształtowania się narodów, pojawienia się i upowszechnienia świadomości narodowej. Idea państwa narodowego (S. Mancini) polega na tym, by w granicach jednego państwa znajdował się cały (z wyjątkiem emigrantów) naród i tylko on, tj. by nie było w tym państwie mniejszości narodowych.

Nacjonalizm

1 Nacjonalizm współcześnie ma następujące znaczenie: -        - proces kształtowania się narodu;-        - ruch narodowy;-        - określony stan świadomości narodowej;-        - idea państwa narodowego i dążenie do jej realizacji; - określony system poglądów (ideologia) dotyczący narodu i stosunków między narodami;- określona postawa wobec własnego narodu i innych narodów.

Nacjonalizm (A. Smith) – rozszerza zasięg wspólnoty etnicznej ze sfer wyłącznie kulturowych i społecznych na sfery ekonomiczne i polityczne, z sektorów przeważnie prywatnych na publiczne. Aby poczynić rzeczywiste postępy w nowoczesnym świecie, ruchy etniczne muszą przedstawić swoje żądania za pośrednictwem terminów politycznych, ekonomicznych, jak również kulturowych i muszą rozwinąć programy ekonomiczne i polityczne.

E. Gellner – uważał naród jako wynik działania idei nacjonalizmu. Naród można zdefiniować tylko przez nacjonalizm, czyli postulat pokrywania się granic etnicznych i państwowych.Nacjonalizm – prawomocność jednostek politycznych, nie jest to obudzenie się świadomości narodowej. Nacjonalizm dokonuje wynalazku narodów. Naród zjawisko epoki industrialnej i modernizmu, które powołują go do życia.

Wspólnoty wyobrażone(Benedict Anderson)

Naród – wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna. Wspólnota wyobrażona – ponieważ członkowie nawet najmniej liczebnego narodu nigdy nie znają nawet większości swoich rodaków, a mimo to pielęgnują w swoim umyśle obraz wspólnoty. Mimo panujących w narodzie wyobrażonym nierówności i wyzysku, jest on traktowany jako poziomy układ solidarności. Wspólnoty ograniczone – ponieważ nawet największe narody zajmują ograniczony obszar poza którym żyją inne narody. Żaden naród nie wyobraża siebie jako całej ludzkości.Wspólnoty suwerenne – narody mażą o wolności, choćby pod władzą boską. Rękojmią i symbolem tej wolności jest suwerenne państwo.