Wplyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

nr 3, wiosna-lato 2011 [27]

Wpyw paraJakub JakubowskiUniwersytet im. adama mickiewicza w PoznaniUWpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

wsTp

relacje poszczeglnych rodowisk na polskiej scenie politycznej po 1989 r. zawsze charakteryzoway si dwubiegunowoci. Po-cztkowo miaa ona charakter podziaw socjopolitycznych na obz solidarnociowy i postpeerelowski1. Po przeomowym dla systemu partyjnego 2005 r.2, punkt cikoci dualistycznego podziau zosta przeniesiony na konflikt pomidzy rodowiskiem konserwatywnym i liberalnym. Nie sposb jednak traktowa owego podziau jedynie w kategoriach walki partyjnej pomidzy najwikszymi obozami pol-skiej sceny politycznej, przemiennie penicymi funkcj rzdzenia oraz rol najwikszej z parlamentarnych grup opozycyjnych. Szerszy kon-tekst tego zjawiska odzwierciedlaj bowiem podziay w samym spoe-czestwie. Tym bardziej, e mona wymieni wiele przykadw, ktre wskazuj na powyszy stan rzeczy. Po pierwsze, sytuacja ta przejawia si w ustabilizowaniu systemu partyjnego poprzez rozkad gosw na dwa gwne obozy, ktre uzyskay razem 2007 r. 73,62% gosw3. Co wicej, regularnie przeprowadzane sondae opinii publicznej nie wskazuj, aby w najbliszym czasie stan ten mg ulec zmianie. Po dru-gie, odzwierciedlenie owych podziaw mona zauway w geograficz-nych i demograficznych danych dotyczcych preferencji wyborczych

1 M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji: podziay spoeczne, partie po-lityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa 2001, s. 215.

2 W opinii dwch gwnych partii politycznych, ktre w wyborach parlamentarnych w 2005 roku zagospodaroway najwiksza liczb gosw PiS i PO owa przeomowo polegaa na koniecznoci zmiany systemowej, a w zasadzie palcej potrzebie przebudo-wy ustroju pastwa. Zob. W. Zitara, Wybory parlamentarne i prezydenckie w Polsce w 2005 roku w wietle wspczesnych doktryn politycznych. Wybrane problemy i per-spektywy, [w:] Partie i system partyjny RP. Stan i perspektywy, red. K. Kowalczyk, . Tomczak, Toru 2007, s. 230-233

3 Wyniki wyborw do Sejmu RP z dnia 21.10.2007 r., http://wybory2007.pkw.gov.pl/SJM/PL/WYN/W/ index.htm, 01.03.2011 r.

[28] refleksje

Polakw, gdzie wyranie zarysowuje si granica midzy wschodem a zachodem kraju, midzy wsi, maymi miastami i aglomeracjami, midzy gorzej i lepiej wyksztaconymi. Jeszcze inne odzwierciedlenie dualizmu ycia spoeczno-politycznego stanowi podziay w Kociele katolickim, ktry w polskiej tradycji odgrywa i odgrywa szczegln rol4.

Niewtpliwie przejawy dychotomii ycia spoeczno-polityczne-go mona by mnoy, lecz nie stanowi to gwnego wtku artykuu. Kwesti istotn z punktu widzenia podjtego tu tematu s natomiast przyczyny owej scementowanej dwubiegunowoci. Dualizm utrwala bowiem nasilenie tendencji konfliktogennych w aktualnym dyskursie politycznym sprzyja jego pogbieniu i obejmowaniu nowych obsza-rw tematycznych.

Celem tego artykuu o czym bya ju mowa jest okrele-nie wpywu paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce. Na wstpie jednak, dc do wyjanienia istoty pojcia paranoi, naley przeanalizowa kategori spisku jedn z najbardziej znamiennych dla osobowoci paranoicznej, bowiem funkcjonaln w wyjania-niu wielu zdarze politycznych zarwno przez pryzmat zych inten-cji, jak i ich inicjatorw. Stanowi ona determinant tego, co okre-la si mianem spiskowych teorii dziejw, ktr okreli mona z kolei jako heurystyk wydawania sdw. W skali makro dzia-alno gwnych aktorw przy uwzgldnieniu kategorii spisku jest sprowadzana do tajemniczych, zakulisowych transakcji, nie-jasnych kontaktw z grupami interesw z kraju i spoza jego granic, z kadorazowym przedkadaniem interesw grupy trzymajcej wadz nad dobrem oglnonarodowym. W skali mikro natomiast tej dotycz-cej osobowoci paranoicznej aktorw politycznej gry charakterystycz-na jest permanentna podejrzliwo w stosunku do oponenta. Wyranie zarysowana wtedy dychotomia na osi przekona wiatopogldowych i gospodarczych wydaje si sprzyja atmosferze spiskw, oskare, po-szukiwania obszarw gry politycznej stanowicych sabe punkty prze-ciwnika.

Zasadne wydaje si wic postawienie pytania: jaki wpyw na pol-sk demokracj i dyskurs publiczny maj tendencje paranoiczne? Czy skonnoci do paranoi politycznej niektrych rodowisk oraz samych

4 A. Szostkiewicz, Koci upolityczniony, koci walczcy. Linia Michalika, Poli-tyka, http://www.polityka. pl/kraj/analizy/1508276,1,kosciol-upolityczniony-kosciol-walczacy.read, 01.03.2011 r.

Jakub Jakubowski


aktorw politycznych wpywaj na pogbienie konfliktu w tak zwanej wojnie polsko-polskiej?

W odniesieniu do rozwoju dyskursu politycznego na przestrze-ni dwudziestu lat budowania demokracji w Polsce, mona zaob-serwowa pewn wewntrzn sprzeczno. W demokracji panuje system otwarty, charakteryzujcy si swoist klarownoci zasad, ktre rzdz systemem politycznym. Owa jasno na poziomie norm powinna sprzyja wic stabilizacji, rwnie w rozumieniu rozwijania merytorycznej dyskusji midzy podmiotami rynku po-litycznego. Dysfunkcjonalnych zachowa dla systemu w posta-ci tworzenia teorii spiskowych powinno wic by mniej w miar rozwoju i ugruntowywania si rytuaw demokratycznych. Tym-czasem wiele bada wskazuje na tendencj wprost przeciwn. W miar upywu czasu trend spiskowej teorii dziejw jako wyja-nienia wielu wydarze politycznych rozwija si5. Trudno w sposb jednoznaczny wskaza tego przyczyn. Po pierwsze, rdem tego zja-wiska moe by rozwj rynku wolnych mediw oraz ich zrnicowa-nie, co implikuje powstawianie rodowisk dziennikarzy skonnych do zbienego punktu widzenia okrelonych problemw. Cz owych ro-dowisk w szczeglnoci tych, ktre w sposb bezporedni angauj si po jednej ze stron gwnej linii podziaw politycznych przeja-wia tendencje do postrzegania wiata przez pryzmat paranoidalnych uroje. Po drugie, specyficzne dziaania, ktre wynikaj z dowiadcze funkcjonowania systemu demokratycznego w praktyce zakulisowe spotkania, negocjacje na szczytach wadzy, tworzenie koalicji, funkcjo-nowanie dyplomacji czy istnienie sub specjalnych mog sprawia wraenie, i rzdy s sprawowane przez wyalienowane elity w sposb niejawny. Co wicej, wraenie to moe by spotgowane skompliko-waniem samych procedur demokratycznych z dugim i zawiym pro-cesem decyzyjnym.

Wydaje si, i niektre z elementw owych stanw paranoicznych szczeglnie mocno uwidoczniy si w trakcie zaostrzenia dyskursu na linii konserwatyzm liberalizm, do czego w 2010 roku przyczyniy si take tragiczne wydarzenia wywoujce zarwno wrd politykw jak i w spoeczestwie stany emocjonalne sprzyjajce myleniu magiczne-mu, dysonansowi poznawczemu, postrzeganiu wiata w kategoriach czarno-biaych, bdom atrybucji. Zanim jednak przeanalizowane zo-

5 K. Korzeniowski, Polska paranoja polityczna. rda, mechanizmy i konsekwen-cje spiskowego mylenia o polityce, Warszawa 2010, s. 14-15.

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

[30] refleksje

stanie zjawisko paranoi politycznej, warto przyjrze si samem pojciu oraz jego elementom skadowym. Pozwoli to bowiem umiejscowi ow problematyk w polskiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej.

naTura i przesanki paranoi i paranoi poliTycznej

skomplikowana rzeczywisTo spoeczna czstokro wymaga od aktora lub obserwatora sceny przyjcia okrelonego sposobu analizowania rzeczywistoci i wyjaniania zdarze. W grze politycznej wszake ka-de dziaanie ma swoj przyczyn i nic nie dzieje si bezcelowo. Klucz do przyblienia istoty politycznej paranoi ley wanie w dotarciu do mechanizmw wyjaniania przyczynowoci zdarze. W warunkach codziennego funkcjonowania w spoeczestwie, jednostka o osobowo-ci paranoicznej, poszukujca czynnika sprawczego okrelonego zda-rzenia, ma skonno do wizania ze sob faktw, ktre w rzeczywi-stoci stanowi dwie odrbnoci. Z pewnoci wynika to ze skonnoci nadawania przez istot ludzk sensu wydarzeniom, take tym o przy-padkowym charakterze. Przykadowo jednostka, ktra dwa dni pod rzd znalaza si w kolejce sklepowej za t sam, nieznajom osob, zaczyna wysnuwa domysy o braku przypadku w koincydencji tych zdarze. Zasadne dla takiej osoby wydaj si by hipotezy dotyczce bycia obserwowanym, ledzenia, istnienia spisku. Pojawiaj si wtedy skonnoci do tzw. mylenia magicznego. Jednym z jego symptomw jest czenie nieracjonalnymi zwizkami pewnych wydarze6. Zesta-wianie ze sob faktw w sposb magiczny skutkuje zaburzeniem logiki kojarzenia zjawisk stanowicych przyczyn i skutek danego dziaania. Ten swoisty bd logiczny wyraony take jako post hoc ergo propter hoc, stanowi faszywy wniosek wysnuty ze zwykego nastpstwa zda-rze w czasie. Std niedaleko ju do urojenia jako stanu bdcego pod-staw zaburze paranoicznych.

Przyblienie ujcia definicyjnego paranoi oraz powizanej z ni, cho nie tosamej, paranoi politycznej, zdaje si by w tym miejscu niezbdne. Wydawa by si mogo, e paranoja polityczna oznacza bdzie wszelkie zjawiska o charakterze paranoicznym, ktre dotycz obszaru polityki. Kwestia ta nie jest jednak oczywista. Mnogo zna-cze samego pojcia paranoi ujmowanej bd to jako jednostka cho-robowa, bd szczeglny rodzaj osobowoci, zmusza do zasignicia wiedzy sownikowej z obszaru psychologii oraz medycyny i przeniesie-nia jej na grunt polityki.

6 A. Grzywa, Magiczna wizja wiata, Warszawa 2010, s. 47.

Jakub Jakubowski


Sownik psychologii Andrew M. Colmana definiuje pojcie paranoi jako zaburzenie urojeniowe, albo w znaczeniu bardziej oglnym, kade zaburzenie psychiczne charakteryzujce si urojeniami, w tym: osobo-wo paranoiczna, schizofrenia paranoidalna czy zaburzenie psycho-tyczne indukowane7. W podobny sposb zjawisko to charakteryzuj w swoim Sowniku psychologii Arthur S. Reber i Emily S. Reber mno-c jednak hasa jemu pokrewne: paranoiczna osoba, paranoidalna osoba, paranoiczna osobowo, paranoidalna schizofrenia, parano-idalna skonno, paranoidalne mylenie, paranoidalne stany, para-noidalne urojenia, paranoidalne zaburzenia, paranoidalny charakter czy paranoidalny stan8. Wielo owych zaburze oraz ewidentny brak znaku rwnoci midzy nimi, wiadcz o zoonoci i niejedno-znacznoci zjawiska. Wydaje si, i to bogactwo jest wynikiem prby sklasyfikowania rnych stanw nasilenia zaburze, ktrych katalog w wikszoci przeanalizowanych publikacji wydaje si by stosunkowo zbieny.

W dyskusji na temat paranoi nieocenionym wprost rdem wie-dzy pozostaje publikacja Roberta Robinsa i Jerrolda Posta9, ktra kompleksowo traktujc o zjawisku politycznej paranoi, szczegowo analizuje jej elementy. Ju w pierwszym zdaniu przedmowy autorzy w/w sownika cytuj Webster`s New Universal Unabrridged Dictio-nary definiujcy paranoj jako chorob psychiczn, dla ktrej typowe s usystematyzowane urojenia oraz projekcj osobistych konfliktw, przypisywanych rzekomej wrogoci otoczenia; chroniczn psychoz funkcjonaln, rozwijajc si w podstpny sposb10. W literaturze de-finiowany w ten sposb zesp chorobowy nosi miano: paranoi praw-dziwej, zespou paranoicznego, reakcji paranoicznej11.

Przenoszenie mylenia o paranoi na grunt polityki jedynie w kon-tekcie zaburze zdrowotnych nie jest uzasadnione, cho pewne ele-menty tej definicji wydaj si by trafne i przydatne w dalszych roz-waaniach. Po pierwsze, niektre fakty polityczne, poprzez bdn ich interpretacje mog by mylnie interpretowane, wywoujc urojenia. Po drugie, pewne bdne sdy oraz faszywe przekonania mog sta-nowi podstaw do wyjanienia zjawisk politycznych, mimo jedno-

7 A. M. Colman, Sownik psychologii, Warszawa 2009, s. 504-505.8 A. S. Reber, E. S. Reber, Sownik psychologii, Warszawa 2008, s. 511-512.9 K. Korzeniowski, Polska..., op. cit., s. 56.10 R. Robin, J. Post, Paranoja polityczna. Psychologia nienawici, Warszawa 1999,

s. 9.11 K. Korzeniowski, Polska, op. cit., s. 54-55.


[32] refleksje

znacznych dowodw wiadczcych o ich nieprawdziwoci, tudzie mi-nimalnego prawdopodobiestwa ich zaistnienia. Po trzecie, istotnym elementem jest rwnie wrogo otoczenia, u ktrej rde upatrywa-ny jest konflikt. Warto doda, i wrogo ta nie ma charakteru obiek-tywnego, stanowic status quo politycznej sceny.

Uwzgldniwszy powysze kwestie, naley stwierdzi, i wtpliwe wydaje si istnienie takich poj jak: dobre intencje, dobra wola czy nawet prawniczego terminu bona fide. Czsto spotykanym zjawiskiem stanowicym punkt wyjcia do wyjaniania politycznych faktw jest poczucie pozostawania obiektem przeladowa. Odczucia tego typu przejawiaj si czstokro w formie podejrze bycia podsuchiwanym, ledzonym przez politycznych oponentw, czy pozostawania przed-miotem uwagi instytucji zajmujcych si zbieraniem informacji na te-mat osoby rzekomo przeladowanej12. Cytowani ju R. Robins i J. Post wymieniaj siedem elementw, ktre skadaj si na zesp parano-iczny. Nale do nich: podejrzliwo, ksobno, mania wielkoci, wro-go, lk przed utrat niezalenoci, projekcja i mylenie urojeniowe13.

Analizujc istot paranoi politycznej nie sposb nie wspomnie o osobowoci paranoicznej. Krzysztof Korzeniowski pisa o niej jako o nie w peni rozwinitej paranoi14. W istocie jest to zaburzenie oso-bowoci, charakteryzujce si zespoem takich cech, jak: wraliwo na niepowodzenia i krytyk, odrzucenie, wrogo, nadmierna po-dejrzliwo, przecenianie wasnego znaczenia, chd emocjonalny czy niezdolno do wybaczania urazy15. Paul Blaney jako cechy charakte-rystyczne osobowoci paranoicznej wymienia: podejrzliwo (suspi-cious), cynizm (cynical), zaangaowanie si w porwnywanie z innymi czonkami spoeczestwa (rivarlous), poczucie skrzywdzenia i zazdro-ci (wronged/jealous), zo (angry), powcigliwo i ostrono (guarded), nieustpliwo (rigid), brak poczucia humoru (humor-less), odczucie bycia obserwowanym (conspicuous), zadufanie (self--important), samouwielbienie (self-righteous), usprawiedliwianie samego siebie (self-justifying)16. Wydaje si, i nie jest to zamknity

12 W tym przypadku niezwykle popularny w polskiej dyskusji na tematy polityczne sta si rekwizyt teczki jako miejsca gromadzenia tajnych informacji, kolokwialnie nazy-wanych hakami, ktre mog by wykorzystane przez oponenta (rywala politycznego) w momencie zaognienia sytuacji konfliktowej.

13 R. Robin, J. Post, Paranoja, op. cit., s. 8 i nast.14 K. Korzeniowski, Polska, op. cit., s. 56.15 A. Jakubik, Zaburzenia osobowoci, Warszawa 2003, s. 83-84. 16 Zob. P. Blaneyii, Paranoid conditions, [w:] Oxford textbook of psychopathology,

red. T. Millon, R. Blaney, P. Davis, Oxford 1999, s. 340.

Jakub Jakubowski


katalog cech charakterystycznych dla opisywanego typu osobowoci. Ponadto, wiele z nich mona w sposb bezporedni odnie do rynku politycznego, aktorw politycznych i obserwatorw politycznej sceny. Istotn i najczciej wymienian, w licznych publikacjach na temat stanw paranoicznych, cech paranoi politycznej jest przede wszyst-kim nadmierna podejrzliwo w odniesieniu do dziaa przeciwnika politycznego; podejrzliwo rozumian jako gra o sumie zerowej. We-dug tej logiki kade dziaanie majce wymiar pozytywny, zainicjowane przez przeciwnika, ma za zadanie zaszkodzi nam jako grupie obcej. Wydaje si rzecz jasn, i realizacja tej zasady bdzie miaa skutek konfliktogenny i wprowadzi system w stan permanentnej dychotomii.

Wrd innych, istotnych czynnikw wpisujcych si w katalog cech charakterystycznych dla politycznej odmiany stanw paranoicz-nych jest niezdolno do wybaczania urazy. W tym kontekcie szcze-glnego znaczenia nabieraj rodki masowego komunikowania. Oto bowiem liczne wypowiedzi w mediach, ch zaistnienia za pomoc telewizji przez politycznych celebrities, moliwo natychmiastowego responsu, rejestracja opinii i sdw za pomoc sprztu audio i video moliwych do odtworzenia w dowolnym momencie; sprawia, i praw-dopodobiestwo skonfrontowania wrogich wypowiedzi uwikanych w konflikt stron wzrasta. I tu wanie pojawia si miejsce dla nieust-pliwoci, ktra nie sprzyja bynajmniej generowaniu rozwiza kom-promisowych w bipolarnym ukadzie sceny politycznej prezentowanej przez rodki masowego oddziaywania.

Pojcie politycznej paranoi z pewnoci blisze jest termi-nowi osobowoci paranoicznej ni zespoowi chorobowemu. Nie jest z nim jednak tosame, a cechy, ktre ow osobowo cha-rakteryzuj nie pokrywaj si ze zjawiskami obecnymi w polity-ce. Zasadnym wydaje si wic potraktowanie pojcia paranoi po-litycznej jako osobnej konstrukcji definicyjnej nie zawierajcej si w pozostaych, a czerpicej z wielu ich elementw skadowych. Wy-ostrzenie specyficznych cech osobowociowych danej jednostki i skonfrontowanie ich z przekonaniami na tematy polityczne oraz spo-sobem mylenia na okrelone sprawy dotyczce polityki moe by za-tem przyczyn stanu paranoi. Nie warto by moe na aktualnym etapie bada psychologicznych, szczeglnie w odniesieniu do obszaru polity-ki, tworzy zwartej definicji tego zjawiska. Warto natomiast wskaza najbardziej istotne (cho nie jedyne) cechy, ktre towarzysz paranoi politycznej. W opinii K. Korzeniowskiego s to: nadmierna podejrzli-


[34] refleksje

wo i skonno do myli przeladowczych oraz mylenia urojenio-wego.

Wydaje si, i szczeglnie wan cech paranoi politycznej, przede wszystkim w kontekcie prowadzony tu rozwaa, jest to co R. S. Robinson i J. M. Post okrelaj jako obron przed wrogo-ci i utrat znaczenia. Paranoik obawia si bowiem wasnej agresji i wrogoci, i broni si przed tymi objawami, stawiajc si w roli ofiary czy osoby przeladowanej. W takim przypadku podstawo-wym mechanizmem obronnym jest projekcja. Dziki niej moliwe jest uzewntrznienie agresji, ale tak, e zostaje ona przypisana in-nym. Dlatego, jak zauwaaj autorzy, paranoicy s podejrzliwi wo-bec innych albo nadwraliwi17. Stwierdzenie to przywodzi na myl teori dysonansu poznawczego Leona Festingera. Stan napicia psychicznego, zwizanego ze sprzecznoci midzy poczuciem za-groenia czy spisku, a poczuciem nieracjonalnoci tych obaw, ska-nia jednostk o paranoicznej osobowoci do zracjonalizowania swo-jego dziaania, usprawiedliwienia go przed samym sob18. Skrajne przykady takich zachowa mona czsto obserwowa podczas kon-fliktw zbrojnych, gdy dehumanizacja wroga likwiduje dysonans jaki mg powsta wskutek okruciestwa. Mniej wyraziste i jedno-znaczne, aczkolwiek widoczne dziaania tego typu, podejmowane s w obrbie wspczesnej sceny politycznej. W warunkach zaognionego konfliktu wiatopogldowego o wyranie dwubiegunowym charakte-rze19, czsto mona dostrzec zachowania agresywne. Szczeglnie in-tensywnie wystpuj one w sferze jzyka polityki, gdzie ich gwnym celem jest dyskredytacja przeciwnika w celu zracjonalizowania nie-uzasadnionego, bezpodstawnego podejrzenia o spisek zawizany prze-ciwko konkurentom politycznym czy wrcz caemu spoeczestwu.

paranoja poliTyczna w polskiej debacie publicznej po 1989 roku

od przeomowego 1989 r. momentu odzyskania suwerennoci na drodze tranzycji pluralizacja ycia politycznego, rozwj niezalenych mediw oraz wolno wyraania pogldw doprowadziy do rozwoju

17 R. Robin, J. Post, Paranoja, op. cit., s. 114. 18 A. Pratkanis, E. Aronson, Wiek propagandy: uywanie i naduywanie perswazji

na co dzie, Warszawa 2005, s. 39-45. 19 W ten sposb mona zdefiniowa tzw. wojn polsko-polsk, ktra toczy si po-

midzy rodowiskami politycznymi, medialnymi, spoecznymi, skupionymi z jednej strony przy Donaldzie Tusku i Platformie Obywatelskiej, z drugiej przy Jarosawie Ka-czyskim i Prawie i Sprawiedliwoci.

Jakub Jakubowski


publicznego dyskursu. Paradoksalnie, odejcie wwczas od cenzu-ry nie doprowadzio do penej racjonalizacji wypowiadanych sdw i podejmowanych dziaa. Wprost przeciwnie teorie dotyczce dzia-alnoci na scenie politycznej, tumione w ustroju wykorzystujcym autorytarne obostrzenia cenzorskie, ulegy pomnoeniu w okresie budowania demokracji. Dwadziecia lat wolnoci wyraania opinii i postaw, przyczynio si do wzmoenia spiskowych teorii, paranoicz-nych osobowoci oraz znacznego wzrostu rodowisk opiniotwrczych, ktre uzyskay istotny wpyw na ksztat polskiej debaty publicznej.

Pocztkowo dyskurs ten ksztatowa sam fakt transformacji, ktra sprzyja tendencjom do magicznego mylenia i formowa-nia teorii spiskowych. Nie ulega wszake wtpliwoci, i momenty przeomu, a w polskiej historii rok 1989 jest tutaj dat znamienn, s chwilami, gdy spoeczestwem targaj rnego rodzaju emocje i konflikty, lece u rde politycznej paranoi. Sprzyja to zwiksze-niu roli afektu, jako uczu, emocji i ocen w ksztatowaniu pogldw politycznych20. Sytuacja zmiany ustrojowej i wica si z tym wy-miana elit, skonia opini publiczn do dyskusji na temat zawartych pomidzy stronami gwnego nurtu konfliktu umw, rde sukce-sw nowych aktorw na politycznej scenie, roli sub specjalnych w przemianach itp. Jednym z pierwszych wydarze otwierajcych swoist puszk Pandory spiskowych teorii byy wybory prezydenc-kie w 1990 roku. Na popularnoci zyskiway wwczas teorie spisko-we zbiorowego wroga midzy innymi narodu ydowskiego. Spisek semicki jeden z najbardziej rozpowszechniony stereotypw da o sobie zna w postaci oskare kandydatw na Prezydenta RP oraz czonkw rzdu Tadeusza Mazowieckiego o niepolskie pochodzenie21. Stereotyp zbiorowego wroga jest zreszt jedn z najczstszych w pol-skim dyskursie politycznym teorii spiskowych o znamionach parano-icznych. Oprcz narodu ydowskiego, bardzo czsto pojawiaj si Ro-sjanie, Niemcy czy Amerykanie, jako narody prbujce zdoby wadz nad wiatem lub de facto rzdzce nim za pomoc tajemniczych zwiz-kw z wadz. Co wicej, zbiorowy wrg realizuje swoje zamierzenia przede wszystkim poprzez22 denie do wadzy, zakulisowe dziaania, egoizm grupowy i solidarno grupow oraz istnienie subordynowa-nych wykonawcw woli grupy (istniejcy orodek decyzyjny)23.

20 K. Skaryska, Psychologia polityczna, Pozna 1999, s. 137. 21 G. Grny, Premier milcza, Gazeta Wyborcza z dnia 13 listopada 1990, s.10.22 K. Korzeniowski, Polska, op. cit., s. 49.23 Inny przykad z okresu kampanii roku 1990 stanowi posta Stanisawa Tymi-


[36] refleksje

Wobec powyszego zasadne wydaje si stwierdzenie, e ju pierwsze w Polsce wybory prezydenckie utoroway drog do pew-nego rodzaju spoecznego przyzwolenia dla paranoi; rozbudzenia paranoicznych skonnoci szczeglnie wrd tych czonkw pol-skiego spoeczestwa, ktrzy maj tendencj do mylenia uroje-niowego. Ciekawe jest rwnie i to, e i w pniejszym okresie te skonnoci wielokrotnie byy wykorzystywane w ferworze walki poli-tycznej, co dodatkowo wizao si z wyzwoleniem negatywnych emocji i pogbieniem politycznego konfliktu, take tego na linii konserwa-tyzm liberalizm.

W okresie 1989-2011 wymieni mona liczne przykady dzia-a aktorw politycznych oraz reakcji spoecznych, ktre przybieray znamiona politycznej paranoi. Doskona egzemplifikacj tego sta-nu rzeczy byy/s listy osb bdcych tajnymi wsppracownikami Suby Bezpieczestwa w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (np. tzw. Lista Wildsteina). SB instytucja, z natury swojej dziaa-jca w PRL w sposb tajny, mimo i rozwizana w okresie tranzycji, wywieraa istotny wpyw na ycie polityczne kraju pozostawiajc po sobie liczne dokumenty opisujce dziaalno osb wsppracujcych

skiego kandydata na Prezydenta RP. Jego sztab celowo wprowadzi opini publiczn w bd wykorzystujc rekwizyt polityczny tzw. czarn teczk, zawierajc dowody dyskredytujce kontrkandydata S. Tymiskiego w wyborach Lecha Was. W teczce, ktr S. Tymiski nieustannie demonstrowa publicznie na konferencjach prasowych, miay si znajdowa materiay wskazujce, i L. Wasa by tajnym wsppracownikiem Suby Bezpieczestwa PRL. Wojciech Cwalina i Andrzej Falkowski opisywali to w na-stpujcy sposb: Porusza si on z ni [teczk przyp. J. J.] od pocztku kampanii wyborczej, a nawet trzyma j na swoim plakacie wyborczym. Mimo i do dzisiaj nie wiadomo, co S. Tymiski mia w czarnej teczce, staa si ona dla wielu wyborcw ar-gumentem dyskredytujcym Was. W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna, Gdask 2006, s. 479.

Trudno stwierdzi czy opisane wydarzenie polityczne byo aktem wyrazu paranoi politycznej jego nadawcy, czy zaplanowan manipulacj majc przynie korzy w postaci przyrostu liczby gosw w zbliajcej si elekcji. Nie ulega jednak wtpliwoci, i czarna teczka przez jednych od pocztku uznawana za mistyfikacj, u innych wzbu-dzia wzmoon podejrzliwo wobec kontrkandydata. Rekwizyt ten jako komunikat majcy wzbudzi negatywne odczucia do osoby Lecha Wasy stanowi w istocie impuls do wysnuwania teorii spiskowych na temat jego przeszoci. Podczas gdy w pniejszym okresie historii III Rzeczpospolitej pojawiy si dokumenty i opinie, ktre uczyniy dys-kusj nad skomplikowanym yciorysem Lecha Wasy uzasadnion, tak czarna teczka, bdca polityczn mistyfikacj, nie dawaa racjonalnych przesanek do takiej debaty. Czarna teczka nie posiadajc rozumowych podstaw, majca u swoich rde nie popart racjonalnymi faktami podejrzliwo, wzbudzajca teori spiskow poprzez wiadome wprowadzanie opinii publicznej w bd, nieoczekiwanie (a moe celowo) staa si syno-nimem, egzemplifikacj paranoi politycznej.

Jakub Jakubowski


ze Sub. Wieloletnie uchylanie si od ujawnienia owej dokumentacji skutkowao (i do dzi skutkuje) potgowaniem atmosfery podejrzliwo-ci i spisku. Brak spoecznego zaufania do osb podejmujcych wsp-prac w okresie PRL ze Sub Bezpieczestwa wielokrotnie stawa si orem w walce politycznej, szczeglnie w dokonywanych, w oczach otoczenia, aktach dyskredytacji aktorw sceny politycznej. Przy czym warto zaznaczy, i nieistotny z punktu widzenia tej pracy wydaje si akt wsppracy czy jego brak skdind czsto niemoliwy do zane-gowania lub udowodnienia. Sam jednak fakt zaistnienia tego tematu w dyskursie publicznym w odniesieniu do konkretnych osb sprzyja znacznemu zwikszeniu podejrzliwoci i pojawieniu si spiskowych teorii, np. na temat sposobw, za pomoc ktrych dany aktor znalaz si na scenie politycznej.

Inny przykad stanowi stereotyp spiskowy zbiorowego wroga, ktry pojawi si ju podczas wyborw w 1990 roku. Warto jednak doda, i ydzi (gwny, cho nie jedyny stereotyp) nie stanowi tu odosobnionego przykadu grupy, ktra chce zakulisowo lub bezpo-rednio mie wpyw na wadz lub pragnie na drodze spisku dziaa na niekorzy pastwa polskiego. Istotne s tu rwnie silne obawy przed pastwami Europy Zachodniej, ktre wedug niektrych teorii miay w drodze akcesji Polski do UE odebra nam status suwerennego pastwa czy wykupi ziemie. W szczeglnoci obawy takie miay miejsce wrd rodowisk skrajnie prawicowych24. Wato w tym kontekcie doda, i wedug przeprowadzonych w Polsce ba-da paranoja czsto przybiera form ekspresji szczeglnego rodzaju mentalnoci czy orientacji, a mianowicie wiatopogldu prawicowego o charakterze autorytarnym25.

Zaognienie konfliktu politycznego w roku 2005 i jego usank-cjonowanie na dwch biegunach z jednej strony rodowisk li-beralnych z drugiej konserwatywnych doprowadzio do spopu-laryzowania skonnoci do mylenia paranoicznego i to zarwno w spoeczestwie, jak i wrd elit politycznych. Wydaje si, i gw-n przyczyn tego przeomu stanowi tu brak zaufania spoeczne-go do polityki realizowanej przez Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Uni Pracy w latach 2001-2005. By to bowiem okres obfitujcy w afery, w ktre uwikani byli prominentni dziaacze szeroko pojtych

24 W. Achmatowicz, P. Krzemie, Wyprzeda polskiej ziemi tragedia narodowa, http://www.naszawitryna.pl/ksiazki_19.html, 01.03.2011 r.

25 K. Korzeniowski, Polska, op. cit., s. 149-150.


[38] refleksje

rodowisk lewicowych. W tym czasie na wzrost podejrzliwoci i opisa-nego uprzednio mylenia magicznego waki wpywy wywary:

1. korupcja polityczna niejasne powizania wadzy z biznesem oraz zalenoci rzdzce tymi relacjami;

2. lobbing kwestia wpywania na decyzje polityczne przez gru-py interesw o niejasnych intencjach;

3. alienacja wadzy politycznej brak odpowiedniej platformy informacyjnej midzy politykami a ich wyborcami.

Dodatkowym predykatorem politycznej paranoi w analizowa-nym okresie byo pojawienie si w dyskursie publicznym wypowiedzi mogcych sugerowa, i ich nadawcy maj skonnoci paranoiczne. Trudno jednak doj tu drog naukow do jednoznacznych twierdze zwizanych z istnieniem rzeczywistej, realnej osobowoci paranoicz-nych wrd znanych nam wspczenie aktorw ycia publicznego. Tym bardziej, i nie dysponujemy badaniami psychologicznymi, ktre uwiarygodniay by tak tez. Co wicej, sam fakt aktywnego uczest-niczenia w polityce raczej uniemoliwia uzyskanie takiej diagnozy. Niech wic przytoczony przykad stanowi jedynie przyczynek do dal-szych bada tej tematyki, ktra nieustannie oscyluje wok stwierdze-nia, i na polskiej scenie politycznej obecni s aktorzy wykazujcy zna-miona politycznej paranoi26.

Elementem charakterystycznym dla polskiego dyskursu poli-tycznego ostatnich lat majcym znamiona urojeniowe s popeniane przez aktorw politycznych bdy atrybucyjne dotyczce nielogicz-nego formuowania relacji przyczynowo-skutkowych zwizanych ze swoim zachowaniem lub dziaaniami innych aktorw27. Ot, za-uway mona prawidowo, i w sytuacji niekorzystnej dla akto-ra indywidualnego lub zbiorowego, za przyczyn stanu faktyczne-go uznawane s waciwoci sytuacji lub inne czynniki zewntrzne,

26 Przykadem braku zaufania i podejrzliwoci wobec elit politycznych jest ukad. Termin ten to wyraenie, ktre przenikno do dyskursu publicznego opisujc powi-zan grup usytuowan na styku polityki, biznesu, mediw i wiata przestpczego, kt-ra prbuje/prbowaa wywrze wpyw na ycie spoeczno-polityczne w Polsce. Ukad stanowicy jeden z gwnych tematw dyskursu politycznego po 2005 roku, stanowi czynnik obniania zaufania do wadzy oraz podejrzliwoci wobec aktorw, urzdw i instytucji pastwowych. Owa tajemnicza struktura w omawianym okresie bya czst przyczyn zdarze politycznych. To wanie ukad mia na celu uprawomocni podej-mowane decyzje. W celu uzyskania legitymacji dla podejmowanych dziaa, modyfikacji w prawie czy zmian personalnych, powoywano si na istnienie ukadu. Argument ten i jemu podobne wydaway si wwczas niezwykle wrcz atrakcyjne.

27 P. Zimbardo, Psychologia i ycie, Warszawa 2006, s. 234-235.

Jakub Jakubowski


podczas gdy sytuacje korzystne tumaczone s cechami jego sprawcy. W odniesieniu do przeciwnika prawidowo wykazuje charakter od-wrotny: w momencie niekorzystnym dla oponenta, za przyczyn zaist-niaej sytuacji uznawane s cechy jego sprawcy, podczas gdy sukcesy polityczne przypisywane s waciwoci sytuacji lub innym czynni-kom zewntrznym. Odpowiedzialny za to wydaje si by zamknity, mao zoony system poznawczy jednostek uczestniczcych w yciu politycznym. Co wane, w polskim dyskursie prawidowo bdw atrybucyjnych ujawnia si w szczeglnoci w przypadku komentowa-nia zjawisk gospodarczych28.

Wielkie wydarzenia historyczne, tragedie oraz kryzysy sprzyjaj ujawnianiu si tendencji o charakterze paranoicznym. W tym kontek-cie, rok 2010 okaza si w historii Polski dat wyjtkow. Katastrofa smoleska oraz zwizana z ni konieczno ponownego obsadzenia wielu stanowisk pastwowych, w tym wybr Prezydenta RP, powd oraz inne sytuacje nadzwyczajne sprawiy, i pewna grupa aktorw po-litycznej sceny oraz cz spoeczestwa ulega nastrojom spoecznym sprzyjajcym powstaniu stanw paranoicznych. Niepewno w odnie-sieniu do ksztatu zdezorganizowanych organw pastwowych, sytu-acje stresowe i lkowe zwizane z samymi obrazami katastrofy, skom-plikowane ledztwo wszystko to sprawio, i po 10 kwietnia 2010 roku spoeczestwo polskie stano w obliczu koniecznoci nadania znaczenia wielu trudnym do jednoznacznego zdefiniowania i ocenie-nia faktom.

Przykadem bardzo dobrze oddajcym nastroje spoeczne po 10 kwietnia jest film dokumentalny Solidarni 2010. Obraz ten zosta zrealizowany przez dokumentalistk Ew Stankiewicz oraz publicy-st Jana Pospieszalskiego. Jest to zapis rozmw jakie E. Stankiewicz i J. Pospieszalski przeprowadzili z ludmi zgromadzonymi w czasie aoby narodowej przed Paacem Prezydenckim w Warszawie oraz podczas uroczystoci pogrzebowych pary prezydenckiej na Wawe-lu. Film wyemitowany zosta 26 kwietnia 2010 roku w Programie Pierwszym Telewizji Polskiej i obejrzao go 1,6 mln widzw. Obraz ten stanowi cenny rejestr spoecznych nastrojw, jakie ujawniy si po katastrofie. Na jego podstawie moliwe jest stworzenie katalogu spi-

28 Podstawowy bd atrybucyjny w polskim dyskursie publicznym opisa mona na przykadzie przeciwdziaania kryzysowi finansowemu. Podczas gdy koalicja przypisy-waa odporno polskiej gospodarki na kryzys stworzonemu przez siebie pakietowi an-tykryzysowemu, opozycja natomiast tumaczya efekt tzw. zielonej wyspy czynnikami sytuacyjnymi ksztatem systemu nadzoru finansowego czy popytem wewntrznym.


[40] refleksje

skowych teorii, jakie towarzyszyy samej katastrofie, jej przyczynom i konsekwencjom. Warto w tym miejscu przytoczy kilka wypowiedzi cytatw, jakie padaj w w/w filmie:

1. Ten cay splot nie pozwala uwierzy mi, e to mg by przypadek (...) wszystko byo zaplanowane, wszyst-ko byo przemylane i wszystko byo doprowadzone w 100% do efektu. e KGB to naprawd s powani ludzie.

2. Wadza ktra powinna nalee do suwerena jakim jest nard zostaa oddana mafijnym ukadom medialno-biznesowym.

3. adnych teorii spiskowych tak bd nam mwi, gdy to jest w ich interesie.

4. Moim zdaniem zabito Prezydenta i ca gr. (...) Moim zda-niem by to zamach. Jestem o tym gboko przekonany i tak jak rozmawiaem z innymi ludmi te s przekonani o tym.

5. Gdzie to w Paacu Prezydenckim ley informacje o prze-szoci agentw gdzie s agenci w rzdzie (...), przeszo byych dziaaczy SLD, ktrzy s teraz w PO (...), inni dziaacze komuny, ktrzy s rozmieszczeni w instytucjach rzdowych nigdy si nie dowiemy kto to by. Te akta s najprawdopodob-niej zniszczone. S pogoski, e ludzie Bronisawa Komorow-skiego byli w IPN-ie dwie godziny po zamachu i czycili pki. Prosz si nie mia to mona znale w Internecie29.

Analizujc powysze wypowiedzi mona zaobserwowa kilka pra-widowoci. Po pierwsze, zarejestrowana w filmie grupa osb repre-zentuje pewien homogeniczny sposb wyjanienia zjawiska, ktre byo przyczyn pojawienia si tumu. Po drugie, daje o sobie zna stereotyp spiskowy zbiorowego wroga upatrywany w koalicyjnych dziaaniach niesprecyzowanych grup rzdzcych w Rosji oraz w Polsce. W wypo-wiedziach poszczeglnych osb s to m.in. KGB, ukad medialno-bizne-sowy, agenci w rzdzie, ludzie Bronisawa Komorowskiego. Dziaanie tych grup stanowi wyjanienie zjawiska skomplikowanego i wprowa-dzajcego psychiczny dyskomfort. Prbujc zredukowa stan napicia tworzona jest niesprecyzowana grupa biorca udzia w spisku, ktry stanowi praprzyczyn zdarzenia. Stan napicia zwizanego ze sprzecz-noci midzy poczuciem spisku a wraeniem nieracjonalnoci tych obaw o czym bya mowa ju wczeniej skania jednostk o parano-icznej osobowoci do zracjonalizowania swojego dziaania. Wicej, ist-

29 Realiz. E. Stankiewicz, J. Pospieszalski, Solidarni 2010, 2010.

Jakub Jakubowski


nienie nieformalnej grupy sprawujcej zakulisowo wadz racjonalizu-je istnienie spisku, ktry stanowi z kolei czynnik sprawczy katastrofy. Z kolei taki w gruncie rzeczy nieskomplikowany sposb wniosko-wania wydaje si by atwiejszy do zaakceptowania ni zoony zesp czynnikw stanowicy przedmiot wielomiesicznych lub wieloletnich bada majcych na celu wyjanienia przyczyn zdarzenia. U podstaw takiego rozumowania ley bowiem heurystyka poznawcza procedura wydawania sdw o sprawach bd ludziach bez dokadnej znajomoci faktw. Dla osoby o skonnociach do politycznej paranoi przynosi owe wnioskowanie racjonaln korzy w postaci redukcji napicia wywo-anego niemonoci logicznego wyjanienia zjawiska. W myl teorii Karla Mainnheima taki sposb wnioskowania wydaje si mie znamio-na racjonalnoci relacyjnej mimo irracjonalnoci takiego sposobu wyjaniania zdarze, jest to konkludowanie uyteczne w spoecznym funkcjonowaniu. Racjonalno relacyjna stanowi tutaj waciwo przysugujc pewnym pogldom, ktra poprzez uproszczenie wnio-skowania co do pewnych zjawisk, umoliwia jednostce odnalezienie si w skomplikowanej rzeczywistoci spoeczno-politycznej30.

Drug istotn kwesti, ktra wiadczy o paranoicznych skonno-ciach towarzyszcych momentom przeomu, jest mnogo teorii spi-skowych powstajcych w wyniku zaistnienia zdarzenia. Teori tak ro-zumie si tutaj jako stwierdzenie, wedle ktrego w sposb potajemny okrelona grupa dziaa na szkod innych osb. Czsto dziaanie takie tumaczone jest chci przejcia realnej wadzy czy dominacji o cha-rakterze ekonomicznym lub politycznym. Warto zaznaczy, i prawi-dowo ta nie jest tosama jedynie dla przypadku polskiego. Podob-ne tendencje towarzyszyy okresom przeomowym w historii innych pastw31. W omawianym przypadku mamy wic do czynienia ze spi-skiem majcym na celu wyeliminowanie okrelonych aktorw sceny politycznej przez zawizan w tajemnicy grup. Istotny wydaje si te fakt, e sami bohaterowie omawianego filmu definiuj swoje teorie wanie jako spiskowe, dajc przez to jak si wydaje wyraz samo-wiadomoci w odniesieniu do wtpliwej racjonalnoci stawianych tez.

30 K. Mannheim, Czowiek i spoeczestwo w dobie przebudowy, Warszawa 1974, s. 76 i nast.

31 Wymieni w tym miejscu mona chociaby zabjstwo trzydziestego pitego prezy-denta Stanw Zjednoczonych Johna Fitzgeralda Kennedy`ego, ldowanie czowieka na ksiycu czy zamachy na World Trade Center z 11 wrzenia 2001 r.


[42] refleksje

zakoczenie

poczTek funkcjonowania nieskrpowanej debaTy publicznej po przeo-mie roku 1989 wiza si z jej liberalizacj i ubogaceniem o nowe te-maty dyskursu publicznego. Skonnoci paranoiczne wywoane emo-cjonalnoci czasu przeomu i politycznej zmiany, miast racjonalnoci przyniosy jedynie rozwoju konfliktw, ktrych apogeum staa si tzw. wojna polsko-polska. Szczeglnie wany pod tym wzgldem okaza si rok 2010, wprost utosamiany z katastrof smolesk, wprowadza-jcy jednostk/spoeczestwo w stan niepewnoci i napicia oraz po-gbiajcy jedynie zjawiska politycznej paranoi i zaognionych konflik-tw spoecznych. To wanie wtedy w sposb niespotykany nigdy dotd ujawniy si istotne i wci ywe podziay polskiego establishmentu, ale przede wszystkim spoeczestwa. W tym te czasie z nienotowa-nym dotd nateniem uwidoczniona zostaa rwnie destabilizuj-ca funkcja paranoi politycznej i jej zgubny wpyw dla funkcjonowania systemu demokratycznego. Wtedy take zrodzio si szczeglnie silne zapotrzebowanie na merytoryczn i racjonaln debat, ktrej obecnie brakuje.

sUmmaryThe TransiTion of The polish poliTical sysTem has had a significant influ-ence on the shape of public discourse. Undoubtedly, politicians and society members disposition to paranoid behaviour is the reason of public debate`s exacerbation and deep conflict between conservatives and liberals. The abundance of political changes, breakthrough cir-cumstances and crisis situations in the last few years have fuelled this trend. In fact, the influence of political paranoia on Polish discourse seems to be destabilised and it provokes a question: how to make de-bate more substantive and rational?

nota o aUtorzeJakub Jakubowski [[email protected]] doktorant na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w Pracowni Marketingu Polityczne-go. Interesuje si nowoczesnymi narzdziami marketingowymi w po-lityce oraz komunikowaniem wizualnym.

Jakub Jakubowski

Wplyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce

Documents

Transcript of Wplyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce