Jacques Derrida: polityka a polityczny dyskurs o...

Forum Politologiczne � Tom 6INP UWM Olsztyn 2007

Ks. Zdzis³aw Kunicki

JACQUES DERRIDA:POLITYKA A POLITYCZNY DYSKURS

O DEMOKRACJI

JACQUES DERRIDA:POLICY AND POLITICAL DISCOURSE

ABOUT A DEMOCRACY

Derrida wobec polityki

Dzie³o i osobê Jacques�a Derridy wi¹¿e siê ze wspó³czesnymnurtem my�lowym okre�lanym jako dekonstrukcjonizm. Zaintereso-wanie dekonstrukcjonizmem oraz jego faktyczne oddzia³ywanie jestszczególnie ¿ywe w �rodowiskach literackich, filozoficznych orazartystycznych1. Na tle tych podstawowych obszarów kultury, polity-ka zdaje siê zajmowaæ miejsce drugorzêdne. Chodzi o to, ¿e kolejne,teoretyczne etapy ksztaltowania sie odrêbnego, w³a�nie dekonstruk-cyjnego stylu my�lenia nie posiada³y bli¿szych i bardziej uchwyt-nych odniesieñ politycznych. Dostrzegalna dysproporcja stawia py-tanie o zachodzenie wewnêtrznej jedno�ci lub zerwania w pisarstwieDerridy z tym, co stanowi w nim projekt filozoficzny wraz z jegoliterackimi aplikacjami, a wymiarem politycznym. Pewne elementypotwierdzaj¹ce zasadno�æ twierdzenia o utrzymywaniu siê wspo-

1 Por. P. V. Zima, La déconstruction. Une critique, Paris 1994.

284 Ks. Zdzis³aw Kunicki

mnianej nierówno�ci pojawi³y siê u Ernesto Laclau2. Nie twierdzi onwprost, ¿e w ca³o�ci projektu dekonstrukcyjnego oba obszary nale¿ywyodrêbniæ, ale ¿e stanowi¹, do pewnego stopnia, autonomiczneczê�ci. Istotnie, wraz z dostrzegalnym zwrotem ku zainteresowa-niom filozofi¹ polityczn¹, jaki obserwujemy w ostatnim okresie twór-czo�ci Derridy pojawia siê przypuszczenie, i¿ jakie� podskórnei niewyra¿one wcze�niej przekonania w tej dziedzinie kszta³towa³ysiê niezale¿nie od my�lenia filozoficznego i choæ wzajemnie siê prze-nika³y, to jednak nie stanowi³y równoleg³ego zwierciad³a, kieruj¹csiê odmienn¹ dynamik¹ pogl¹dow¹.

Autor Marginesów filozofii wielokrotnie zabiera³ g³os na tematbie¿¹cych wydarzeñ spo³eczno-politycznych. Z najwa¿niejszch nale-¿a³oby wymieniæ wojnê algiersk¹, system apartheidu, kwestiê pale-styñsk¹, terroryzm, problemy zwi¹zane z emigracj¹ i prawem doazylu, w koñcu kondycjê i przysz³o�æ demokracji jako dominujacegosystemu politycznego. Z wydarzeñ biograficznych podkre�la siêmoment zatrzymania w Pradze przez tajne s³u¿by policyjne w grud-niu 1981 roku. Próba zorganizowania podziemnego seminarium fi-lozoficznego, pomy�lanego jako wsparcie dla czechos³owackich dysy-dentów, skoñczy³a siê kilkudniowym aresztem i uwolnieniemw wyniku oficjalnej interwencji dyplomatycznej prezydenta Republi-ki Francuskiej. Praski incydent nale¿y koniecznie uzupe³niæ wspo-mnianymi powy¿ej, regularnie pojawiaj¹cymi siê komentarzami do-tycz¹cymi w równym stopniu spraw francuskich, jak i globalnych.W licznie udzielanych wywiadach wyra¿a³, zupe³nie zasadnie, obu-rzenie wobec zbrodni nazizmu (petainizmu, którego do�wiadczy³ oso-bi�cie w okresie szkolnym) czy kolonializmu, ale zaraz obok pojawia-³o siê doszukiwanie imperialistycznego wroga oraz niechêæ wobecinstytucjonalnych form religii. Zaanga¿owany styl wypowiedzi po-twierdza³, i¿ ¿ywio³ polityki zajmowa³ niepo�lednie miejsce w ¿yciui my�leniu francuskiego filozofa, choæ do�æ trudno zrekonstruowaæ

2 E. Laclau, Emancypacje, prze³. L. Koczanowicz i in., Wroc³aw 2004,s. 101�119.

285Jacques Derrida: polityka a polityczny dyskurs o demokracji

charakter posiadanych przekonañ. Pomimo niechêci, miejscami na-pastliwej, wobec identyfikacji �róde³ jego my�lenia, w do�æ ogólnymi wstêpnym spojrzeniu powiedzieliby�my, i¿ prezentowane idee, jakrównie¿ sposób oraz kontekst podejmowanych zagadnieñ grawitowa³yzdecydowanie wokó³ demokratycznej lewicy. W samym momenciewskazania na podobn¹ kwalifikacjê bierzemy pod uwagê g³êbok¹niezgodê ze strony samego zainteresowanego, a jeszcze bardziej zestrony szerokiego grona jego protagonistów. By otworzyæ dyskusjê,odwo³ajmy siê do tak bliskiego Derridzie pojêcia �byæ-mo¿e�, któreprzecie¿ nie tylko zezwala na podjêcie takiej interpretacji, ale wprostj¹ umo¿liwia jako jedn¹ z uprawnionych odpowiedzi.

Trudno�ci w chocia¿by przybli¿onej rekonstrukcji lewicowychprzekonañ, jakie �byæ-mo¿e� podziela³ francuski filozof, bior¹ siêz braku jakiej� sformalizowanej przynale¿no�ci do okre�lonej wspól-noty politycznej. W tym wzglêdzie nale¿a³oby mówiæ zdecydowanieo przekonaniach lewicuj¹cego intelektualisty, co bywa czasami okre-�lane jako lewicowo�æ biblioteczna (un gauchisme de bibliothèque).Zwi¹zki towarzyskie oraz blisko�æ ideowa z �lew¹ stron¹� sporupolitycznego, nigdy nie znalaz³y prze³o¿enia na uto¿samienie siêz okre�lon¹ frakcj¹ czy w³¹czeniem siê w zakrêty ideologiczne, któ-rych przecie¿ w powojennej Francji nie brakowa³o. Tym bardziej, ¿epo 1966 roku obecno�æ Derridy przypomina³a coraz bardziej przys³o-wiowy passage, podporz¹dkowany b³yskotliwej karierze w StanachZjednoczonych oraz licznym zaproszeniom do zagranicznych o�rod-ków akademickich. Niektórzy badacze zwracaj¹ uwagê na zjawiskoprzyci¹gania odwrotnego, czyli o próbach politycznego pozyskaniaDerridy. Faktem jest, ¿e pojednawcze gesty p³ynê³y przede wszyst-kim ze strony entourage lewicuj¹cego, oczekuj¹cego na bardziejwyra�ne deklaracje, pragn¹cego przyci¹gn¹æ do siebie, uczyniæ swo-im3. W samej Francji znamienne nie okaza³y siê relacje z L�Huma-nité, organem francuskich komunistów, gdzie równie chêtnie, co

3 Por. G. Bennington, Demanding History, [w]: Legislations: The Politics ofDeconstruction, London 1994, s. 61�73.


krytycznie zabiera³ g³os. Punktem odniesienia intelektualnej lewicyby³ nade wszystko stosunek do wp³ywowego Les Temps Modernes.Jak do�æ celnie uj¹³ to Herman Rapaport, niewyra¿ana d³ugo, choæprzecie¿ dzielona wspólnie lewicowa wra¿liwo�æ dystansowa³a siê odSartre�owskiej pewno�ci i absolutyzmu4 . Podobny sposób wyra¿aniaideowej zbie¿no�ci, po³¹czony z charakterystyczn¹ rezerw¹ nie jestczym� jednostkowym, znajduj¹c powtórzenie wobec innych nurtów,które inspirowa³y kolejne etapy kszta³towania siê dekonstrukcjoni-zmu (fenomenologia, strukturalizm, psychoanaliza). Sytuacja zosta-³a powtórzona wobec grupy filozofów skupionych wokó³ francuskiejasymilacji my�li Heideggera. Pozycja zajmowana przez Derridê niemie�ci³a siê nigdy w miejscu zarezerwowanym dla dominuj¹cej gru-py skupionej wokó³ Jeana Beaufreta, plasuj¹c siê na dysydenckichpoboczach5.

We Francji dodatkowym momentem umo¿liwiaj¹cym kwalifika-cjê wspólnoty ideowej, w ca³ym jej wewnêtrznym zró¿nicowaniu,jest stosunek do przesilenia spo³eczno-politycznego i zwi¹zanejz nim rewolty studenckiej, oznaczonej symbolicznie zbiorczym okre-�leniem �maja� lub te¿ �pokolenia 68�. Jedna z nielicznych próbkrytycznej interpretacji tych wydarzeñ, poszukuj¹ca ich g³êbszych,filozoficznych �róde³ zalicza³a postawê zajêt¹ przez buntowników(m.in. Lacan, Derrida, Deleuze) do lewicowej strony ówczesnegokonfliktu, natomiast intelektualnie inspiruj¹cej siê nihilizmem nie-tzscheañsko-heideggerowskim6. Trzeba przyznaæ, i¿ diagnoza posta-wiona przez Alain Renaut i Luc�a Ferry nie spotka³a z równiewnikliw¹ odpowiedzi¹ ze strony reprezentatywnych przedstawicielipokolenia buntu i rewolty. Odcinaj¹cy siê od tego jednoznacznego

4 Por. H. Rapaport, Later Derrida. Reading the Recent Work, London 2002,s. 99 n.

5 L. Ferry, A. Renaut, Heidegger et les modernes, Paris 1988, s. 37.6 A. Renaut, L. Ferry, La Pensée 68. Essai sur l�anti-humanisme contempo-

rain, Paris 1985; A. Monville, Misère du nietzschéisme de gauche: de GeorgesBataille à Michel Onfray, Bruxelles 2007.


os¹du autor Marginesów filozofii zareagowa³ raczej moc¹ emocjonal-nej niezgody ni¿ si³¹ racjonalnych argumentów7. Tym bardziej, ¿einni animatorzy wydarzeñ majowych doszukiwali siê na barykadachnadziei na o¿ywienie lub wprost realizacjê rewolucyjno-marksistow-skich utopii8. Faktem jest, ze barykadowy charakter udzia³u Derri-dy by³ stosunkowo ograniczony, co jednak nie usprawiedliwia wyra�-nej tendencji do jego biograficznego przemilczenia. Podejmowanepróby ca³kowitego odciêcia z pola oddzia³ywania �heideggerowskiejlewicy� jest trudne do przeprowadzenia, zw³aszcza wobec powtarza-nego d³ugu wdziêczno�ci okazywanego dzie³u niemieckiego filozofa9.Zabieg ukrycia majowej przygody posiada zreszt¹ wyra�ny cel zneu-tralizowania obrazu �filozofia zaanga¿owanego� i bywa zastêpowanyprzez w¹tek przyja�ni i wzrostu zainteresowañ twórczo�ci¹ Mauri-ce�a Blanchot. Ale i tego zwi¹zku nie nale¿y ca³kowicie separowaæ od¿ywego biegu wydarzeñ politycznych. Sam Derrida w po�miertnejdedykacji wspomina³ majow¹ gor¹czkê, jakiej uleg³ Blanchot. Tem-peratura zdarzeñ by³a tak wysoka, ¿e �dusz¹ i cia³em� wspiera³uliczn¹ rewoltê10. Z wydanych po�miertnie pism wy³ania siê posta-wa Blanchot, który ca³ym sercem sprzyja³ protestuj¹cym, ³¹czniez ograniczonym co prawda to jednak osobistym udzia³em w manife-stacjach. Rewolucyjny duch obraca³ siê przeciw �bur¿uazyjnemukonserwatyzmowi� i bezkrytycznie wspiera³ odwagê �robotnikówi studentów� z³¹czonych tym samym ogniem spo³ecznej zmiany. Zmia-ny na tyle g³êbokiej, ¿e nie wyklucza³a powstania VI Republiki11.

Jednocze�nie, te same, pozornie pokrewne �rodowiska ideowe,zarzuca³y Derridzie zbytnie uleganie liberalizmowi. Spór ujawni³ siêz ca³¹ moc¹ przy okazji w¹tpliwo�ci zg³aszanych wobec Partii Socja-

7 J. Derrida, E. Roudinesco, De quoi demain�Dialogues, Paris 2001, s. 30 n.8 G. Deleuze, Pourparler, Paris 1990, s. 41.9 J. Derrida, Pozycje, przek³. A. Dziadek, Warszawa 1997, s. 10�14.

10 Idem, Chaque fois unique, la fin du monde, dir. P.-A. Brault, M. Naas,Paris 2001, s. 325.

11 Por. M. Blanchot, Écrits politiques. Guerre d�Algérie, mai 68, etc-1958��1993, Paris 2003.


listycznej w zwi¹zku z prowadzon¹ polityk¹ edukacyjn¹12. czy sym-boliczn¹ obojêtno�ci¹ lewicy wobec Miêdzynarodowego KolegiumFilozoficznego (Collège International de Philosophie), którego by³jednym z wspó³za³o¿ycieli13. We francuskim kontek�cie politycznymze swoistym dla niego pojmowaniem modelu republikañskiego, za-rzuty o liberalny zwrot mog³y �ci¹gn¹æ jedynie s³owa oburzeniai sprzeciwu. Jego podstawy znajdowa³y siê w do�æ rozpowszechnio-nym we Francji przekonaniu o idei pañstwa republikañskiego à lafrançaise jako uniwersalnej misji politycznej i je�li nie sprzecznej, toprzynajmniej modelowej dla demokracji14. Problem zaczyna siêw momencie liberalnego zwrotu, jakiemu ulega �wiatowa demokra-cja. Francuski kszta³t republiki, identyfikowany z ustrojem demo-kratycznym, zostaje zaniepokojony wkroczeniem tendencji liberalneja¿ po g³osy nawo³uj¹ce do obrony republikanizmu antyliberalnego15.To napiêcie lub nawet podzielenie miêdzy demokracjê a republikêodzywa siê równie¿ w tekstach Derridy16. Piszemy o tym dlatego, ¿euwyra�nione napiêcie rozgrywaj¹ce siê miêdzy wykluczeniem libe-ralizmu poza wzorzec republikañski a jego ostro¿n¹ akomodacj¹ dotego wzorca, wyznacza we francuskiej debacie publicznej nieprecy-zyjn¹, acz coraz czê�ciej odzywaj¹c¹ siê liniê podzia³u miêdzy poli-tyczn¹ lewic¹ a prawic¹. Czê�æ �rodowisk prawicowych jest otwartana liberalne wyzwania, zw³aszcza je�li chodzi o wymiar ekonomicz-no-gospodarczy, podczas gdy dla lewicy liberalizm gospodarczy jestprezentowany nie tylko jako zagro¿enie dla drogich Francji ideibraterstwa i równo�ci, ale te¿ uderzaj¹ w podstawy demokracji jakotakiej. Z punktu widzenia powy¿szego podzia³u, nie ulega w¹tpliwo-�ci, ¿e pomimo kierowanych zarzutów, stanowisko francuskiego filo-

12 J. Derrida, Du droit à la philosophie, Paris 1990, s. 176.13 Idem, Points de suspension, Paris 1991, s. 121�122.14 Por. A. Renaut, Qu�est ce qu�un peuple libre? Libéralisme ou républica-

nisme, Paris 2005.15 Ibidem, s. 151�176.16 J. Derrida, E. Roudinesco, De quoi demain�, s. 45.


zofa sytuuje siê zdecydowanie po lewicowej stronie krytyków �wol-nego rynku� jako zagra¿aj¹cej nam najwiêkszej z katastrof17. Takwiêc zarzut o liberalny zwrot, jaki przypisywano Derridzie, wydajesiê zrozumia³y jedynie w kontek�cie francuskiego systemu politycz-nego z jego przywi¹zaniem do etatyzmu broni¹cego republiki orazpodskórn¹ nieufno�ci¹ wobec liberalizmu. Je�li tylko opu�cimy ogra-niczenia tego modelu i siêgniemy szerzej, do amerykañskiego pejza-¿u polityczno-intelektualnego radykalno�æ przeciwstawienia traci naostro�ci. Twórczo�æ Derridy znalaz³a w Stanach Zjednoczonych szcze-gólnie podatny grunt w³a�nie, choæ nie wy³¹cznie w �rodowiskachliteracko-artystycznych oraz filozoficznych o nastawieniu liberalnymi lewicowym. Z tym, ¿e w amerykañskim kontek�cie lewicowo�æi liberalizm nabieraj¹ zupe³nie odmiennych znaczeñ. Zarówno z punk-tu widzenia pluralistycznej otwarto�ci, jak i szerokiego charakteruprzemieszczeñ my�li francuskiej w Ameryce obie idee nie s¹ ze sob¹sprzeczne18.

W koñcu ostatni, choæ najwa¿niejszy w¹tek, który odegra decy-duj¹c¹ rolê w kszta³towaniu siê dekonstrukcyjnego dyskursu o po-lityce demokracji. Trzymaj¹c siê wprowadzonej przez Derridê reto-ryki trudno bowiem nie podj¹æ �widma� lub lepiej �widm Marxa�(spectres). Widm, które nawet, gdy ³udzi³y i myli³y, to jednak wci¹¿s¹ dla niego na tyle atrakcyjne, ¿e przyci¹gaj¹ i zas³uguj¹ na relek-turê19. Zainteresowania dziedzictwem Marksa podjête w koñcowej,w³a�nie politycznej fazie twórczo�ci wydaj¹ siê równie �wiadomym,co spó�nionym potwierdzeniem ju¿ dawniej podjêtego wyboru, cowprost potwierdzi³ Derrida20. Krótkie, niemal lapidarne potwierdze-nie ka¿e nam jeszcze bardziej na powa¿nie potraktowaæ przypusz-

17 J. Derrida, C. Malabou, La contre-allée, Paris 1999, s. 63.18 Por. F. Cusset, The French Theory. Foucault, Derrida, Deleuze et Cie et

les mutations de la vie intelectuelle aux États-Unis, Paris 2005.19 J. Derrida, Spectres de Marx, Paris 1993; idem, Marx & Sons, Paris 2002.20 J. Derrida, E. Roudinesco, De quoi demain�, s. 133. Por. T. Eagleton,

Marxism without Marxism, [w:] Ghostly Demarcations. A Symposium on Jacqu-es Derrida Spectres de Marx, London 1999, s. 83�87.


czenie Laclau o nierównoleg³ym dynamizmie rozwojowym wewn¹trzdekonstrukcjonizmu: posiadane przekonania polityczne nie znajdy-wa³y uwyra�nienia w wcze�niejszej fazie twórczo�ci. Teoretycznawarstwa dekonstrukcjonizmu wyra�nie spó�nia siê wobec problemupolityki. Owszem, �rewolucyjna melancholia� lub te¿ �melancholiaza rewolucj¹�, o jakiej wspomina Elisabeth Roudinesco drzema³ag³êbiej ni¿ rzadkie momenty, w których wyra¿a³y j¹ bardziej otwartedeklaracje21. Chyba jednym z pierwszych momentów ujawnienia�starego� przyci¹gania Marksem jest wywiad z pocz¹tku lat osiem-dziesi¹tych. Derrida powie wprost, ¿e jest to fascynacja g³êbsza odsamych marksistów22. Pomys³u na �marksizm wbrew marksistom�nie nale¿y w ¿aden sposób ³¹czyæ z nurtami rewizjonistycznymi,jakie znamy w�ród filozofów i dzia³aczy w krajach objêtych jegopraktyczn¹ aplikacj¹. W przypadku Derridy pojawia siê jednak tenrewizjonistyczny ton, gdy¿ odrzucenie komunizmu, nigdy nie ³¹czy³osiê z zaprzeczeniem marksizmowi23. Powiedzmy wyra�nie, ¿e celemwprowadzenia w¹tku marksistowskiego nie jest wy³apywanie autor-skich autodeklaracji, z których ¿adna nie uczyni z Derridy marksi-sty w tradycyjnym znaczeniu. Nie taki jest te¿ cel wprowadzeniatego w¹tku w nasze rozwa¿ania. W powojennej Francji mo¿na zaob-serwowaæ szerszy, intelektualny wp³yw my�li niemieckiej. Co praw-da Derrida bardzo gwa³townie wyst¹pi³ przeciw porównaniom doko-nanym przez Renaut i Ferry�ego (Bourdieu to francuski Marks, Lacanfrancuskim Freudem, Foucault odmian¹ Nietzschego i sam Derridafrancuskim Heideggerem)24, ale wysuwane kontrargumenty nie s¹przekonywaj¹ce. Tym bardziej, ¿e postawy ideowe oraz my�leniepolityczne rozwijane przez wielkich luminarzy filozofii francuskiejnale¿y koniecznie po³¹czyæ z tradycj¹ o�wieceniow¹. Tradycj¹, która

21 J. Derrida, E. Roudinesco, De quoi demain�, s. 129.22 J. Kearns, K. Newton, An Interview with Jacques Derrida, �The Literary

Review�, 1980, nr 14, s. 22.23 J. Derrida, E. Roudinesco, De quoi demain�, s. 136�139.24 Ibidem, s. 32.


zw³aszcza w wymiarze ideowo-politycznym okre�li³a francusk¹ to¿-samo�æ narodowo-republikañsk¹, a jednocze�nie nie kry³a ambicjiuniwersalnej wa¿no�ci. Asymilacja marksizmu czy szerzej my�li le-wicowej nad Sekwan¹ wpisywa³a siê w ten schemat, potwierdzaj¹cemancypacjê rozumu politycznego. Rozumu, który kontestowa³ zdo-bycze dotychczasowego dziedzictwa identyfikowanego z dominacj¹metafizyczno-kulturow¹ oraz teologiczno-polityczn¹, ale te¿ zapowia-da³ przysz³o�æ, zmianê, niespe³niony jeszcze powiew nadziei na innejutro. Laclau podejmuj¹c marksistowski w¹tek, ustawia go dok³ad-nie w szerszym planie wpisuj¹cym dekonstrukcjê i jej dyskurs po-lityczny o demokracji w nurt emancypacyjny25. Imponuj¹cy wp³ywmarksizmu w powojennej Francji, który nie ogranicza³ siê do sferypolitycznej, a poniek¹d dziêki temu oddzieleniu, nadawa³ mu przezca³y okres powojenny wyró¿niony status obowi¹zkowego punktuodniesienia w refleksji nad ka¿dym wymiarem kultury. Tak¿ew przypadku Derridy mamy do czynienia z zupe³nie innym typemczerpania z �Marksa wbrew marksizmowi� lub nawet �po �miercimarksizmu�, do czego �wiadomie nawi¹za³ w swoich ostatnich ksi¹¿-kach, wpisuj¹c siê w pewien ci¹g powrotu do Marksa po upadkumarksistowskiej iluzji politycznej26. Ale bankructwo polityczno-hi-storycznej inkarnacji marksizmu potwierdza jego intelektualn¹ atrak-cyjno�æ. Po ��mierci Marksa i idei komunizmu� istnieje wiele racji,które wzbudzaj¹ potrzebê przeprowadzenia lektury, któr¹ chce siêuczyniæ �pomarksistowsk¹�, ale przecie¿ w jeszcze bardziej uzasad-niona by³aby kwalifikacja �wokó³-marksistowska�. Jej zasadno�æpotwierdza nie tylko gest dedykacji Spectres de Marx Chris Hanie-mu, zamordowanemu komunistycznemu dzia³aczowi z RPA. Jeszczebardziej symptomatyczne wydaj¹ siê wypowiedzi Derridy ustawiaj¹-

25 E. Laclau, Emancypacje..., s. 118.26 Ch. Delacampagne, Philosophie politique aujourd�hui. Idées, débats, en-

jeux, Paris 2000, s. 134�135. Por. M. Vadée, Marx penseur du possible, Paris1992; D. Bensaïd, Marx l�intempestif. Grandeurs et misères d�une aventure criti-que XIXo�XXosiècle, Paris 1995; H. Maler, Convoiter l�impssible. L�utopie avecMarx. Malgré Marx, Paris 1995.


ce w krêgu inspiracji postaæ i dzie³o Louis Althussera27 i nie kryj¹ce,i¿ jest to ksi¹¿ka napisana jako swoista interakcja na krytykê ko-munizmu, jak¹ zawiera³a Czarna ksiêga komunizmu28.

Zabranie g³osu w tocz¹cej siê debacie o kondycji marksizmu niemusi byæ od razu czysto afirmatywne29 i to w tym znaczeniu, ¿e niesposób dalej mówiæ o jednym, ortodoksyjnym Marksie, gdy¿ jest ichwielu30 i w³a�nie ta heterogeniczno�æ nie tylko mia³yby nas pozba-wiæ iluzji dotarcia do k³opotliwego wzorca, ale te¿ utrzymaæ lewico-w¹ otwarto�æ na nieznane dotychczas interpretacje. Przyznajmy, ¿eprzyjête twierdzenie jest równie nieoryginalne, co zgodne z dyferen-cyjn¹ logik¹ przyjêt¹ przez dekonstrukcyjn¹ grê. Podjêcie marksi-stowskiego dziedzictwa i spory o wiern¹ lub niewiern¹ interpretacjêMarksa maj¹ byæ przekroczone przez sprostanie zupe³nie innemuwezwaniu. Dekonstrukcji nie interesuje, co chcia³oby siê jeszczepowiedzieæ o marksizmie (vouloir-dire) w postaci jednoznacznejwyk³adni, lecz w jaki sposób odpowiedzieæ, podj¹æ, staæ siê odpowie-dzialnym za przekazane nam dziedzictwo, z ca³ym baga¿em jegowewnêtrznych sprzeczno�ci31. Pozbawienie siê nadziei na odkrycieto¿samo�ci Marksa, �prawdziwego� oblicza jego przes³ania stanowisymboliczne rozej�cie z historyczno-doktrynalnymi wcieleniami jegodoktryny i umo¿liwiaæ poszukiwanie alternatywy ekonomiczno-poli-tycznej, nowej �Miêdzynarodówki� (La nouvelle Internationale). �Miê-dzynarodówki�, która przyjê³aby postaæ politycznej ró¿nicy wobechegemonicznych si³, jakie mog¹ siê wy³oniæ z wnêtrza samej demo-kracji. Potrzeba powo³ania �Miêdzynarodówki� przywo³uje obraz post-marksisowskiej wspólnoty obrony i nacisku, która przeciwstawi³abysiê gro�nym wp³ywom �nowych imperiów�, nieujawnionych jeszczedominacji, jakie tym razem mia³aby potencjalnie skrywaæ demokra-

27 J. Derrida, De quoi demain�, s. 169.28 Ibidem, s. 156 n.29 Idem, Marx & Sons..., s. 88.30 Idem, Spectres de Marx..., s. 21.31 Idem, Marx & Sons..., s. 18�19.


cja. Patrz¹c z tej perspektywy dekonstrukcja marksizmu nie wpisu-je siê w ci¹g lektur, których podstawowym celem by³aby demaskacjaukrytych wp³ywów metafizyczno-teologiczno-politycznego przeciwni-ka. Tym razem marksizm wziêty w magiel dekonstrukcji ma te¿inspirowaæ, o¿ywiaæ i obja�niaæ polityczn¹ przysz³o�æ demokracji.

Dekonstrukcja wobec polityki demokracji

Pisarstwo Derridy zawiera³o zawsze, jak je okre�li³ Bennington,�polityczne implikacje�, zupe³nie s³usznie dostrzegaj¹c, ¿e bardziejbezpo�rednie odniesienia do tej problematyki siêgaj¹ koñca lat osiem-dziesi¹tych32. Intensyfikacja zainteresowañ odsy³a znowu¿ do po³¹-czonego ze sob¹ kontekstu intelektualno-politycznego zwi¹zanegoz ods³oniêciem ciemnych stron w biografii Martina Heideggerai Paula de Mana. Okres rektorowania Uniwersytetem Fryburskimz nadania NSDAP, mowa rektorska, ale te¿ wczesne antysemickieteksty po stronie Heideggera oraz przystosowanie siê do nazizmui powtarzaj¹cy siê antysemityzm w komentarzach pisanych do bruk-selskiego Le Soir oraz lokalnego Het Vlaamsche Land w okupowanejBelgii po stronie de Mana. Nastêpuj¹ce po sobie opracowania HugoOtta, Victora Farisa oraz Ortwina de Graeffa wywo³a³y niebywa³eporuszenie33. Ich �lady odnajdziemy tak¿e w tekstach Derridy34.

32 G. Bennington, Derrida et la politique, �Europa� 2004, nr 5, s. 212.33 V. Farias, Heidegger et le nazisme, trad. M. Benarroch, J.-B. Grassem,

Paris 1987 (Polskie t³umaczenie, Heidegger i narodowy socjalizm, prze³. R. Mar-sza³ek, P. Lisicki, Warszawa 1997). Do�æ znamiennym jest fakt, ¿e francuskiet³umaczenie ksi¹¿ki Otta ukaza³a siê dopiero po jej nag³o�nieniu przez Pariasa,H. Ott, Martin Heidegger. Éléments pour une biographie, trad. J.-M. Beloeil,Paris 1990 (Wydanie polskie, Martin Heidegger. W drodze ku biografii, prze³.J. Sidorek, Warszawa 1997); O. de Graeff, Serenity in Crisis. A Preface to Paulde Man 1939�1960, Lincoln 1993. Por. Paul de Man: Wartime Journalism 1939-1945, ed. W. Hamacher, N. Hertz, Th. Keenan, Lincoln-London 1989.

34 J. Derrida, De l�esprit. Heidegger et la question, Paris 1987; Mémoirespour Paul de Man, Paris 1988; Politique de l�amitié, Paris 1994.


�Afery� Heideggera i de Mana posiadaj¹ silne zwi¹zki z dzielon¹wspólnie wspólnot¹ intelektualn¹: Heidegger jest przecie¿ my�licie-lem, bez którego nie powsta³by podporz¹dkowany mu dekonstruk-cjonizm35, z kolei de Man po konferencji w Baltimore z 1966 roku,z decyduj¹cym udzia³em Derridy, sta³ siê czo³owym protagonist¹tego nurtu w Stanach Zjednoczonych (sam de Man w miejsce dekon-strukcjonizmu preferuje okre�lenie retorycznego krytycyzmu � rhe-torical criticism)36. Z wieloaspektowej dyskusji, jaka siê wywi¹za³a,komentarze autora O gramatologii podejmuj¹ równie¿ dyskutowan¹wówczas zale¿no�æ miedzy twórczo�ci¹ a zaanga¿owaniem politycz-nym, my�l¹ a dzia³aniem, miêdzy polityk¹ i filozofi¹ w³a�nie.W przypadku Heideggera by³ to problem, czy i na ile zaanga¿owaniepolityczne by³o win¹ cz³owieka, którego przeros³a �le rozpoznanasytuacja historyczno-polityczna a na ile niemoc poznania tej sytuacjip³ynê³a z g³êbi jego poszukiwañ filozoficznych, z ontologicznej mocynadanej byciu. Analogiczne w¹tki odezwa³y siê u de Mana. Tymrazem, podjêto pytanie, na ile m³odzieñcze zaanga¿owanie po stro-nie nazizmu prze³o¿y³y siê spó�nionym echem na styl, w jakimprzeprowadzano literack¹ krytykê kultury. Krytykê, której podsta-wowymi figurami uczyniono wojnê i walkê. W do�æ rozpowszechnio-nym przekonaniu Derrida nie tylko nie podj¹³ powa¿nej dyskusjiz podnoszonymi zarzutami, ale dokonywa³ dekonstrukcyjnego znie-sienia faktycznej wa¿no�ci37.

Próbê interpretacji ówczesnej sytuacji ideowej odnajdziemy uKrzysztofa Pomiana. Twierdzi on mianowicie, ¿e w miêdzywojen-nym okresie nasilania siê militarystycznych wp³ywów skrajnej lewi-cy (komunistycznej) oraz jej prawicowego odpowiednika (nazizmu),cech¹ ³¹cz¹c¹ obie strony by³a organiczna niewiara w dobroczynn¹si³ê demokracji. Dla zwyk³ych uczestników ¿ycia spo³eczno-politycz-

35 J. Derrida, Pozycje..., s. 52.36 Por. P. de Man, Blindness and Insight: The Rhetoric of Contemporary

Criticism, Minneapolis 1983.37 Wspomina o tym Roudinesco, De quoi demain...,s. 32.


nego, ale te¿ dla tych, którzy próbowali nadaæ mu intelektualneuprawomocnienie, paleta przynale¿no�ci zosta³a mocno ograniczona.Albo nazizm, albo komunizm, tertium non datur38. Zarysowanadwubiegunowo�æ wyboru mo¿e s³u¿yæ jako historyczno-polityczne t³o,wskazuj¹ce na szczególny kontekst wyborów dokonywanych przezHeideggera a po�rednio tak¿e, przez nie wymienionego z nazwiskaPaula de Mana. Derrida nie staje ju¿ wobec tak ostro zarysowanegosporu. Demokracja zdaje siê spó�nionym zwyciêzc¹ czasów niepew-no�ci, w jakim tkwi³o pokolenie miêdzywojenne. Z racji oraz wobectej demokratycznej dominacji dekonstrukcja nie powinna jej nada-waæ statusu rozstrzygaj¹cego autorytetu, czerpi¹cej z odnowionejontologiczno-politycznej mocy. Pojawiaj¹ siê dekonstrukcyjne w¹tpli-wo�ci o to¿samo�æ demokracji oraz zatroskanie zakorzenione w nie-znanych zagro¿eniach, jakie mog¹ siê pojawiæ w trakcie jej dalszegorozwoju.

Demokracja wybi³a siê na pozycjê politycznego hegemona. Jejniekwestionowane zwyciêstwo na politycznej mapie prze³omu ty-si¹cleci nie jest jednak tak oczywiste dla Derridy. Zastosowanie de-konstrukcyjnej strategii (ró¿nica neutralizuj¹ca moc to¿samo�ci)w dyskursie o demokracji powoduje, i¿ nie sposób mówiæ o niej nasposób rzeczywisto�ci uobecnionej. Racje stoj¹ce za tym wyklucze-niem przywo³uj¹ metaforê �miertelnej choroby. We wnêtrzu systemudemokratycznego mia³yby siê znajdowaæ nieprzekraczalne napiêcia,przypominaj¹ce odnawiany nieustannie stan chorobowy. Paradokssytuacji polega na tym, ¿e demokracja jest organizmem, któryz samej swej natury wytwarza choroby i nastêpnie próbuje im za-radziæ. Derrida posuwa siê wrêcz do symboliki �mierci i samobój-stwa, jakie mia³yby byæ ukryte w g³êbi systemu demokratycznegoi stale mu towarzyszyæ. Dla potwierdzenia swojej tezy przywo³ujemiêdzy innymi przyk³ad bliskiej mu Algierii, gdzie wprowadzone

38 K. Pomian, Heidegger i warto�ci bur¿uazyjne, wywiad z Cezarym Wo-dziñskim, [w:] Heidegger dzisiaj, red. P. Marciszuk, C. Wodziñski, Warszawa1991, s. 478.


procesy demokratyzacji ujawnione w fakcie wolnej elekcji z 1992roku da³y zdecydowane zwyciêstwo skrajnym ugrupowaniom islami-stycznym, d¹¿¹cym w³a�nie do zniesienia porz¹dku demokratyczne-go, który je wyniós³ do w³adzy39. Trzeba przyznaæ, ¿e podany przy-k³ad trudno uznaæ za typowy dla funkcjonowania dojrza³ej demokra-cji. Wybory s¹ raczej jednym z mechanizmów prowadz¹cych doukszta³towania siê systemu w³adzy, nale¿y je rozumieæ jako jeden zelementów sk³adowych demokracji jako takiej, który w ¿aden sposóbz ni¹ siê nie uto¿samia. Tym samym trudno jest te¿ uznaæ warto�ænastêpnych przyk³adów, ustawionych w tym samym szeregu argu-mentacyjnym, m.in. zwyciêstwo faszyzmu w Niemczech czy doj�cieLe Pena do drugiej tury wyborów prezydenckich we Francji w 2002roku oraz zawieszenie pewnej kategorii praw obywatelskich w USApo zamachach z 11 wrze�nia. Przyznajmy, ¿e ostatnie dwa zarzutynie s¹ odleg³e od hase³ umieszczanych na manifestach politycznejlewicy. Nie os³abiaj¹c znaczenia negatywnych zjawisk, jakie mog¹siê wy³oniæ w nastêpstwie stosowania pewnych procedur demokra-tycznych, trzeba przyznaæ, ¿e podana lista oskar¿eñ jest do�æ ogólnai niezbyt wyrafinowana. Wyj¹tkowe okoliczno�ci, na jakie powo³ujesiê Derrida, by os³abiæ to¿samo�æ demokracji, prowadz¹ go do wyol-brzymionego stwierdzenia, i¿ istnieje pewna arbitralno�æ podzia³umiêdzy tym, co mie�ci siê lub przekracza demokratyczny porz¹dekrzeczy. Skala tej arbitralno�ci zostaje przeniesiona z partykularnychdo�wiadczeñ demokracji na jej koncepcjê uniwersaln¹. �wiatowysystem polityczny nie rz¹dzi siê g³oszonymi regu³ami, demokracjii suwerenno�ci, podlegaj¹c chocia¿by wp³ywom wielkich mocarstw.Ale praktyczne s³abo�ci w stosowaniu demokratycznych regu³ odbi-jaj¹ jedynie permanentny brak absolutnej, za³o¿ycielskiej i konsty-tutywnej podstawy, na której porz¹dek demokratyczny móg³by siêwspieraæ. Nie istnieje jaki� typ platoñskiego, wzorczego eidosu de-mokracji40. Ona sama, jak i jej dobrodziejstwa nie istniej¹ w stanie

39 J. Derrida, Voyous.Deux essais sur la raison, Paris 2003, s. 57.40 Ibidem, s. 61�62.


uniwersalnego paradygmatu, mo¿liwego do przeniesienia na wszyst-kie jej wcielenia. Nie ma demokracji w �stanie czystym�, zdaje siêtwierdziæ Derrida. Ale odrzucaj¹c Platoñski idea³ dekonstrukcja zbli¿asiê do podobnej przeszkody, która równie¿ jej samej uniemo¿liwiabardziej realistyczn¹ refleksjê nad demokracj¹. Je�li bowiem nieistnieje jaki� jej wzorczy model i skazani jeste�my na ¿ycie w nie-doskona³ych co prawda, lecz jedynie nam znanych empirycznychwcieleniach, które z racji wewnêtrznych braków zawieraj¹ pewneelementy niedemokratyczne, to faktycznie przyjêty ci¹g rozumowa-nia prowadzi nas do konstatacji, ¿e demokracja realizuje siê zawszewraz z elementami niedemokratycznymi. Nie ma demokracji jakorzeczywisto�ci identycznej, ale te¿ jej zaprzeczenie nie posiada okre-�lonej to¿samo�ci. Pozostaje kroczenie cienk¹ lini¹ ró¿nicy miêdzyjednym a drugim, co w rezultacie mo¿e prowadziæ do paradoksalne-go wniosku, i¿ na przyk³ad czasowe ograniczenie praw obywatel-skich w krajach uwa¿anych przez miêdzynarodowe instytucje kon-trolne za demokratyczne znacz¹ to samo, co w pañstwach zalicza-nych do totalitarnych. U¿ywane we Voyous pojêcie �pañstw zbójec-kich�, które zazwyczaj kojarzymy z totalitarn¹ form¹ rz¹dów, stosu-je siê bez ¿adnej proporcji i w równym stopniu wobec spo³eczeñstweuropejskich, a zw³aszcza amerykañskiego. I tak przyk³adowo,z bie¿¹cych wydarzeñ politycznych pojêcie suwerenno�ci interpreto-wane jest w taki sposób, ¿e ulega zamazaniu do�æ oczywista ró¿nicamiêdzy dyktatorialn¹ form¹ rz¹dzenia w Iraku za panowania Hus-seina a hegemoniczn¹, i dos³ownie kryminaln¹ polityk¹ prowadzon¹przez Stany Zjednoczone. Odwo³anie siê w tej krytyce do NaomaChomsky�ego raczej os³abia zaufanie do warstwy argumentacyjnejni¿ j¹ wzmacnia41. Podobne zamazanie bierze siê z wykluczeniejakiego� typu transcendentnej podstawy w dyskursie o demokracji,co pozbawia nas nadziei na odnalezienie jej empirycznego odzwier-ciedlenia. Odzwierciedlenia, które mog³oby siê staæ uniwersalne dla

41 J. Derrida, La bête et le souverain, [w:] La démocratie à venir. Autour deJacques Derrida, dir. M.-L. Mallet, Paris 2004, s. 446�447.


�wiatowej demokracji. Derrida powie nawet, ¿e przyjêcie takiej fun-duj¹cej podstawy, �si³y wiêkszej ni¿ wszystkie si³y �wiata�, mo¿ezdradziæ demokracjê, obróciæ siê przeciw niej samej. Dyskurs dekon-strukcyjny pozbawiaj¹c demokracjê jej to¿samo�ci czyni j¹ mo¿liw¹pod warunkiem bycia czym� ró¿nym od tego, co uznaje siê za demo-kratyczny wzorzec. Niepewno�æ koncepcji lub nawet wykluczeniemo¿liwo�ci jej opracowania sprawia, ¿e demokracja pozostanie nazawsze czym� niedomkniêtym, nieuchwytnym, niezakoñczonym. De-mokracja dopiero siê stanie, przyjdzie (democratie à venir), alez braku uniwersalnego wzorca pozostanie na zawsze projektem nie-mo¿liwym do realizacji, �pustym otwarciem na przysz³o�æ�42.

Demokracja posiada zwi¹zek temporalny z przysz³o�ci¹. Nie s¹one z³¹czone typem nadziei, która na pewno siê spe³ni w jakim�zdeterminowanym projekcie politycznym. Horyzont tego, co siê do-piero zdarzy, jawi siê raczej jako nieokre�lona perspektywa obietni-cy. Obietnicy, która jednak co� zapowiada. Derrida przyznaje, ¿epomimo ca³ej niepewno�ci, kryj¹cej siê w zapowiedzi democratieà venir, potrzebuje ona afirmatywnego veni. Zgoda na demokratycz-ne jutro wymaga wiary, wiary mesjanistycznej, która jednakowo¿jest niereligijna i musi siê obyæ bez religijnego mesjasza43. Ten ostatni,mesjañski w¹tek nabiera w politycznej warstwie twórczo�ci Derridyszczególnego znaczenia44, i co wa¿niejsze ka¿e nam powróciæ dopodskórnych zwi¹zków z marksizmem. Przywo³any Laclau sugerujewyra�nie, i¿ wprowadzona figura �mesjanizmu bez mesjasza� stano-wi istotny element w dekonstrukcyjnej próbie reinterpretacji my�liMarksa45. Tym razem mamy do czynienia z niemal¿e imperatywn¹zachêt¹ do s³uchania Marksa, by demokratyczna przysz³o�æ mog³asiê spe³niæ w niepewno�ci jutra. Trudno, wiêc uznaæ, aby �lewico-

42 J. Derrida, Voyous..., s. 48.43 Ibidem, s. 14.44 J. Derrida, Spectres de Marx..., s. 56, 96, 102, 112; 135; 267; Voyous...,

126, 155; Marx & Sons..., s. 70n.45 E. Laclau, Emancypacje..., s. 108 n.


wo�æ� Derridy dotyczy³a wy³¹cznie sfery symboliczno-kulturowej zca³kowitym pominiêciem ambicji spo³eczno-politycznych. Oczywi�cie,w przypadku dekonstrukcji mamy do czynienia z typem �marksizmuheterodoksyjnego�, ale, co trzeba natychmiast dodaæ, znajdujemy siêw zupe³nie odmiennym kontek�cie spo³ecznym, politycznym, ogólno-kulturowym wrêcz cywilizacyjnym. Polityczny dyskurs o Marksie,je�li tylko chcia³by zachowaæ �wie¿o�æ intelektualn¹, musi siê zmie-rzyæ z ekspansywno�ci¹ liberalnej demokracji, kojarzonej z politycz-nym imperium. W imiê �innej demokracji�, democratie à venir zosta-je przeprowadzona powtórna lektura Marksa. Jest to czytaniew otoczeniu ju¿ pokapitalistycznym oraz tym samym pomarksistow-skim. �Pierwsza� wersja marksizmu musi odej�æ wraz ze spo³eczno-polityczn¹ zmian¹ jego wroga, ale struktura dominacji i podporz¹d-kowania oparta na hierarchicznym systemie panowania zachowa³aswoj¹ wa¿no�æ. Rewolucyjna czujno�æ zwraca siê przeciw nowymgrupom ucisku, hegemonicznym si³om, jakie wy³aniaj¹ siê z wnêtrzasamej demokracji.

Demokratyczne nadzieje nie wi¹¿¹ siê z okre�lon¹ postaci¹projektu politycznego, tak¿e z liberalnym kapitalizmem. Pozostajejutro wype³nione mesjañsk¹ struktur¹ oczekiwania. Nieznane niko-mu otwarcie na przysz³o�æ kieruje nasz¹ uwagê ku o¿ywiaj¹cej mocy�widm Marxa�. Widmo daje siê dostrzec z jedynie z oddali. Ogl¹danez dystansu nie posiada jasnych konturów, zakre�lonych granic.Democratie à venir kroczy na antypodach scalonego i podbudowane-go ontologicznie projektu politycznego. Na tym polega³ b³¹d dotych-czasowych realizacji marksizmu, których mesjanizm wpisywa³ siêw kulturowe dziedzictwo judeochrze�cijañskie i europejskie46. Der-ridzie zdecydowanie bli¿sza jest koncepcja �s³abej si³y mesjañskiej�(force messianique faible) zarysowanej przez Waltera Benjamina.Jest to si³a przepe³niona wra¿liwo�ci¹ (la vulnérabilité) oraz abso-lutn¹ niemoc¹ (l�impuissance absolue)47 . Jak mo¿emy przypuszczaæ,

46 J. Derrida, Marx & Sons..., s. 80.47 Ibidem, s. 78.


pozbawienie mesjanizmu wyrazistej twarzy odbiera polityce demo-kracji instrument ideologiczny, by �walczyæ� o jaki� bli¿ej okre�lonyidea³ polityczny. Pozwala tak¿e zmniejszyæ ryzyko przemocy jednychnad drugimi. Nie opieraj¹c siê na ¿adnym fundamencie, nie pragnierównie¿ realizowaæ okre�lonego celu.

Pytania otwarte

W dekonstrukcyjnym dyskursie o kondycji demokracji pojawiaj¹siê pewne napiêcia. Z jednej strony podlega ona regu³om dekon-strukcyjnej strategii, której spodziewanym efektem jest pozbawieniejej fundamentu oraz w³a�ciwo�ci. Z drugiej strony, demokracja jak¿aden inny system polityczny a w³a�ciwie jako jedyny ze znanychwarunkuje mo¿liwo�æ stosowania dekonstrukcyjnej gry48. Demokra-cja stanowi historyczny oraz polityczny horyzont politycznego dys-kursu, bez czego nie by³by on mo¿liwy do przeprowadzenia. Miêdzydekonstrukcj¹ a demokracj¹ trwa witalny zwi¹zek, utrzymuj¹cy obupartnerów przy ¿yciu. Jednocze�nie Derrida, dla ominiêcia pu³apkiwskazania na to¿samo�æ demokracji, musi siê odwo³ywaæ do dekon-strukcji pomy�lanej jako wydarzenie wcze�niejsze od demokracji.Odleg³e i nigdy nierozpoznane pocz¹tki my�lenia ukryte w emigma-tyczno�ci chory jawi¹ siê jako krok, który mia³by pozbawiæ sam¹dekonstrukcjê za³o¿ycielskich pocz¹tków. Zachêca siê do cofniêciaw arche-czas sprzed wyodrêbnienia opozycyjnej pary mythos/logos.Figura chory jest pomy�lana jako przekroczenie idei funduj¹cej,stwórczej i przez ten wyró¿niony moment porz¹dkuj¹cej rzeczywi-sto�æ empiryczn¹49. W tej archaicznej przestrzeni nie posiadamy¿adnego logosu, gdy¿ nie zd¹¿y³ siê jeszcze wy³oniæ. Co to znaczy dla

48 Por. C. de Peretti, P. Vidarte, L�auto-délimitation déconstructive. Ladémocratie indéconstructible?, [w:] Démocratie à venir. Autour de Jacques Derri-da, Paris 2004, s. 129�146.

49 J. Derrida, Chora, prze³. M. Go³êbiewska, Warszawa 1999, s. 9 n.


polityki i demokracji? Czy¿by to nie racjonalny wybór i powszechnazgoda, ale nieznane ¿ywio³y w przypadkowym ci¹gu zdarzeñ unios³yto, co polityczne ku demokracji? Czy historyczne ujawnianie siêdemokratycznych aspiracji nie nale¿y jednak wi¹zaæ z dojrzewaniempolitycznego logosu, z jakim� dynamizmem pro-demokratycznej te-leologii? W koñcu, czy wspó³czesny model demokracji, z jego niezby-walnymi osi¹gniêciami, tak¿e z uwglêdnieniem momentów inflacyj-nych, nie jest aktem racjonalnie motywowanego ruchu, poza którymczyha na nas nie tyle ontologiczno-polityczno-teologiczny wróg, leczryzykowana ucieczka w nieokre�lony mesjanizm?

�Mesjanizm bez mesjasza� jest okre�lany przez Derridê jako�ideologia nieideologiczna�50. Czy rzeczywi�cie? Pomimo deklarowa-nej s³abo�ci dekonstrukcyjnego mesjanizmu jego teoretyczna kon-strukcja przemyca �rewolucyjn¹ melancholiê�. Chodzi o to, ¿e bez-warunkowo�æ czasu jako mo¿liwy horyzont ujawnienia siê democra-tie à venir domaga siê jednak zerwania porz¹dku chronologicznego.Francuski my�liciel mówi o demokratycznej przysz³o�ci jako mo¿li-wo�ci, ale porz¹dek polityczny wci¹¿ zapowiadany w heroizmie pie-�ni nie czerpie ¿adnych s³ów i nut ze �piewnika przesz³o�ci. Derridapodtrzymuje ufno�æ w rewolucjê, której przydziela miejsce pierwot-ne, bo mieszcz¹ce siê przed moc¹ w³adzy i wynikaj¹c¹ z niej progra-macj¹51. W nieistniej¹cym dwug³osie przychodz¹ na my�l ostrze¿e-nia Leszka Ko³akowskiego o niebezpieczeñstwach tkwi¹cych w me-sjanizmie rewolucyjnym ¿ywi¹cym siê przekonaniem o nieci¹g³o�cihistorii52. Pomimo autoprezentacji mesjanizmu jako si³y s³abeji nikomu niezagra¿aj¹cej, zjawiaj¹cej siê zaledwie widmowo, poci¹-gaj¹cej warunkowo i niezobowi¹zuj¹co, trudno pozbawiæ siê wra¿e-nia, ¿e jeste�my zachêceni do odwrócenia siê plecami wobec prze-sz³o�ci.

50 Idem, Marx & Sons..., s. 83.51 Idem, De quoi demain..., s. 139.52 L. Ko³akowski, Rewolucja jako piêkna choroba, [w:] Czy diabe³ mo¿e byæ

zbawiony i 27 innych kazañ, Londyn 1984, s. 230.


BIBLIOGRAFIABennington B., Demanding History, [w:] Legislations: The Politics of Decon-

struction, London 1994.Bennington B., Derrida et la politique, �Europa�, 2004, 5.Bensaïd D., Marx l�intempestif. Grandeurs et misères d�une aventure criti-

que XIXo-XXosiècle, Paris 1995.Blanchot M., Écrits politiques. Guerre d�Algérie, mai 68, etc 1958�1993.

Paris 2003.Cusset F., The French Theory. Foucault, Derrida, Deleuze et Cie et les mu-

tations de la vie intelectuelle aux Etats-Unis. Paris 2005.Delacampagne Ch., Philosophie politique aujourd�hui. Idées, débats, enjeux,

Paris 2000.Deleuze G., Pourparler, Paris 1990.Derrida J., De l�esprit. Heidegger et la question, Paris 1987.Derrida J., Mémoires pour Paul de Man, Paris 1988.Derrida J., Chaque fois unique, la fin du monde, dir.P. A. Brault, Paris 2001.Derrida J., Chora, prze³. M. Go³êbiewska, Warszawa 1999.Derrida J., Du droit à la philosophie, Paris 1990.Derrida J., Points de suspension, Paris 1991.Derrida J., Spectres de Marx, Paris 1993.Derrida J., Politique de l�amitié, Paris 1994.Derrida J., Pozycje, prze³. A. Dziadek, Warszawa 1997.Derrida J., Malabou C., La contre � allée. Paris 1999.Derrida J., Roudinesco E., De qoui demain� Dialoques, Paris 2001.Derrida J., Marx & Sons, Paris 2002.Derrida J., Voyous. Deux essais sur la raison, Paris 2003.Derrida J., La bête et le souverain, [w:] La démocratie à venir. Autour de

Jacques Derrida, dir. M.-L. Mallet, Paris 2004.Eagleton T., Marxism without Marxism, [w:] Ghostly Demarcations. A Sym-

posium on Jacques Derrida Spectres de Marx, London 1999.Farias V., Heidegger et le nazisme, trad. M. Benarroch, J.-B. Grassem, Paris

1987. Polskie t³umaczenie, Heidegger i narodowy socjalizm, prze³.R. Marsza³ek, P. Lisicki, Warszawa 1997.

Ferry L., Renaut A., Heidegger et les modernes, Paris 1988.Ferry L., Renaut A., La Pensée 68. Essai sur l�anti-humanisme contempora-

in, Paris 1985.de Graff O., Serenity in Crisis. A Preface to Paul de Man 1939�1960, Lincoln 1993.Kearns, J., Newton, K., An Interview with Jacques Derrida, [w:] �The Lite-

ra³y Review�, 1980, nr 14.


Ko³akowski L., Czy diabe³ mo¿e byæ zbawiony i 27 innych kazañ, Londyn 1984.Laclau E., Emancypacje, prze³. L. Koczanowicz i inni, Wroc³aw 2004.Maler H., Convoiter l�impssible. L�utopie avec Marx. Malgré Marx, Paris 1995.de Man P., Blindness and Insight: The Rhetoric of Contemporary Criticism,

Minneapolis 1983.Monville A., Misère du nietzschéisme de gauche: de Georges Bataille à Mi-

chel Onfray, Bruxelles 2007.Ott H., Martin Heidegger. Éléments pour une biographie, trad. J.-M. Beloeil,

Paris 1990. Polskie t³umaczenie: Martin Heidegger. W drodze ku bio-grafii, prze³. J. Sidorek, Warszawa 1997.

Paul de Man: Wartime Journalism 1939�1945, ed. W. Hamacher, N. Hertz,Th. Keenan, Lincoln-London 1989.

de Peretti C., P. Vidarte, L�auto-délimitation déconstructive. La démocratieindéconstructible?, [w:] Démocratie à venir. Autour de Jacques Derrida,dir. M.-L-Mallet, Paris 2004.

Pomian K., Heidegger i warto�ci bur¿uazyjne, wywiad z Cezarym Wodziñskim,w: Heidegger dzisiaj, red. P. Marciszuk, C. Wodziñski, Warszawa 1991.

Rapoport H., Later Derrida. Reading the Recent Work, London 2002.Renaut A., Qu�est ce qu�un people libre? Libéralisme ou républicanisme.

Paris 2005.Vadée M., Marx penseur du possible, Paris 1992.Zima P. V., La déconstruction. Une critique, Paris 1994.

JACQUES DERRIDA: POLICY AND POLITICALDISCOURSE ABOUT A DEMOCRACY

SUMMARY

Jacques Derrida�s personage and work is joined with a modernintellectual trend, named as deconstruction. Some interests aboutdeconstruction, and its real influence is particularly alive in literary,philosophical and artistic surroundings. On the background of thiscultural matter, his political interests seems to take secondary place.But Derrida�s closer analysis of biography and stages of formation hisconcept confirm �political implications�. What is more important, thecorrelation to the Marx�s philosophy is not a coincidence and hassignificant impact on the way of the discurse about the democracy.

Jacques Derrida: polityka a polityczny dyskurs o...

Documents

Transcript of Jacques Derrida: polityka a polityczny dyskurs o...