56

ŚRODOWISKO

rok 19, nr 1

SYSTEMY JAKOŚCI

szonych w WFCC są opisane w katalogu World Directory of Collections of Cultures of Mi-croorganisms (WDCM), w któ-rym są zarejestrowane 522 ko-lekcje z 66 krajów.Do zadań kolekcji należy: pro-wadzenie badań nad sposo-bem przechowywania drob-noustrojów gwarantujących przeżywalność oraz utrzyma-nie cech, poszukiwanie no-wych szczepów o przydatnych cechach oraz ich ulepszanie z zastosowaniem metod kla-sycznych i/lub inżynierii ge-netycznej, klasyfikacja i iden-tyfikacja drobnoustrojów jak również badania nad dobo-rem skutecznych metod prze-chowywania drobnoustrojów w warunkach laboratoryj-nych. W kolekcjach mogą być deponowane również „Szcze-py patentowe” o określonych cennych właściwościach, wyizolowane ze środowiska naturalnego lub uzyskane w  wyniku stosowania metod inżynierii genetycznej. W laboratorium mikrobiolo-gicznym kontroli jakości pro-duktów leczniczych, zgodnie

wadzaniu tych kontroli i ocen oraz walidacji metod należy zachować spójność pomiaro-wą. W tym celu laboratorium musi korzystać ze szczepów odniesienia drobnoustrojów uzyskanych bezpośrednio z uznanej kolekcji krajowej lub międzynarodowej [1,2]. Ozna-cza to stosowanie do oceny wykonywanych testów odpo-wiednich szczepów określo-nych przynajmniej do rodzaju i gatunku, skatalogowanych i opisanych pod względem cech, przy jednoczesnym wskazaniu preferowanego źródła pochodzenia, takiego jak żywność lub woda, jeżeli ma to zastosowanie [3].

Kolekcje kulturNajstarszą kolekcją, która powstała w 1904 roku jest holenderska kolekcja CBS (Centraalbureau voor Schim-melcultures). Od tego czasu powstało wiele innych kolek-cji, które są zrzeszone w Świa-towej Federacji Kolekcji Kultur (WFCC ang. World Federac-tion of Culture Collections). Charakterystyki kolekcji zrze-

również umożliwiają porów-nanie metod. Kultury odniesienia są wyma-gane do kontroli jakości po-żywek i testów biochemicz-nych oraz kontroli środków dezynfekcyjnych, walidacji metod i stałej oceny jakości pracy i badań. Przy przepro-

Materiały odniesienia zapew-niają niezbędną spójność pomiarową badań i są wyko-rzystywane między innymi do: wykazywania dokład-ności wyników, wzorcowa-nia sprzętu, monitorowania pracy laboratorium, walida-cji metod analitycznych, jak

Nadzór nad materiałami stosowanymi w badaniach mikrobiologicznych (cz. II)

Szczepy odniesienia – nadzór nad szczepami

Jadwiga Marczewska, Krystyna Mysłowska*

Wdrożenie systemu zarządzania jakością w laboratorium mikrobiologicznym kontroli jakości produktów lecz-niczych wymaga uruchomienia i utrzymania mechanizmów zapewniających wiarygodność uzyskiwanych wy-ników. Czynnikiem istotnie wpływającym na jakość wyników badań jest wyposażenie laboratorium składające się nie tylko z urządzeń badawczych i pomiarowych, ale także materiałów odniesienia i kultur odniesienia.

Tabela 1. Kolekcje drobnoustrojów

Kolekcja* Nazwa kolekcji

ATCC American Type Culture CollectionUniwersytet Boulevard, Manassas, USA

C.I.P Collection de Bactèris de I’Institut Pasteur, France

NCTC National Collection of Type Cultures central Public Health Laboratory London

NCIMB National Collection of Industrial and Marine Bacteria, Great Britain

I.P. Collection Nationale de Culture de Microorganismes (C.N.C.M.), France

NCPFNational Collection of Pathogenic Fungi London School of Hygiene and Tropical Medicine, Great Britain

IMI International Mycological Institute Bakcham, Great Britain

CCM Czech Collection of Microorganisms, Brno

VKM All Russian Collection of Microorganisms, Puschino

NRRL Agricultural Research Service Culture Collection, USA

DSMZ Deutsche Sammlung von Mikroorganismen und Zellkulturen GmbH, Braunschweig

* Kolekcje zrzeszone są w Światowej Federacji Kolekcji Kultur (WFCC ang. World Federaction of Culture Collections)

57

ŚRODOWISKO

rok 19, nr 1

SYSTEMY JAKOŚCI

namnożenie komórek drob-noustrojów.Cechami odróżniając ymi szczep macierzysty od kultu-ry roboczej są: źródło pocho-dzenia szczepu, liczba pasaży, liczba „dawek”, warunki prze-chowywania.Źródłem pochodzenia szcze-pu macierzystego nie może być kultura robocza w prze-ciwieństwie do pochodzenia kultury roboczej, która naj-częściej jest przygotowana ze szczepu macierzystego.Porcje hodowli roboczych są przygotowywane na sko-sach lub płytkach, zaś szczepy macierzyste przygotowuje się w  postaci serii składającej się

firmę oferującą produkty po-chodne oraz pasaży wykona-nych przez laboratorium. Za-sadę 5 pasaży obrazuje rys.1.Nie jest pasażem samo uwod-nienie w podłożu płynnym oryginalnego szczepu odnie-sienia dostarczonego z  ofi-cjalnej kolekcji w formie lio-filizowanej lub zamrożonej, ponieważ nie towarzyszy mu wzrost. Nie jest też pasażem przesianie takiego szczepu niezwłocznie po uwodnieniu (bez hodowli) do osobnej pro-bówki z podłożem płynnym, na skos lub na płytkę. Pierw-szy pasaż będzie stanowić każda z kultur po okresie in-kubacji, któremu towarzyszy

macierzystej serii siewnej bo-wiem każdy przesiew szczepu kontrolnego stanowi ryzy-ko zanieczyszczenia, selekcji zmutowanych komórek, utra-ty typowych cech, zmiany we wrażliwości na substancje i warunki środowiska oraz po-myłek przy pasażowaniu i zna-kowaniu.Zasada liczenia pasaży została wprowadzona przez Farma-kopeę Amerykańską (USP). Zgodnie z tą zasadą, ilość pasaży zaczyna się liczyć od pierwszej hodowli szczepu kontrolnego, uzyskanej z ory-ginalnej fiolki otrzymanej z kolekcji, czyli z pasażu zero-wego [6]. Jako jeden pasaż, przesiew (ang. passage) określa się przeniesienie drobnoustrojów z żywej hodowli do świeże-go podłoża, z towarzyszącym wzrostem drobnoustrojów. Jakakolwiek forma kolejnej hodowli jest traktowana jako pasaż [7]. Za pierwszy pasaż uważa się pierwszą hodowlę uzyskaną z  oryginalnego szczepu kon-trolnego (pasaż zerowy) do-starczonego z oficjalnej kolek-cji. Liczba pasaży jest to suma pasaży wykonanych przez

z wymaganiami Farmakopei Polskiej [5], należy wykorzy-stywać szczepy drobnoustro-jów pochodzące z różnych znanych kolekcji (tabela 1). W tabeli 2 przedstawiono polskie kolekcje zrzeszone w WFCC, które znajdują zasto-sowanie w biotechnologii.

Przesiewanie drobnoustro-jówZgodnie z ISO 11133-1, szcze-py odniesienia można prze-siewać jeden raz aby uzyskać szczepy macierzyste. Równo-legle należy przeprowadzać sprawdzenie czystości i cech biochemicznych. Szczepy macierzyste to ze-staw odrębnych, identycz-nych szczepów, uzyskanych w laboratorium z pierwszego pasażu szczepu referencyj-nego. Szczepy robocze to szczepy uzyskane ze szczepu macierzystego lub szczepu referencyjnego [3]. Szczepy macierzyste zwykle są prze-chowywane w głębokim za-mrożeniu lub w postaci liofili-zatów, zaś szczepy robocze na płytkach lub skosach.Zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania hodowla ma-cierzysta to szczep mikroor-ganizmów dystrybuowany z  jednego zbiornika do po-jemników podczas poje -dynczej operacji, w sposób zapewniający jednorodność i stabilność oraz zapobiegają-cy zanieczyszczeniom [4].Farmakopea Polska [5] zaleca aby do przygotowania szcze-pów stosować standaryzowa-ne stabilne zawiesiny szcze-pów testowych pochodzące z nie wyższego niż 5.  pasaż

Tabela 2. Polskie kolekcje zrzeszone w WFCC [wg 8]

Nazwa kolekcji i symbol Ośrodek

Polska kolekcja mikroorganizmów (PCM) Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej, Wrocław

Państwowa Kolekcja Szczepów Oddziału Weterynarii (DMVB)

Państwowy Instytut Weterynarii, Katedra Mikrobiologii, Puławy

Ośrodek Czystych Kultur Drobnoustrojów Przemysłowych (LOCK)

Politechnika Łódzka, Instytut Technologii Fermentacji i Mikrobiologii, Łódź

Kolekcja Mikroorganizmów Przemysłowych (IAFB)

Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego, Warszawa

Laboratorium Kolekcji Kultur (LCC) Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Instytut Biotechnologii Żywności, Olsztyn

Kolekcja Mikroorganizmów Produkujących Antybiotyki (IBA)

Instytut Biotechnologii i Antybiotyków, Warszawa

Kolekcja Szczepów Salmonella (KOS) Morski Instytut Medycyny, Gdynia-RedłwoKolekcja Patogenów Roślin (CPPIPP) Instytut Ochrony roślin, Poznań

Rys. 1. Jak należy rozumieć zasadę 5 pasaży

58

ŚRODOWISKO

rok 19, nr 1

SYSTEMY JAKOŚCI

roboczych są ustalane przez samo laboratorium. Warunki i metoda przechowywania szczepów powinny zapewnić maksymalną przeżywalność komórek, zminimalizować liczbę komórek uszkodzo-nych, przeciwdziałać sponta-nicznym mutacjom oraz ogra-niczyć kontaminację innymi mikroorganizmami. Zaleca się przechowywanie szcze-pów macierzystych w  posta-ci liofilizatów lub w warun-kach głębokiego zamrożenia (-70oC). Szczepy macierzyste w temperaturze -20oC mogą być przechowywane krócej niż miesiąc. Kultury robocze można przechowywać zazwy-czaj przez okres tygodnia, na płytkach Petriego lub skosach agarowych, w lodówce w za-kresie temperatur od +2oC do +8oC [8]. Przy przygoto-waniu opisu przechowywania szczepów może być pomoc-na norm ISO 12353, w której przedstawiono sposób przy-gotowania i przechowywania drobnoustrojów stosowanych w laboratorium [9].

nia szczepu macierzystego powinno nastąpić przed upły-wem okresu przydatności do stosowania. Czas przechowy-wania i warunki przechowy-wania w laboratorium szcze-pów macierzystych oraz kultur

kupionego szczepu odnie-sienia przechowywanego w  oryginalnym opakowaniu, w warunkach zalecanych przez kolekcję. Ożywienie szczepu odniesienia i wyko-nanie pasażu w celu uzyska-

ze znacznie większej liczby porcji szczepu, wystarczają-cej do przygotowania kultur roboczych przez odpowied-nio długi czas. Czas przecho-wywania hodowli roboczych bez kolejnego pasażowania jest krótki, zazwyczaj przez tydzień np. na skosach, w lo-dówce. Szczepy macierzyste mogą być przechowywane przez wiele miesięcy w odpo-wiednich warunkach.Schematy przygotowania szczepów macierzystych i kul-tur roboczych zamieszczone są w materiałach informacyj-nych w Załączniku B normy ISO 11133-1 [3] oraz w doku-mencie EA-04/10 [1], w Załącz-niku C zatytułowanym „Ogól-ne zasady stosowania kultur odniesienia” (rys. 2). Schematy te uwzględniają jednokierun-kowy sposób przygotowania szczepów macierzystych i ro-boczych. Rys. 3 przedstawia pasażowa-nie w systemie hierarchicz-nym, który dopuszcza pasażo-wanie szczepów odniesienia. Najlepiej przygotować szczep macierzysty już z hodowli otrzymanej w wyniku pierw-szego pasażu. Taki szczep stanowi źródło, z którego la-boratorium otrzymuje kultury robocze.W piśmiennictwie można zna-leźć algorytmy postępowania uwzględniające kolejność pasaży i sposób przechowy-wania uzyskiwanych hodowli macierzystych i kultur robo-czych [6].

Przechowywanie szczepówLaboratorium zobowiąza-ne jest do przestrzegania daty ważności, podanej na etykiecie lub certyfikacie, za- Rys. 3. Zasady stosowania szczepów odniesienia

Rys. 2. Schemat – szczepy odniesienia

System hierarchiczny

Szczep odniesienia ze źródła uznawanego przez jednostkę akredytującą

Jednorazowy przesiew

NiedozwoloneSzczepy macierzyste

Liofilizowane, przechowywane w ciekłym azocie, głęboko zamrożone, itp.Określone warunki i zalecany okres przechowywania

Określone warunki przechowywania

Rozmrażanie/odtwarzanie

Kultura roboczaOkreślone warunki i zalecany okres przechowywania

Zastosowanie rutynowe

* Równoległe sprawdzenia czystości i biochemiczne, w zależności od potrzeb

Jednorazowy przesiew

*

*

*

59

ŚRODOWISKO

rok 19, nr 1

SYSTEMY JAKOŚCI

Szczepy środowiskoweSzczepy odniesienia, jak po-dano powyżej, są wykorzy-stywane do kontroli jakości pożywek, walidacji metod i  oceny przydatności metody jak również do kontroli dzia-łania substancji konserwu-jących i środków dezynfek-cyjnych. W badaniach tych zaleca się także stosowanie szczepów środowiskowych pochodzących z monitoringu tzw. szczepów „In house” [10]. Źródłem pochodzenia tych szczepów może być czło-wiek, surowce wykorzystywa-ne w  procesie wytwarzania, woda stosowana do różnych celów, na różnych etapach wytwarzania i kontroli oraz powietrze i powierzchnie. Znajomość jakościowa i ilo-ściowa drobnoustrojów śro-dowiskowych stanowi ważny element w ocenie ryzyka wa-runków wytwarzania jak rów-nież jakości mikrobiologicznej produktu leczniczego [11]. Szczepy drobnoustrojów „In house” stosowane jako testo-we powinny być dobrze scha-rakteryzowane [2]. Natomiast Farmakopea Ame-rykańska wymaga aby sku-teczny program kontroli śro-dowiska zapewnił odpowiedni poziom identyfikacji flory otrzymanej z monitorowania. Wiedza o drobnoustrojach śro-dowiskowych pomaga w oce-nie efektywności procedur czyszczenia i sanityzacji, dobo-rze stosowanych metod ba-dawczych i używanych podło-ży. Zebrane informacje mogą być użyteczne w dochodze-niu źródła zanieczyszczenia, szczególnie gdy zostały prze-kroczone zalecane limity zanieczyszczeń mikrobiolo-

gicznych. Zgodnie z USP iden-tyfikacja izolatów z  obszarów krytycznych powinna mieć priorytet przed identyfikacją mikroorganizmów z obszarów mniej krytycznych. Metody identyfikacji powinny być we-ryfikowane a zestawy testów gotowych do użycia powinny być kwalifikowane zgodnie z ich przeznaczeniem [12].

Zapisy w rozporządzeniu w  sprawie Dobrej Praktyki Wytwarzania, nie wprost, ale jednak nakładają na wytwór-ców obowiązek identyfikacji szczepów środowiskowych, poprzez prowadzenie re-gularnego monitorowania skuteczności środków dezyn-fekcyjnych, w celu wykrycia rozwoju opornych szczepów

bakteryjnych. Należy również monitorować czystość stoso-wanych środków dezynfek-cyjnych i detergentów w celu wykrycia zanieczyszczeń mi-krobiologicznych [13]. Inne źródła podają, że identyfikacja drobnoustrojów środowisko-wych dotyczy głównie tych pochodzących z klasy czysto-ści powietrza A [14].

Rys. 4. Przykładowa Karta szczepu wzorcowego [wg 8]

Rys. 5. Przykładowa Karta ewidencji szczepu

KARTA SZCZEPu WZORCOWEGO

60

ŚRODOWISKO

rok 19, nr 1

SYSTEMY JAKOŚCI

sposobie i miejscu przecho-wywania. Przykładowe doku-menty zapisów przedstawio-no na rys. 4-6.

PodsumowanieSeria szczepu macierzystego powinna być przygotowana przez laboratorium ze szczepu otrzymanego bezpośrednio z uznanej kolekcji, a komercyj-ne „pochodne” od szczepów odniesienia mogą być wyko-rzystywane wyłącznie jako kultury robocze.Są dwa sposoby postępowa-nia ze szczepami odniesie-nia. W przypadku korzystania z  niewielkiej liczby szczepów, używanych rzadko i braku warunków do długotermino-wego przechowywania serii szczepów macierzystych la-boratorium powinno stoso-wać szczepy pochodne, które powinny być traktowane jako szczepy robocze lub utworzyć własny bank serii szczepów macierzystych, z których przy-gotowuje kultury robocze.Laboratorium powinno opra-cować dokumenty nadzoru zarówno dla szczepów pocho-dzących z uznanych kolekcji jak i dla szczepów „In house”.

Literatura[1] EA-04/10 Akredytacja labo-ratoriów mikrobiologicznych. Dokument EA/EURACHEM. [2] Norma EN ISO 17025 PN--EN/ISO/IEC 2005/AC, luty 2007[3] PKN-CEN ISO/TS 11133-1 Mikrobiologia żywności i pasz. Wytyczne dotyczące przygoto-wania i wytwarzania pożywek. Część 1: Ogólne wytyczne do-tyczące kontroli jakości poży-wek przygotowanych w labo-ratorium.

ści szczepu i sporządzenia odpo-wiednich zapisów np.: w  Karcie sprawdzenia szczepu, – nadzorowania utylizacji szczepów nieprzydatnych oraz materiałów skażonych zgod-nie z obowiązującymi przepi-sami prawnymi.W laboratorium powinien być sporządzony rejestr wy-korzystywanych szczepów zawierający informacje takie jak np.: numer kolejny w la-boratorium, nazwę szczepu, kolekcji i numer kolekcji, prze-znaczenie, datę przyjęcia do laboratorium i datę ważności. Przydatna może być infor-macja o  liczbie ampułek oraz

rencyjnego do momentu wy-cofania szczepu z rejestru,– wycofywanie szczepu z Re-jestru szczepów referencyjnych w  momencie wyczerpania kultur potomnych szczepu lub utraty jego żywotności lub cech charakterystycznych.Opis czynności dotyczących nadzoru nad szczepami macie-rzystymi powinny dotyczyć:– archiwizacji szczepów ma-cierzystych, – sprawdzenia wybranych cech charakterystycznych szczepu macierzystego w  określonych przedziałach czasowych oraz dodatkowo w  przypadku wąt-pliwości dotyczących właściwo-

W laboratorium powinna ist-nieć procedura nadzoru nad szczepami „In house”, której zapisy określałyby w jakich przypadkach i z jaką często-tliwością należy przeprowa-dzać identyfikację szczepów pochodzących ze środowiska.

Dokumentacja sposobu po-stępowania ze szczepamiZgodnie z wymaganiami do-tyczącymi akredytacji labora-toriów mikrobiologicznych [1]: „wszystkie części procesu sto-sowania kultur odniesienia musza być w pełni udokumen-towane i należy utrzymywać szczegółowe zapisy ze wszyst-kich etapów”.Dokumenty nadzoru powinny być opracowane dla szczepów referencyjnych, szczepów ma-cierzystych i kultur roboczych. Dokumentacja nadzoru nad drobnoustrojami wzorcowy-mi stosowanymi w badaniach powinna opisywać wszystkie czynności dotyczące zarów-no pozyskiwania szczepów jak i ich sprawdzania, prze-chowywania, wykorzystania i sposobu utylizacji. Sposób postępowania ze szczepa-mi referencyjnymi powinien opisywać, co najmniej, takie czynności jak:– wpisanie do Rejestru szcze-pów referencyjnych każdego nowo zakupionego szczepu referencyjnego, – ożywianie szczepu referen-cyjnego,– sprawdzanie cechy charak-terystycznych szczepu refe-rencyjnego po ożywieniu (wg certyfikatu, metody produ-centa lub normy) wraz ze spo-sobem prowadzenia zapisów,– archiwizowanie certyfikatu i dokumentacji szczepu refe-

Rys. 6. Karta sprawdzenia szczepu

BIOLOGICZNEMIKROSKOPY

MIKROSKOPY BIOLOGICZNE

ul. Arkuszowa 60, 01-934 Warszawatel./fax (22) 835-54-73, 834-12-25http://www.precoptic.pl, e-mail: precoptic@precoptic.pl

62

ŚRODOWISKO

rok 19, nr 1

SYSTEMY JAKOŚCI

Dokończenie ze str. 29.

[4] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 października 2008 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarza-nia (Dz.U. Nr 184, poz. 1143 z późniejszymi zmianami).[5] Farmakopea Polska (FP) Wydanie IX, Tom 1. 2011.[6] E. Stefaniuk, E. Młodziń-ska, Szczepy referencyjne do wewnętrznej kontroli jakości i zapewnienia spójności po-miarowej w laboratorium mi-krobiologicznym – definicje

i postępowanie. Aktualności bioMérieux, marzec 2012.[7] Farmakopea Amerykańska, USP 29, suppl. 2, rozdz. <1117>[8] Materiały Szkoleniowe „Mi-krobiologia Farmaceutyczna” Zakopane 2009. Transpharma-cia Education.[9] PN-EN 12353, Lipiec 2006, Chemiczne środki dezynfekcyj-ne i antyseptyczne – Przechowy-wanie organizmów testowych stosowanych do określenia dzia-łania bakteriobójczego, prątko-

bójczego, sporobójczego i grzy-bobójczego.[10] F. Durand, S. Pitard, Walida-cja procesów dezynfekcji. Phar-maceutica nr 22, czerwiec 2003.[11] Raport Komisji SFSTP Do-bra praktyka mikrobiologicz-na w laboratorium. Pharma-ceutica nr 19, wrzesień 2002.[12] USP 36 /1116/ Microbiolo-gical control and monitoring of aseptic processing environments.[13] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 października

2008 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarza-nia (Dz.U. Nr 184, poz. 1143 z późniejszymi zmianami). Aneks 1.[14] Materiały szkoleniowe: „Mikrobiologia Farmaceutycz-na” Kraków 2010. Transphar-macia Education.

* Dr Jadwiga Marczewska - jmarczewska@interia.pl ; mgr Krystyna Mysłowska - krystynamyslowska@gmail.com

[10] A. Kabata Pendias, H. Pendias, Biogeochemia pier-wiastków śladowych, PWN Warszawa 1999.[11] A. Bielański, Podstawy chemii nieorganicznej, PWN, Warszawa, 2007.[12] D. Rehder, Bioinorganic Vanadium Chemistry (Inorga-nic Chemistry: A Textbook), Wiley 2008.[13] M. Pourbaix, Atlas of Electrochemical Equilibria in Aqueous Solutions, Pergamon Press, London 1966. [14] G.K. Schweitzer, L.L. Pe-sterfield, The Aqueous Chemi-stry of the Elements, Oxford University Press. USA , 2010.[15] R.W. Collier, Nature, 309 (1984) 441.[16] A.M. Shiller, E.A. Boyle, Deep Sea Res. 35 (1988) 1319.[17] M. Sugiyama, Geochem. J., 23 (1989) 111.[18] Y. Nozaki, EOS, 78 (1997) 221.[19] G.V.R. Murthy, T.S. Reddy, S.B. Rao, Analyst, 114 (1989) 493.

[20] K. Pyrzyńska, Microchim Acta, 149 (2005) 159.[21] Z. L. Chen, G. Owens, Anal. Chim. Acta, 607 (2008) 1.[22] M. J. C. Taylor, J. F. van Sta-den, Analyst,119 (1994)1263.[23] N. Agnihotri, R. Dass, J.R. Mehta, J. Indian Chem. Soc., 75(1998) 514.[24] N. Agnihotri, R. Dass, J.R. Mehta, J. Indian Chem. Soc., 77(2000) 246.[25] N. Agnihotri, J.R. Mehta, J. Indian Chem. Soc., 79 (2002) 68.[26] T.N.K. Kumar, H.D. Reva-nasiddappa, J. Indian Chem. Soc. 2(2005) 161.[27] M.A. Alk, A.A. El-Asmy, W.M. Yossef, Anal. Sci., 21 (2005) 1325.[28] A. Abbaspour, R. Mirza-jiani, Spectrochim. Acta Part A, 64 (2006) 646.[29] S. B. Mathew, G. Pataila, A. K. Pillai, V.K. Gupta, Spectro-chim. Acta Part A, 81 (2011) 774.[30] IAWPC, Newsl. Nagpur, 7 (198) 11.[31] K.S. Kumar, K. Suvardhan, L. Krishnaiah, D. Rekha, K. Ki-

ran, K. Janardhanam, B. Jay-araj, P. Chiranjeevi, Talanta, 71 (2007) 588.[32] M. Ahmed, S. Banoo Ta-lanta, 48 (1999) 1085.[33] A. Abebaw, B. S. Chan-dravanshi. Chem. Anal. (War-saw), 43,33 (1998). [34] K. Gavazov, Zh. Siemio-nova, A. Aleksandrov, Talanta, 52 (2000) 539.[35] J. Bosque-Sendra, M.C. Valencia, S. Boundra, Fre-senius J. Anal.Chem., 360 (1998) 31. [36] S. Matsuoka, K. Yoshimu-ra, A. Tateda, Anal.Chim.Acta, 317 (1995) 207.[37] S. Nakano, M. Tago, T. Kawashima, Anal. Sci., 2 (1989) 61. [38] F. Salinas, F. Garcia San-chez, C. Genestar, An. Quim., Ser. B,77 (1981) 254.[39] P. Tarin, M. Blanco, An. Quim., Ser. B.,78 (1982) 257. [40] A.K. Chakraborti, Indian J. Chem., Sect. A,21 (1982) 63.[41] C.W. Fuller, M.J. Ottaway, Analyst, 95 (1970) 28. [42] M.J. Fishman, M.W. Sko-

ugstad, Anal. Chem., 36 (1964) 1643.[43] Q.Weiguo, Anal. Chem., 55 (1983) 2043.[44] A. Sevillano-Cabeza, J. Medina-Escriche, F. Bosch--Reig, Analyst, 109 (1984) 1559.[45] M. Loreto Lunar, S. Rubio, D. Perez-Bendito, Anal. Chim. Acta, 237(1990) 207.[46] S.Nakano, M. Tago, T. Ka-washima, Anal. Sci., 5 (1989) 69.[47] M. Sugiyama, T. Tama-dab, T. Hori Anal. Chim. Acta, 431 (2001) 141.[48] A. Safavi, M.R. Hormozi Nezhad, E. Shams, Anal. Chim. Acta, 409 (2000) 283.

* Prof. Barbara Marczewska, KUL, Instytut Inżynierii Środowi-ska, Katedra Chemii Analitycz-nej Środowiska, Stalowa Wola

Praca została zaprezentowana na konferencji "Nauka i Prze-mysł - metody spektroskopowe w praktyce, nowe wyzwania i możliwości", Lublin, 4-6 czerw-ca 2013 r.