TEORIE PIELĘGNOWANIA WYKŁAD : 1. FILOZOFIA PIELĘGNIARSTWA Pojęcie filozofii człowieka i jej przedmiot. Filozofia pielęgniarstwa. Pielęgniarstwo to unikatowa autonomiczna działalność w krajowych systemach ochrony zdrowia, mająca na celu-przez swoiste czynności prewencyjne, terapeutyczno-pielęgnacyjne i edukacyjno-promocyjne – przyczynić się do dobrostanu zdrowotnego jednostek i społeczeństw. Naukową podstawę tych działań znajdują pielęgniarki w określonych teoriach pielęgniarstwa. Teorie te, jako pewien zbiór twierdzeń wyjaśniających dany fragment postępowania pielęgniarek, mają swe zasadnicze podstawy w najstarszej i całościowej nauce, jaką jest filozofia. Filozofia bowiem jest wiedzą dążącą do poznania istoty, struktury oraz zasad bytu i myślenia, a także najogólniejszych praw rządzących człowiekiem, społeczeństwem i przyrodą. Jednym z działów filozofii jest ontologia, tj. nauka zajmująca się ogólną teorią bytu, charakterem i strukturą rzeczywistości. Swoistą część filozofii bytu stanowi filozofia człowieka; odnosi się ona do określonej postaci bytu jaką jest człowiek. Ren właśnie dział filozofii stanowi filozoficzną podstawę nauki i praktyki pielęgniarstwa. Przedmiotem rozważań filozofii człowieka są między innymi takie pytania:

• jaka jest natura i istota człowieka i jego sposób istnienia? • jaką pozycję zajmuje człowiek wśród bytów istniejących? • co warunkuje jego pozycję w świecie? Itd.

Człowiek jako istota pytająca, ujawnia się zwłaszcza w tzw. pytaniach egzystencjalnych. Pytania te pojawiają się u wszystkich ludzi myślących, dotyczą ludzkiej egzystencji i struktury człowieka (łac. Existentia – istnienie). Są to pytania następujące: Kim jestem ? – Jest to pytanie o istotę człowieka i jego strukturę bytową. Skąd pochodzę ? – pytanie o genezę i przyczynę sprawczą człowieka. Dokąd zmierzam ? – jaki jest cel i sens życia ludzkiego. Pytania w filozofii dotyczą spraw podstawowych, ogólnych i ostatecznych, w innych naukach natomiast odnoszą się do spraw szczegółowych. Pytania filozoficzne wskazują na czynnik duchowy człowieka; dotyczą także treści oderwanych od materii. Do głównych problemów filozofii człowieka należą:

1. Koncepcja filozofii człowieka, wynikająca z koncepcji i definicji filozofii jako metanauki.

2. Problem monizmu i pluralizmu człowieka. 3. Wolność człowieka i jego ograniczenia. 4. Problem czynnika duchowego i materialnego. 5. Działanie człowieka i jego cele; człowiek a świat wartości.

W metodzie uprawiania filozofii człowieka można wyróżnić dwa etapy: 1. Etap fenomenologiczny (zjawiskowy) – ogląd i opis w sposób bezpośredni oraz pośredni danych empirycznych – to zbieranie odpowiedniej wiedzy na temat właściwości człowieka.. ten etap poznawczy oraz gromadzenie wiedzy o człowieku nazywa się fenomenologią człowieka.

2. Etap ontyczny, metafizyczny – dalsza, pogłębiona interpretacja danych etapu fenomenologicznego, przy uwzględnianiu ogólnych zasad filozoficznych i ostateczne zrozumienie bytu ludzkiego. Ten etap nazywa się metafizyką człowieka. Głównym celem filozofii człowieka nie jest zapoznawanie się z tym, co myślą lub myśleli niektórzy filozofowie na dany temat, lecz przede wszystkim poznawanie całej rzeczywistości osoby i życia ludzkiego w świetle podstawowych uwarunkowań. Tak więc w procesie filozofowania refleksja człowieka, wsparta doświadczeniem wewnętrznym i zewnętrznym oraz zdrowym rozsądkiem, odgrywa przemożną role. Pojęcie „filozofia człowieka” niekiedy jest utożsamiane z pojęciem „antropologii filozoficznej”. Nie jest to słuszne, filozofia człowieka bowiem obejmuje także teorie poznania i etykę. Filozofia to słowo pochodzenia greckiego, oznaczające umiłowanie mądrości. Stanowi ona bardzo szeroka dziedzinę najogólniejszych rozważań dotyczących natury/istoty oraz struktury rzeczywistości, a także źródeł i możliwości ludzkiego poznania. Rozważania filozoficzne skupiają się również wokół wartości, sensu życia oraz sposobów jego godnego przeżywania (etyka). W ujmowaniu przedmiotu i zadań filozofii wyłaniają się wyraźnie dwa główne nurty. W pierwszym – wiedzę najwyższą stanowi wiedza o rzeczywistości, o prawdach nią rządzących oraz o sposobach jej poznawania. W drugim – miejsce wiodące zajmują rozważania praktyczno-etyczne związane z ludzkim losem, z ludzkim życiem, z poszukiwaniem tych zasad postępowania, którymi człowiek powinien się kierować zarówno w stosunku do siebie, jak i innych, aby żyć godnie. Poglądy i koncepcje filozoficzne pielęgniarstwa. Od lat 50 XX wieku zaczęły powstawać teoretyczne koncepcje pielęgniarstwa (nazywane również koncepcjami, modelami, teoriami, teoretycznymi ramami pielęgniarstwa). W opracowaniach tych brakowało jednak rozróżnienia pomiędzy teoriami o charakterze filozoficznym, a więc nie testowanymi praktycznie, z tymi, które wymagają sprawdzenia w praktyce. Nie były one także poddawane koniecznym studiom, analizom i krytycznej ocenie. We wszystkich wielkich modelach pielęgniarstwa wskazywano na cztery podstawowe fenomeny pielęgniarstwa: osoba/człowiek, zdrowie, środowisko, pielęgniarstwo. TEORIA – FUNKCJE Zanim zostaną przedstawione wybrane modele pielęgniarstwa, należy wskazać na funkcje szeroko rozumianych podstaw teoretycznych w pielęgniarstwie, które można uogólnić do:

● podsumowywania wiedzy z zakresu pielęgniarstwa i dostarczania podstaw do interpretowania obserwacji i faktów istotnych dla pielęgniarstwa;

● pogłębiania fenomenu interesującego naukę o pielęgnowaniu; ● zastosowania teorii pielęgniarstwa w praktyce pielęgniarskiej w celu przewidywania i

wyjaśniania wpływu na proces zdrowienia człowieka poprzez opiekę pielęgniarską; ● dostarczania dowodów na poprawność bądź braki w ujęciu fenomenu pielęgniarstwa; ● tworzenia nowych rozwiązań teoretycznych poprzez analizowanie i kojarzenie

rezultatów badań w jedną całość, co określane jest mianem kumulatywności wiedzy naukowej.

Na temat funkcji teorii w nauce wypowiada się wieku teoretyków, natomiast szczególnie adekwatne dla potrzeb pielęgniarstwa wydaje się stwierdzenie Pasteura:

“ Praktyka bez teorii jest jedynie rutyną, tylko teoria może przynieść i rozwinąć ducha inwencji”.

Teorie pielęgniarstwa, które są szeroko znane w środowisku pielęgniarskim, wykorzystywane dla potrzeb praktyki pielęgniarskiej, w wielu krajach zostały uporządkowane w oparciu o powszechnie uznawane zasady typologii w klasyfikacje: 1. Ze względu na zasięg stosowania teorii w praktyce pielęgniarstwa wyróżniono:

● teorie szerokiego zasięgu, ● teorie średniego zasięgu, ● teorie lokalne

2. Ze względu na poziom ustrukturalizowania teorii wyodrębniono:

● filozofie, ● modele koncepcyjne, ● teorie,

3. Ze względu na genezę wiodących treści teorii pogrupowano je na odnoszące się do:

● środowiska, ● potrzeb, ● systemów ● interakcji międzyludzkich,

Najkorzystniejszą z punktu widzenia poznawczego wydaje się klasyfikacja oparta o podstawowe treści, na które zorientowana jest teoria, tj. środowisko, potrzeby, systemy, interakcje międzyludzkie, gdyż pozwala na stosunkowo precyzyjne rozpoznawanie zakresu niezbędnej wiedzy i odnoszenie jej do praktyki zawodowej. Wpływ wybranych koncepcji filozofii człowieka na kształtowanie współczesnego pielęgniarstwa. Kształtowanie myśli naukowej współczesnego pielęgniarstwa dokonuje sie w procesie prowadzonych od pięćdziesięciu lat badań, w wyniku których powstały określone teorie opieki pielęgniarskiej. Przedmiotem tych teorii jest opis i wyjaśnienie zachodzących reakcji między pielęgniarkami a ich podopiecznymi w ich bytowych sytuacjach, jakimi są między innymi: poczęcie człowieka, zdrowie, choroba, cierpienie i śmierć. Myśl naukowa pielęgniarstwa dotyczy więc pojęć związanych z egzystencją człowieka, będących od dawna przedmiotem dogłębnych wyjaśnień filozofii człowieka. Oczywiste okazało się przeto odwołanie się przez pielęgniarki do odpowiednich wyjaśnień, jakimi dysponują określone kierunki filozofii człowieka. Wiele z tych twierdzeń zostało przez pielęgniarki zaadaptowane jako naukowe podstawy, wiodące założenia do budowy określonych teorii opieki pielęgniarskiej. Stosownie do tych założeń wyodrębniono pięć grup teoretycznych modeli opieki:

1. modele uwzględniające zaspokajanie potrzeb bytowych człowieka, 2. modele uwzględniające rozwój osobowościowy podopiecznych, 3. modele uwzględniające stosunki międzyludzkie, 4. modele rozpatrujące opiekę pielęgniarska w aspekcie systemowym 5. modele uwzględniające oddziaływanie pól energetycznych

WYKŁAD: 2. MODELE PIELĘGNOWANIA Modele opieki uwzględniające zaspokajanie potrzeb bytowych człowieka: W teoretycznych modelach opieki, uwzględniających zaspokajanie potrzeb bytowych podopiecznych, znajdujemy twierdzenia świadczące, ze autorki tych modeli rozpatrują pacjenta jako całościową strukturę osobową. Stosownie do tego twierdzenia kierują zainteresowania pielęgniarek na działania dotyczące nie tylko podstawowych potrzeb biologiczno-fizycznych, ale również i na wszystkie inne należne człowiekowi potrzeby psychospołeczne, kulturowe i religijne. Łącznie ustalają 14 takich potrzeb (Henderson). Drugie ważne twierdzenie dla tych teorii ma następującą postać: “ Istoty ludzkie wymagają ciągłych, rozmyślnych wkładów w siebie i w swoje otoczenie, aby utrzymać się przy życiu i funkcjonować zgodnie ze swoją ludzką naturą”. (D.E.Orem). Modele opieki uwzględniające rozwój osobowościowy podopiecznych. Szczególnym przykładem powyższych modeli jest koncepcja określona jako “filozofia i teoria humanistycznej opieki pielęgniarskiej”, autorstwa J. Watson. Autorka ta odwołując sie głównie do myśli P. Teilharda de Chardin, sformułowała system twierdzeń stanowiących treść tej teorii. Dla przykładu zapoznamy się z niektórymi z nich: − Świadomość siebie jako istoty duchowej otwiera przez człowiekiem nieograniczone

możliwości, jakie może urzeczywistniać w swym życiu. − Człowiek egzystuje jako żyjący twór w trzech sferach swej istoty: umysłu, ciała i duszy,

tworzących jego “Ja”. Dzięki tym właściwościom człowiek - chociaż pogrążony w otaczającej go rzeczywistości – może jednak przekraczać świat filozoficzny, podporządkowując go sobie, zmieniając go, bądź żyjąc z nim we wzajemnej harmonii.

− Choroba – to dysharmonia jaźni człowieka, stanowiąca pewną, w różnym stopniu uwiadomioną dolegliwość psychiczną, fizyczną lub duchową. Usuwanie tych dolegliwości, przywracanie utraconej przejściowo sprawności – to zakres działalności wszystkich uczestników zespołu terapeutyczno-pielęgnacyjnego; jednak nie są oni głównymi autorami tych procesów, lecz wewnętrzne psychiczno-duchowe siły podopiecznych, które wspomagają te zewnętrzne działania.

− Transpersonalna opieka jest sposobem rozwoju, w którym jednostka zmierza do pełniejszego zrozumienia siebie i zapewnienia harmonii umysłu, ciała i duszy w odniesieniu do siebie i innych osób; do siebie i natury.

Modele opieki uwzględniające stosunki międzyludzkie pielęgniarka-podopieczny. Te kategorie modeli były tworzone najwcześniej. Wśród ich autorów znajdujemy miedzy innymi nazwiska takich pielęgniarek jak: H.E. Peplau, J.Travelbee, E.Wiedenbach, J.Riehl Sisca. Podstawowymi twierdzeniami tych modeli są następujące myśli: “ opieka pielęgniarska to międzyosobowy proces, za pomocą którego pielęgniarka wspiera osobę, rodzinę, społeczeństwo w zapobieganiu chorobom i cierpieniom bądź pomaga w radzeniu sobie z nimi oraz, jeżeli to jest konieczne, w wyjaśnianiu sensu tych doświadczeń. W wyniku tego procesu nawiązują się określone więzi: osoba-do-osoby, które doprowadzają do wzajemnego porozumienia i współdziałania, jako końcowej fazy międzyosobowych relacji pielęgniarka-pacjent” (J.Travelbee). Współdziałanie między ludźmi następuje w wyniku interpretacji wzajemnych zachowań, wyrażanych za pomocą komunikacji słownej i pozasłownej.

Naukową podstawą tych twierdzeń są określone wyjaśnienia, które znajdujemy w psychologii społecznej i socjologii. Modele rozpatrujące opiekę pielęgniarską w aspekcie systemowym. Budowa powyższych modeli, autorstwa I.King, C.Roy i B. Neuman, oparta została na definicji systemu jako zorganizowanego układu, w którym wszystkie elementy znajdują się we wzajemnym współdziałaniu. Stosownie do tej definicji wyjaśnia się między innymi pojęcie podopiecznego (człowieka) oraz pojęcie zdrowia.

Człowiek to otwarty system we wzajemnym oddziaływaniu i całkowitym powiązaniu ze środowiskiem. Człowiek w zdrowiu bądź chorobie jest dynamicznym układem wzajemnego oddziaływania zmiennych czynników psychologicznych, społeczno-kulturowych, rozwojowych i duchowych, w warunkach idealnych funkcjonujących harmonijnie w odniesieniu do oddziaływań stresorów wewnętrznego i zewnętrznego środowiska. Człowiek to system zdolny do przyjmowania i przekazywania bodźców stosownie do oddziaływań wewnętrznego, międzyosobowego oraz pozaosobowego środowiska, współdziałający ze środowiskiem poprzez przystosowanie się do niego, bądź jako system, przystosowujący środowisko do siebie. Zdrowie, inaczej dobrostan warunkujący sprawne realizowanie funkcji i zadań człowieka, to stan bądź stopień równowagi systemu, to znaczy stan, w którym wszystkie części składowe są w równowadze i harmonii z całością systemu człowieka. Modele opieki uwzględniające oddziaływanie pól energetycznych. Do naukowców. Szczególnie zaangażowanych w tworzenie modeli uwzględniających oddziaływanie pól energetycznych, należy M. Rogers. Jej koncepcja oparta jest na następujących założeniach: „ Całościowa istota ludzka nieredukowalne, wielowymiarowe pole energetyczne, dające się zidentyfikować przez określone przejawy i cechy specyficzne dla całości. Całościowy człowiek ma swą własną tożsamość energetyczną. Przejawy pola wyrażają się określonymi odczuciami, zachowaniami, właściwościami. Dla wrażliwej i odpowiednio wykształconej pielęgniarki pole energii, jakie stanowi pacjent, może być dostrzeżone i przeżyte. Między człowiekiem a środowiskiem istnieje rytmiczny przepływ fal energii. Terapeutyczny dotyk pielęgniarki jest przejawem przepływu i odbioru pól energetycznych, które stanowią pielęgniarka i pacjent”. Pielęgniarstwo w świetle tej koncepcji pola energetycznego przyjmuje jako swój cel zapewnienie maksimum potencjału zdrowotnego społeczeństwa przez stwarzanie harmonijnego związku miedzy środowiskiem a człowiekiem, umacnianie spoistości i całościowości istoty ludzkiej, kształtowanie i przekształcanie form współistnienia człowieka i środowiska.