Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja

POLITYCZNO-STRATEGICZN

E ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 / 18 BEZPIECZEŃSTWONARODOWE 19

nad strategiami rozwojowymi i Strate-gicznym Przeglądzie BezpieczeństwaNarodowegomożebyćomówienieistotybezpieczeństwa oraz jego podstawo-wychkategoriipojęciowych,a takżehi-storycznej ewolucji jego strategicznych uwarunkowań.

ISTOTA BEZPIECZEŃSTWA

Bezpieczeństwo ma wiele defini-cji1. Celemniniejszego artykułu nie sąszczegółowe, teoretyczne rozważaniana ten temat, a jedynie przegląd naj-ważniejszych aspektów tej tematyki2.

Bezpieczeństwoi rozwójtodwapod-stawowe wymiary istnienia jednostek i całych społeczności, w tym społecz-ności zorganizowanychw państwa luborganizacje międzynarodowe. Te dwawymiary wzajemnie się warunkują;bezbezpieczeństwaniemożnamarzyćo rozwoju, rozwój zaś ułatwia zapew-nianie bezpieczeństwa. Fundamentemw tymduecie jest bezpieczeństwo.Ta-kierelacjeprzesądzajątakżeo wzajem-nychzależnościachmiędzystrategiamibezpieczeństwai rozwoju.Pomocnewewłaściwym uwzględnianiu tych zależ-ności w trwających właśnie pracach

Stanisław Koziej

Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja

W debacie na temat bezpieczeństwa, którą w Polsce ożywił Strategiczny Przegląd Bezpieczeństwa Narodowego zainicjowany przez prezydenta B. Komorowskiego, ważne jest przypomnienie podstawowych kwestii i definicji pojęć z zakresu wewnętrznej i zewnętrznej aktywności podmiotów bezpieczeństwa. Istota bezpieczeństwa jest określana jako zapewnienie egzystencji i swobody realizacji interesów aktorów w kontekście szans, wyzwań oraz ryzyk i zagrożeń. Urzeczywistnieniu bezpieczeństwa służy strategia bezpieczeństwa, która polega na zdefiniowaniu interesów, ocenie warunków bezpieczeństwa, sformułowaniu koncepcji strategicznej oraz ustanowieniu systemu bezpieczeństwa. W zrozumieniu przyszłego rozwoju tego wymiaru pomocne też jest prześledzenie ewolucji bezpieczeństwa na przestrzeni dziejów.

1 Przegląddefinicji–zob.np.J.Stańczyk:Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa,ISPPAN,War-szawa1996r.;J.Czaputowicz:System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku,WNPWN,CSM,Warszawa1998r.;Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego,AON,Warszawa2002r.2 Takiepodejściezastosowanezostałow propozycjikatalogupodstawowychkategoriipojęciowych,przyjętymnapotrzebyStrategicznegoPrzegląduBezpieczeństwaNarodowego.Zob.: http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/577/2630/Zaktualizowano_10_stycznia_2011_r.html

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A

20 BEZPIECZEŃSTWONARODOWE II–2011/18

Najczęściej bezpieczeństwo definiujesię zarówno jako stan (osiągnięte po-czuciebezpieczeństwadanegopodmio-tu),jaki proces(zapewnianiepoczuciabezpieczeństwa podmiotu). Bardziejpraktyczne jest podejście drugie, od-zwierciedlające naturalny, dynamicznycharakterzjawiskabezpieczeństwa.

W tym sensiebezpieczeństwo da-nego podmiotu to ta dziedzina jego aktywności, której treścią jest za-pewnianie możliwości przetrwania (egzystencji) i swobody realizacji własnych interesów w niebezpiecz-nym środowisku, w szczególności poprzez wykorzystywanie szans (okoliczności sprzyjających), stawia-nie czoła wyzwaniom, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie (za-pobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów.

Podmiotem bezpieczeństwa mogąbyćwszystkiejednostkimającewłasneinteresyi wyrażająceambicjerealizacjitychinteresów.Mogątobyćpojedynczeosoby, różne grupy społeczne, narody,społecznościmiędzynarodowe i wresz-cie cała ludzkość. Stosownie do tegomożemy wyodrębniać różne rodzajebezpieczeństwa: indywidualne (perso-nalne), grupowe (rodowe, plemienne),narodowe (państwowe)3, międzyna-rodowe (regionalne, globalne). W tymopracowaniuprzeanalizowanezostaną

wyłączniedwarodzajebezpieczeństwa:narodowei międzynarodowe.

Bezpieczeństwo przejawia się wewszystkich dziedzinach aktywnościpodmiotu. Stąd też jego struktura jestw istocietożsamazestrukturąfunkcjo-nowania podmiotu. W ramach bezpie-czeństwamiędzynarodowego i narodo-wegomożemyzatemwyodrębnić takiedziedzinybezpieczeństwa, jaknp.bez-pieczeństwo ekonomiczne, społeczne,militarne,publiczne,ekologiczne,infor-macyjneitp.Wyróżniasiętakżebezpie-czeństwo wewnętrzne i zewnętrzne –w zależnościodtego,gdziesąumiejsco-wionei skądsięwywodzą(odwewnątrzczy z zewnątrz podmiotu) szanse, wy-zwania,ryzykai zagrożenia4.

Spotyka się także określenie „bez-pieczeństwo fizyczne”, gdy ma się namyśliochronęi obronęprzeddziałania-mi lub zjawiskami niszczącymi – przywykorzystaniuprzedewszystkim(choćnietylko)specjalniew tymcelutworzo-nych i utrzymywanych sił i środków,jakimi są np. wojsko, policja, wywiad,kontrwywiad, straż graniczna, strażpożarnaorazróżnesłużbyochronyitp.Nabezpieczeństwo„fizyczne”składająsię dwie głównedziedzinybezpieczeń-stwa: bezpieczeństwo militarne i bez-pieczeństwo cywilne (pozamilitarne).Pierwsze jest częścią bezpieczeństwazewnętrznego,drugie–wewnętrznego.Bezpieczeństwomilitarne–czyliw wy-

3 Bezpieczeństwonarodowe(narodu)i bezpieczeństwopaństwowe(państwa)–tościślebiorącróżnekategoriepojęciowe.Alez punktuwidzeniapraktycznego,naobecnymetapierozwojuhistorycznego(epoka państw narodowych),można umownie traktować je jako tożsame. Taka praktykawystępujew polskimsystemieprawnym,gdziekonstytucjamówirazo bezpieczeństwiepaństwa(Rzeczypospo-litejPolskiej)a innymrazemo bezpieczeństwienarodowym(ustanawiającnp.RadęBezpieczeństwaNarodowego).4 Takipodziałbezpieczeństwawystępujenp.w konstytucji.



A


padku państwa obronność lub obronanarodowa5 – obejmuje szerokie spek-trumradzeniasobiepodmiotu–wyko-rzystywanie, zapobieganie, redukowa-nie, reagowanie, przeciwdziałanie itp.–z zewnętrznymiszansami,wyzwania-mi,ryzykamii zagrożeniamipolityczno--militarnymi, przywykorzystaniu całe-gozasobusiłi środków,jakimipodmiotdysponuje (zarówno militarnych, jaki pozamilitarnych,wyspecjalizowanychi ogólnych). Bezpieczeństwo cywilne(pozamilitarne)–toz koleipodobnera-dzeniesobiez wewnętrznymiszansami,wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniamidla ładu i porządku publicznego orazwynikającymi z klęsk żywiołowych,a takżezwiązanymiz ochronąludnościprzedskutkamidziałańzbrojnych.

W praktycewyróżniasiętakżetzw.sektory bezpieczeństwa narodowego– te jego części, za które odpowiadająposzczególne struktury państwa (ad-ministracji państwowej). Dzisiaj corazczęściej mamy jednak do czynieniaz tym,żeproblematykabezpieczeństwależy jednocześnie w kompetencjachwielu podmiotów państwowych. Stądteżmówimyo transsektorowościwspół-czesnego bezpieczeństwa – przykła-demjestbezpieczeństwoinformacyjne,w tym bezpieczeństwo cybernetycznei antyterrorystyczne.

STRATEGIA BEZPIECZEŃSTWA

Najbardziej generalne kształtowa-niebezpieczeństwajestzadaniemstra-tegii i poprzezstrategięjestonoreali-zowane.

Najogólniej rzecz biorąc, strategia tokategoria prakseologiczna, czyli doty-czącasprawnegodziałaniakażdegopod-miotu i odnoszącasiędonajbardziejge-neralnychsposobówtegodziałania.Stra-tegiabezpieczeństwazaśtojednaz wieludziedzinstrategiiw ogóleodnoszącasiędo zapewniania bezpieczeństwa danegopodmiotu.Strategiabezpieczeństwa– toteoria i praktyka kierowania sprawa-mi bezpieczeństwa danego podmiotu przez naczelnego decydenta (indy-widualnego lub zbiorowego), w tym zwłaszcza ustalania celów bezpie-czeństwa oraz sposobów ich osiągania.

Termin „strategia” wywodzi się odgreckiego słowa strategos, którym tookreślano najwyższego, naczelnegodowódcę wojskowego odpowiedzial-nego za przygotowanie i przeprowa-dzenie wojny. Dlatego też przez wielewiekówstrategięodnoszonowyłączniedosprawmilitarnychi utożsamianozesposobami użycia sił zbrojnych jakocałości dla celów wojny. Ściśle rzeczbiorąc, była to i jest do dzisiaj strate-gia wojskowa. Na początku XX wiekupojęcie strategii poszerzyło się i poja-wiła się strategia wojenna, rozumia-na jakosposóbużyciacałychzasobów(wojskowych i niewojskowych) danegopodmiotu (państwa,koalicji)dlacelówwojny. W drugiej połowie XX wiekupojawił się termin strategia obronna(obronności), który poszerzał znacze-niestrategiio sposóbużyciawszelkichzasobów podmiotu do zapobiegania,opanowywania i rozstrzyganiakonflik-tów i kryzysówpolityczno-militarnych.NaprzełomieXXi XXIwiekunastępuje

5 Wświetlepolskiejpraktykiustawodawczejobydwateterminymożnatraktowaćjakorównoznaczneiposługiwaćsięnimizamiennie.

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


kolejneposzerzenieznaczeniastrategiii ukształtowanie się pojęcia strategiibezpieczeństwa(narodowegoi między-narodowego) odnoszące się do sposo-bówużyciawszelkichzasobówpodmio-tu(państwa,koalicji,sojuszui globalnejspołecznościmiędzynarodowej) do za-pobiegania i rozstrzygania konfliktówi kryzysów (militarnych i pozamilitar-nych). Różnice między istotą strategiibezpieczeństwanarodowego i strategiiobronnościilustrująrysunki1.i 2.

Możnawyszczególnićróżnerodzajestrategii.Z punktuwidzeniapodmiotustrategii można wymienić: strategieindywidualne (osobowe, personalne),grupowe (rodowe, plemienne, korpo-racyjne), narodowe (państwowe),mię-dzynarodowe (regionalne, globalne).Z kolei według dziedzin działalności

podmiotu można mówić o strategii:politycznej (polityki), ekonomicznej(gospodarki), społecznej (życia spo-łecznego),bezpieczeństwa,obronności(obrony)itp.

Jakwspomniano,w niniejszymarty-kuleomawianesątylkostrategiebezpie-czeństwa narodowego i międzynarodo-wego. Do podstawowych instrumentówstrategii bezpieczeństwa zalicza się:dyplomację (publiczną i niepubliczną,

państwowąi prywatną),potencjałinfor-macyjny(publicznyi niepubliczny,jawnyi niejawny),siłyzbrojne,potencjałeko-nomiczny(państwowyi niepaństwowy).Przykładowo, w piśmiennictwie amery-kańskim dość powszechnie jest stoso-wanyakronimDIME(diplomacy, infor-mation, military, economics).

Rysunek 1. Istota strategii bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)

Źródło: opracowanie własne.



A


Rysunek 2. Istota strategii obronności (bezpieczeństwa militarnego)


Rysunek 3. Wojskowość


POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


Zależnie od przyjętego kryteriummożna naszkicować następującą typo-logięstrategiibezpieczeństwa:

• Wgkoncepcji:zapobieganiai reago-wania;

• Wg roli: deklaratywna, rzeczywista(realna)i idealna(teoretyczna);

• Wg procedur konfrontacji: działańkolejnych(sekwencyjnych)i działańjednoczesnych;

• Wgmetodprowadzącychdozwycię-stwa: pokonania (rozbiciaw walce,bitwie),wyczerpania(pozasiłowego,pośredniego,długotrwałego)i znisz-czenia (zwycięstwa totalnego, zli-kwidowaniaprzeciwnika);

• Wgsferaktywności i środkówstra-tegicznych: dyplomatyczna, ekono-miczna,informacyjna,militarnaitp.;

• Wg zasięgu: całościowa (totalna)i naobszarzekonkretnegokonfliktu(np.nateatrzedziałańwojennych);

• Wg treści: operacyjna (strategiadziałania) i preparacyjno-transfor-macyjna(przygotowania).

Strategiękształtowaliwybitniteore-tycy i praktycy.Zaklasykóww obsza-rze teorii strategii, z uwzględnieniemichgłównegowkładuw jejrozwój,moż-nauznać:

• Sun Tzu – „psycholog” wojny, „liswojny”, zwolennik i propagatorstrategii niesiłowych rozstrzygnięći zmagańinformacyjnych;

• Tukidydes–„polityk”wojny,prekur-sor analizy wojen jako zjawiska sto-sunkówmiędzynarodowych;

• CarlvonClausewitz–filozofi „fizyk”wojny, twórca nowoczesnej ogólnejteoriistrategii;w sferzeoperacyjnej–zwolennikrozstrzygnięćsiłowych,działań bezpośrednich, rozstrzyga-jących(walnych)bitewjakozderze-

nia punktów ciężkości przeciwnychstron.

Z kolei do najwybitniejszych klasy-kówpraktykistrategicznejmożnazali-czyćtakichwodzów,jak:

• AleksanderMacedoński–mistrzłą-czeniaelementówsiły,czasui prze-strzeni (dynamiczne operacje połą-czone, prowadzone na ogromnychprzestrzeniach);

• Cezar–„strategkompletny”,mistrzdziałań kompleksowych, łączącychdziałaniapolitycznez wojskowymi;

• Napoleon – najwybitniejszy wódzwszechczasów,geniuszmanewru.

Jednym z najważniejszych wymia-rów teorii strategii są jej zasady. Naj-bardziej znane są operacyjne zasadystrategii, czyli historycznie ukształto-wane reguły sprawnego przygotowa-nia i prowadzenia walki (kooperacjinegatywnej), zwiększające prawdopo-dobieństwoosiągnięciaw niej sukcesu(zwycięstwa) przy jak najmniejszychkosztach(stratachwłasnych).

Głównym sensem stosowania ope-racyjnych zasad strategii jest zapew-nienie uzyskania, utrzymania i wyko-rzystania przewagi. Przewagę należyrozumieć szeroko i wielowymiarowo,nie tylkow wymiarze ilościowym (ma-terialnym),alei jakościowym(niemate-rialnym).W takimrozumieniuprzewagimożnasformułowaćwręczprawowalkimówiące,żew walce,jakw naturze,za-wsze zwycięża strategicznie silniejszy(cowcaleniemusioznaczać,żeliczniej-szylubwiększy).

Z tegopunktuwidzeniamożnawy-różnić dwa typy strategii pokonania



A


przeciwnika. Jeśli siłę stwarzanegoprzezeń zagrożenia wyrazimy jakoiloczyn potencjału materialnego (siłyfizycznej)i niematerialnego(wolidzia-łania)

S = P x W

gdzie S–siłaprzeciwnika;P–potencjałfizycznyprzeciwnika;W –woladziała-nia,

topokonaćgomożemydwomaspo-sobami(strategiami):a) redukcjąpotencjału–podejściemfi-zycznym(niszczenie,paraliżowaniesprawności działania – operacyjnateoriaClauzewitza);

b) redukcjąwoli –podejściempsycho-logicznym(operacje informacyjne–operacyjnateoriaSunTzu).

W sposób syntetyczny istotę prze-wagi, jako swego rodzaju „super- zasady”, bardzo dobrze oddaje SunTzu stwierdzając, że przewaga na- rzuca sposób walki: „jeśli przewa- żasz nad przeciwnikiem 10-krotnie –okrążgo; jeśli5-krotnie–atakuj; jeśli2-krotnie – najpierw go podziel; gdyjest równowaga–możeszwalczyć; je-ślijesteśsłabszy–zapewnijsobiewy-cofanie”6.

Teoretycystrategiiformułowaliróż-ne listy zasad strategicznych. Najbar-dziej reprezentatywne są zestawySunTzuorazC.Clausewitza.

WedługSunTzupodstawowezasa-dy (mnożniki siły niematerialnej), ja-kiemożna sformułować na podstawieanalizy treści jego slynnego traktatu,to:• rozpoznanie, • fortel, • zaskoczenie,• manewr, • działania pośrednie, • presja psychologiczna7.

Z kolei Clausewitz sformułowałdziewięć, uznawanych do dziś za kla-syczne,zasad:• zmasowanie, • cel, • ekonomia sił, • prostota, • zaskoczenie, • jedność dowodzenia, • ubezpieczenie, • ofensywa, • manewr8.

POdSTAWOWE KATEGORIE STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA

Prawidłowe uprawianie strategiimusi podlegać pewnej logice postępo-wania, którakształtuje klasyczny cyklstrategiczny. Obejmuje on cztery pod-stawowefazy:zdefiniowanieinteresówdanego podmiotu i określenie jego ce-lówstrategicznych;ocenęstrategiczne-gośrodowiska(warunków)bezpieczeń-stwa; sformułowanie koncepcji strate-gicznej oraz określenie zasobów nie-

6 SunTzu,Sztuka wojny, Warszawa1994;s.38-39.7 Ibidem.8 C.Clausewitz,O wojnie,Warszawa1958.

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


zbędnych do realizacji koncepcji, czyliustanowieniasystemubezpieczeństwa9 (rys.4).

Biorąc pod uwagę powyższe gene-ralne spojrzenie na bezpieczeństwo(międzynarodowe i narodowe) możnazauważyć, że kluczowymi kategoriamipojęciowymiw ichobszarzesą:– interesypodmiotunarodowego (lubmisji organizacji międzynarodo-wej10) oraz wynikające z nich celestrategicznei operacyjnew dziedzi-niebezpieczeństwa;

– środowisko (warunki) bezpieczeń-stwa – czyli szanse, wyzwania, ry-zykai zagrożeniadlarealizacjiinte-

resóworazosiąganiacelóww dzie-dzinie bezpieczeństwa. Zagrożeniawystępują tu w postaci kryzysówi konfliktów;

– strategiczne (długofalowe) i poli-tyczne (operacyjne, bieżące) kon-cepcje (zasady i sposoby) działańzmierzających do osiągnięcia przy-jętychcelóww danychwarunkach;

– systemybezpieczeństwa– czyli za-sobypodmiotuwydzielonedo reali-zacji przyjętych koncepcji i zadań,odpowiedniodotychzadańzorgani-zowanei przygotowane.

Zatrzymajmysięnadkrótkącharak-terystykątychpodstawowychkategorii.

Rysunek 4. Cykl strategiczny w odniesieniu do strategii bezpieczeństwa narodowego


Samoidentyfikacja strategiczna: diagnoza państwa jako podmiotu bezpieczeństwa (podstawy bezpieczeństwa narodowego) oraz zdefiniowanie interesów narodowych i celów strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa

Ocena strategicznego środowiska bezpieczeństwa (zewnętrzne i wewnętrzne warunki bezpieczeństwa)

Sformułowanie koncepcji działań strategicznych (strategia operacyjna) – sposób osiągania celów strategicznych w danych warunkach (środowisku) bezpieczeństwa

Sformułowanie koncepcji przygotowań strategicznych (strategia preparacyjna, w tym transformacyjna) – sposób utrzymywania i transformacji systemu bezpieczeństwa narodowego, stosownie do przyszłościowych potrzeb operacyjnych

CYKL STRATEGICZNY

9 Podobnepodejściezob.m.in:H.R.Yarger,Strategic theory for the 21st century: the little book on big strategy,StrategicStudiesInstitute,Carlisle,2006,s.6–„Thestrategicprocessisallabouthow(conceptorway)leadershipwillusethepower(resourcesormeans)availabletothestatetoexercisecontroloversetsofcircumstancesandgeographiclocationstoachieveobjectives(ends)inaccordancewithstatepolicy”.10 Odpowiednikiem interesuw przypadkuorganizacjimiędzynarodowej jest jejmisja, ustanawianaw czasiepowoływaniadanejorganizacji.



A


Interesydanegopodmiotu(narodu,grupy, osoby itp.) – to zsyntetyzowaneoczekiwania podmiotu wobec otocze-nia wynikające i kształtowane przezjego tożsamość, wyznawane wartości,historyczny dorobek, tradycje, bieżącepotrzebyorazdążeniai aspiracjeprzy-szłościowe. Można wyróżnić interesyżywotnei pożądane.Pierwszez nich–tointeresydotycząceistnieniapodmio-tu, przetrwania w danych warunkach.Drugie–tointeresyzwiązanez jakościąowego istnienia. Te pierwsze odzwier-ciedlająwartości „zero-jedynkowe”, sąniestopniowalne i nienegocjowalne. Tedrugiesąstopniowalne,w pewnymsen-siepomocniczei negocjowalne11.

Interesy stanowią punkt wyjściado określenia celów strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa. Najogól-niej rzecz biorąc, cele strategicznew dziedzinie bezpieczeństwa to nicinnego jak zoperacjonalizowane inte-resy. Zoperacjonalizowane – znaczyokreślone w języku potrzebnego dzia-łania, stosowniedodanychwarunków,ujęte w określonym czasie i miejscu,z uwzględnieniem zewnętrznych i we-wnętrznychpotrzebi możliwości.Inny-misłowy:celetewynikająz rozłożeniaposzczególnych interesów narodowychna podstawowe elementy, dokonanego

w kontekście konkretnych i przewidy-wanychstrategicznychwarunkówbez-pieczeństwaorazpotrzeb i możliwości(potencjału strategicznego państwa).Sątopożądanez punktuwidzeniatychinteresówprzyszłościowe stany, zjawi-skai procesyw sferzebezpieczeństwa.O ile interesy narodowe i międzyna-rodowe odzwierciedlają immanentne,a więc ponadczasowe, niezależne odbieżących warunków wartości, aspi-racje i dążenia podmiotu, to cele stra-tegiczne odnoszą się do konkretnych,bieżącychwarunków.

Państwolubinnypodmiotmiędzyna-rodowyosiągacelestrategicznew dzie-dzinie bezpieczeństwa poprzez prowa-dzenie polityki bezpieczeństwa, jakobieżącej działalności tego podmiotui jegoorganówkierowniczych.Dlategorozwinięciem (większym uszczegóło-wieniem)celówstrategicznychsącele polityczne (jako cele operacyjne), od-noszące się do konkretnego działaniaw ramachcałejstrategiipostępowaniapodmiotu w dziedzinie bezpieczeń-stwa12.

Środowisko bezpieczeństwa to wszelkie,zewnętrznei wewnętrzne,mi-litarnei pozamilitarnewarunkirealiza-cji interesówdanegopodmiotuw dzie-

11 ObecnaStrategiaBezpieczeństwaNarodowegoRPz 2007r.wyróżniatrzykategorieinteresówna-rodowych:żywotne,ważnei inneistotne.12 Dotykamytuproblemurelacjimiędzystrategiąi polityką.Z punktuwidzeniaprakseologiistrategiadanegopodmiotu(państwa,organizacjimiędzynarodowej)jestnadrzędnawobecjegopolityki.Jesttorelacjapodobnaw swejistociedotej,jakawystępujenp.w sztucewojennejmiędzystrategiąi sztukąoperacyjną.Częstospotykanestanowiskoodwrotne,tzn.wyznająceprymatpolitykinadstrategią,wią-żesięz traktowaniemstrategiijakodziedzinydotyczącejwyłączniesprawwojska(strategiiwojskowej).Wielokrotniewynika też z podejścia ograniczonego do analizowania zachowań podmiotu (państwa)wyłączniejakodziałańzdeterminowanychprzezistniejącewarunki,a niejakodziałańwynikającychprzedewszystkim(choćoczywiścieniewyłącznie)z potrzebyrealizacjiwłasnychinteresów(w przy-padkupaństwa–interesównarodowych).Świadomośćinteresówprowadzidomyśleniastrategicznego,koncentrowaniesięnatzw.obiektywnychwarunkachograniczapodmiotdomyśleniaoperacyjnego(je-ślipodmiotemjestpaństwo–domyśleniapolitycznegowłaśnie).

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


dziniebezpieczeństwai osiąganiausta-lonych przezeń celóww tym zakresie.Scharakteryzowane mogą być najpeł-niejzapomocączterechpodstawowychkategorii,jakimisą:szanse,wyzwania,ryzykai zagrożenia.

Szanse to niezależne od woli pod-miotuokoliczności (zjawiska i procesyw środowiskubezpieczeństwa)sprzyja-jącerealizacjijegointeresóworazosią-ganiu celów. Generowane są głównieprzez neutralne podmioty środowiskabezpieczeństwa. Mają zazwyczaj cha-rakter szybko przemijający.W dzisiej-szymglobalizującymsięświecie,gdziewzajemne uzależnienia podmiotównasilają się, szans pojawia się corazwięcej.Sztukawykorzystywaniaszansstajesiędzisiajniewątpliwiecorazważ-niejszą dziedziną szeroko rozumianejsztuki zarządzania bezpieczeństwem.Przykładem strategicznej szansy, jakapojawiła się w latach dziewięćdziesią-tych, było wstąpienie Polski do NATO.Szansatazostaładostrzeżonai dobrzewykorzystana. Przykładem nieumie-jętnego postępowania w tej dziedziniejestz koleiniewykorzystanieszansnawyciągnięcie pozamilitarnych korzy-ści dla polskiego interesu narodowegoz naszegowojskowego zaangażowaniaw Iraku.

Wyzwania to z kolei sytuacje pro-blemowe w dziedzinie bezpieczeństwagenerującedylematy, przed jakimi stoipodmiot (społeczność międzynarodo-wa, państwo) w rozstrzyganiu sprawbezpieczeństwa. Często powodowa-ne są przez partnerów i sojuszników,którzy prezentują pewne oczekiwaniai windująstandardyobowiązującew so-juszachlubkoalicjach.Wyzwaniamogą

być podjęte lub zignorowane. Sprosta-niewyzwaniułączysięz koniecznościąpodjęcia wysiłków i poniesienia pew-nychkosztów,cojednakstwarzaszansena przyszłość. Zignorowanie wyzwańz zasady utrudnia czerpanie korzyściz faktuwspólnegodziałania i w nieko-rzystnych warunkach może rodzić za-grożenia. Przykładem wyzwania jestproblemzapewnieniadobregopoziomu,zwłaszcza interoperacyjności (zdolno-ści do wspólnego działania w ramachsojuszu), sił zbrojnych państwa człon-kowskiego NATO. Sprostanie wyzwa-niom i wspólnymstandardomw NATOdajewiększeszanseczerpaniakorzyściz członkostwaw Sojuszu(możnaśmie-lej domagać się większych świadczeńcałegoSojuszunarzeczwłasnegobez-pieczeństwa). Zignorowanie takiegowyzwaniai utrzymywaniesiłzbrojnychponiżejstandardówsojuszniczychosła-bia możliwości pełnego wykorzystaniafaktuprzynależnościdoNATO.

Ryzyka to niepewności związanez własnymdziałaniem,z jegoskutkami;tomożliwościnegatywnychdladanegopodmiotu skutków własnego działaniaw sferze bezpieczeństwa. Im bardziejjesteśmyaktywniw sferzebezpieczeń-stwa, tymwięcej ryzykujemy. Przykła-dem ryzyk są potencjalnie negatywnekonsekwencje (np. wzrost zagrożeńterrorystycznych) naszego szerokie-go zaangażowania w międzynarodoweoperacje wojskowe lub też niebezpie-czeństwa związane z decyzją o lokali-zacjinanaszymterytoriumamerykań-skiejbazyprzeciwrakietowej.Ponieważw dzisiejszych warunkach potrzebaszerokiej aktywności jest obiektywniebardziej konieczna niż to mogło byćdawniej, w erze przedglobalizacyjnej,



A


rośnieznaczenieumiejętnegoszacowa-nia i redukowania ryzyk w dziedziniebezpieczeństwa,a takżestrategicznegoubezpieczaniasięprzedowymiryzyka-mi.Todrugi–obokumiejętnościwyko-rzystywania szans – coraz ważniejszydziałstrategii i sztukikierowaniabez-pieczeństwem.

Zagrożenia to pośrednie lub bez-pośrednie destrukcyjne oddziaływaniana podmiot. To najbardziej klasycznyczynnik środowiska bezpieczeństwa.Rozróżnia się zagrożenia potencjalnei realne;subiektywnei obiektywne;ze-wnętrznei wewnętrzne;militarnei po-zamilitarne;kryzysowe i wojenneorazintencjonalne i przypadkowe (losowe).W opisiezagrożeńintencjonalnychwy-różnić można cztery elementy: aktor,jego intencje,możliwości oraz czasnareakcję. Poziom zagrożenia wzrastawrazz narastaniemwrogościprzeciw-nika, rozwojem jego możliwości orazskracaniemsięczasunareakcję13.

Zagrożeniarealnewystępująw postacizjawisk określanych mianem kryzysów i konfliktów.Niezawszeprawidłoworoz-różniasiętedwiekategoriepojęciowe.Kry-zystopewienszczególnystanwewnętrznypodmiotu. Konflikt to szczególny (kon-frontacyjny) typ relacjipodmiotuz innympodmiotem. Kryzysy – jako odbiegająceodnormalnej,niezakłóconejsytuacjistanywewnętrzne–mogąbyćpowodowaneza-równoczynnikamiwewnętrznymi(np.wła-snąnieudolnością),jaki zewnętrznymi(np.konfliktemz innympodmiotem).Mogąbyćnastępstwemtakżezdarzeńlosowych,np.klęskżywiołowychczykatastrof.

Zasady i sposoby osiągania celówstrategicznych w danych warunkach(z uwzględnieniemkonkretnychszans,wyzwań,ryzyki zagrożeń)określanesąw koncepcjach strategicznych. Kon-cepcjastrategicznazawieraogólneza-sady i myśl przewodnią postępowaniapodmiotuw dziedziniebezpieczeństwaorazstrategicznezadaniaetapowe lubdziedzinowe, czyli cele polityczne dlawładzpaństwa(organizacji)i celeope-racyjnedlasiłi środkówwykonawczychw różnychokresachi dziedzinachfunk-cjonowaniadanegopodmiotu.

Najogólniej rzecz biorąc, każdakoncepcja strategiczna bezpieczeń-stwanarodowegoobejmujedwieczęściskładowe:koncepcjęstrategiioperacyj-nej i koncepcję strategii preparacyjnej(przygotowawczej).

Strategia operacyjna bezpieczeń-stwa narodowego to dział strategiibezpieczeństwa państwa obejmującyzasadyi sposobyosiąganiacelówstra-tegicznych(realizacjioperacyjnychza-daństrategicznych)w przewidywanychwarunkach bezpieczeństwa oraz okre-ślenie wymagań operacyjnych wobecsystemubezpieczeństwanarodowego.

Strategia preparacyjna bezpieczeń-stwa narodowego (bezpieczeństwa pań-stwa) to dział strategii bezpieczeństwanarodowegoobejmującyzasady i sposo-byprzygotowania(utrzymywaniai trans-formacji) systemubezpieczeństwanaro-dowegostosowniedowymagańwynikają-cychzestrategiioperacyjnejw dziedziniebezpieczeństwanarodowego.

13 Zob.J.M.Fish,S.J.McCraw,Ch.J.Reddish,Fighting in the gray zone: a strategy to close the preemption gap,USArmyWarCollege,StrategicStudiesInstitute,wrzesień2004,s.4.

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


Warto w tym miejscu zwrócić uwa-gę na rozbieżności, jakie pojawiają sięw literaturze, w sprawie relacji międzystrategią a polityką państwa (organiza-cji), i w konsekwencji odróżniania tego,co strategiczne od tego, co polityczne14.Należałoby się raczej opowiedzieć zanadrzędnością kategorii strategicznychwobec tego samego typu kategorii poli-tycznych.Jeślistrategięrozumiemyjakozajmowaniesięsprawaminajbardziejge-neralnymi i długofalowymi (interesami,celami,koncepcjamiitp.),a politykęjakobieżącekierowaniepaństwem(organiza-cją),todługofalowastrategiabezpieczeń-stwajestczymśnadrzędnymw stosunkudobieżącejpolitykibezpieczeństwa,celestrategicznesączymśtrwalszymniżpo-lityczne, a koncepcja strategiczna jestmniejzmiennaodpolitycznej.

Wewspółczesnychwarunkach,w stra-tegiach operacyjnych bezpieczeństwakażdegoniemalpodmiotu,możnawyróż-nić trzy rodzaje działań strategicznych.Są nimi: działania stabilizacyjne (utrzy-mywaniei promowaniebezpieczeństwa);reagowaniekryzysowe(częstookreślanezarządzaniemkryzysowym15)i działaniaobronne(wojenne)16.

Uznaje się coraz powszechniej, żenajwiększym wyzwaniem w dziedziniebezpieczeństwa jest zapobieganie za-grożeniom17. Rolę taką spełniajądzia-łania stabilizacyjne, których istotąjest utrzymywanie i promowanie sta-bilności środowiska bezpieczeństwa.Składasięnanieprzedewszystkimmo-nitorowaniewarunkówbezpieczeństwai prognozowanieichrozwoju;podejmo-waniedziałańneutralizującychlubeli-minującychźródłapotencjalnychzagro-żeń; aktywne promowanie stabilnościoraz utrwalanie pozytywnych trendówrozwoju środowiska bezpieczeństwa,a także utrzymywanie i doskonaleniesystemówbezpieczeństwastosowniedonowychwyzwań.

W szerokopojętejkategoriidziałaństabilizacyjnych o celach prewencyj-nychmożnaumieścić takżeodstrasza-nie,rozumianeszerzejniżjegowydaniez okresu zimnej wojny w postaci kon-cepcji wzajemnego gwarantowanegozniszczenia.Dzisiajproponujesię ideętzw. „skumulowanego odstraszania”groźbą różnorodnych opcji użycia siływ reakcjinazagrożenie18.

14 Zob.m.in.polemicznestanowiskoR.Kuźniaraw stosunkudokoncepcjiJ.Kukułki:R.Kuźniar,Po-lityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa2005,s.178-179.15 Różnicawynikaz niezbytadekwatnegoprzetłumaczeniana językpolski terminu„crisis mana-gement” jako„zarządzaniekryzysowe”.W rzeczywistościtreśćtegoterminudotyczynietylkozarzą-dzania(jakoformykierowaniaprzezpodmiotyzarządzające),leczszerokorozumianegoradzeniaso-biez kryzysem,opanowywaniakryzysu,obejmującegotakże–oboksprawkierowania(zarządzania)–bezpośrednieużyciei działaniepraktycznesiłi środkówreagowania(wojsko,policja,straże,służbyratowniczeitp.).16 ObecnaKoncepcjaStrategicznaNATOwyróżnia trzy podobne co do istoty rodzaje działań stra-tegicznych:odstraszanie i obronę;zapewnianiebezpieczeństwapoprzezreagowaniekryzysoweorazpromowaniebezpieczeństwaprzezwspółpracę.17 A more secure world: Our shared responsibility,ReportoftheHigh-levelPanelonThreats,Chal-lengesandChange,UnitedNations,2004.18 D.Almog,Cumulative deterrence and the war on terrorism,„Parameters”,USArmyWarCollege,zima2004/05.



A


Znaczenie tego rodzaju działańwewspółczesnychstrategiachbezpieczeń-stwa wyraźnie rośnie. Należy natural-nie zauważyć, że prewencja zawszebyła nieodłącznym składnikiem stra-tegiibezpieczeństwa.Nieulega jednakwątpliwości, że obecnie obserwujemybardzo wyraźne przyspieszone prze-noszenie punktu ciężkości wysiłkóww dziedziniebezpieczeństwaz przeciw-stawiania się zagrożeniom na aktyw-ne zapobieganie ich wystąpieniu. Pre-wencjastajesięobecniezdecydowanieważniejsza niż obrona. Tendencja tajestnastępstwemzmianw charakterzezarówno współczesnych potrzeb, jaki możliwości. Wzrosły bowiem niepo-mierniepotencjalnekosztyprzeciwsta-wiania się zagrożeniom (prowadzeniadziałań obronnych). Przesądza o tymprzede wszystkim skuteczność nowo-czesnych systemów broni (np. bronimasowego rażenia). Nawet wygranakampania obronna może pociągać zasobą tak dotkliwe straty, że staje podznakiemzapytania racjonalność takie-gopostępowania.

Zdecydowanie bardziej opłaca siępodejmowaćwysiłkiprewencyjne,abynie dopuścić do wystąpienia zagro-żenia, niż zwalczać zagrożenie, gdyono się już pojawi19. To jest kontekstpotrzeb strategicznych. Alewspółcze-śnieistniejątakżeo wielewiększeniżkiedyś możliwości zapobiegania za-grożeniom. Nowoczesne systemy mo-nitorowaniai trafnegoprognozowaniaoraz skuteczne środki różnorakiegooddziaływania pośredniego (dostępne

m.in. dzięki procesom integracyjnymi globalizacyjnym) na inne podmiotyzwiększają efektywność działań pre-wencyjnychi stabilizacyjnych.

Reagowanie (zarządzanie) kry-zysowetoobecnierówniedynamicznierozwijający się rodzaj działań strate-gicznychw dziedziniebezpieczeństwa.Jegoistotąjestskuteczneradzenieso-biez kryzysemw celujegoopanowania(wygaszenia), przy jednoczesnymwy-eliminowaniulubzredukowaniupoten-cjalnychźródełodnowieniasiękryzysuw przyszłości.Wzrostzainteresowaniakoncepcjamireagowaniakryzysowegowynika z gwałtownego rozprzestrze-niania się różnorakich zagrożeń kry-zysowych o charakterze międzynaro-dowym i wewnętrznym, militarnymi cywilnym. Lokalne konflikty na tleetnicznym i religijnym oraz działal-ność organizacji terrorystycznych lubprzestępczychstwarzająsytuacjekry-zysoweo różnymzasięgumiędzynaro-dowym.Również kryzysywewnętrzne(wewnątrzpaństwowe)promieniująnazewnątrzw o wielewiększymniżkie-dyśstopniu.

Dlategowartopodkreślić,żewspół-czesne strategie reagowania kryzyso-wego są w zasadzie strategiami mię-dzynarodowymi.Innaważnatendencjaw tej dziedzinie to coraz bardziej za-nikająca granica między militarnymii pozamilitarnymi(cywilnymi)zagroże-niamikryzysowymi.Pociągatozasobąkonieczność zintegrowanego, cywilno--wojskowegoreagowaniakryzysowego.

19 Natymtlepojawiasięproblemrelacjimiędzydziałaniamiprewencyjnymii uprzedzającymi.Zob.m.in.:F.E.Wester,Preemption and Just War: Considering the Case of Iraq,„Parameters”,USArmyWarCollege,zima2004/05.Także:J.L.Gaddis,Grand strategy in the second term,„ForeignAffairs”,styczeń/luty2005.

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


Działania obronne to najbardziejklasycznyrodzajdziałaństrategicznychw dziedzinie bezpieczeństwa. Mamyz nimidoczynienia,gdydochodzidobez-pośredniejagresji zewnętrznejnadanypodmiot;innymisłowy–gdyw stosunkudozagrożeńzewnętrznychniepowiodłysię ani działania prewencyjno-stabili-zacyjne, ani działania antykryzysowe.Istotą działań obronnych jest odparcieagresjii doprowadzeniedosytuacjiunie-możliwiającejjejwznowienieprzezagre-soraw przyszłościlubredukującejtakąmożliwość.Działaniaobronneobejmujądziałaniazbrojnei pozazbrojne.

Działaniazbrojnemogąskładaćsięz operacji obronnych i zaczepnych nawłasnymterytoriumorazoperacjieks-pedycyjnych pozawłasnym terytorium(w szczególnościw obroniezaatakowa-negosojusznika).Działaniapozazbroj-ne obejmują aktywne oddziaływaniena przeciwnika środkami pozamilitar-nymi, mające na celu osłabienie jegopotencjałuwojennego,orazpodtrzymy-wanie własnego potencjału obronnegopoprzez ochronę ludności i strukturpaństwa, zapewnienie materialnychi niematerialnychpodstawprzetrwaniaw warunkachwojennychorazwsparciewłasnychi sojuszniczychsiłzbrojnych.

Mówiąco właściwościachwspółcze-snych systemów bezpieczeństwa two-rzonychdlarealizacjikoncepcjistrate-gicznych, należy podkreślić ichwielkąróżnorodność. Można w istocie mówićo całej sieci systemówbezpieczeństwa–indywidualnegoi zbiorowego,narodo-wegoi międzynarodowego,militarnegoi pozamilitarnego.Jeślichodzio systembezpieczeństwa narodowego, to sta-nowi go całość sił, środków i zasobów

przeznaczonych przez państwo do re-alizacjizadańw dziedziniebezpieczeń-stwa,odpowiedniodotychzadańzorga-nizowana, utrzymywana i przygotowy-wana.Składasięz systemukierowaniai szeregupodsystemówwykonawczych.

System kierowania bezpieczeń-stwem państwa jest częścią systemubezpieczeństwa narodowego przezna-czoną do kierowania jego funkcjono-waniem, obejmującą organy władzypublicznej i kierowników jednostekorganizacyjnych, które wykonują za-dania związane z bezpieczeństwemnarodowym(w tymorganydowodzeniaSiłZbrojnychRP),wrazz organamido-radczymii aparatemadministracyjnym(sztabowym) oraz procedurami funk-cjonowania i infrastrukturą (stanowi-skai centrakierowaniaorazzarządza-nia,a takżesystemłączności).

Podsystemy (ogniwa) wykonawczesystemu bezpieczeństwa narodowe-go to siły i środkiprzewidzianedo re-alizacji ustawowo określonych zadańw dziedzinie bezpieczeństwa pozosta-jącew dyspozycji organówkierowaniabezpieczeństwem. Stosownie do głów-nychdziedzinbezpieczeństwamożnajepołączyćw trzypodsystemy: podsystemobronności państwa (obrony narodo-wej,bezpieczeństwawojskowego);pod-system ochrony państwa (ludności, instytucji, zasobów i infrastruktury – podsystem bezpieczeństwa cywil-nego, niemilitarnego) oraz podsystemspołeczno-gospodarczego wsparcia bezpieczeństwa.

Podsystem obronności państwa to część systemu bezpieczeństwa naro-dowego przeznaczona do wykorzysty-



A


wania szans, podejmowania wyzwań,redukowania ryzyk i przeciwdziałaniazewnętrznymzagrożeniomo charakte-rzepolityczno-militarnym.

Podsystemochronypaństwa(ludno-ści,instytucji,zasobówi infrastruktury)toczęśćsystemubezpieczeństwanaro-dowego przeznaczona do wykorzysty-wania szans, sprostania wyzwaniom,zmniejszeniaryzykai przeciwdziałaniazewnętrznym i wewnętrznym zagroże-niomo charakterzepozamilitarnym.

Podobnie jakcałaproblematykabez-pieczeństwa, również systemy bezpie-czeństwa przeszły ewolucję, zmieniającsięwrazz rozwojemludzkości–odformprostychdocorazbardziejzłożonychodpierwotnych systemów bezpieczeństwaindywidualnego czy rodowego, poprzezsystemy bezpieczeństwa narodowego,dowspółczesnychsystemówbezpieczeń-stwa międzynarodowego. Wśród tychostatnichwyróżnićmożnatrzypodstawo-we formy:porozumienia (traktaty)dwu-stronnei wielostronne,koalicjei sojusze.

Porozumienia są względnie „mięk-kimi” systemami bezpieczeństwa.Ustanawiają jedynie pewne zasadywspółdziałania autonomicznych (od-dzielnych) podmiotów w dziedziniebezpieczeństwa.Przykłademmogąbyćporozumienia Polski z Francją i Wiel-ką Brytanią z 1939 roku. Jednakmię-dzynarodowe traktaty eliminujące lubograniczającepewnerodzajebroniniesą takie „miękkie”, zwłaszcza gdy za-wierająpostanowieniao sankcjach.

Koalicje są bardziej zorganizowa-nymisystemamibezpieczeństwai obej-mująnietylkowspółdziałanienapozio-

mie kierownictw podmiotów, ale takżetworzenie wspólnych sił wykonaw-czych. Przykładamimogą być koalicjaUSAi WielkiejBrytaniiw czasieIIwoj-nyświatoweji koalicjaantyirackapod-czas wojny w Zatoce Perskiej w 1991roku. Najwyższą formą systemów bez-pieczeństwa są współcześnie sojusze.W sojuszach istniejąnietylkowspólnesiły wykonawcze, ale także wspólnekierownictwa odpowiedzialne za bez-pieczeństwo sojuszników. PrzykłademtakiegosojuszubyłUkładWarszawski,jestnimrównieżNATO.

Zasady i sposoby funkcjonowaniaposzczególnych elementów systemówbezpieczeństwaujmowanesąw doktry-nach. Najbardziej dotąd rozwiniętymidoktrynamisądoktrynymilitarne,doty-czącesposobówprzygotowania i działa-niasiłzbrojnych,jakojednegoz podsta-wowych,wyspecjalizowanychelementówsystemubezpieczeństwa.Podobnymiele-mentami–tworzonymii utrzymywanymiwyłączniedlapotrzebbezpieczeństwa–są:wywiad i kontrwywiad,policja,strażgranicznaorazsiłyratownicze(np.strażpożarna,pogotowieratunkowe,formacjeobronycywilnej).One teżpowinnymieć–i w zasadziemają,choćniezawszetaknazwane–własnedoktrynyoperacyjne.Stosowniedoprzewidzianychw koncep-cjach strategicznych zadań systemówbezpieczeństwa każda doktryna zawie-raćmusiprocedurypostępowaniaw od-niesieniudoconajmniejczterechpodsta-wowychgrupzadań,a mianowiciezadańprzygotowawczych, prewencyjnych, kry-zysowychi obronnych.

Działania przygotowawcze obejmu-ją przedewszystkim stanowienie prawamiędzynarodowegoi narodowegow dzie-

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


dzinie bezpieczeństwa, opracowywa-nie i uaktualnianie koncepcji i doktrynbezpieczeństwa, bieżące utrzymywaniesystemów bezpieczeństwa (planowanie,programowanie, budżetowanie, rozwójorganizacyjno-techniczny i doskonaleniesprawnościowe,w tymszkolenie).W od-niesieniudodziałańprewencyjnychdok-tryny zawierają sposoby wykorzystaniaposzczególnych ogniw systemu bezpie-czeństwaw ramachmonitorowaniai pro-gnozowaniarozwojusytuacji,aktywnościdyplomatycznejnapolubezpieczeństwa,międzynarodowego współdziałania woj-skowego(np.wspólnychćwiczeń),promo-waniawartościi instytucjidemokratycz-nychczyumacnianiamiędzynarodowychsystemów bezpieczeństwa itp. Doktry-nalne ustalenia dotyczące reagowaniakryzysowego obejmują procedury postę-powaniawobeczagrożeńcywilnychi po-lityczno-militarnych, z uwzględnieniemzwłaszcza uruchamiania, podwyższaniai redukowaniagotowościorazfunkcjono-waniasojuszniczychi narodowychsyste-mów reagowania kryzysowego (pogoto-wiaobronnegoi ochronnego),stosownegodozmianw natężeniuzagrożeńwynika-jącychz rozwijaniai „zwijania”systemubezpieczeństwa (w tym zwłaszcza jegopodsystemu kierowania) i wreszcie –sposobów organizowania i prowadzeniaoperacjikryzysowych.Doktrynyobronnew swejtreściodnosząsiędoprzygotowa-nia i prowadzenia zarówno zbrojnych,jak i niezbrojnych działań. Szczegól-nie aktualną problematyką jest obecniewspółpraca cywilno-wojskowa (CIMIC)w wykonywaniuzadańw dziedziniebez-pieczeństwa.

Zadaniai celepodmiotuw dziedziniebezpieczeństwazawartew koncepcjachstrategicznych stanowią punkt wyjściado opracowaniaplanów operacyjnych funkcjonowaniapodmiotui jegoelemen-tów składowych w różnych sytuacjachbezpieczeństwa,gdziem.in.określasięszczegółowewykonawczekoncepcjepo-litycznei operacyjne.W przypadkuPol-ski wykonawczymi dokumentami ope-racyjnymi są: polityczno-strategicznadyrektywaobronnaorazopracowywanena jej podstawie – narodowy plan re-agowania obronnego, plany operacyjnefunkcjonowania działów i centralnychorganów administracji rządowej, wo-jewództw, powiatów, gmin, a także pla-ny operacyjne sił zbrojnych oraz planyochrony obiektów szczególnie ważnychdlabezpieczeństwapaństwa20.

EWOLUCjA BEZPIECZEŃSTWA

Problematyka bezpieczeństwa matak długą historię, jak długa jest hi-storia ludzkości. Człowiek od zawszemiał żywotne i mniej istotne potrzebyi interesy,którezderzałysięz potrzeba-mii interesamiinnychludzi,którymtopotrzebomi interesomzagrażałytakżenajzwyklejszefizycznesiłynatury(po-żary,burze,powodzie,trzęsieniaziemi,epidemie,mrozyi innetegotypukata-klizmy). Oprócz tych czysto zewnętrz-nych i fizycznych (materialnych)czyn-nikówtrapiłyczłowiekajużodsamegopoczątkurównieżrozterkii obawywe-wnętrzne, świadomościowe, duchowei psychologiczne. Człowiek od zaraniaswychdziejówstawałzatemw obliczu

20 RozporządzenieRadyMinistrówz dnia15czerwca2004r.w sprawiewarunkówi trybuplanowaniai finansowaniazadańwykonywanychw ramachprzygotowańobronnychpaństwaprzezorganyadmini-stracjirządoweji organysamorząduterytorialnego,DziennikUstawz 2004r.,Nr152,poz.1599.



A


zagrożeń naturalnych i duchowych(niematerialnych,irracjonalnych).

Znamienne opisy takich zagrożeńi borykaniasięz nimiprzezczłowiekamożemyspotkaćw największejksiędzeludzkości, czyli w Biblii. Różnorakiebiblijne przykłady, jakkolwiek bardziejo charakterzesymbolicznymniżstricte historycznym, dobrze ilustrują genezęproblematykibezpieczeństwaorazuka-zująjejznaczeniei złożoność.Zauważ-my, że w istocie od samego początkusprawy przeciwstawiania się różnymzagrożeniom,czylisprawybezpieczeń-stwa,miaływymiargrupowy.Człowiekjest bowiem „istotą stadną”, jest za-wsze częścią pewnej społeczności. Coprawda, teoretyczniemożna rozważaćkwestie bezpieczeństwa pojedynczegoczłowieka,alebezpieczeństwo ma za-wsze wymiar społeczny.

Uświadamianie sobie interesów in-dywidualnych i grupowych, wyrażanieich,demonstrowanieorazdążeniedoichrealizacji musi prowadzić do ujawnie-nia sprzeczności społecznych. W przy-rodzie naturalnąmetodą rozstrzyganiawszelkich sprzeczności, w tym oczywi-ście także sprzeczności społecznych,jest stosowanie przemocy przez stronęsilniejszą – przemocy potencjalnej lubrealnej.Przemoc to wymuszanie reali-zacjiwłasnych interesówkosztem inte-resówinnychpodmiotów,jeżelistojąonew sprzeczności.Podstawowymśrodkiemprzemocy były dotychczas siły zbrojne(w wymiarzezewnętrznym)orazpolicja(w wymiarze wewnętrznym). Stosowa-niei przeciwstawianiesięprzemocyjest

zatem główną treścią kryzysów i kon-fliktówspołecznych,a tymsamymgłów-nątreściąbezpieczeństwa.

Do przedstawienia ewolucji proble-matyki bezpieczeństwa dobrze nadajesięzastosowaniekoncepcjiAlvinaTof-flera tzw. fal (rewolucji) cywilizacyj-nych w rozwoju ludzkości21. Wyróżniaontrzytakiefale:agrarną, industrial-ną i informacyjną.Z punktuwidzeniabezpieczeństwa istotna jest różnicanarzędzi i metod przemocy stosowa-nych w każdym z tych okresów (rys.5.). W dobie agrarnej, czyli w czasiepierwszej fali rewolucji cywilizacyjnejzapoczątkowanej ok. 10 tys. lat temu,podstawą przemocy była naturalna(biologiczna, fizyczna i duchowa) siłaczłowieka.W epoceindustrialnej(dru-gafala)–jedenskładniktejnaturalnejsiły,składnikfizyczny,zostałtakogrom-niespotęgowanyprzezróżnorodnena-rzędziai zasobymaterialne,żemożnamówićo zdecydowanejdominacjiowej„sztucznejsiłyfizycznej”w rozstrzyga-niuwszelkichsporów,konfliktówi kry-zysów.Nastąpiłozałamanienaturalnej,biologicznej harmonii między mate-rialnymi (fizycznymi, energetycznymi)a pozamaterialnymi(duchowymi,infor-macyjnymi) składnikami siły poszcze-gólnych podmiotów bezpieczeństwa.W rozpoczynającejsięobecnietrzeciejfali notujemy z kolei gwałtowny przy-rostniematerialnych,głównieinforma-cyjnych, czynników siły. Prowadzi todoponownegozacieraniaróżnicymię-dzy materialnymi i pozamaterialnymiskładnikamisiłbezpieczeństwa,doichswoistejjedności.

21 Zob.A.Toffler,Trzecia fala, Warszawa1985;A. i H.Toffler,Wojna i antywojna, Warszawa1977r.

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


Taka ewolucja podstawowych środ-kówprzemocydeterminowałaprzemianyw treściwszystkichpozostałychelemen-tówbezpieczeństwa.Dotyczy to zwłasz-cza charakteru konfliktów i kryzysów(w tymw szczególnościwojen)orazspo-sobówdziałaniaw takichsytuacjach.

W starożytności i średniowieczu,wedługpodejściatofflerowskiego:w cy-wilizacjiagrarnej,gdypanowałaswegorodzaju harmonia energetyczno-infor-macyjna na poziomie biologicznym,podstawowątreściązmagańwojennych(siłowego rozwiązywania konfliktów

i kryzysów) była bezpośrednia walkaczłowieka z człowiekiem, przy wyko-rzystaniuprostychnarzędziwalki.Pod-czas starć i bitew toczonych w takichwarunkachmożnabyłonabieżącoob-serwowaćcałepolestarcia,przeciwni-kai własnewojska,możnabyłośledzićprzebieg walki i rozwój sytuacji oraz – stosownie do potrzeb – na czas in-formacyjnie reagować na relatywniepowolne jej zmiany.Tempo tychzmiandeterminowanebyłobowiembiologicz-nąwydolnością ludzi i zwierząt, odpo-wiadającą zdolnościom postrzegania,ocenianiasytuacji,decydowaniai prze-

Rysunek 5. Ewolucja warunków bezpieczeństwa (na przykładzie sztuki wojennej)




A


kazywania zadań. Były to naturalnewarunki walki zbrojnej i odpowiadałyim klasyczne, ukształtowane w staro-żytnościzasadyjejprowadzenia.

Sztuka prowadzenia działań wojen-nych i rozstrzygania konfliktóww tychwarunkach oparta była głównie natakich czynnikach, jak zaskoczenie,podstęp, fortel,maskowanie,manewr –a więcnawykorzystaniuprzedewszyst-kim pozamaterialnych składników siłybojowej. W dawnych czasach nie byłoraczej krwawych, wyniszczających dokońcabitew.Dowódcamógłbowiemalbo–widzącprzygniatającąprzewagęprze-ciwnika–uchylićsięodbitwy,albo–gdyspostrzegł, że bitwę przegrywa – prze-rwaćją.W ostatecznościwojskowidzączbliżającąsięklęskępoprostuuciekałoz polabitwy.Klasycznasztukawojennabyłazatemsztukąprzebiegłości,chytro-ści, intelektu; była sztuką uzyskiwaniai wykorzystywania głównie przewagiinformacyjnej, zapewniającej panowa-nie nad materialnymi czynnikami siłzbrojnych.Dobitnieświadczyo tymjed-naz najstarszychze znanychnamteoriiwojen, wyłożona przez chińskiego teo-retykaSunTzuw traktaciept.„Sztukawojny”,spisanymok.VIwiekup.n.e.

Sytuacja uległa radykalnej zmia-nie na przełomie XVIII i XIX wiekuw warunkach trwania już drugiej, in-dustrialnej falicywilizacyjnej.Nastąpi-ło tow rezultaciepojawieniasięarmiimasowych, opartych na powszechnympoborzei wyposażonychw wielkąilośćcoraz skuteczniejszych, o coraz więk-szejsile rażeniaśrodkówwalki.Gwał-townie wzrósł potencjał energetycznywojsk, przy tylko nieznacznym zwięk-szeniumożliwościw sferzeinformacyj-

nej (środki łączności). Rozpoczęła sięeradominacjiczynnikamasy,dominacjiczynnikamaterialnego.Działaniewiel-kichmasstałosiętrudnedosterowaniainformacyjnego. Tym oto jakościowonowymwarunkomodpowiadapowstaławówczasteoriasztukiwojennejnajpeł-niejwyrażonaprzezClausewitza.

Teoria ta odzwierciedla warunki,w którychobydwiewalczącestrony(do-wódcystrategicznii operacyjni)straciłymożliwość bezpośredniego sterowania,w tzw. „realnym czasie”, przebiegiemmasowego starcia. Prawo bezwładno-ści mas zdominowało oddziaływaniainformacyjne. Jest to teoria fizycznego,bezpośredniego starcia dwóch przeciw-stawnychmas.Mówiącobrazowo,walkazbrojnaupodabniasiędostarciaw ciem-nym pokoju dwóch mocarzy uzbrojo-nych w topory. Jedynym i wyłącznymrozstrzygnięciemtakiejwalkimożebyćtylkośmierćprzeciwnika.Niemastanówpośrednich i nie można przestać wal-czyć,dopókiprzeciwnikniezostanieza-bity.Inaczejniemożnaz całąpewnościąstwierdzić,żeniejestjużniebezpieczny.

W takiej samej sytuacji są już mniejwięcej od dwóch stuleci dowódcy strate-giczni.Z chwilą,gdywojnawybuchła,bi-twasięwywiązała,możliwośćsterowanianiąokazałasięznikoma.Zanimdowódcazebrałinformacjez olbrzymichprzestrze-ni, zanim zorientował sięw sytuacji i jąocenił,napolubitwyzazwyczajzachodzi-łyjużwydarzeniaczyniąceewentualnąde-cyzjęnieadekwatnądonowychwarunków.Bitwatoczyłasięwięcniejakosamoistnie,niemalwedlenajzwyklejszychprawfizyki,ażdozniszczeniajednejzestron.Wielceskuteczne,o dużejsileniszczeniaw krót-kimczasie,środkirażeniapowodowały,że

POLI

TYCZ

NO-

STRA

TEGI

CZN

E AS

PEKT

Y BE

ZPIE

CZEŃ

STW

A


wojnyi bitwystałysięwyjątkowokrwawei wyniszczające.Kulminacyjnympunktemw ewolucji takiej właśnie sztuki prowa-dzeniawojenstałasięhipotetycznawizjawojnyjądrowej,prowadzącejw rezultaciedowzajemnejzagładydwóchwalczącychzapomocątakiejbronistron.W skrajnejwersjisztukawojennaznalazłasięnieja-kow ślepymzaułku(naszczęścietagroź-ba też dała asumpt do rozwoju nowychstrategiiodstraszania,powstrzymywania,kontrolikryzysówitp.).

W XXIwieku,sytuacjaznówsięzde-cydowaniezmienia.Jesteśmyświadka-mi gwałtownego, niezwykle przyspie-szonego rozwoju wymiaru informacyj-nego.Nowoczesneśrodki rozpoznania,łączności, walki radioelektronicznej,zautomatyzowane i skomputeryzowa-ne systemy dowodzenia itp. powodująrewolucjęw sztucewojennej.Doowegociemnegopokoju,w którymwalcząmo-carze,wpadaświatło,światło informa-cji.Terazcimocarzewidząsię,a więcwalczą w zupełnie innych warunkach.Jedendrugiegoniemusijużkonieczniezabić,abyzwyciężyć.Skutecznewytrą-cenie topora może okazać się wystar-czające do osiągnięcia celu, jakim jestpodporządkowaniesobieprzeciwnika.

Nieulegawątpliwości,żedzisiejszare-wolucjainformacyjnazmieniapolewalki.Jegowarunkiw pewnymsensiewracajądoklasycznejrównowagiczyteżharmoniiczynników energetycznego i informacyj-nego. O ile jednak w ujęciu klasycznymbyła to harmonia na poziomie biologicz-nym, to teraz można mówić o harmoniina poziomie informatycznym. Jej istota

pozostajejednaktasama.Stądteżwyni-ka,jaksądzę,zasadnośćwzmożonegoza-interesowania klasycznymi, przedclause-witzowskimi teoriami działań zbrojnych.Odzyskiwanie zdolności informacyjnegopanowanianadwymiaremenergetycznymwalki zbrojnej powoduje, że znów corazistotniejszestająsię–takjakbyłow kla-sycznychwarunkach starożytności – za-biegio uzyskanieprzewaginiematerialnejprzezzaskoczenie,wyprzedzanie,zastra-szanie,maskowanieczydezinformacjęitp.W samymwymiarzeenergetycznymz ko-lei – spośród dwóch jego podstawowychskładników:masyi ruchu–naplanpierw-szywysuwasięzdecydowanietendrugi.

W sumie nowe warunki oznaczająkoniecznośćodchodzeniaod teoriimaso-wych, bezpośrednich, wyniszczającychwalki operacjizwartychzgrupowańwojsknarzeczbardziejwyrafinowanychkoncep-cyjniei elastycznieprowadzonychdziałańpośrednich(asymetrycznych)i manewro-wych.Stwarzatozapotrzebowanienaroz-wijanieteoriitakichwłaśniedziałań,jakonajbardziej odpowiadających warunkomrozpoczynającej się w sztuce wojennejorazteoriii praktycebezpieczeństwaeryinformatycznej,któranadchodzipoerachbiologicznej i mechanicznej. Znamiennącechątejnowejeryjestdoprowadzaniedoklasycznejwzględnejharmoniidwóchwy-miarówwalkizbrojnej (i szerzej:działańw sferzebezpieczeństwa)–energetyczne-goi informacyjnego.

Szczególnym przypadkiem konsekwen-cjirewolucjiinformacyjnejjestautomatyza-cja.Pojawiają się robotypolawalki –bez-pilotoweaparaty latające, a także roboty22

22 Termin„robot”wprowadziłczeskipisarzKarelCapekw 1922roku.Zob.G.M.Lamb,Battle bot: the future of war?„ChristianScienceMonitor”,27stycznia2005r.



A


wojsklądowych.Przodująw tymnaturalnieStany Zjednoczone. Pentagon przewiduje,żew nadchodzącej dekadzie roboty stanąsięjednymz głównychśrodkówwalki.Pracenadprogramem tzw.przyszłych systemówbojowych(FCS–Future Combat Systems) o wartościponad120mlddolarówsąnaj-większymkontraktemw historiiUSA23.

* * *

W zakończeniu rozważań na tematwspółczesnychpodstawbezpieczeństwainteresujące byłoby zastanowienie sięnadichbardziejdalekosiężnąprognozą.Przyszłe konsekwencje dla środowiskabezpieczeństwadwóchwielkichrewolucji– informacyjnej i geopolitycznej(globali-zacja, rozpad świata dwubiegunowego)–sądzisiajtrudnedoprzewidzenia.Czy„uinformacyjnienie” świataułatwi zapa-nowanienadjegoturbulencyjnościąpoli-tyczną,czymożejeszczejąspotęguje24?

W tymwzględzie jako jednaz wyjąt-kowo ciekawych kwestii jawi się takżepytanieo przyszłośćkształtowaniasięre-lacjimiędzyenergetycznymi informacyj-nymwymiarem zmagań zarówno zbroj-nych,jaki niezbrojnych.Czyi jakdługotrwaćbędziezaczynającasięobecnieeraichwzględnejrównowagi?Czymoże–pokończącejsięwłaśnieepoceindustrialneji okresiedominacjiczynnikaenergetycz-nego – dojdzie z kolei do zdecydowanejdominacji czynnika informacyjnego? Ja-kiewówczasbyłybystrategie,koncepcje,

systemyi doktrynybezpieczeństwa?Czywłaściwymmodelem do opisu przyszłejrzeczywistościw tymzakresiebyłabyin-formacyjna,a możepsychotronicznateo-riabezpieczeństwa?A możeoznaczałobyto wręcz i po prostu ... kres ziemskichwarunków życia człowieka (w tym jegobezpieczeństwa)?

Innym ciekawym wątkiem możebyćbezpieczeństwomiędzyplanetarne.Czyczłowiekmoże–a jeśli tak, to jak– obronić glob ziemski przedkosmicz-nymi katastrofami, które nawiedzałyi mogąnawiedzićziemięw przyszłości?Byćmożeskutkiemjednejz nichbyłbi-blijnypotop?A w przyszłości?Naukow-cy oceniają, że prawdopodobieństwouderzeniaw Ziemięniewielkiejastero-idyw ciągunajbliższych30 latwynosi1:5500. Konsekwencją takiego uderze-niamogłabybyćzagładaobecnejcywi-lizacji. Dwaj amerykańscy astronauciRustySchweickart i EdLuwezwalidoopracowaniastrategiiobronyZiemii jejmieszkańców przed taką katastrofą,inicjującm.in.powołanie fundacji,któ-rejzadaniemjestmobilizowaniei uczu-lanieopiniipublicznejnatenproblem.

Czy zdołamy zatem zapobiec kata-strofom kosmicznym, mogącym nastą-pićw rezultaciezderzeniasiękuliziem-skiej z planetoidami? Okazuje się, żeniejesttofikcja.Pojawiająsięjużpew-neelementytakiejkoncepcjistrategicz-nejprzygotowywaneprzeznaukowców.

23 T.Weiner,A New Model Army Soldier Rolls Closer to Battle,„TheNewYorkTimes”,16lutego2005r.; StosowniedoocenPentagonuśrednikosztutrzymaniażołnierzaprzezokressłużbywynosiok.4mlndolarówi ciąglerośnie.Szacujesię,żekosztutrzymaniarobotamożebyć10razymniejszy.24 D.C. Gompert, I. Lachow, J. Perkins, Battle-Wise, Gaining Advantage in Networked Warfare, CenterforTechnologyandNationalSecurityPolicy,NationalDefenseUniversity,Washington,styczeń2005r.

Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja

Documents

Transcript of Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja