Instrukcja dostępu do słownika walencyjnego Walentyza pośrednictwem programu Slowal

Elżbieta Hajnicz Bartłomiej Nitoń

24 maja 2017

Spis treści

1 Wprowadzenie 3

2 Lista haseł 42.1 Status hasła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42.2 Wyszukiwanie haseł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

3 Poziom składniowy opisu hasła 63.1 Podhasła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63.2 Schemat składniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3.2.1 Ocena schematu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73.2.2 Wyróżnione pozycje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73.2.3 Kontrola składniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83.2.4 Realizacja pozycji składniowej – koordynacja . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

3.3 Przykłady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83.3.1 Przykłady niestandardowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3.4 Typy fraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113.4.1 Fraza nominalna i przymiotnikowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113.4.2 Fraza przyimkowo-nominalna i przyimkowo-przymiotnikowa . . . . . . . . . 113.4.3 Fraza z przyimkiem złożonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113.4.4 Fraza bezokolicznikowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123.4.5 Fraza zdaniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123.4.6 Frazy zdaniowe z korelatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143.4.7 Frazy motywowane semantycznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153.4.8 Fraza przysłówkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163.4.9 Frazy z się zwrotnym i wzajemnościowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163.4.10 Konstrukcje porównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173.4.11 Fraza niechromatyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183.4.12 Mowa niezależna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183.4.13 Dystrybutywne po . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183.4.14 Fraza dzierżawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183.4.15 Podmiot nieokreślony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3.5 Frazeologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203.5.1 Fraza zamrożona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203.5.2 Standardowe frazy zleksykalizowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203.5.3 Nietypowe frazy zleksykalizowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

3.5.3.1 Frazy liczebnikowe i przyimkowo-liczebnikowe . . . . . . . . . . . 263.5.3.2 Zleksykalizowane frazy porównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1

4 Poziom semantyczny opisu hasła 294.1 Ramy semantyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

4.1.1 Ocena ramy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304.2 Role semantyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4.2.1 Grupa inicjująca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304.2.2 Grupa towarzysząca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314.2.3 Grupa zamykająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324.2.4 Współwystępowanie ról . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324.2.5 Atrybuty ról . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

4.2.5.1 Para Foreground , Background . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334.2.5.2 Para Source, Goal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

4.3 Preferencje selekcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344.4 Powiązanie semantyki ze składnią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

4.4.1 Alternacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364.4.2 Autoalternacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

4.5 Semantyczna interpretacja frazeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

5 Filtrowanie haseł 415.1 Proste wyrażenia regularne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415.2 Filtrowanie ogólnych własności hasła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

5.2.1 Filtrowanie po lematach haseł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425.3 Filtrowanie składniowych własności hasła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

5.3.1 Filtrowanie po typach fraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445.3.2 Filtrowanie po pozycjach składniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

5.4 Lokalne filtrowanie własności składniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475.5 Filtrowanie semantycznych własności hasła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

6 Pozostałe udostępniane informacje 506.1 Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506.2 Rozwinięcia typów fraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

6.2.1 Fraza dzierżawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516.2.2 Przyimki złożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516.2.3 Frazy definiowane semantycznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516.2.4 Lista fraz przysłówkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526.2.5 Dystrybutywne po . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

6.3 Pobieranie pliku zawierającego słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

2

1 WprowadzenieWalenty jest to słownik walencyjny języka polskiego tworzony w Instytucie Podstaw InformatykiPAN w ramach kilku projektów, w dużej mierze jednak w ramach CLARIN-PL. Zawiera on for-malną reprezentację walencji predykatów polskich1, głównie czasowników, ale także rzeczowników,przymiotników i przysłówków. Obecnie słownik zawiera 13 tys. czasowników, 3 tys. rzeczowników,1. tys. przymiotników i 200 przysłówków.

Słownik składa się z dwóch osobnych warstw – składniowej i semamntycznej, powiązanych zesobą relacją wiele-do-wielu.

Hasła Walentego mają ściśle zdefiniowaną strukturę formalną, która umożliwia jego wykorzy-stywanie przez automatyczne analizatory składniowe języka (w tym wypadku polskiego), tak zwaneparsery. Zależało nam przy tym na jak najpełniejszej reprezentacji zjawisk językowych mającychcharakter walencyjny, w tym frazeologizmów oraz zjawisk nietypowych, takich jak niestandardowewartości przypadka, kontrola składniowa oraz koordynacja fraz o odmiennym charakterze składnio-wym (Kallas, 1993). Jednocześnie jednak słownik ten ma mieć postać czytelną dla użytkownika.

Z drugiej strony, reprezentowane zjawiska (składniowe i semantyczne) mają mieć udokumento-wane pokrycie w rzeczywistości językowej. Jako punkt odniesienia przyjęliśmy Narodowy KorpusJęzyka Polskiego (NKJP; Przepiórkowski et al. 2012). Wszystkie inne źródła, w tym Internet i li-teratura językoznawcza, miały charakter pomocniczy. Po trzecie wreszcie, struktura słownika maw sposób elastyczny umożliwiać różne jego zastosowania. Dotyczy to zarówno rozmaitych for-matów, w jakich słownik jest udostępniany (format tekstowy, XML-owy, PDF), jak i możliwościtworzenia podsłowników (np. frazeologicznego).

Powyższych założeń nie udałoby się zrealizować, gdyby Walenty tworzony był sposobem tra-dycyjnym. Omawiany słownik ma jednak postać bazy danych (o dość skomplikowanej strukturzewewnętrznej), obsługiwanej przez dedykowane narzędzie o nazwie Slowal, służące do opracowywa-nia, przeglądania i przetwarzania danych słownikowych, co zapewnia niezbędną elastyczność.

Slowal zapewnia dostęp do słownika Walenty za pośrednictwem przeglądarki internetowej. Jeston udostępniany pod dwoma adresami:

• http://walenty.ipipan.waw.pl/

• http://walenty.clarin-pl.eu/

Pod pierwszym z tych adresów jest aktualna, na bieżąco rozwijana i korygowana wersja słow-nika. Pod drugim adresem dostępna jest wersja z lipca 2016.

Wprowadzenie któregokolwiek z tych adresów przekierowuje nas bezpośrednio do słownika wwersji dostępnej dla dowolnego użytkownika. Użytkownicy uprawnieni po zalogowaniu się do syste-mu Slowala (patrz. Rys. 1 u góry po prawej) uzyskują dostęp do rozbudowy i modyfikacji, zgodniez indywidualnymi uprawnieniami. Dostęp dla użytkownika nieuprawnionego może być realizowanyza pośrednictwem dowolnej przeglądarki internetowej (Firefox, Chrome, Internet Explorer itp).

Niniejsza instrukcja ma za zadanie objaśnić zasady posługiwania się narzędziem Slowal przezużytkownika nieuprawnionego oraz sposób, w jaki można uzyskać dostęp do właściwego słownikaWalenty oraz innych powiązanych z nim danych.

1Za predykaty uważamy tu wyrazy posiadające argumenty, czyli podrzędniki wymagane.

3

2 Lista hasełPo wybraniu w przeglądarce adresu Walentego na monitorze pojawia się główna podstrona pro-gramu zawierająca poszczególne hasła słownika, uwidoczniona na Rys. 1 dla mocno powiększonejczcionki, co zaburza proporcje pomiędzy poszczególnymi oknami2.

Rysunek 1: Wstępny widok słownika Walenty w przeglądarce internetowej

Po lewej stronie widnieje lista haseł, po prawej stronie – lista schematów składniowych ak-tualnego hasła (poziom składniowy jest poziomem domyślnym). Jako że hasła są uporządkowanealfabetycznie, początkowo są to schematy hasła najwcześniejszego w porządku słownikowym (obec-nie jest to rzeczownik abdykacja).

Lista haseł nie zawiera haseł wieloczłonowych. W szczególności, w wypadku czasowników niezawiera też cząstki się nawet wówczas, gdy jest ona jego immanentnym składnikiem (np. bać się).Także czasowniki różniące się wyłącznie występowaniem cząstki się (np. charakteryzować,charakteryzować się) hasłowane są wspólnie (jako charakteryzować).2.1 Status hasłaNa liście haseł, poza lematami3 predykatów, znajduje się także ich aktualny status. Wynika to zfaktu, że prace nad słownikiem cały czas trwają, a hasła są opracowywane etapami. Hasło możebyć opatrzone jednym z następujących statusów:• gotowe,

• sprawdzone,

• (F) w obróbce,

• (F) gotowe,

• (F) sprawdzone,2Proporcje te zależą od rozmiaru czcionki, rozmiaru monitora i innych indywidualnych ustawień.3Lemat, czyli forma podstawowa bądź hasłowa wyrazu, to tradycyjnie bezokolicznik czasownika, mianownik l.poj.

rzeczownika, mianownik l.poj. r. męskiego przymiotnika itd.

4

• (S) w obróbce,

• (S) gotowe,

• (S) sprawdzone.Jak widać, istnieją trzy etapy prac: leksykograficzny, frazeologiczny i semantyczny. Hasła gotowe

zostały już opracowane, ale nie zostały jeszcze sprawdzone przez superleksykografa, co wskazujestatus sprawdzone4. Podobnie znaczenie mają statusy (F) w obróbce, (F) gotowe, (F) sprawdzoneoraz (S) w obróbce, (S) gotowe, (S) sprawdzone dla kolejnych etapów prac. Status informuje więc,jakiego typu dane hasło już zawiera oraz jaki poziom zaufania ma ich jakość.2.2 Wyszukiwanie haseł

Nad listą haseł znajduje się pole . Wpisanie w nie lematu hasła i naci-śnięcie karetki (lub kliknięcie myszą przycisku ) powoduje przejście do wyszukiwanego hasła,wpisanie jedynie części początkowej powoduje przejście do pierwszego hasła o lemacie zaczynają-cym się od wpisanego napisu.

Po lewej stronie pola znajduje się natomiast przycisk . Kliknięcie na ten przycisk powodujepojawienie się formularza filtrowania, por. punkt 5 s. 41.

Zwróćmy jeszcze uwagę na strzałki obok napisu Hasło ( ). Wskazują one sposób upo-rządkowania haseł. Kliknięcie na to pole spowoduje zmianę tego uporządkowania – z domyślnegorosnącego alfabetycznie na malejący lub vice versa.

Rozmiary poszczególnych okien można modyfikować poprzez najechanie myszą na dzielące je„ścianki” i przesunięcie ich (w lewo lub w prawo pionowe, w dół lub w górę poziome).

4Hasła do obróbki czekające dopiero na opracowanie oraz hasła w obróbce, dla których trwają podstawowe praceleksykograficzne, nie są pokazywane użytkownikom niezalogowanym.

5

3 Poziom składniowy opisu hasłaNatomiast w lewym oknie widnieje opis aktualnego hasła. U góry znajdują się trzy pola z na-zwami zakładek. Slowal otwiera się domyślnie na zakładce służącej do prezentowaniaskładniowego poziomu słownika. Kliknięcie pola powoduje przejście do zakładki prezen-tującej semantyczny poziom Walentego (por. punkt 4), zaś kliknięcie pola ukaże nam listęniestandardowych przykładów (por. punkt 3.3.1 s. 10). Każde z tych pól zawiera (w nawiasachkwadratowych) odpowiednio liczbę schematów, ram semantycznych oraz przykładów niestandar-dowych. Jeśli liczba ta wynosi zero, zakładka jest pusta, więc nie warto do niej zaglądać.

Natomiast po prawej u góry widnieje lemat hasła, po którym w nawiasach widnieje informacja ofrekwencji hasła w NKJP – pierwsza liczba oznacza frekwencję w podkorpusie ręcznie anotowanym(NKJP 1M), zaś druga – frekwencję w podkorpusie zrównoważonym (300M).

Opis zakładki zawiera w nawiasach liczbę; w wypadku poziomu składniowego jest to liczbaschematów danego hasła. Niektóre hasła zawierają dużą liczbę schematów, które nie mieszczą sięna ekranie komputera. Standardowo możemy wtedy skrolować ekran za pomocą klawiszy strzałek,PgUp, PgDn czy też przy użyciu myszy.3.1 PodhasłaNa poziomie składniowym hasło dzieli się na podhasła (chociaż większość haseł składa się z poje-dynczego podhasła). Nagłówkiem podhasła jest lemat podhasła (się inherentne w wypadku czasow-ników jest częścią lematu podhasła), po którym w nawiasach następują trzy oddzielone przecinkamiinformacje, określające zanegowanie, predykatywność i aspekt hasła. Zanegowanie i aspekt repre-zentowane są jedynie dla czasowników, patrz Rys. 2a), (dla przymiotników i przysłówków cząstkanie jest składową lematu, np. chętny, niechętny to w Walentym dwa odrębne hasła), predyka-tywność – jedynie dla przymiotników i przysłówków, patrz Rys. 2b). Tak więc rzeczowniki majązawsze te trzy znaczniki puste, por. Rys. 1.

a) b)

Rysunek 2: Przykładowy podział hasła na podhasła

Zanegowanie przyjmuje trzy wartości: ‘_’ oznaczające dowolną wartość zanegowania (i każ-dego innego parametru), czyli występowanie w dowolnym kontekście, neg oznacza występowaniewyłącznie w (szeroko, semantycznie pojmowanym) kontekście przeczącym, zaś aff oznacza wystę-powanie wyłącznie w kontekście twierdzącym.

Aspekt przyjmuje także trzy wartości: dokonany perf, niedokonany imperf oraz ‘_’ dla cza-sowników dwuaspektowych, takich jak amputować, darować.

6

Natomiast parametr predykatywność posiada tylko jedną wartość, pred, i oznacza możliwośćwystąpienia oznakowanych nim konstrukcji wyłącznie na pozycji predykatywnej (w przeciwnymrazie odpowiednie pole pozostaje puste).3.2 Schemat składniowyKażde podhasło składa się listy schematów składniowych reprezentujących wszystkie konstrukcjeskładniowe charakterystyczne dla danego predykatu. Każdy schemat prezentowany jest w postacitabeli, której kolumny (pomijając pierwszą mającą pomocniczy, informacyjny charakter) reprezen-tują poszczególne pozycje składniowe reprezentujące wymagane podrzędniki predykatu.

Schematy występowały już na dwóch poprzednich rysunkach, zaś Rys. 3 zawiera przykłado-wy schemat czasownika proklamować. Pierwszy wiersz zawiera ogólne informacje o schemacie– ocenę schematu oraz jego identyfikator liczbowy. Drugi wiersz zawiera etykiety przypisywanecałym pozycjom. Kolejne wiersze zawierają typy fraz mogących stanowić realizację danej pozycjiw wypowiedzeniu.

Rysunek 3: Przykładowe schematy: czasownika proklamować i przymiotnika chętny

3.2.1 Ocena schematuWalenty nie jest słownikiem normatywnym, a jego celem jest opis rzeczywistości językowej dośćszeroko rozumianej. Z drugiej strony jednak jednakowe traktowanie wszystkich konstrukcji nieza-leżnie od stopnia ich poprawności i zakresu obecności w języku zmniejszyłoby czytelność i zakreszastosowania słownika, nie mówiąc pożądanej rzetelności opisu.

Dlatego zdecydowaliśmy się na opatrywanie każdego schematu dodatkową etykietą wskazującazakres jego zastosowania, czyli oceną. Oceny dotyczą z jednej strony jakości schematów (pewny,wątpliwy, zły), a drugiej strony rejestru (archaiczny, potoczny, wulgarny). W pewnym uproszczeniumożna uznać, że oceny tworzą hierarchię określającą poziom akceptowalności względem współcze-snej polszczyzny. (por. rys. 4), i zawsze wybieramy „najwyższą” adekwatną ocenę.3.2.2 Wyróżnione pozycjeDwie pozycje są traktowane w sposób szczególny: pozycja podmiotu (subj) – por. Rys. 2a), 3 (polewej) – oraz pozycja dopełnienia, które podlega pasywizacji (obj) – por. Rys. 3 (po lewej), 4. Ty-pową realizacją pozycji podmiotu jest fraza nominalna w przypadku strukturalnym (prototypowomianowniku). Typową realizacją pozycji dopełnienia jest także fraza nominalna w w przypadkustrukturalnym (jednak tym razem prototypowo bierniku). Jednak na obu tych pozycjach mogąsię pojawiać inne typy fraz, np. frazy zdaniowe. Podstawową własnością pozycji dopełnienia jestmożliwość utworzenia strony biernej, w której dopełnienie przesuwa się na pozycję podmiotu.

W wypadku przymiotników niezbędne okazało się dodanie dodatkowej etykiety head – por.Rys. 3 (po prawej). Etykieta ta wskazuje, że oznaczona nią pozycja w ogóle nie jest podrzędnikiempredykatu (faktycznie jest jej nadrzędnikiem, stąd nazwa etykiety). Jej umieszczenie w schemaciejest jednak niezbędne do zapisania zależności kontroli składniowej. Chodzi o takie wyrażenia jakosoby chętne poznać, w których nadrzędnik predykatu chętny (tu: osoba) kontroluje głębokopodmiot bezokolicznika (tu: poznać).

7

pewny

���

���

HHH

HHH

archaiczny potoczny

wulgarny

wątpliwy

zły

Rysunek 4: Hierarchia ocen schematów w Walentym

3.2.3 Kontrola składniowaKontrola składniowa służy do zapisu zależności pomiędzy dwoma elementami wypowiedzenia –kontrolującym, oznaczonym jako controller, oraz kontrolowanym, oznaczonym jako controllee.W obecnej wersji Walentego elementami etykietowanymi kontrolą są pozycje. Wystąpienie kontrolioznacza, że fraza kontrolowana posiada pewien głęboki podrzędnik, który nie występuje (a nawetnie może występować) na powierzchni, gdyż jest tożsamy z frazą kontrolującą. Klasycznym przy-padkiem kontroli jest kontrola głębokiego podmiotu bezokolicznika, por. Rys. 3 (po prawej) orazRys. 6.

Istnieją konstrukcje zawierające dwie pozycje kontrolowane, np. dla czasownika przerobić,por. Rys. 5. Jeszcze rzadsze są przypadki konstrukcji z dwiema parami kontroli. Dla ich zapisuutworzone zostały etykiety controller2 i controllee2, por. Rys. 6.

Rysunek 5: Przykładowy schemat z dwoma pozycjami kontrolowanymi

3.2.4 Realizacja pozycji składniowej – koordynacjaStandardowo koordynacji podlegają frazy tego samego typu (np. frazy nominalne w określonymprzypadku). Jednak język dopuszcza także koordynację fraz różnego typu. Informację taką notu-jemy w Walentym bezpośrednio, umieszczając na jednej pozycji składniowej wszystkie typy fraz,które mogą zostać skoordynowane. W Slowalu pozycja wizualizowane jest w postaci kolumny, wktórej kolejnych polach występują poszczególne typy fraz składające się na tę pozycję, por. Rys. 7.Poszczególne pozycje umieszczane są w kolumnach niezależnie od siebie, czyli współwystępowanietypów fraz dopuszczalne jest na zasadzie „każda z każdą”.3.3 PrzykładyKażda schemat składniowy reprezentujący pewną konstrukcję językową, ilustrowany jest za pomocąprzynajmniej jednego zdania zawierającego tę konstrukcję. Aby zobaczyć przykłady przypisane dodanego schematu, należy kliknąć na pole zawierające ocenę i identyfikator schematu (górny wiersztabeli). Wówczas u dołu pojawi się (skrolowalna) lista przykładowych zdań, patrz Rys. 5, 6. Jestona prezentowana w postaci tabeli zawierającej:

8

Rysunek 6: Przykładowy schemat z podwójnym zjawiskiem kontroli

Rysunek 7: Przykładowy schemat ze skoordynowanymi frazami (na pozycji dopełnienia)

9

1. liczbowy identyfikator przykładu,

2. właściwe zdanie w postaci tekstowej5,

3. źródło pochodzenia przykładu

• Narodowy Korpus Języka Polskiego (podkorpus zrównoważony, pełny, ręcznie anotowa-ny, http://nkjp.pl/, por. (Przepiórkowski et al., 2012),• literatura inna,• przykłady własne (wliczając w to źródła internetowe).

4. Ocena przykładu (dobry, wątpliwy, zły) oznaczająca jakość przykładu oraz poziom jego do-pasowania do schematu, a nie jakość samego schematu.

Kliknięcie na konkretny przykład powoduje, że w schemacie podświetlane są typy fraz realizowanew danym zdaniu, por. Rys. 7.

Schematy zawierające pozycje złożone z kilku typów fraz muszą obowiązkowo zawierać przy-kłady zdań zawierających koordynację – koordynacja frazy każdego typu z przynajmniej jednąfrazą innego typu musi być zilustrowana.

Te same przykłady, które ilustrują konstrukcje składniowe (schematy) danego hasła, są wyko-rzystywane do ilustrowania poziomu semantycznego słownika, por. punkt 4 s. 29.3.3.1 Przykłady niestandardoweTworzący słownik leksykografowie podczas doboru przykładów do haseł trafiali czasem na zdania,których nie dało się dopasować do żadnego schematu, a dla którego z jakiegoś powodu nie tworzonoodrębnego schematu. Powody mogą być różne – ograniczenia języka reprezentacji, rzadkość kon-strukcji, chęć zwrócenia uwagi na ciekawy modyfikator. Przykłady takie zapisywane są oddzielnie,w zakładce (liczba w nawiasach kwadratowych wskazuje na ich ilość; jeśli jest to 0, to niewarto na nią klikać, gdyż zakładka jest pusta).

Na Rys. 8 widnieją dwa czasowniki posiadające takie nietypowe przykłady. W wypadku pierw-szego, amputować, przykład dotyczy argumentu luźnego specyficznego dla predykatu (bez znie-czulenia). W wypadku drugiego, aspirować, przykład dotyczy wątpliwej konstrukcji do tego, że(schematy zawierają konstrukcję do tego, żeby).

Rysunek 8: Przykłady zdań nie podpiętych do żadnego schematu hasła

5W wypadku bardzo długich zdań pochodzących z korpusu zdarzają się przykłady z obciętym fragmentem po-czątkowym lub końcowym, co jest zaznaczone przez [...].

10

3.4 Typy frazPodstawową cegiełkę służącą do reprezentacji walencji składniowej języka polskiego stanowi typfrazy – nominalna, przyimkowa, bezokolicznikowa, zdaniowa itd. Poniżej wyliczone są wszystkietypy fraz uwzględniane w obecnej wersji Walentego wraz z ich sposobem kodowania.3.4.1 Fraza nominalna i przymiotnikowaFraza nominalna (rzeczownikowa, bardzo ciekawa książka z okruchami myśli ukrytymi w obrazach,dwie odmienne książki, wiele książek, które w dorobku cenię) np(PRZYPADEK) oraz fraza przy-miotnikowa (ostre i drobne jak u wilka, aż tak ułożone i przewidywalne) adjp(PRZYPADEK). Obawymienione typy fraz parametryzowane są przez PRZYPADEK, który może przyjmować następującewartości:• Standardowe wartości przypadka mianownik nom, dopełniacz gen, celownik dat, biernik acc,narzędnik inst;

• Przypadek strukturalny str oznaczający przypadek, którego wartość jest zależna od kontek-stu składniowego. Jego wystąpienie na pozycji podmiotu oznacza domyślny rzeczownik, napozostałych pozycjach6 oznacza domyślny biernik;

• Przypadek predykatywny pred, może się pojawić na podlegającej kontroli pozycji predyka-tywnej, oznacza rozchwianie pomiędzy narzędnikiem a przypadkiem uzgadnianym z przy-padkiem frazy kontrolującej;

• Przypadek partytywny part – przypadek rozchwiany między biernikiem a dopełniaczem,typowo dla rzeczowników partytywnych (zjeść chleb/chleba) lub niepoliczalnych (nalać wo-dę/wody); nie występuje we frazach przymiotnikowych;

• Przypadek uzgadniający agr – wartość przypadka uzgadniana jest z nadrzędnikiem lub ele-mentem kontrolującym, standardowo dotyczy fraz przymiotnikowych, wyjątkowo dla frazrzeczownikowych we frazeologii w wypadku apozycji (por. punkt 3.5.2 25).

3.4.2 Fraza przyimkowo-nominalna i przyimkowo-przymiotnikowaFraza przyimkowo-nominalna (z przygodowych książek dzieciństwa, w czterech kolejnych książkachKrzysztonia) prepnp(PRZYIMEK,PRZYPADEK) oraz fraza przyimkowo-przymiotnikowaprepadjp(PRZYIMEK,PRZYPADEK) (na jednorazowe i powtarzalne, za zbyt niebezpieczne i wyczer-pujące). Frazy parametryzowane są przez PRZYIMEK – potencjalnie dowolny przyimek ze słownika,oraz przez PRZYPADEK, który może przyjmować następujące wartości:• Standardowe wartości przypadka mianownik nom, dopełniacz gen, celownik dat, biernik acc,narzędnik inst oraz występujący wyłącznie we frazach przyimkowych miejscownik loc;

• Przypadek strukturalny str (tylko dla przyimków jak, jako obejmowanych w bieżącej wersjisłownika przez frazy porównawcze, por. punkt 3.4.10),

• Przypadek poprzyimkowy postp, wyłącznie we frazie typu prepnp(po,postp) (po polsku).3.4.3 Fraza z przyimkiem złożonymIstniejące w języku polskim przyimki złożone (np. na temat, w stosunku do) są reprezentowanew Walentym niezależnie od listy haseł, por. punkt 6.2.2. Konstrukcje obejmowane przez danyprzyimek złożony są definiowane indywidualnie, np. na ten temat, na temat tego, kto i jak głosował.

Natomiast w schematach występują one jako typ frazy przyimkowej z danym przyimkiemzłożonymcomprepnp(PRZYIMEK_ZŁOŻONY), których jedynym parametrem jest PRZYIMEK_ZŁOŻONY,por. Rys. 2b) u góry.

6Szeroko rozumiana (szerzej niż w Walentym) pozycja dopełnienia bliższego.

11

3.4.4 Fraza bezokolicznikowaFraza bezokolicznikowa (zostawić je same, ci tylko przypomnieć, że na studiach dziennikarskichchemia jest w bardzo okrojonym zakresie...) infp(ASPEKT) parametryzowana jest przez ASPEKT,który przyjmuje następujące wartości: dokonany perf, niedokonany imperf oraz dowolny _, por.Rys. 3 (po prawej), 6.3.4.5 Fraza zdaniowaFraza zdaniowa cp(TYP) parametryzowana jest przez TYP (por. Rys. 7), który może przyjmowaćnastępujące wartości:• że (że pan przywiózł Marię, iż mam rację;

• żeby (żeby Leszek tu był, ażeby rozwikłać ową tajemnicę, aby go lepiej obserwować, by nicnie mówiła, iżby szybciej skończyli walkę).

• żeby2

– realizowane przez że, iż w dowolnych kontekstach (tak jak że),– dodatkowo realizowane przez żeby, ażeby, aby, by, iżby w kontekstach zanegowanych,

por. (1).

• gdy – realizowane przez gdy, jeśli zdanie nadrzędne nie jest w trybie przypuszczającym orazprzez gdyby, jeśli jest, por. (2).

• kiedy – realizowane przez spójnik podrzędny kiedy, a nie zaimek przysłowny kiedy, któryjest realizacją fraz względnych i pytajno-zależnych, patrz poniżej. W większości kontekstówwymienne na cp(gdy); por. (3).

• jak – realizowane przez spójnik podrzędny jak, a nie zaimek przysłowny jak, który jest reali-zacją fraz względnych i pytajno-zależnych, patrz poniżej. W różnych kontekstach wymiennena gdy, kiedy, jeśli, a nawet że; por. (3).

• jeśli – realizowane przez spójniki podrzędne jeśli, jeżeli; por. (5).

• jakby (rzadkie) – realizowane przez spójnik podrzędny jakby, a nie partykułę jakby. Skła-dniowo (z utratą cechy porównawczości) wymienne na jak i w mniejszym stopniu na że; por.(6).

• jakoby – – realizowane przez spójnik podrzędny jakoby, a nie partykułę jakoby. Składniowo(z utratą cechy powątpiewania) wymienne na że; por. (7).

• aż (rzadkie) – realizowane przez spójnik podrzędny aż, występuje z takim czasownikami, jakczekać, trwać, występuje wyłącznie w kontekstach temporalnych (jest realizacją xp(dur),patrz punkt 3.4.7 s. 15), por. (8).

(1) a. [...] nie czuli, żeby było im chłodno.b. Czuli, że było im chłodno. (M)

Nie czuli, że było im chłodno. (M)c. *Czuli,

::::żeby

:::::było

:::im

::::::::chłodno. (M)

(2) a. Jak by cierpiał, gdyby ktoś, kogoś uraził, albo zwyzywał.b. Cierpiał, gdy ktoś kogoś uraził albo zwyzywał. (M)c. *Cierpiał,

::::::gdyby

::::ktoś

::::::kogoś

::::::uraził

:::::albo

:::::::::zwyzywał. (M)

d. Czy bardzo byś cierpiał, gdyby ktoś kogoś uraził, albo zwyzywał.e. Cierpiał, gdy ktoś kogoś uraził albo zwyzywał. (M)f. Czy cierpiałbyś, gdyby ktoś, kogoś uraził, albo zwyzywał? (M)

Czy cierpisz, gdy ktoś kogoś urazi albo zwyzywa? (M)

12

(3) a. Rokita cierpi, kiedy szefem Unii zostaje Leszek Balcerowicz.b. Rokita cierpi, gdy szefem Unii zostaje Leszek Balcerowicz. (M)

Rokita cierpiałby, gdyby szefem Unii został Leszek Balcerowicz. (M)

(4) a. [. . . ] "Marchewka też cierpi, jak ją wyrywać z ziemi".Jestem człowiekiem, który cierpi, jak nie rozumie.

b. Marchewka też cierpi, gdy ją wyrwiesz z ziemi. (M)Jestem człowiekiem, który cierpi, jeśli nic nie rozumie. (M)

(5) Boga boli, jeśli człowiek odchodzi od Niego do piekła.

(6) a. Pater czuł, jakby pod skórę twarzy ktoś wtłaczał mu powietrze.b. Pater czuł, jak pod skórę twarzy ktoś wtłaczał mu powietrze. (M)

Pater czuł, że pod skórę twarzy ktoś wtłacza mu powietrze. (M)

(7) a. Mediom nie wolno donosić, jakoby kanclerz Niemiec Gerhard Schröder farbowałsobie włosy.

b. Mediom nie wolno donosić, że kanclerz Niemiec Gerhard Schröder farbował sobiewłosy. (M)

(8) Na razie czekają, aż eksperci zakończą oceniać stan budynków.

Ponadto istnieją dwa typy fraz zdaniowych posiadające nieco bardziej skomplikowaną repre-zentację – cp(TYP[LISTA REALIZACJI]). Są to:• frazy względne cp(rel), realizowane przez co, dokąd, gdzie, jak, jakby, jaki, jakoby,kiedy, kto, którędy, który, odkąd, skąd;

• frazy pytajno-zależne cp(int), realizowane przez co, czemu, czy, czyj, dlaczego, dokąd,gdzie, ile, jak, jaki, kiedy, kto, którędy, który, odkąd, skąd oraz archaiczne azali,azaliż, jakoby7.

Frazy zdaniowe cp(int), cp(że) i cp(żeby) należą do realizacji pozycji dopełnienia czasownikapowiedzieć w schemacie prezentowanym na Rys. 7.

Najważniejszą cechą charakterystyczną zaimków względnych i pytajno-zależnych odróżniającąje od spójników wprowadzających zdania podrzędne jest fakt, że zaimki względne i pytajno-zależnestanowią część struktury wprowadzanego przez nie zdania podrzędnego, zaś spójniki omawianepowyżej – nie. Inną ich zasadniczą własność stanowi to, że wymagające ich predykaty dopuszczająwiększość, jeżeli nie wszystkie, ich realizacje, co stanowi główną przesłankę do ich pogrupowania.Co więcej, w zdaniu podrzędnym może występować większa liczba takich zaimków, a ich liczbai forma składniowa (w szczególności przypadek i współwystępowanie z przyimkiem dla co, kto,jaki, który, czyj) zależy od czasownika stanowiącego centrum zdania podrzędnego, por. (9).

(9) Wiadomo już kiedy, gdzie i z kim zagrają siatkarki Pogoni Proszowice [. . . ]Nie wiem, kto z czym ma jaki problem [...]Nie ważne, ile lat mają dzieci, i czy są samodzielne.Nie pamiętał, jak wrócił do "Fregaty" i czy witały go drwiące spojrzenia [. . . ]

Decyzja dalszej specyfikacji typu TYP = int, rel przez LISTĘ REALIZACJI wynika z faktu,że nie wszystkie czasowniki posiadające tego typu wymaganie dopuszczają realizacje w postaciwszystkich zaimków z listy. W takim wypadku lista dopuszczalnych realizacji wymieniana jestexplicite, por. schemat czasownika robić z Rys. 9.

7Rozwinięcia typów fraz także podlegają ocenie, takiej samej jak schematy, por. punkt 6.2.

13

Rysunek 9: Schemat zawierający frazę zdaniową pytajno-zależną z wyróżnioną listą realizacji

3.4.6 Frazy zdaniowe z korelatemNiejednokrotnie frazy zdaniowe nie są podłączane do predykatu bezpośrednio, lecz za pośrednic-twem tzw. korelatu. Jest nim zaimek to w odpowiednim przypadku.

Istnieją dwa typy fraz zdaniowych z korelatem:1. frazy zdaniowe z korelatem nominalnym ncp(PRZYPADEK,TYP[LISTA REALIZACJI]),

2. frazy zdaniowe z korelatem z przyimkiemprepncp(PRZYIMEK,PRZYPADEK,TYP[LISTA REALIZACJI]).

Frazy zdaniowe z korelatem nominalnym to takie frazy, w których cała konstrukcja ma charak-ter frazy nominalnej, przy czym korelat to znajduje się w przypadku PRZYPADEK, zaś fraza zdaniowatypu TYP jest przyłączana za jego pośrednictwem. PRZYPADEK może przyjmować wartości dopusz-czalne dla standardowej frazy nominalnej dla danej pozycji, por. schemat czasownika aprobowaćz Rys. 10.

Rysunek 10: Schemat zawierający frazę zdaniową z korelatem nominalnym w przypadku struktu-ralnym

14

Natomiast frazy zdaniowe z korelatem z przyimkiem to takie frazy, w których cała konstrukcjama charakter frazy przyimkowo nominalnej, której centrum stanowi przyimek PRZYIMEK, jego do-pełnieniem jest korelat to znajdujący się w przypadku PRZYPADEK wymaganym przez przyimek, zaśfraza zdaniowa typu TYP znów jest przyłączana za jego pośrednictwem. Przykładem tego typu frazsą prepncp(o,loc,int), prepncp(o,loc,jakoby), prepncp(o,loc,że) i prepncp(o,loc,żeby)schematu czasownika powiedzieć widniejącego na Rys. 7.

W obu wypadkach LISTA REALIZACJI dopuszczalna jest wyłącznie dla TYP = int, rel, po-dobnie jak dla fraz zdaniowych cp omówionych powyżej.3.4.7 Frazy motywowane semantycznieWalenty zawiera zestaw typów fraz o wariantywnej formie składniowej, natomiast dających sięzidentyfikować na poziomie semantycznym. Są one reprezentowane w postaci list fraz będących ichdopuszczalnymi realizacjami przechowywanymi osobno od listy haseł, będąc zarazem immanentnączęścią słownika. Frazy takie zostały nazwane xp dla zaznaczenia niedospecyfikowania ich postaciskładniowej. Ogólny format zapisu fraz tego typu jest następujący

xp(SEM[LISTA TYPÓW FRAZ])

przy czym SEM może obecnie przyjmować jedną z wymienianych wartości:1. locat (lokatywność) — miejsce, np. być w sklepie, znajdować się przy drzwiach,2. abl (ablatywność) — punkt początkowy, np. wyprowadzić ze strefy wojny,3. adl (adlatywność) — punkt końcowy, np. przywieźć do Zabrza,4. perl (perlatywność) — trasa, np. biec przez wieś,5. temp (temporalność) — czas (moment, przedział), np. mieć miejsce wczoraj,6. dur (duratywność) — długość trwania, np. trwać dwie godziny,7. mod (modus) — sposób, np. traktować źle, zachowywać się jak dziecko,8. caus (kauzatywność) — przyczyna), np. drętwieć z przerażenia, na widok pająka, na

myśl o egzaminie, od długiego leżenia,9. dest (destynacja) — cel (abstrakcyjny), np. dążyć do sukcesu, ku doskonałości, na

szczyt; działać dla dobra / na rzecz ludzkości, w celu poprawy bytu,10. instr (instrument) — narzędzie, np. malować kredkami, za pomocą pędzla.Powyższe typy fraz są powiązane z klasycznymi okolicznikami miejsca (locat, abl, adl),

czasu (temp, perl), sposobu (mod), przyczyny (caus) i celu (dest), które standardowo są frazamiluźnymi. Jako przykład rozważmy schemat czasownika trwać widniejący na Rys. 11: z jednejstrony można trwać nieruchomo, bez drgnienia, jak zamurowany, z szeroko otwartymi oczami, zdrugiej – od rana do wieczora, godzinami, przez cały dzień, aż do powrotu ojca itp.

Rysunek 11: Schemat zawierający dwie frazy motywowane semantycznie

Podobnie jak w wypadku fraz zdaniowych względnych i pytajno zależnych, w Walentym ist-nieje możliwość zaznaczenia, że fraza xp danego typu semantycznego może być realizowana przez

15

podzbiór listy realizacji. Wówczas wszystkie dopuszczalne realizacje wymieniane są explicite w na-wiasach kwadratowych, co koduje LISTA TYPÓW FRAZ w pełnej specyfikacji tego typu fraz. jakoprzykład rozważmy schemat czasownika obejrzeć z Rys. 12, w którym fraza lokatywna jest ogra-niczona do xp(locat[prepnp(na,loc);prepnp(w,loc);advp(locat)]). Można bowiem obejrzećkogoś w spektaklu, w filmie, na scenie czy tam ale nie *pod teatrem, wśród filmów, między spekta-klami.

Rysunek 12: Schemat zawierający frazę xp z wyróżnioną listą realizacji

3.4.8 Fraza przysłówkowaFraza przysłówkowa advp(TYP) może być realizowana przez dowolną frazę z centrum przysłów-kowym oraz konstrukcje przyimkowo-przysłówkowe typu na pewno, bez mała, z nagła. Jest onaparametryzowana przez TYP mogący przyjmować następujące wartości:

• advp(misc) – dowolna fraza przysłówkowa;• advp(pron) – zaimki przysłowne nie obejmowane przez zaimki advp(SEM), o wartościachtak, jak, owak, nijak. . . ;• advp(SEM) – fraza przysłówkowa o określonej semantyce, przy czym SEM interpretuje się tak

samo jak dla fraz xp(SEM)8, czyli: locat (gdzieś), abl (skądś), adl (dokądś), perl (tędy),temp (wtedy), perl (długo).

Wszystkie wymienione powyżej typy advp(SEM) posiadają zdefiniowane listy realizacji, por. punkt6.2.4. Nie dotyczy to mod, gdyż fraza ta może być realizowana przez nieomalże dowolny przysłówek,z wykluczeniem tych, które są realizacjami pozostałych advp(SEM) (rodzaj wyliczenia negatywne-go).3.4.9 Frazy z się zwrotnym i wzajemnościowymW Walentym wyróżniamy trzy rodzaje się:• się inherentne będące częścią lematu podhasła, por. punkt 3.1, np. bać się, wiercić się;• się zwrotne refl wskazujące, że podmiot wykonuje pewną czynność na sobie. Cechą cha-

rakterystyczną jest wymienność na siebie w konstrukcji przechodniej, np. umyć się – umyćsiebie (i dzieci), ale *wiercić siebie;• się wzajemnościowe (recyprokalne) recip wskazujące, że podmiot zbiorowy wykonuje wza-

jemnie pewne czynności na sobie nawzajem bądź też podmiot wykonuje pewne czynnościnawzajem z desygnatem frazy prepnp(z,inst). Typowa jest możliwość występowania z fra-zami nawzajem, wzajemnie, np. oskarżać się nawzajem o coś.

Jak widać, się zwrotne i wzajemnościowe są traktowane jako typy fraz wypełniające odrębną pozy-cję składniową; nie podlegają koordynacji. Schematy zawierające frazę zwrotną oraz recyprokalnączasownika bronić, patrz Rys. 13.

8advp(SEM) jest realizacją xp(SEM) dla danego SEM.

16

Rysunek 13: Schematy zawierające frazę zwrotną i recyprokalną

3.4.10 Konstrukcje porównawczeZupełnie nowym mechanizmem wprowadzonym w ostatnim czasie do języka opisu słownika Wa-lenty są tzw. konstrukcje porównawcze, zapisywane jako compar(TYP), gdzie typ konstrukcji po-równawczej może być wprowadzany przez elementy porównawcze jak, niż9.

Istotną cechą takich konstrukcji jest to, że mogą być realizowane przez frazy różnych typów,w zależności od struktury wypowiedzenia. Obecnie w słowniku frazy te rzadko występują bez-pośrednio (są za to realizacją xp(mod)). Jako przykład rozważmy compar(niż) wymagany przezczasownik woleć, por. schemat z Rys. 14 ilustrowany zdaniami (10).

Rysunek 14: Schemat zawierający dwie frazy motywowane semantycznie

(10) - Wolę z koniem gadać niż z tobą.Wolał czytać gazety niż poświęcać córce te chwile.[. . . ] wolą rozmawiać i przebywać z nami niż w swoim towarzystwie.Wolę stracić pracę niż życie.[. . . ] każdy woli mieć coś teraz niż kiedyś.

9W obecnej wersji Walentego występują także budzące pewne wątpliwości compar(jako) i compar(co).

17

3.4.11 Fraza niechromatycznaPewna grupa czasowników dopuszcza jako realizacje wymagania frazy nominalnej zaimki rzeczownetypu co, coś, cokolwiek, nic, to (samo) itp. oraz liczebniki nieokreślone mało, sporo, wiele itp. Frazataka nazywana jest niechromatycznymi (ang. nonchromatic) i oznaczamy jako nonch, por. .

Rysunek 15: Schemat zawierający frazę niechromatyczną

Zgodnie z założeniem, fraza niechromatyczna jest specyficzną realizacją frazy nominalnej w przy-padku strukturalnym, i realizujące ją zaimki rzeczowne występują w przypadku narzucanym przezgramatykę w zależności od pozycji, w której się znalazły. Na przykład dla ilustrowanego na Rys.15 majstrować mamy biernik bądź dopełniacz w zależności od kontekstu składniowego (Mini-sterstwo niczego nie majstrowało z ustawą).3.4.12 Mowa niezależnaSpecyficznym wymaganiem czasowników komunikacji i myślenia jest mowa niezależna (oratiorecta), zapisywana w Walentym jako or. W wypowiedzeniach wprowadzana jest za pomocą znakówdwukropka, cudzysłowów lub myślników.3.4.13 Dystrybutywne poJest stosunkowo znanym zjawiskiem, że frazy nominalne mogą być realizowane jako frazy z tzw.przyimkiem dystrybutywnym po, por. Kupił dzieciom po lizaku. Wypili po dwa piwa., Na każdystole leżało po pięć książek.

Istnieją jednak nieliczne czasowniki, które bezpośrednio wymagają wystąpienia takiej konstruk-cji, niedopuszczając w tym miejscu standardowej frazy rzeczownikowej (np. złożyć się, zrzucićsię). Zjawisko to zostało wWalentym wyróżnione jako specjalny typ frazy i oznaczone jako distrp.Przykładowy schemat dla czasownika zrzucić się widnieje na Rys. 16, a jej szczegółowa interpre-tacja w słowniku przedstawiona jest w punkcie 6.2.5.3.4.14 Fraza dzierżawczaKolejnym specyficznym typem frazy jest fraza dzierżawcza possp, por. punkt 6.2.1 w kwestii jejrozwinięcia.

W większości wypadków jest ona podrzędnikiem rzeczowników, wyjątek stanowi czasownik być,por. zdania (11).

(11) Budynek jest gminy, ale myśmy nikogo nie wyrzucali.Teraz można poczuć, że Europa jest nasza.ONEK - Pomysł był pański.Ten tekst, który ja śpiewałem, jest mój własny, [. . . ]To był kiedyś kraj moich dziadków, a teraz jest mój i moich dzieci. (I)

3.4.15 Podmiot nieokreślonyIstnieją sytuacje, w których trudno jest określić postać składniową podmiotu czasownika, gdyż jestona determinowana przez postać podmiotu dopuszczaną przez jego podrzędnik bezokolicznikowy.

18

Rysunek 16: Schemat zawierający frazę dystrybutywną

Czasownikami takimi są m.in. chcieć, móc, powinien, przestawać, zaczynać. Rozważmy zdania(12a) zawierające zdania z zaczynać. Pierwsze zdanie posiada podmiot nominalny w przypadkustrukturalnym (tak jak dla wydzierać), drugie zdanie posiada podmiot zdaniowy (tak jak dladocierać), zaś trzecie zdanie w ogóle nie posiada i posiadać nie może podmiotu (tak jak dlabrakować).

(12) a. Kinga zaczyna wydzierać z książki kartki.Do świadomości mieszkańców wsi zaczyna docierać, że ogień nie działa korzystnie naglebę.[. . . ] w noclegowniach dla bezdomnych zaczyna brakować miejsc.

b. Kinga wydziera z książki kartki. (M)Do świadomości mieszkańców wsi dociera, że ogień nie działa korzystnie na glebę.(M)W noclegowniach dla bezdomnych brakuje miejsc. (M)

Jako że nie ma sensu przewidywać wszystkich możliwych postaci, jakie może przyjąć podmiotczasownika nadrzędnego, postanowiliśmy zaznaczyć, że czasownik ten przyjmuje dokładnie takiepostaci podmiotu, jak jego podrzędnik bezokolicznikowy. Fakt ten zapisujemy za pomocą nieokre-ślonego typu frazy E, przy czym znajdować się ona może jedynie na pozycji podmiotu będącejjednocześnie elementem kontrolującym subj,controller{E}, co prowadzi do schematu z Rys. 17.

Rysunek 17: Schemat zawierający podmiot nieokreślony

W bieżącej wersji Walentegofraza typu E wykorzystywana jest także do reprezentacji pustegopodmiotu dla czasowników niewłaściwych posiadających pusty schemat walencyjny.

19

3.5 FrazeologiaSłownik walencyjny Walenty posiada bogaty fragment frazeologiczny. Nie reprezentujemy jednakpowiedzeń czy przysłów – zawarte w słowniku konstrukcje muszą otwierać przynajmniej jedną po-zycję niezleksykalizowaną (w wyjątkowych wypadkach może ona stanowić podrzędnik frazy zlek-sykalizowanej, np. dzierżawczy).

Jak pisaliśmy w punkcie 2, lista haseł słownika nie zawiera haseł wieloczłonowych. Frazeologiawprowadzana jest za pomocą zleksykalizowanych typów fraz. W niniejszym punkcie skupimy się naich omówieniu. Przewidziano następujące typy argumentów frazeologicznych:

1. frazeologizmy o standardowej strukturze zapisywane za pomocą frazy typu lex,

2. frazeologizmy o zamrożonej niestandardowej strukturze zapisywane za pomocą frazy typufixed.

3.5.1 Fraza zamrożonaZacznijmy od prostszego przypadku, jakim jest fraza zamrożona oznaczana przez fixed. Ten typfrazy stosowany jest wówczas, gdy struktury frazy nie da się zapisać formalnie ze względu na nie-standardową formę morfologiczną zamrożoną we frazeologizmie, ustaloną koordynację itp. Dotyczyto takich sformułowań jak stanąć dęba (standardowy dopełniacz to dębu), wyjść za mąż (przyimekza wymaga biernika bądź narzędnika, nie mianownika), do pełna, wzdłuż i wszerz czy póki gorące.Frazy tego typu zapisywane są w postaci fixed(TYP FRAZY,’FRAZA’), przy czym TYP FRAZYmożeto być dowolny (z oczywistymi wyjątkami) typ frazy opisany w punkcie 3.4, zaś ’FRAZA’ zawieraniemodyfikowalny kształt zapisu frazy (napis). I tak powyższe frazy będą reprezentowane jako:

fixed(xp(mod[advp(mod)]),’dęba’)fixed(prepnp(za,acc),’za mąż’)fixed(advp(misc),’do pełna’)fixed(xp(perl[advp(perl)],’wzdłuż i wszerz’)fixed(xp(temp[advp(temp)]),’póki gorące’)fixed(compar(jak),’jak leci’)fixed(adjp(acc),’piąte przez dziesiąte’)

3.5.2 Standardowe frazy zleksykalizowaneFrazy zleksykalizowane lex o standardowej strukturze wewnętrznej mają potencjalnie bardzo zło-żoną składnię reprezentacji, zapisywaną ogólnie w postacilex(TYP FRAZY,OGRANICZENIA GRAMATYCZNE,’LEMAT’,MODYFIKACJA). TYP FRAZY oznacza dowol-ny typ wymagania dopuszczany w Walentym (np. np(PRZYPADEK), infp(ASPEKT)), przy czymOGRANICZENIA GRAMATYCZNE stanowi lista ograniczeń na postać lematu.

Dokładniej rzecz ujmując, dla poszczególnych typów fraz z punktu 3.4 mamy:• lex(np(PRZYPADEK),LICZBA,LEMAT,MODYFIKACJA)

frazeologizm rzeczownikowy, z zadaną liczbą (sg, pl lub dowolna _);

• lex(prepnp(PRZYIMEK,PRZYPADEK),LICZBA,LEMAT,MODYFIKACJA)frazeologizm przyimkowy, z zadaną liczbą;

• lex(adjp(PRZYPADEK),LICZBA,RODZAJ,STOPIEŃ,LEMAT,MODYFIKACJA)

frazeologizm przymiotnikowy, z zadanymi liczbą, rodzajem (m1,m2,m3,f,n,agr) i stopniem(pos,com,sup,agr lub dowolny _);

• lex(prepadjp(PRZYIMEK,PRZYPADEK),LICZBA,RODZAJ,STOPIEŃ,LEMAT,MODYFIKACJA)

frazeologizm przyimkowo-przymiotnikowy (analogicznie);

• lex(advp(TYP),STOPIEŃ,LEMAT,MODYFIKACJA)frazeologizm przysłówkowy danego typu, z zadanym stopniem;

20

• lex(infp(ASPEKT),ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA)frazeologizm bezokolicznikowy, z zadanymi zanegowaniem (aff,neg,_) oraz się inherentnymo wartościach się lub pustej;

• lex(cp(TYP[LISTA REALIZACJI]),ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA)

frazeologizm zdaniowy, lematyzowany do bezokolicznika centrum frazy zdaniowej, z zadanymizanegowaniem oraz się inherentnym;

• lex(ncp(PRZYPADEK,TYP[LISTA REALIZACJI]),ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA)lex(prepncp(PRZYIMEK,PRZYPADEK,TYP[LISTA REALIZACJI]),ZANEGOWANIE,SIE,

LEMAT,MODYFIKACJA)

frazeologizmy zdaniowe z korelatem oraz z korelatem z przyimkiem, posiadające analogiczneograniczenia gramatyczne.

Ponadto ze względu na fakt lematyzacji imiesłowów i gerundiów do bezokolicznika konieczne oka-zało się wprowadzenie dodatkowych typów fraz:• lex(ppasp(PRZYPADEK),LICZBA,RODZAJ,ZANEGOWANIE,LEMAT,MODYFIKACJA)

frazeologizm przymiotnikowy, którego centrum stanowi imiesłów bierny lematyzowany dobezokolicznika, z zadanymi liczbą, rodzajem i zanegowaniem;

• lex(prepppasp(PRZYIMEK,PRZYPADEK),LICZBA,RODZAJ,ZANEGOWANIE,LEMAT,MODYFIKACJA)

frazeologizm przyimkowo-przymiotnikowy, którego centrum stanowi imiesłów bierny lematy-zowany do bezokolicznika, z analogicznymi ograniczeniami;

• lex(pactp(PRZYPADEK),LICZBA,RODZAJ,ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA)frazeologizm przymiotnikowy, którego centrum stanowi imiesłów czynny lematyzowany dobezokolicznika, z zadanymi liczbą, rodzajem, zanegowaniem oraz się inherentnym;

• lex(preppactp(PRZYIMEK,PRZYPADEK),LICZBA,RODZAJ,ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA)

frazeologizm przyimkowo-przymiotnikowy, którego centrum stanowi imiesłów czynny lema-tyzowany do bezokolicznika, z analogicznymi ograniczeniami;

• lex(gerp(PRZYPADEK),LICZBA,ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA)frazeologizm rzeczownikowy, którego centrum stanowi gerundium lematyzowane do bezoko-licznika, z zadanymi liczbązanegowaniem oraz się inherentnym;

• lex(prepgerp(PRZYIMEK,PRZYPADEK),LICZBA,ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA)frazeologizm przyimkowo-rzeczownikowy, którego centrum stanowi gerundium lematyzowanedo bezokolicznika, z analogicznymi ograniczeniami.

LEMAT realizowany jest przez standardową słownikową formę podstawową (mianownik l.poj. dlarzeczowników, mianownik l.poj. r.nij. st. równy dla przymiotników, bezokolicznik dla czasownikówitp.). Dodatkowo jeszcze pole to może być realizowane przez listy lematów• XOR(LEMAT1, ..., LEMATn)

• OR(LEMAT1, ..., LEMATn)

• OR(LEMAT1; ...; LEMATn)

Operator XOR oznacza możliwość wystąpienia tylko jednego lematu z listy, użycie operatora OR zprzecinkami oznacza możliwość konkatenacji wyrazów z listy, zaś użycie tego operatora ze średni-kami oznacza możliwość ich koordynacji.

Natomiast MODYFIKACJA to jeden z symboli:• natr — brak możliwości modyfikacji (no attribute),

• atr — dopuszczalna dowolna liczba modyfikacji,

• atr1 — dopuszczalna co najwyżej jedna modyfikacja (jeden element),

21

• ratr — wymagana przynajmniej jedna modyfikacja (required attribute),

• ratr1 — wymagana dokładnie jedna modyfikacja (jeden element);Taki zapis dla wszystkich powyższych symboli modyfikacji (poza natr) oznacza, że dopuszczanesą wszystkie możliwe modyfikacje centrum (LEMAT-u) akceptowane przez gramatykę, w tym wyma-gania składniowe zapisane schematami, o ile hasło LEMAT jest reprezentowany w słowniku. Istniejetakże mechanizm ograniczenia tych możliwości do określonej bezpośrednio listy, przyjmującej po-stać listy pozycji, czyli schematu10. Dlatego pełen zapis parametru MODYFIKACJA to:• atr(SCHEMAT),

• atr1(SCHEMAT),

• ratr(SCHEMAT),

• ratr1(SCHEMAT).Notacja taka tworzy bardzo mocny język reprezentacji, który przeanalizujemy na przykładach.

Zacznijmy od prostego przypadku frazeologizmu nabrać wody w usta, który składa się z dwóchargumentów zleksykalizowanych. Jako że frazeologizm ten posiada ustaloną formę nie dopuszcza-jącą dalszych modyfikacji (nie da się powiedzieć nabrać zimnej wody w usta, nabrać wody z kranuw usta, nabrać wody w spierzchnięte usta, a w każdym razie nie są to użycia tego frazeologizmu),zapisujemy go za pomocą schematu 18. Zawiera on niezleksykalizowany podmiot nominalny orazdwie frazy zleksykalizowane: nominalną w dopełniaczu, o centrum woda w liczbie pojedynczej(lex(np(gen),sg,’woda’,natr)) oraz przyimkowo-nominalną z wymagającym biernika przyim-kiem w, o centrum usta w liczbie mnogiej (lex(prepnp(w,acc),pl,’usta’,natr)).

Rysunek 18: Schemat zawierający dwie frazy zleksykalizowane bez modyfikacji

Jako kolejny frazeologizm o nieco bardziej skomplikowanym zapisie weźmy dać komuś cośodczuć, por. Rys. 19. Jedynym zleksykalizowanym wymaganiem jest fraza bezokolicznikowa zcentrum odczuć (zwróćmy uwagę na narzucany przez centrum aspekt frazy infp(perf)), nie-dopuszczający negacji i bez się. Z drugiej strony, nie można powiedzieć dać komuś odczuć bezwskazania co dało mu się odczuć, dlatego fraza ma typ modyfikacji ratr (a właściwie ratr1,gdyż dopuszczamy tylko jeden podrzędnik bezokolicznika). W ten sposób otrzymalibyśmy frazęlex(infp(perf),aff,’odczuć’„ratr1), gdyby nie to, że należy doprecyzować, jakie podrzędnikibezokolicznika dopuszczamy. Otóż z jednej strony możemy to, co dajemy komuś odczuć, wyrazićalbo za pomocą frazy nominalnej w przypadku strukturalnym (lub frazy zdaniowej typu że z ade-kwatnym korelatem, bądź też ich koordynacji), albo za pomocą frazy zdaniowej typu że lub int.Wiedząc, że w postaci tekstowej słownika (por. Przepiórkowski et al. 2014; Hajnicz et al. 2016)koordynację zaznaczamy za pomocą symbolu średnika ;, poszczególne typy fraz składające sięna pozycje obejmujemy nawiasami klamrowymi { ... }, zaś kolejne pozycje łączymy symbolem+, uzyskujemy modyfikację ratr1({np(str);ncp(str,że)}+{cp(int);cp(że)}), czyli całą frazęzleksykalizowaną zapisujemy jakolex(infp(perf),aff,’odczuć’,,ratr1({np(str);ncp(str,że)}+{cp(int);cp(że)}))co prowadzi nas do schematu z Rys. 19. Zwróćmy jeszcze uwagę na to, że {np(str);ncp(str,że)}

10W obecnej wersji Walentego bez możliwości przypisywania pozycjom etykiet, np. dotyczących kontroli.

22

oraz {cp(int);cp(że)}) nie mogą stanowić dwóch odrębnych pozycji czasownika odczuć, powyż-szy zapis jest możliwy tylko dzięki ograniczeniu ratr1 dopuszczającemu tylko jedną pozycję mo-dyfikującą czasownik, w przeciwnym razie musielibyśmy to zapisać za pomocą dwóch schematów.

Rysunek 19: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę bezokolicznikową z wymaganą modyfi-kacją

Warto jeszcze podkreślić, że zleksykalizowane frazy bezokolicznikowe podlegają kontroli zupeł-nie tak samo, jak ich niezleksykalizowane odpowiedniki.

Jako przykład frazeologizmu zawierającego frazę imiesłowową rozważmy mieć przechlapane,por. Rys. 20. Leksykalizacja obejmuje frazę przymiotnikową w bierniku realizowaną przez imie-słów bierny w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego, niezaprzeczony (lex(ppasp(acc),sg,n,aff,...)). Wykładnikiem frazy może być dokładnie jeden imiesłów lematyzowany do któregoś z bezoko-liczników przechlapać, przekichać, przerąbać, co zapisujemy jako XOR(’przechlapać’,’przekichać’,’przerąbać’). Wreszcie imiesłów ten może być modyfikowany dowolną liczbą przy-słówków (atr({advp(mod)})). Prowadzi to do pełnego zapisu typu frazylex(ppasp(acc),sg,n,aff,XOR(’przechlapać’,’przekichać’,’przerąbać’),atr(advp(mod))).

Rysunek 20: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę imiesłowową z dopuszczalną modyfikacją

W wypadku zleksykalizowanych fraz zdaniowych musimy zakodować strukturę całego zda-nia podrzędnego. W tym wypadku lemat stanowi czasownik, a jego podrzędniki zapisujemy ja-ko składniki modyfikacji. Jako przykład rozważmy frazeologizm wiać, aż się kurzy. Mamy tufrazę zdaniowa cp(aż), w wersji twierdzącej lemat kurzyć współwystępuje z się inherentnym,co prowadzi do zapisu lex(cp(aż),aff,’kurzyć’,się, ...). Ponieważ frazeologizm występu-je też w wersji wiał, aż się za nim kurzyło11, dopuszczana jest modyfikacja frazą przyimkowąprepnp(za,inst). Jako że dopełnienie rzeczownikowe przyimka może być realizowane jedynie

11Frazeologizm ten częściej używany jest w czasie przeszłym.

23

przez zaimek osobowy, a w Walentym nie zostało przewidziane ograniczenie na wykładniki re-alizujące pozycję inne niż leksykalizacja, modyfikację stanowi zleksykalizowana wersja tej frazylex(prepnp(za,inst),_,XOR(’ja’,’my’,’on’,’ty’,’wy’),natr) (liczba _ jest de facto na-rzucana przez zaimek). Ostatecznie uzyskujemy więc frazęlex(cp(aż),aff,’kurzyć’,się,

atr1({lex(prepnp(za,inst),\_,XOR(’ja’,’my’,’on’,’ty’,’wy’),natr)}))}

Rysunek 21: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę zdaniową

Niestety, w obecnej wersji słownika nie ma możliwości zaznaczenia, że zaimek osobowy jestkontrolowany przez podmiot nadrzędnego czasownika wiać. Nie potrafimy też zapisać, że mamydo czynienia z konstrukcją bezpodmiotową (czasownik w l.poj. r.nij.).

Rysunek 22: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę z dwoma poziomami zagnieżdżenia mo-dyfikacji

Powyższy przykład pokazuje, że modyfikacje mogą zawierać frazy zleksykalizowane, które zkolei mogą dopuszczać własne modyfikacje, także potencjalnie zleksykalizowane, co pokazuje, jakmocnym, rekurencyjnym mechanizmem dysponujemy. Jako przykład weźmy witać z otwartymi ra-mionami. Zacznijmy od tego, że mamy tu zleksykalizowaną frazę sposobu realizowaną przez frazęprzyimkową xp(mod[prepnp(z,inst)]). Lematem tej frazy jest występujący w liczbie mnogiejjeden z wyrazów ramię, ręka. Jako że nie można nikogo *witać z ramionami ani nawet *witać zrozwartymi ramionami – jedyną wymaganą modyfikacją jest przymiotnik otwarty – uzyskujemy za-pis ratr1({lex(adjp(agr),agr,agr,pos,’otwarty’, ...)}) – przymiotnik uzgadnia się co doprzypadka, liczby i rodzaju z nadrzędnikiem rzeczownikowym, a występuje w stopniu równym. Jed-nak przymiotnik ten może ulec dalszej modyfikacji, znów jednoznacznie ustalonej (z szeroko otwar-tymi ramionami), więc dopisujemy doń modyfikację atr1({lex(advp(misc),pos,’szeroko’,natr)})– nie podlegającego dalszej modyfikacji przysłówka w stopniu równym. Składając to wszystko ra-zem, uzyskujemy frazę zleksykalizowanąlex(xp(mod[prepnp(z,inst)]),pl,XOR(’ramię’,’ręka’),

ratr1({lex(adjp(agr),agr,agr,pos,’otwarty’,atr1({lex(advp(misc),pos,’szeroko’,natr)}))}))

24

Cały schemat widnieje na Rys. 22. Zwróćmy uwagę, że omawiana zleksykalizowana fraza spo-sobu może podlegać koordynacji ze „standardowymi” frazami sposobu xp(mod).

Użycie symbolu OR12 oznacza, że w wypowiedzeniu może wystąpić więcej niż jeden wyraz zlisty. Jak zaznaczyliśmy na stronie 21, operator OR może formować dwa typy list – rozdzieloneśrednikami i przecinkami.

Pierwszy przypadek dotyczy możliwości koordynacji składników listy, co pokazuje frazeologizmrozbić w proch i pył, który funkcjonuje także w postaciach rozbić w proch oraz rozbić w pył. Mamytu zleksykalizowaną frazę przyimkową reprezentującą sposób lex(xp(mod[prepnp(w,acc)])), wliczbie pojedynczej, z lematem stanowiącymi listę OR(’proch’;’pył’), nie dopuszczającą modyfi-kacji, czyli łącznie lex(xp(mod[prepnp(w,acc)]),sg,OR(’proch’;’pył’),natr), co zapisujemyjako schemat z Rys. 23.

Rysunek 23: Schemat zawierający listę lematów podlegających koordynacji

Natomiast konkatenacja lematów z listy jest rzadsza; np. w wypadku fraz rzeczownikowych jestwykorzystywana do zapisu apozycji, jak we frazeologizmie dziękować Panu Bogu, który funkcjonujetakże jako dziękować Bogu czy dziękować Panu. Mamy więc zleksykalizowaną frazę celownikowąw liczbie pojedynczej o lemacie OR(’bóg’,’pan’), dopuszczającą dowolny rodzaj modyfikacji (naj-wyższemu, w niebie, w niebiesiech), co prowadzi do frazy lex(np(dat),sg,OR(’bóg’,’pan’),atr),por. Rys. 24.

Rysunek 24: Schemat zawierający listę lematów podlegających konkatenacji

12Nie należy mylić oznaczenia OR będącego zapisem logicznego spójnika lub (i pisanego dużymi literami) od pisanegomałymi literami typu frazy oratio recta or, por. punkt 3.4.12.

25

3.5.3 Nietypowe frazy zleksykalizowaneIstnieją typy fraz, których składnia wykracza poza formę opisaną w poprzednim punkcie.3.5.3.1 Frazy liczebnikowe i przyimkowo-liczebnikowe Pierwszą z nich jest zleksykalizo-wana fraza liczebnikowa, wyróżniona ze względu na fakt, że musimy w niej zawrzeć dwa lematy –liczebnika i rzeczownika. W rezultacie ma ona postać ogólną:lex(nump(PRZYPADEK),LEMAT_LICZEBNIKA,LEMAT,MODYFIKACJA)przy czym zarówno LEMAT_LICZEBNIKA, jak i LEMAT (rzeczownika) może być, podobnie jak w wy-padku standardowym, reprezentowany przez listę wprowadzaną przez symbol OR bądź XOR.

Jako przykład rozważmy frazeologizm wtrącić swoje trzy grosze. Po pierwsze, fraza liczebniko-wa jest realizacją frazy w przypadku strukturalnym (por. nie omieszkał wtrącić swoich trzechgroszy), nump(str). Po drugie, badania korpusowe wskazały, że poza liczebnikiem trzy poja-wiają się też dwa, pięć, kilka, także pisane cyframi. W rezultacie uzyskujemy lemat liczebnikaXOR(’2’,’3’,’5’,’dwa’,’kilka’,’pięć’,’trzy’). Ponadto poza zaimkiem swój pojawia sięteż zaimek mój, oraz inne określenia przymiotnikowe (wtrącić swoje skromne 3 grosze), co pro-wadzi do modyfikacjiratr({adjp(agr)}+{lex(adjp(agr),agr,agr,pos,XOR(’mój’,’swój’),natr)}). W rezultaciecałą frazę zapisujemy jakolex(nump(str),XOR(’2’,’3’,’5’,’dwa’,’kilka’,’pięć’,’trzy’),’grosz’,

ratr({adjp(agr)}+{lex(adjp(agr),agr,agr,pos,XOR(’mój’,’swój’),natr)}))

Rysunek 25: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę liczebnikową

Kolejny przykład to zamienić z kimś kilka słów/zdań, w którym dopuszczalna jest koordynacjaliczebników (zamienić dwa lub trzy słowa). Typ frazy jest taki sam jak poprzednio, lista lematówliczebnikowych (rozdzielonych średnikami – koordynacja) toOR(’dwa’;’kilka’;’kilkanaście’;’parę’;’pół’;’trzy’), lista lematów rzeczownikowych toXOR(’słowo’,’zdanie’), dopuszczalna jest modyfikacja przymiotnikowa frazy, co daje w rezulta-cie typ frazy:lex(nump(str),OR(’dwa’;’kilka’;’kilkanaście’;’parę’;’pół’;’trzy’),

XOR(’słowo’,’zdanie’),atr({adjp(agr)}))

i prowadzi do schematu widniejącego na Rys. 26.Składnia Walentego dopuszcza zleksykalizowane frazy liczebnikowe z pustym lematem rzeczow-

nikowym13Pusty liczebnik jest oznaczany symbolem E(LISTA RODZAJÓW): jako że liczebnik wystę-puje w określonym rodzaju, musimy to jakoś zaznaczyć. Rodzaje na liście oddzielane są kropkami.

Przykładem takiego frazeologizmu jest łgać, ile wlezie. Mamy tu frazę pytajno-zależnącp(int[ile]) z centrum wleźć, której jedynym wymaganiem jest fraza liczebnikowa o centrumile w rodzaju nijakim (*łgać, ilu wlezie) lex(nump(nom),’ile’,’E(n)’,natr), co daje całą frazęzleksykalizowanąlex(cp(int[ile]),aff,’wleźć’,,ratr1(subj{lex(nump(nom),’ile’,’E(n)’,natr)})).

13Nie dopuszcza natomiast fraz z nieustalonym liczebnikiem.

26

Rysunek 26: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę liczebnikową z listą lematów liczebniko-wych i rzeczownikowych

Analogiczną postać ma zleksykalizowana fraza przyimkowo-liczebnikowa:lex(prepnump(PRZYIMEK,PRZYPADEK),LEMAT_LICZEBNIKA,LEMAT,MODYFIKACJA)

Także w tym wypadku istnieją frazeologizmy, w których lemat rzeczownikowy jest pusty.Ich przykładem jest harować za dwóch/dwoje/. . . . Występuje tu fraza przyimkowo-liczebnikowaprepnump(za,acc), której lemat liczebnikowy stanowi lista liczebnikówXOR(’cztery’,’dwa’,’dziesięć’,’sto’,’trzy’) w rodzaju nijakim lub męskoosobowym, codaje lemat rzeczownikowy ’E(m1.n)’ w obu przypadkach, a cała fraza ma postaćlex(prepnump(za,acc),XOR(’cztery’,’dwa’,’dziesięć’,’sto’,’trzy’),’E(m1.n)’,natr),por. Rys. 27.

Rysunek 27: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę liczebnikową z listą lematów liczebniko-wych i rzeczownikowych

3.5.3.2 Zleksykalizowane frazy porównawcze Drugim niestandardowym zleksykalizowa-nym typem frazy jest zleksykalizowana fraza porównawcza, ze względu na fakt, że może posiadaćkilka elementów składowych. Dlatego zapisujemy ją jako:lex(compar(TYP),ARGUMENT1 + ... + ARGUMENTn,MODYFIKACJA)gdzie TYPmoże przyjmować wartości jak, jako, niż, co, zaś ARGUMENTi może być frazą dowolne-go typu uwzględnionego w słowniku, z pominięciem fraz porównawczych, przy czym przynajmniejjedna z nich musi być zleksykalizowana. W praktyce wszystkie składowe zleksykalizowanej frazy

27

porównawczej są zleksykalizowane.Jako przykład rozważmy frazeologizm lubić jak psy dziada w ciemnej ulicy, jeden z nielicznych,

w których mamy więcej aż trzy składowe frazy porównawczej: fraza nominalna pies w liczbie mno-giej lex(np(str),pl,’pies’,natr), fraza nominalna dziad w liczbie pojedynczejlex(np(str),sg,’dziad’,natr) oraz fraza przyimkowo-nominalna w użyciu lokatywnym o cen-trum ulica lex(xp(locat[prepnp(w,loc)]),sg,’ulica’,...), modyfikowana dodatkowo zlek-sykalizowaną frazą przymiotnikową o centrum ciemny, ciasny lub wąskiratr1({lex(adjp(agr),agr,agr,pos,XOR(’ciasny’,’ciemny’,’wąski’),natr)}),co daje kompletną frazę porównawcząlex(compar(jak),

lex(np(str),pl,’pies’,natr)+lex(np(str),sg,’dziad’,natr)+lex(xp(locat[prepnp(w,loc)]),sg,’ulica’,

ratr1({lex(adjp(agr),agr,agr,pos,XOR(’ciasny’,’ciemny’,’wąski’),natr)})))

oraz schemat z Rys. 28

Rysunek 28: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę porównawczą

28

4 Poziom semantyczny opisu hasłaAby przejść do poziomu semantycznego słownika, należy kliknąć na pole zakładki . Ja-ko że na poziomie tym prezentowane Okno prezentacji hasła dzieli się wówczas na dwie części –po lewej widoczne będą ramy semantyczne reprezentujące poszczególne znaczenia predykatu, poprawej – schematy stanowiące ich realizację składniową, por. Rys. 29. Kliknięcie na wybraną ramępowoduje, że role semantyczne przypisane poszczególnym argumentom podświetlają się na przy-pisane im kolory (por. Rys. 31 s. 33). Na takie same kolory podświetlają się pozycje i typy frazstanowiące składniowe realizacje tych argumentów semantycznych, por. Rys. 29b). Poniżej wyświe-tla się lista przykładów przypisanych do danej ramy semantycznej, w tym samym formacie co napoziomie składniowym, por. punkt 3.3 s. 8. Kliknięcie na przykład powoduje, że realizowane w nimtypy fraz zostają grubo obramione. Ich kolor wskazuje pośrednio, jakie argumenty semantyczne sąrealizowane w przykładzie.

Jeżeli dana pozycja lub konkretny typ frazy nie jest realizowany w danym znaczeniu predykatu,pozostaje szary (por. Rys. 36, 38).

a) b)

Rysunek 29: Widok zakładki z poziomem semantycznym słownika Walenty

Jeśli poziom składniowy nas nie interesuje, możemy myszą odsunąć linię dzielącą okno na częśćlewą i prawą maksymalnie w prawo.4.1 Ramy semantyczneNa poziomie semantycznym słownika nie ma podziału na podhasła, poszczególne ramy seman-tyczne nie są w żaden sposób grupowane. Każda rama natomiast etykietowana jest listą jednostekleksykalnych ze Słowosieci (Piasecki et al., 2009), identyfikujących poszczególne znaczenia predyka-tu. Powiązanie z kilkoma jednostkami wynika z innej organizacji przestrzeni znaczeń: po pierwsze,możliwa jest mniejsza granulacja znaczeń, po drugie, jedna rama semantyczna może odnosić się doczynnych i zwrotnych użyć czasownika.

Jednostka leksykalna identyfikowana jest przez jej lemat, po którym następuje liczbowy iden-tyfikator znaczenia (w Walentym rozdzielone dywizem). Jeśli zamiast liczby pojawi się tam litera,oznacza to, że w Słowosieci zabrakło danego znaczenia, i zostało ono dodane przez leksykografówWalentego.

Kiedy najedziemy myszą na konkretną jednostkę, pojawi się informacja na temat jej umiejsco-wienia w Słowosieci oraz ewentualnie wprowadzona przez leksykografów glosa.

Predykaty opisują określone sytuacje, a ich argumenty reprezentują uczestniczące w nich jed-nostki. Rama semantyczna ma opisywać, jakie jednostki mogą uczestniczyć w sytuacji (preferencjeselekcyjne) oraz w jaki sposób w niej uczestniczą (role semantyczne). Dlatego właściwa rama se-mantyczna reprezentowana jest jako lista argumentów semantycznych, przy czym każdy argumentsemantyczny stanowi para 〈rola semantyczna, preferencje selekcyjne〉.

Podobnie jak schematy składniowe, ramy semantyczne są wyświetlane w postaci tabeli. I takjak kolumny schematu oznaczały poszczególne pozycje składniowe, tak kolumny ramy reprezentują

29

poszczególne argumenty semantyczne predykatu w danym znaczeniu.Także w tym wypadku pierwszy wiersz zawiera informacje ogólne – ocenę ramy oraz jej identyfi-

kator liczbowy (w nawiasach kwadratowych). W drugim wierszu prezentowane są role semantyczne(punkt 4.2), zaś w kolejnych wierszach preferencje selekcyjne predykatu względem argumentu iden-tyfikowanego przez daną rolę (punkt 4.3).4.1.1 Ocena ramyPodobnie jak schematy, także ramy podlegają ocenie. Oceny są analogiczne do tych wprowadzonychdla schematów, dotyczą z jednej strony jakości ram (pewna, wątpliwa, zła), a drugiej strony rejestru(archaiczna, potoczna, wulgarna). Ocena dotyczy znaczenia, np. jako zła oznaczone zostały ramyczasownika adoptować z przypisanymi jednostkami adoptować-C, adoptować się-A wskazującena błędne użycie tego czasownika w znaczeniu adaptować (się).

Ponadto ramy można opatrzyć dwoma dodatkowymi ocenami – metaforyczna, dziedzinowa isporadyczna.4.2 Role semantyczneFillmore (1968, 1977), twórca pojęcia roli, w celu jego scharakteryzowania powołuje się na zestawuniwersalnych pojęć identyfikujących i rozróżniających pewne rodzaje wnioskowań, które ludziewysnuwają w odniesieniu do zdarzeń zachodzących dookoła, np.: kto, co i komu zrobił, co sięzmieniło.

W Walentym dobraliśmy pewien zestaw ogólnych pojęć, identyfikowanych po etykiecie, któreodnoszą się do funkcji, które w sytuacji opisywanej przez predykat mogą pełnić argumenty se-mantyczne. Wybrany zestaw ma na celu umożliwienie wysnucia prostych wniosków dotyczącychsytuacji.

Punktem wyjścia dla wyboru ról semantycznych jest ich podział z jednej strony na trzy grupy:inicjującą, towarzyszącą oraz zamykającą, a z drugiej na dwa ich typy: podstawowe i uzupełniające.Grupy określają na jakim etapie akcji określanej przez predykat pojawiają się uczestnicy akcji (rolepodstawowe) lub na jakim etapie akcji istotne są okoliczności zewnętrzne (role uzupełniające).Zaproponowany zestaw ról ma strukturę dwupoziomową. Pierwszy poziom stanowią omówionepowyżej role główne, a drugi poziom — atrybuty ról, służące do rozróżniania uczestników sytuacjipełniących w wypowiedzeniu analogiczną rolę.

Na Rys. 30 widnieje tabela ról semantycznych wykorzystywanych w Walentym pogrupowanychw sposób omówiony powyżej. Każda rola ma przypisany jednoznaczny kolor, w którym wizualizo-wane są nie tylko etykiety ról w ramach semantycznych, por. Rys. 31, ale także typy fraz wskazująceskładniową realizację danego argumentu, por. Rys. 29b).

Poniżej omówimy poszczególne role semantyczne oraz funkcję, jakie oznaczane nimi argumentypełnią w sytuacjach reprezentowanych przez dany predykat.4.2.1 Grupa inicjującaGrupa inicjująca zawiera uczestników sytuacji, którzy w jakiś sposób przyczyniają się do jej zaist-nienia. Zawiera ona dwie role podstawowe:• Initiator to uczestnik sytuacji, który bezpośrednio, aktywnie, choć niekoniecznie świadomieczy wolitywnie (nie musi to być istota żywa) przyczynia się do zaistnienia sytuacji;na przykład Initiatororem sytuacji łamania czegoś może być człowiek, zwierzę, wiatr itp;

• Stimulus nie działa aktywnie, tylko swoją cechą, właściwością wywołuje subiektywną reakcjęinnego uczestnika – Experiencera;

oraz jedną rolę uzupełniającą• Condition określa okoliczności, bez zaistnienia których nie doszłoby do zajścia danego zda-

rzenia, informuje o przyczynie lub warunkach zaistnienia sytuacji. Jako rola uzupełniającanigdy nie występuje w wypowiedzeniu samodzielnie.W Walentym zazwyczaj będzie ona sygnalizowana ogólnym typem frazy xp(caus);

30

Rysunek 30: Tabela ram semantycznych w Walentym

4.2.2 Grupa towarzyszącaGrupa towarzysząca zawiera uczestników sytuacji, którzy podlegają (w sposób bierny) sytuacjilub ją charakteryzują, oraz takich, którzy są niezbędni do zajścia sytuacji, jednak nie inicjują jejsamodzielnie.

Jest to największa grupa, zawiera cztery role podstawowe• Theme podlega jakiemuś procesowi czy działaniu lub znajduje się w jakimś stanie; częstopodlega zmianie w wyniku zajścia sytuacji, np. staje się częścią Resulta;

• Experiencer odczuwa uczucia, emocje, przeżywa różne stany psychiczne, mimowolnie odbieraróżne bodźce zmysłami;

• Factor przyczynia się w sposób aktywny, acz pośredni, do zajścia sytuacji, ma na nią wpływ;

• Instrument wspomaga akcję, będąc w niej używanym (ale nie zużywanym!) przez Initiatora;zazwyczaj jest to obiekt konkretny, materialny, abstrakcyjne Instrumenty mogą się pojawićjedynie w wypadku czasowników dotyczących komunikacji i myślenia;

i aż siedem ról uzupełniających• Attribute przypisujemy cechom, właściwościom ludzi, zwierząt, przedmiotów, zjawisk, pro-

cesów (np. cechować, demaskować, pachnieć) a czasami także stanom, emocjom itp.(awansować);

• Manner określa sposób wykonywania akcji; zwykle w Walentym reprezentuje ją typ frazyxp(mod), istnieją jednak bardziej specyficzne realizacje tej roli, np. prepadjp(po,postp)dla takich czasowników jak mówić, rozumieć (po francusku);

• Measure określa stopień wykonania czynności czy też jaka jest wielkość argumentów Theme lub

31

Result , często jest to wartość ilościowa, np. zapłacić za coś trzy złote, wysoką cenę, wielokrotniewięcej;

• Location określa miejsce, w którym ma miejsce sytuacja czy też skąd lub dokąd zmierza jejInitiator czy też Theme; zazwyczaj wWalentym będzie realizowana składniowo jako xp(locat),xp(abl), xp(adl);

• Path to trasa, ścieżka, droga, czy to w sensie fizycznym, metafizycznym czy metaforycznym;zwykle w Walentym realizowana składniowo jako xp(perl), np. frunąć nad czymś, obokczegoś, między czymś a czymś itd.;

• Time to czas, w którym coś się dzieje; zwykle w Walentym realizowany składniowo jakoxp(temp); np. datować na kiedyś, urodzić się kiedyś;

• Duration określa czas trwania sytuacji, na którą wskazuje predykat; w Walentym realizowanyskładniowo jako xp(dur); np. trwać ileś czasu, od kiedyś, do kiedyś.

4.2.3 Grupa zamykającaGrupa zamykająca zawiera uczestników sytuacji, którzy zrodzili, ukształtowali się, powstali wwyniku zaistnienia sytuacji lub na których była ona ukierunkowana, lecz którzy nie uczestniczyliw niej i nie podlegali jej bezpośrednio. Zawiera ona dwie role podstawowe:• Recipient nie podlega akcji, nie musi nawet bezpośrednio uczestniczyć w sytuacji, jednak sytu-acja jest na niego nakierowana, a on odbiera jej skutki, wytwory, komunikaty itp.; używanytakże dla oznaczenia straty, np. okraść kogoś;

• ResuD jest efektem końcowym sytuacji, powstaje w jej wyniku (nie istnieje przed rozpoczę-ciem sytuacji);

oraz jedną rolę uzupełniającą• Purpose określa cel, który przyświeca sytuacji, i bez którego nie miałaby po co zaistnieć,

np. dążyć do czegoś , szkolić (się) na kogoś ; w Walentym realizowana składniowo jakoxp(dest).

4.2.4 Współwystępowanie rólJedyną ścisła regułą współwystępowania dwóch argumentów jest para Stimulus – Experiencer : niemożna doświadczać czegokolwiek bez czynnika, który się do tego przyczynił, nawet jeśli czynnikten jest ukryty.

Natomiast istnieją pewne typowe związki między argumentami. Zarówno Initiator (iść) jak iTheme (dorośleć, tkwić, trwać) mogą występować samodzielnie14 Jednak bardzo często Initiatorwspółwystępuje z Theme: ktoś kopie kogoś, ktoś czyta coś. Do tej pary często dołączają inne argu-menty: Instrument dla bić, por. (13a), Result dla szyć, por. (13b), Recipient dla adresować, por.(13c). Result może współwystępować z Initiatorem bez Theme, np. dla stworzyć także z Recipientem,por. (13d).

(13) a. [. . . ] mężczyzna zwany Pershingiem bił go kijem baseballowym.b. [. . . ] warsztatowicze szyli worki na zakupy z materiałów ekologicznych [. . . ]c. Bayer adresuje swoją ofertę do wszystkich fotografów,[. . . ]d. Krystyna Sienkiewicz stworzyła w Warszawie dom dla siebie, pięciu psów i pięciu kotów.e. ThemeSikorski [. . . ] wygłupił się wobec całego politycznego świata. (I)

Recipient prawie zawsze współwystępuje z Initiatorem ; rzadkie wyjątki to np. wygłupić się, por.(13d). Natomiast Result może być zarówno wynikiem aktywnego działania (13d), jak i samoistnegoprocesu.

14Chodzi o współwystępowania z argumentami podstawowymi. Argumenty uzupełniające charakteryzują większośćsytuacji, jako luźne okoliczniki bądź jako wymagane, typowe – LocationSource , LocationGoal , Path dla iść, Location dla tkwić,Time dla trwać.

32

Purpose nie pojawia się w ramach, w których nie występuje Initiator ; samoistne procesy nie sąukierunkowane na cel.

Na Rys. 31 widnieje rama czasownika wieźć, reprezentująca sytuację, w której Initiator wiezieTheme jakimś pojazdem, jakąś trasą, z jednego miejsca do drugiego, w jakimś celu (na badania, powyniki).

Rysunek 31: Przykładowa rama czasownika wieźć

4.2.5 Atrybuty rólZupełnie nową koncepcją wprowadzona w Walentym jest dwupoziomowa reprezentacja ról seman-tycznych, polegająca na możliwości opatrywania ról semantycznych atrybutami. Są one wykorzy-stywane wówczas, gdy w sytuacji bierze udział dwóch uczestników pełniących w niej tę samą rolęgłówną (spośród ról podstawowych lub uzupełniających).

Istnieją dwie pary atrybutów ról, Foreground i Background oraz Source i Goal . Jako że służą one dowyróżniania dwóch identycznych ról głównych, zazwyczaj będą występowały w parach. Jedynymwyjątkiem jest rola Location : LocationSource realizowana składniowo przez xp(abl) oraz LocationGoal

realizowana składniowo przez xp(adl) różnią się semantycznie od pozbawionej atrybutów Location ,realizowanej składniowo przez xp(locat), por. np. ramę czasownika wieźć z rys. 31. W szczegól-ności, LocationSource , występuje dla czasownika pochodzić (skądś).4.2.5.1 Para Foreground , Background Podstawą do przypisania atrybutów Foreground i Backgroundjest równorzędność argumentów opatrzonych tą rolą. Warunek ten może być realizowany w sytuacjigdy oba argumenty są względem predykatu w pełni symetryczne: można je zamienić miejscami,a treść pozostanie ta sama, np. (rozmawiać). Ciekawym przypadkiem jest czasownik zamieniać,w którym dla zachowania znaczenia należy przestawić obie pary argumentów, por. Rys. 32a).

a) b)

Rysunek 32: Ramy semantyczne zawierające atrybuty Foreground , Background

Inna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy dwóch argumentów co prawda nie da się zamienić miejsca-mi, jednak semantycznie mamy do czynienia z jednym argumentem, który jest wyrażany składniowoza pomocą dwóch typów fraz, z których jedna stanowi zazwyczaj uszczegółowienie, opis drugiej. Do-tyczy to na przykład czasownika głuchnąć: (ktoś (ThemeForeground ) głuchnie na coś (ThemeBackground )).Przykładowa rama czasownika fascynować widnieje na Rys. 32b).

Zwróćmy uwagę, że na ilustracjach (i w Slowalu) opatrzenie roli atrybutem jest zaznaczo-ne poprzez cieniowanie koloru tła: Foreground oznaczone jest poprzez ciemniejszy odcień u góry,Background oznaczone jest poprzez ciemniejszy odcień u dołu.

(14) a. Mimo to gra zespołu fascynuje mocą i niezbędnym rockowym pazurem.[. . . ] jeszcze długie lata będzie Pan fascynował nas swoimi wypowiedziami.

33

4.2.5.2 Para Source, Goal Rolę główną opatrujemy atrybutami Source, Goal wówczas, gdy obaargumenty pełnią taką samą rolę w zdaniu, ale sytuacja wskazuje szeroko rozumiany kierunek wy-konywanej czynności czy procesu. Source to początek, źródło procesów, czynności, a Goal to cel, doktórego się dąży lub etap końcowy procesu, czynności. Przykładem mogą być czasowniki wybraćcoś (ThemeGoal ) spośród czegoś (ThemeSource) oraz przemalować z jednego koloru (AttributeSource) nainny (AttributeGoal ).

W wypadku tej pary też często mamy do czynienia z konwersami, np. pożyczyć coś komuś – odkogoś bądź kupić, sprzedać. Ze względu na to, że kierunek przepływu towaru uznaliśmy za bar-dziej podstawowy niż kierunek przepływu pieniędzy, sprzedający znakowany jest jako Initiator Source ,zaś kupujący jako Initiator Goal , por. Rys. 33.

Także wystąpienie atrybutu z tej pary zaznaczone jest poprzez cieniowanie koloru tła: Sourceoznaczone jest poprzez ciemniejszy odcień po lewej, Goal oznaczone jest poprzez ciemniejszy odcieńpo prawej.

Rysunek 33: Rama semantyczna zawierająca atrybuty Source, Goal czasownika kupić

4.3 Preferencje selekcyjnePreferencje selekcyjne są to zależności semantyczno-leksykalne pomiędzy jednostką stanowiącąpredykat wypowiedzenia a jednostkami będącymi jego argumentami wskazujące, jakie pojęciamogą współwystępować na danych pozycjach. Innymi słowy, są to oczekiwania predykatu dotycząceograniczeń zasobu leksykalnego dla argumentu semantycznego.

W Walentym nie wymagamy, by wymienione w argumencie (przypisane roli) preferencje selek-cyjne obejmowały w s z y s t k i e jednostki mogące wystąpić jako argumenty predykatu15, jednakchcemy, by obejmowały większość takich jednostek, a nie jedynie wskazywały jednostki najbardziejtypowe (tzw. podejście statystyczne).

Do określenia preferencji selekcyjnych posługujemy się synsetami Słowosieci, wykorzystują-cu fakt, że mamy do czynienia z siecią semantyczno-leksykalną. Preferencje selekcyjne obejmująwszystkie hiponimy danego synsetu, a także pojęcia powiązane innymi relacjami (np. deminuty-wy i augmentatywy). Dla najbardziej abstrakcyjnych a zarazem częstych preferencji opracowanezostały predefiniowane zestawy preferencji selekcyjnych:

1. ALL

2. LUDZIE: 〈osoba-1, grupa ludzi-1〉

3. ISTOTY: 〈osoba-1, istota żywa-1, grupa istot-1〉

4. PODMIOTY: 〈LUDZIE, podmiot-3〉

5. JADŁO: 〈pokarm-1, napój-1〉

6. DOBRA: 〈JADŁO, mienie-1, przedmiot-1, wytwór-1〉

7. KOMUNIKAT: 〈informacja-1, wypowiedź-1〉

8. KONCEPCJA: 〈informacja-1, wytwór umysłu-1〉15Jest to praktycznie niemożliwe choćby ze względu na użycia metaforyczne.

34

9. WYTWÓR: 〈przedmiot-1, wytwór-1〉10. POŁOŻENIE: 〈miejsce-1, przestrzeń-1, obiekt-2〉11. MIEJSCE: 〈lokal-1, budowla-1, rejon-1, obszar-1, państwo-1, jednostka administracyjna-1, woda-4〉12. OTOCZENIE: 〈powierzchnia-2, rzecz-4, wytwór-2, pomieszczenie-3, osoba-1〉13. CZAS: 〈chwila-1, czas-3, czas-8, godzina-3〉14. OBIEKTY: 〈osoba-1, obiekt-2, zbiór-1〉15. CZYNNOŚĆ: 〈czynność-1, czyn-1〉16. SYTUACJA: 〈CZYNNOŚĆ, zdarzenie-2, okoliczność-1, ciąg zdarzeń-1, zjawisko〉17. KIEDY: 〈CZAS, SYTUACJA〉18. CZEMU: 〈SYTUACJA, LUDZIE, cecha-1〉19. ILOŚĆ: 〈ilość-1, rozmiar-1, rozmiar-2, jednostka-4, wielkość-6〉

Ich wyodrębnienie ma na celu zwiększenie spójności i czytelności słownika.Rama czasownika kupić widniejąca na Rys. 33 zaprezentowana jest z preferencjami selekcyj-

nymi: kupującymi i sprzedającymi są PODMIOTY, kupuje się i sprzedaje się pewne DOBRA zapieniądze w obiekcie handlowym.

ALL oznacza brak możliwości określenia preferencji selekcyjnych. Zwróćmy uwagę, że dla argu-mentu Location zaproponowano trzy preferencje OTOCZENIE oznaczające bliskie sąsiedztwo obiektu(leżeć na stole, obok książki), MIEJSCE oznaczające położenie geograficzne (mieścić się w Warsza-wie, nad Wisłą, obok mostu Poniatowskiego) oraz najbardziej ogólne POŁOŻENIE (znajdowaćsię). Natomiast pełna rama czasownika wieźć widnieje na Rys. 34.

Rysunek 34: Rama czasownika wieźć z preferencjami selekcyjnymi i przykładami

Najciekawszym chyba sposobem określenia preferencji selekcyjnych jest możliwość reprezento-wania ich za pomocą relacji słowosieciowych względem innego argumentu. Są one wykorzystywanewówczas, gdy predykat można zastosować do szerokiej gamy pojęć, które są jednak wyraźnie ze so-bą powiązane. Najczęściej w tym znaczeniu wykorzystywana będzie predefiniowana relacja RELAToznaczająca bliskie powiązanie dowolną relacją, np. dla czasownika kłóci się, por. Rys. 35.

35

Rysunek 35: Rama czasownika kłócić się z preferencjami selekcyjnymi

4.4 Powiązanie semantyki ze składniąWarstwy składniowa i semantyczna są ze sobą ściśle powiązane. Po pierwsze, przykładowe wypo-wiedzenia (pomijając użycia metaforyczne czy jednostkowe) ilustrujące konstrukcje reprezentowaneprzez dany schemat podpinane są też do adekwatnych jednostek Słowosieci, a za ich pośrednictwemdo powiązanych przez nie ram.

Niezależnie od tego, ramy semantyczne i schematy składniowe, a właściwie składające się nanie argumenty semantyczne i pozycje składniowe, są wiązane ze sobą bezpośrednio, co wskazuje,jakie mogą być realizacje składniowe danego argumentu. Wiązanie to ma charakter wiele-do-wielu:pojedyncze znaczenie predykatu reprezentowane przez daną ramę może mieć wiele realizacji skła-dniowych, a jeden schemat może być wykorzystywany do reprezentacji wielu znaczeń (przejechaćsamochodem psa / kraj).4.4.1 AlternacjePowiązanie kilku schematów z jedną ramą bardzo często oznacza możliwość wyrażenia tej sa-mej treści na wiele sposobów składniowych. Jako przykład rozważmy czasownik ładować, którypodlega znanej alternacji ładować towar na pojazd/do pojemnika oraz ładować pojazd/pojemniktowarem, por. Rys. 36.

Specyficzny przypadek alternacji stanowi transformacja powiązana ze zmianą strony z czynnejna zwrotną. Jako przykład rozważmy czasownik brzydzić – w stronie czynnej coś kogoś brzydzi, wstronie zwrotnej ktoś brzydzi się czegoś lub czymś, por. Rys. 37. Na rysunku pokazano cztery sche-maty z wielu realizujących to (jedyne) znaczenie predykatu, a schematy alternujące umieszczonoobok siebie.

36

Rysunek 36: Powiązanie ramy semantycznej z dwoma schematami stanowiącymi alternacje skła-dniowe

Rysunek 37: Powiązanie ramy semantycznej z dwoma schematami stanowiącymi alternacje skła-dniowe ze zmianą strony

37

4.4.2 AutoalternacjeO autoalternacji mówimy wtedy, gdy na kilka sposobów możemy interpretować pojedynczą pozycjęskładniową tego samego schematu. Bardzo często ma to miejsce w wypadku, gdy jeden argumentsemantyczny może być realizowany przez jedną lub dwie pozycje. Ciekawym przypadkiem auto-alternacji jest porastać, które pozornie jest zwykłą alternacją (trawa porasta zbocze versus zboczeporasta trawą), gdyby nie fakt, że konstrukcje te są obejmowane przez jeden schemat (trawa pora-sta zbocze zielonym kobiercem). Żeby móc zapisać autoalternacje, schemat składniowy musi ulec„rozdwojeniu” – bez tego nie dałoby się zapisać dwóch sposobów jego interpretacji; por. Rys. 38.

Rysunek 38: Dwojakie powiązanie ramy semantycznej z tym samym schematem

4.5 Semantyczna interpretacja frazeologiiZ technicznego punktu widzenia ramy semantyczne konstrukcji frazeologicznych niczym się niewyróżniają – są listą argumentów semantycznych etykietowaną jednostkami leksykalnymi.

Mają jednak swoje specyficzne własności. Należy rozróżnić dwa przypadki:1. fraza zleksykalizowana nie zmienia znaczenia predykatu, a jedynie w zleksykalizowany, specy-

ficzny dla predykatu sposób charakteryzuje jeden z argumentów (zazwyczaj jest to Manner ).

2. fraza zleksykalizowana nie formuje argumentu, lecz zmienia znaczenie predykatu stając sięczęścią jego lematu.

Jako przykład rozważmy czasownik witać, dla którego istnieją zleksykalizowane realizacje oko-licznika sposobu (z otwartymi ramionami, w lansadach), por. Rys. 39. Zwróćmy uwagę, że składniaprzewiduje także niezleksykalizowane realizacje tego argumentu, por. też s. 24. Gdyby tak nie było,argument nie posiadałby preferencji selekcyjnych (nie ma sensu ich wpisywać dla leksykalizacji);por. ramę czasownika wieźć z Rys. 34 s. 35 (na rysunku nie ma realizacji składniowych ramy, alechodzi o frazę na łebka)

W drugim wypadku frazy zleksykalizowane nie charakteryzują uczestnika czy okoliczności sy-tuacji, lecz stanowią immanentną część predykatu, łącznie tworząc nowe pojęcie. W Słowosieciznajdują się jednostki leksykalne reprezentujące takie pojęcia, posiadające lematy wieloczłonowe.

Jako przykład weźmy frazeologizm chwytać za serce/duszę/gardło. Żadne znaczenie czasownikachwytać – ‘dotykać’, ‘przejmować’ (chwycił mnie lęk), ‘rozumieć’, ‘zatrzymywać’ (złodzieja) go

38

Rysunek 39: Rama czasownika zawierającego zleksykalizowaną realizację składniową argumentu

nie obejmuje, a serce, dusza, gardło nie jest w żaden sposób chwytane16; jako całość frazeologizmten znaczy wzruszać, por. Rys. 40.

Rysunek 40: Rama frazeologizmu zmieniającego znaczenie czasownika

Fakt, że frazeologizm ma lemat wieloczłonowy zaznaczany jest za pomocą białego prostokąta znapisem lemma z prawej strony pierwszego wiersza ramy. Także frazy zleksykalizowane składającesię na lemat wieloczłonowy podświetlane są na biało.

Istnieje też możliwość, że kilka składniowo odrębnych zleksykalizowanych podrzędników cza-sownika formuje lemat wieloczłonowy, np. czuć serce w gardle, por. Rys. 41.

16Można kogoś dosłownie chwycić za gardło, ale to zupełnie co innego. . .

39

Rysunek 41: Rama semantyczna frazeologizmu z lematem wieloczłonowym

40

5 Filtrowanie hasełProgram Slowal służący do przeglądania słownika Walenty udostępnia funkcję filtrowania haseł,co umożliwia użytkownikowi skupienie się na hasłach reprezentujących interesujące go zjawiska.

Aby dokonać filtrowania haseł, należy kliknąć przycisk znajdujący się po lewej stronie nadlistą haseł, obok pola tekstowego do wyszukiwania poszczególnych haseł, por. Rys. 1 s. 4. Wy-świetli się wówczas formularz z kategoriami filtrowania. Formularz składa się z trzech zakładek,umożliwiających filtrowanie po:• własnościach ogólnych hasła,

• własnościach składniowych hasła,

• własnościach semantycznych hasła.Każda z zakładek traktowana jest oddzielnie. Wyszukiwane są hasła, które spełniają ogranicze-nia nałożone we wszystkich trzech zakładkach łącznie, jednak nie ma możliwości powiązania tychpoziomów, np. wyfiltrowania wybranego argumentu semantycznego realizowanego przez frazy okre-ślonego typu.

Poszczególne pola formularza mają postać rozwijanych list, w których można wybrać jednąz przewidzianych wartości, albo pól tekstowych, w których można wpisać dowolny napis (jeślibędzie on błędny, nieadekwatny do pola, program nie znajdzie żadnych haseł spełniających takieograniczenie). Ograniczenia wpisywane do takich pól mają charakter prostych wyrażeń regularnych(bez możliwości nawiasowania), które objaśnimy poniżej. Następnie kolejno omówimy poszczególnezakładki.5.1 Proste wyrażenia regularneProste wyrażenia regularne wykorzystywane do filtrowania stanowią napisy składające się z:• dowolnych znaków klawiaturowych poza znakami specjalnymi wymienionymi poniżej,

• symbol . oznacza dowolny znak,

• symbol .* oznacza dowolny ciąg znaków o dowolnej długości, w tym ciąg pusty

• symbol .* oznacza dowolny ciąg znaków o dowolnej długości, w tym ciąg pusty

• symbol .+ oznacza dowolny ciąg znaków o dowolnej długości, ale bez ciągu pustego.Takie wyrażenia mogą być łączone przez operatory logiczne• Symbol ! oznacza zanegowanie ograniczenia wyrażanego napisem występującego po tym sym-

bolu. Oznacza to, że filtrujemy wszystkie hasła nie spełniające tego ograniczenia.

• symbol& oznacza koniunkcję napisów (np. 〈napis-1〉&〈napis-2〉&〈napis-3〉). Oznacza to, żefiltrujemy wszystkie hasła spełniające ograniczenia wyrażone za pomocą 〈napis-1〉, 〈napis-2〉i 〈napis-3〉 jednocześnie.

• symbol | oznacza alternatywę napisów (np. 〈napis-1〉|〈napis-2〉|〈napis-3〉) Oznacza to, żefiltrujemy hasła spełniające przynajmniej jedno z ograniczeń wyrażone za pomocą 〈napis-1〉,〈napis-2〉 bądź 〈napis-3〉.

Zauważmy, że koniunkcja wiąże silniej, czyli ograniczenie 〈napis-1〉|〈napis-2〉&〈napis-3〉 ozna-cza, że filtrowane hasła muszą spełniać warunek 〈napis-1〉 bądź też oba warunki 〈napis-2〉 i〈napis-3〉 jednocześnie.

Rzeczywiste zastosowanie tych wyrażeń pokażemy poniżej na przykładzie konkretnych pól for-mularza.

U dołu formularza, we wszystkich zakładkach, znajdują się trzy przyciski. Kliknięcie przy-cisku spowoduje odfiltrowanie haseł zgodnie z ograniczeniami wpisanymi we wszystkichzakładkach łącznie, kliknięcie przycisku spowoduje cofnięcie wszystkich warun-ków filtrowania (na poziomie listy haseł), zaś kliknięcie przycisku spowoduje rezygnację z

41

filtrowania, czyli pozostawienie dotychczasowych ustawień (równoważne kliknięciu w prawymgórnym rogu formularza).

Wybrane ograniczenia pozostają aktualne przy ponownym otwarciu formularza filtrowania. Mo-dyfikując warunki, warto spojrzeć na wszystkie zakładki, czy nie pozostał tam nieaktualny warunekz poprzedniego filtrowania. Jeśli całkowicie zmieniamy złożone warunki filtrowania, warto najpierwwyczyścić formularz przyciskiem , a dopiero potem wprowadzić nowe ograniczenia.UWAGA: Wcześniejsze ograniczenia na wyświetlane schematy pozostają w mocy, o ile nie za-

znaczy się pola Odfiltruj niepasujące schematy, por. poniższy punkt 5.3. Wynika toz faktu, że filtrowania schematów można dokonać też niezależnie od filtrowania haseł,por. punkt 5.4.

5.2 Filtrowanie ogólnych własności hasłaFormularz filtrowania otwiera się na zakładce z ogólnymi własnościami hasła, por. Rys. 42 po lewej,do której można też przejść klikając przycisk . Zawiera ona pola filtrowania po:• lemacie;

• częściach mowy:

– PRZ – przymiotniki,– RZ – rzeczowniki,– PS – przysłówki,– CZ – czasowniki;

• frazeologii – zawiera, nie zawiera;

• statusie hasła (por. punkt 2.1 s. 4).Filtrowane są hasła o dokładnie danym statusie; nie ma możliwości filtrowania haseł o statusieod danego wzwyż.

Każde z tych pól posiada też wartość dowolną (––––––––; pole lematu pozostawiamy wtedy puste)oznaczającą, że nie filtrujemy po tej konkretnej własności hasła (dotyczy to także własności zpozostałych dwóch zakładek formularza). W szczególności, na Rys. 42 po lewej wszystkie pola mająustawienie «dowolne»; natomiast na Rys. 42 pośrodku filtrujemy hasła czasownikowe, zawierającefrazeologię, o statusie (F) sprawdzone.

Rysunek 42: Formularz filtrowania – własności ogólne hasła

5.2.1 Filtrowanie po lematach hasełNatomiast w polu filtrowania lematu możemy wpisać konkretny lemat, np. pokładać, lecz nie bar-dzo się to opłaca, lepiej wpisać dane hasło bezpośrednio do pola wyszukiwania, por. punkt 2.2 s.5. Jeśli chcemy odfiltrować kilka haseł, możemy wpisać ich listę, np. pokładać|pokłaść (ograni-czenie pokładać&pokłaść nie jest spełnione przez żaden lemat). Dużo wygodniej jednak używać

42

w tym wypadku wyrażeń regularnych, np. na.* wyfiltruje wszystkie hasła zaczynające się od na-, zaś .*kładać|.*kłaść|.*łożyć odfiltruje nam wszystkie czasowniki „kładzenia” z dowolnymiprzedrostkami. Dowolny może być nie tylko przedrostek, ale i przyrostek, i tak filtrowanie lematu.*kład.*|.*kłaść, por. Rys. 42 po prawej, wyfiltruje nam listę haseł, której początek znajdujesię na Rys. 43 (jak widać, lista objęła także niepasujące hasła, np. dokładność, ale niczego tonie komplikuje). Listę taką możemy dalej ograniczać określając status, część mowy itp.

Rysunek 43: Lista haseł filtrowanych według lematu

Czasem identyczną listę haseł można uzyskać na kilka różnych sposobów, np. ograniczenie po-wyższej listy do haseł czasownikowych będzie tożsame z ograniczeniem lematu do .*kładać|.*kłaść(bo tylko czasowniki mogą przyjmować takie końcówki). Jednak już zapis .*kład nie wyfiltrujewszystkich rzeczowników z listy, gdyż odrzuci rzeczowniki nakładka, okładka itp.5.3 Filtrowanie składniowych własności hasła

Klikając przycisk przechodzimy do zakładki filtrowania po własnościach składniowych ha-sła, por. Rys. 44. Ta strona formularzu zawiera możliwość filtrowania po

• opiniach o schemacie (inaczej ocenach schematu: pewny, wątpliwy, zły, archaiczny, potoczny,wulgarny), por. punkt 3.2.1 s. 7;

• typach schematu (normalny, frazeologiczny)17;

• własnościach predykatu („podhasła”), por. punkt 3.1 s. 6:

– zwrotność (a właściwie się inherentne: zawiera się bądź nie zawiera (pole puste),– negatywność: przeczące neg, twierdzące aff, dowolne _,– predykatywność: predykatywne pred bądź niepredykatywne (pole puste),– aspekt: dokonany perf, niedokonany imperf oraz dwuaspektowy _.

Wszystkie powyższe własności wybierany były z listy rozwijanej. Tak jak poprzednio ––––––––oznacza brak ograniczenia. Ponadto możemy filtrować po• typach fraz,

17Byłoby to równoważne ogólnej własności zawierania frazeologii lub nie, gdyby nie opcja odfiltrowywania niepa-sujących schematów, patrz poniżej.

43

• pozycjach,dla których ograniczenia wpisujemy w otwarte pole tekstowe. Omówimy je bardziej szczegółowoponiżej.

Rysunek 44: Formularz filtrowania – własności składniowe

U dołu formularza znajduje się pole Odfiltruj niepasujące schematy. Jego wybranie powoduje,że na ekranie pojawią się nie tylko hasła zgodne z warunkami filtrowania, ale dla danego hasłazobaczymy tylko te schematy, które te warunki spełniają.5.3.1 Filtrowanie po typach frazPole filtrowania typów fraz Zawiera typ frazy pozwala na wprowadzenie dowolnych ograniczeń natyp frazy, jaką ma zawierać filtrowane hasło. Najprostszym sposobem jest wpisanie konkretnegotypu frazy, np. np(gen) czy też cp(że) oznacza wybranie haseł, w którym występuje przynajmniejjeden schemat zawierający odpowiednio frazę nominalną w mianowniku czy też frazę zdaniową typuże (oraz schematów spełniających te ograniczenia, jeśli wybrana zostanie opcja odfiltrowywaniaschematów). Dotyczy to dowolnych typów fraz wymienionych w punkcie 3.4 s. 11.

Jednak także w tym polu można wpisywać wyrażenia regularne. I tak:• np(.*) oznacza frazę nominalną w dowolnym przypadku,

• prepadjp(.*) oznacza dowolną frazę przyimkowo-przymiotnikową,

• prepnp(.*,acc) oznacza frazę przyimkowo-nominalną z dowolnym przyimkiem wymagają-cym biernika,

• prep.*(.*) oznacza dowolną frazę przyimkowo-nominalną, przyimkowo-przymiotnikową bądźzdaniowa z korelatem przyimkowym18,

• cp(int[.*]) oznacza frazę zdaniową pytajno-zależną, dla której wprowadzono ograniczeniana listę realizacji,

• .*cp(.*,rel) oznacza dowolną frazę zdaniową (z korelatem lub bez, przyimkową lub nie)względną BEZ ograniczeń na listę realizacji,

• prepncp(na,.*,int.*) oznacza dowolną frazę zdaniową z korelatem z przyimkiem na, wdowolnym przypadku, z ograniczeniem listy realizacji bądź bez;

18Ten zapis jest równoważny: prep.* .

44

• prepn.*p(na,.*) oznacza frazę przyimkowo-nominalną z przyimkiem na wymagającym do-wolnego przypadka lub takąż frazę zdaniową z korelatem przyimkowym.

Przykłady możnaby mnożyć. Warto zaznaczyć, że po wpisaniu ograniczenia wyświetla się listatypów fraz spełniających je – można wybrać konkretną z nich. Jeśli jest ona pusta, oznacza to, że wsłowniku nie występuje typ frazy spełniający wpisane kryteria. Należy sprawdzić, czy wprowadzonynapis nie zawiera błędu.

Powyższe ograniczenia dotyczyły fraz niezleksykalizowanych, jednak w pole filtrowania możnawpisywać dowolne ograniczenia zgodne językiem reprezentacji składni, czyli także omówionych wpunkcie 3.5 s. 20. I tak• fixed(.*) oznacza dowolną frazę zamrożoną, por. punkt 3.5.1,

• lex(np(.*),pl,.*) oznacza dowolną zleksykalizowaną frazę nominalną w dowolnym przy-padku, ograniczoną do liczby mnogiej;

• lex(.*atr.+) oznacza dowolną frazę mającą modyfikację typu atr, atr1, ratr, ratr119;

• lex(.*,ratr.*) (równoważne lex(.*ratr.*)) oznacza wystąpienie modyfikacji typu ratr,ratr1, zaś lex(.*,atr.*)modyfikacji typu atr, atr1 (na pewnym poziomie zagnieżdżenia);

• podobnie lex(.*atr1) oznacza wystąpienie modyfikacji typu atr1 lub ratr1, lex(.*,atr1)oznacza wystąpienie modyfikacji typu atr1, zaś lex(.*,ratr1) (równoważne lex(.*ratr1))oznacza wystąpienie modyfikacji typu ratr1 (znów na pewnym poziomie zagnieżdżenia);

• lex(.*,’słowo’,.*)20 oznacza dowolną frazę zleksykalizowaną zawierającą leksem słowo,przy czym może on być lematem zarówno frazy właściwej (np. lex(np(gen),pl,’słowo’,atr(np(gen)))), jak i modyfikacji (np. lex(xp(mod[prepnp(w,loc)]),sg,’połowa’,ratr(lex(np(gen),sg,XOR(’słowo’,’zdanie’),natr))));

• lex(.*,atr.*,’słowo’,.*) oznacza dowolną zleksykalizowaną frazę zawierającą leksem sło-wo na poziomie modyfikacji;

• lex(.*OR.*) oznacza dowolną zleksykalizowaną frazę zawierającą listę lematów (typu ORbądź XOR; na dowolnym poziomie zagnieżdżenia)21;

Proste wyrażenia regularne wykorzystywane do filtrowania w Walentym mają pewne ograniczenia.Problem polega na tym, że jesteśmy w stanie zapisać co typ frazy może zawierać, ale nie jesteśmyw stanie zapisać czego zawierać nie może. Wynika to z faktu, że symbole .* oraz .+ oznaczajądowolnie długi ciąg znaków, aż do wystąpienia napisu następującego po nim; stąd pojawiające sięw powyższym wyliczeniu komentarze na pewnym poziomie zagnieżdżenia.

Złożoność zapisu fraz zleksykalizowanych powoduje, że liczba kombinacji sposobów ich filtro-wania jest ogromna. Jedynym rozwiązaniem jest metoda prób i błędów. Z drugiej strony, wyra-żenia regularne można wykorzystać do wyszukania typu frazy, której składni nie jesteśmy pewni.Na przykład możemy wpisać ograniczenie lex(np(gen).*słowo.*), a potem wybrać z listy pro-ponowanych typów fraz np. lex(np(gen),sg,’słowo’,atr(np(gen)+lex(ppasp(agr),agr,agr,aff,’dać’,atr))) (danego słowa).

Podobnie jak w wypadku lematów, ograniczenia na typy fraz możemy łączyć, stosując operatorylogiczne !, & i |. I tak na przykład:• !np(.*) oznacza dowolny schemat nie zawierający żadnej frazy nominalnej;

19Równoważne zapisowi .*atr.+). Istotne jest natomiast, że zapis lex(.*atr.*) bądź .*atr.+ jest szerszy, gdyżdopuszcza modyfikację natr – zapis lex(... natr) nie ma spełnia zapis, w którym .* jest pustym ciągiem przednawiasem ), bądź też .+ jest ciągiem jednoznakowym wypełnionym przez ). Jako że każda fraza zleksykalizowanama jakiś rodzaj modyfikację, jest to równoważne lex(.*).

20Zapis ten da ten sam wynik wyszukiwania co .*,’słowo’,.*), ale tylko dlatego, że nie istnieją frazeologizmy zeskładową zapisywaną jako fixed(.*,’słowo’,.*).

21lex(.XOR.*) ogranicza nas do listy typu XOR, zaś lex(.,OR.*) – do listy typu OR.

45

• prepnp(.*)&cp(że) oznacza dowolny schemat zawierający dowolną frazę przyimkowo-nominalnąoraz frazę zdaniową typu że.UWAGA: frazy te mogą występować na jednej pozycji (podlegać koordynacji) bądź też re-alizować dwie odrębne pozycje;• prepnp(na,.*)|cp(żeby) oznacza dowolny schemat zawierający frazę przyimkowo-nominalnąz przyimkiem na bądź frazę zdaniową typu żeby;• lex(.*)&infp(.*)|np(str)&.*cp(.*) oznacza dowolny schemat frazeologiczny zawierającytakże wymaganie bezokolicznika (z dowolnym aspektem) bądź też dowolny schemat zawiera-jący frazę nominalną w przypadku strukturalnym oraz dowolną frazę zdaniową (z korelatemlub bez)• !lex(.*)&infp(.*)|comprepnp(na .*) oznacza dowolny schemat niezawierający niezam-rożonej frazy zleksykalizowanej22 bądź też dowolny schemat zawierający frazę z przyimkiemzłożonym rozpoczynającym się od na (’na adres’, ’na bazie’, ’na czas’, itd.).

5.3.2 Filtrowanie po pozycjach składniowychNiezależnie od filtrowania po pojedynczych typach fraz, możemy filtrować po całych pozycjach,wpisując odpowiednie ograniczenie w pole Zawiera pozycję. W tym celu trzeba pamiętać, że wtekstowym zapisie słownika pozycja obejmowana jest nawiasami klamrowymi, przed którymi mogąpojawić się etykiety, zaś składające się na pozycję typy fraz rozdzielane są średnikami.

• .*{np(.*)} oznacza dowolną pozycję złożoną z pojedynczej frazy nominalnej w dowolnymprzypadku;• {np(.*)} oznacza dowolną pozycję bez kontroli, nie będącą ani podmiotem, ani dopełnieniem

pasywizowalnym, złożoną z pojedynczej frazy nominalnej w dowolnym przypadku;• subj{np(.*)} oznacza pozycję podmiotu (bez kontroli), złożoną z pojedynczej frazy nomi-

nalnej w dowolnym przypadku23;• .*{.*;.*} oznacza dowolną pozycję zawierającą przynajmniej dwa skoordynowane typy fraz,.*{.*;.*;.*} oznacza dowolną pozycję zawierającą przynajmniej trzy skoordynowane typyfraz itd.;• control.*{.*} oznacza dowolną pozycję kontrolującą bądź kontrolowaną, nie będącą anipodmiotem, ani dopełnieniem pasywizowalnym;• .*controller{.*} oznacza całkowicie dowolną pozycję kontrolującą;• obj,controllee{.*} oznacza podlegającą kontroli pozycję dopełnienia pasywizowalnego;• controller{.*;.*} oznacza pozycję kontrolującą nie będącą ani podmiotem, ani dopełnie-niem pasywizowalnym, złożoną z przynajmniej dwóch typów fraz podlegających koordynacji;• head.*{.*} oznacza dowolną pozycję nadrzędnika, i odfiltrowuje ten sam zbiór haseł (i sche-matów) co head,controller{np(agr)}, gdyż jest to jedyna pozycja posiadająca etykietęhead;

Zasady łączenia ograniczeń na występowanie pozycji są analogiczne dla tych dotyczących typówfraz, np.• !subj{np(str)}\&obj{np(.*)} oznacza dowolny schemat nie zawierający podmiotu nomi-nalnego w przypadku strukturalnym a zarazem zawierający dowolne dopełnienie nominal-ne24;

22Aby wykluczyć dowolny frazeologizm, musielibyśmy jeszcze dodać warunek !fixed(.*).23Zauważmy, że ograniczenie na typ frazy np(.*) oznacza dowolną frazę nominalną znajdującą się na dowolnej

pozycji, w tym jako jeden z typów fraz podlegających koordynacji. Jest to więc ograniczenie odmienne od wszystkichpowyższych.

24Wszystkie schematy spełniające to ograniczenie zawierają tak naprawdę jakiś podmiot strukturalny: zleksykali-zowany, podlegający koordynacji bądź kontroli – powyższe ograniczenie ich nie wyklucza.

46

• subj{infp(.*)}|obj{infp(.*)} oznacza dowolny schemat zawierający dowolną frazę bez-okolicznikową na pozycji podmiotu lub dopełnienia bez kontroli25.

UWAGA: elementy składające się na pozycję NIE SĄ rozdzielane spacjami; umieszczenie spacjigdziekolwiek poza przyimkami złożonymi i frazeologizmami zamrożonymi spowoduje,że warunek filtrowania nie będzie spełniony.

5.4 Lokalne filtrowanie własności składniowychSlowal udostępnia też lokalne filtrowanie własności składniowych bieżącego hasła. Służy do tegorozwijany formularz, który pojawia się po kliknięciu pola Filtrowanie przykładów, znajdującegosię po prawej nad oknem zawierającym listę przykładów, por. np. Rys. 1 s. 4, Rys. 9 s. 14.

Rozwija się wówczas formularz widniejący po lewej. Zawiera ondokładnie te same pola co składniowa zakładka formularza filtro-wania omówiona w punkcie poprzednim, i dokładnie w taki samsposób się je wypełnia. Powtórne kliknięcie na pole Filtrowanieprzykładów powoduje zwinięcie formularza wraz z zastosowa-niem wprowadzonych w nim ograniczeń.Formularz pozwala na szybkie pokazanie interesujących nasschematów bez konieczności filtrowania całej listy haseł. Po-zwala też na wprowadzenie zupełnie innych ograniczeń niżte zastosowane przy filtrowaniu haseł. Na przykład wpisa-nie typu frazy adjp(pred)|adjp(str)|adjp(inst), zaś doformularza „lokalnego” adjp(pred)|adjp(str)|adjp(inst)|np(pred)|np(str)|np(inst) pokaże, które hasła zawierające

frazy przymiotnikowe w przypadku predykatywnym, strukturalnym lub narzędniku zawierają teżfrazy nominalne w tych przypadkach. Podobnie wpisanie recip do formularza filtrowania haseł,a pozycji obj.*{.*np(str).*}|{.*np(str).*}|.*{.*np(gen).*} do formularza „lokalnego” po-zwala sprawdzić, czy w hasłach zawierających się wzajemnościowe występują analogiczne schematyw stronie czynnej.

Wpisane ograniczenia zachowują się przy przejściu do innego hasła. Kliknięcie przyciskuobok pola Filtrowanie przykładów cofa wprowadzone przez nie filtrowanie schematów (ale niehaseł!). Dotyczy to także filtrowania schematów uzyskanego poprzez odznaczenie pola Odfiltrujniepasujące schematy, por. ostatni akapit punktu 5.3, które zresztą automatycznie przepisują siędo formularza lokalnego.5.5 Filtrowanie semantycznych własności hasła

Natomiast klikając, w ogólnym formularzu filtrowania, przycisk przechodzimy do zakładkifiltrowania po własnościach semantycznych hasła, por. Rys. 45a).

a) b) c)

Rysunek 45: Formularz filtrowania – własności semantyczne25Rzecz o tyle rzadka, że fraza bezokolicznikowa standardowo podlega kontroli, por. punkt 3.2.3 s. 8.

47

Podobnie jak dla schematów, istnieje możliwość filtrowania po opiniach o ramie (ocenach):pewna, wątpliwa, zła, metaforyczna, dziedzinowa, sporadyczna; archaiczna, potoczna, wulgarna; por.punkt 4.1.1 s. 30, które rozwijamy z rozwijanej listy.

Ponadto filtrujemy po poszczególnych argumentach semantycznych, przy czym kolejny argu-ment dodajemy przyciskiem . Udostępniają nam się wówczas pola pozwalające określić kon-kretny argument (por. Rys. 45b)):• Zakaz występowania argumentu w ramie (!);

• Rolę semantyczną identyfikująca argument, wybierana z listy spośród ról omówionych wpunkcie 4.2 s. 30;

• atrybut roli (Foreground , Background , Source, Goal ); por. punkt 4.2.5 s. 33;

• Listę preferencji selekcyjnych spełnianych przez argument (por. punkt 4.3 s. 34).Aby wprowadzić poszczególne preferencje selekcyjne, należy wybrać ich rodzaj z listy– Predefiniowana,– Słowosieć,– Relacja,

a następnie kliknąć przycisk umieszczony obok. Wówczas możemy wprowadzić kon-kretne preferencje (por. Rys. 45c)):– Predefiniowane i Relacje z rozwijanej listy;– dla preferencji ze Słowosieci wpisujemy konkretną jednostkę, przy czym rozwija się lista

podpowiedzi z jednostkami zaczynającymi się od wpisanego już napisu.W wypadku preferencji definiowanych jako Relacja trzeba także wybrać z listy rolę iden-tyfikującą argument, do którego ta relacja się odnosi (oraz ewentualnie jego atrybut). Wprzeciwnym razie wybrana relacja będzie mogła odnosić się do dowolnego argumentu.

a) b)

Rysunek 46: Wypełniony formularz filtrowania ram semantycznych

Ponowne użycie przycisku obok napisu Argumenty Semantyczne spowoduje dodaniekolejnego argumentu, zaś obok napisu Preferencje selekcyjne – kolejnej preferencji dla tego ar-gumentu (za każdym razem należy wybrać z listy jej rodzaj). Obok każdego argumentu i każdej

48

jego preferencji selekcyjnej umieszczony jest przycisk , umożliwiający cofnięcie dokonanegowyboru (wprowadzone dane można też cały czas modyfikować).

Wszystkie argumenty wprowadzone kolejno przyciskiem muszą znajdować się jednocze-śnie w tej samej ramie. Jeśli chcemy dopuścić kilka alternatywnych „ram”, musimy użyć przycisku

. Wówczas zastosowanie przycisku znajdującego się obok po lewej spowoduje dodanienowego argumentu do tej drugie „ramy”.

Na Rys. 46 widnieje warunek filtrowania wymagający, by w haśle występowała rama zawierającaprzynajmniej dwa argumenty: ThemeSource będącą meronimem ThemeGoal , a zarazem NIE zawierałaargumentu będącego Initiatorem . Natomiast na Rys. 46 widnieje warunek filtrowania wymagający,by w haśle występowała rama zawierająca przynajmniej dwa argumenty: Result będący pojazdemoraz Initiatora będący PODMIOTEM bądź też rama zawierająca przynajmniej jeden argument, Themebędący pojazdem.

49

6 Pozostałe udostępniane informacjeSłownik składa się z czterech głównych podstron dostępnych na górnym pasku zaprezentowanymna Rys. 47 (por. też widok ogólny na Rys. 1, s. 4). Klikając przechodzimy do głównejpodstrony zawierającej hasła słownika Walenty omówionej w poprzednich podpunktach. Pozostałepodstrony zostaną omówione poniżej.

Rysunek 47: Główne funkcje Slowala

6.1 Administracja

Po najechaniu myszą na pole rozwija się lista z funkcjami administracyjnymiprogramu. W wypadku dostępu wolnego jest to lista jednoelementowa. Po kliknięciu w jedynydostępny punkt Słowniki uzyskujemy dostęp do dwóch tabel zawierających aktualne statystykisłownika. Pierwsza tabela zawiera informacje dotyczące liczby haseł i schematów. Poszczególnewiersze oznaczają hasła o danym statusie (por. punkt 2 s. 4), zaś kolumny oznaczają hasła przyna-leżne do danej części mowy. Fragment takiej tabeli widnieje na Rys. 48, przy czym pierwsza liczbaoznacza liczbę haseł, zaś druga – liczbę schematów składniowych. Druga tabela zawiera bardziejprecyzyjne informacje, uzyskane łącznie dla wszystkich haseł o statusie wyższym niż gotowe.

Rysunek 48: Fragment tabeli ze statystykami Walentego według statusów i części mowy

6.2 Rozwinięcia typów frazW Walentym wykorzystywane są predefiniowane typy fraz. Każda z nich posiada swój identyfi-kator, za pomocą którego jest ona reprezentowana w słowniku. Z drugiej strony nie są to jednakpojęcia pierwotne, gdyż są one definiowane przy użyciu innych, bardziej podstawowych typów fraz.Omawiana podstrona daje użytkownikowi dostęp do szczegółowych definicji takich fraz.

Po kliknięciu na pole otwiera się formularz widoczny na Rys. 49.Poszczególne typy fraz, które można wybrać z rozwijanej listy, omówimy w poniższych podpunk-tach. Program umożliwia też pobranie reprezentacji wszystkich takich fraz w formacie tekstowym.

50

Rysunek 49: Formularz wyboru predefiniowanego typu frazy w Walentym

Jak widać na poniższych ilustracjach, każdemu typowi frazy (lub pojedynczej formie wyrazowej)będącemu realizacją nieelementarnego typu frazy przypisana jest ocena. Są to takie same ocenyjak te, które przypisujemy schematom, por. punkt 3.2.1.6.2.1 Fraza dzierżawczaPierwszym typem frazy definiowanej zewnętrznie, za pomocą składni reprezentacji frazeologii (por.punkt 3.5.2 s. 20) jest fraza dzierżawcza possp (por. punkt 3.4.14 s. 18). Jest to pojedynczafraza, a jej rozwiniecie widnieje na Rys. 50. Jak widać, fraza ta sama składa się z dwóch pozycji,co umożliwia reprezentowanie tak złożonych zależności, jak mój i Piotra, nasz własny, pański ipańskiej żony własny, por. (Hajnicz et al., 2016).

Rysunek 50: Interpretacja frazy dzierżawczej w Walentym

6.2.2 Przyimki złożoneDrugi typ frazy definiowanej zewnętrznie stanowią przyimki złożone comprepnp, por. punkt 3.4.3s. 11. Do ich reprezentacji został wykorzystany język zapisu frazeologii. Po wybraniu comprepnppojawia się lista przyimków złożonych, z której należy wybrać ten, który nas konkretnie interesuje.Przykładowy opis przyimka złożonego na poczet prezentujemy na Rys. 51.

Rysunek 51: Interpretacja przyimka złożonego ’na poczet’ w Walentym

6.2.3 Frazy definiowane semantycznieInny rodzaj fraz predefiniowanych stanowią frazy definiowane semantycznie xp, por. punkt 3.4.7s. 15. Cechą charakterystyczną takich fraz jest istnienie listy ich dopuszczalnych realizacji. Listataka prezentowana jest dla każdej frazy tego typu oddzielnie. Przykładowa lista dla frazy xp(dur)przedstawiona została na Rys. 52.

51

Rysunek 52: Interpretacja frazy duratywnej w Walentym

6.2.4 Lista fraz przysłówkowychJak widać na Rys. 52, jedną z możliwych realizacji xp(dur) jest advp(dur). Wynika to z faktu,że istnieją zaimki przysłowne mające interpretację lokatywną, temporalną itp., por. 3.4.8 s. 16.Listy takich przysłówków można także obejrzeć klikając odpowiedni ich typ, por. Rys. 53 dlaprzysłówków ablatywnych.

Rysunek 53: Lista przysłówków ablatywnych w Walentym

6.2.5 Dystrybutywne poOstatnim typem frazy definiowanym zewnętrznie jest fraza z przyimkiem po występująca w kon-tekstach dystrybutywnych, gdyż posiada ona dwie realizacje składniowe, por. Rys. 54.

52

Rysunek 54: Interpretacja frazy dzierżawczej w Walentym

6.3 Pobieranie pliku zawierającego słownik

Po najechaniu myszą na pole rozwija się lista zawierająca dostępne formatyzewnętrzne słownika:• format tekstowy,

• format PDF,

• format XML TEI.Po wybraniu formatu następuje zapis pliku zgodnie z ustawieniami wykorzystywanej przeglą-

darki internetowej (np. do katalogu Pobrane).

53

LiteraturaC. J. Fillmore (1968) The case for the case, w: E. Bach, R. T. Harms (red.), Universals in linguistictheory, s. 1–88, Holt, Rinehart and Winston, Nowy Jork, NY.

— (1977) The case for the case reopened, w: P. Cole (red.), Grammatical Relations, t. 8 serii Syntaxand Semantics, s. 59–81, Academic Press, Nowy Jork, NY.

E. Hajnicz, A. Patejuk, A. Przepiórkowski, M. Woliński (2016) Walenty: słownik walencyjny ję-zyka polskiego z bogatym komponentem frazeologicznym, w: K. Skwarska, E. Kaczmarska (red.),Výzkum slovesné valence ve slovanských zemích, s. 71–102, Slovanský ústav Akademie věd ČR,Praga, Czechy.

K. Kallas (1993) Składnia współczesnych polskich konstrukcji współrzędnych, Wydawnictwo Uni-wersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.

M. Piasecki, S. Szpakowicz, B. Broda (2009) A Wordnet from the Ground Up, Oficyna WydawniczaPolitechniki Wrocławskiej, Wrocław.

A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. L. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.) (2012) NarodowyKorpus Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

A. Przepiórkowski, F. Skwarski, E. Hajnicz, A. Patejuk, M. Świdziński, M. Woliński (2014) Mode-lowanie własności składniowych czasowników w nowym słowniku walencyjnym języka polskiego,Polonica, t. XXXIII, s. 159–178.

54