Przeszłość – Teraźniejszość – Przyszłość.Problemy badawcze młodych politologów

Kraków 2010ISBN 978-83-7271-635-4

s. 67–86

Dominika KasprowiczUniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie

Skrajna prawica w Europie Środkowej – wybrane czynniki wpływające na status partii

Abstrakt Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka partii zaliczanych do grupy skrajnie prawicowych w Czechach, Słowacji, na Węgrzech i w Polsce oraz przedstawienie ich statusu w systemach partyjnych poszczególnych krajów. W części wprowadzającej przedstawiam genezę danej partii, a następnie sekwencyjnie wybrane trzy „czynniki wpływu” zewnętrzne w stosunku do organizacji partyjnej. Chcąc zaprezentować sta-tus partii skrajnej prawicy w ostatnich dwudziestu latach, zestawiam wyniki wyborcze, prawo wyborcze i jego zmiany oraz strategie partii głównego nurtu. Elementy tego ar-tykułu współtworzą regionalny kontekst, który umożliwia w ostatniej jego części po-równanie wybranych przypadków.

Nie ma wśród badaczy pełnej zgody co do faktu istnienia rodziny partii skraj-nie prawicowych. Dyskusja ta wpisuje się w szerszy dyskurs dotyczący trwałości tradycyjnych (w ujęciu Martina Lipseta i Steina Rokkana) podziałów socjopoli-tycznych oraz zmian zachodzących w samych organizacjach partyjnych. Trudno-ści z jednoznaczną identyfikacją wynikają choćby stąd, że nie możemy zastosować kryterium nazwy ugrupowania politycznego, samoidentyfikacji czy przynależno-ści do określonych partyjnych organizacji międzynarodowych. Parafrazując Casa Mudde, jeżeli próbę charakterystyki grupy partii skrajnie prawicowych w Europie Zachodniej możemy porównać do strzelania do ruchomego celu, ta sama próba w odniesieniu do partii środkowoeuropejskich byłoby strzelaniem do ruchomego celu w gęstej mgle.

W grupie partii określanych przeze mnie jako skrajnie prawicowe mamy do czy-nienia z dużym zróżnicowaniem, zarówno jeśli chodzi o genezę partii, ich progra-my, jak i zachowania polityczne. Do ich klasyfikacji używa się także różnorodnych określeń, takich jak: skrajna prawica, narodowy populizm (national populism), po-pulistyczna skrajna prawica (populist radical right) czy ultraprawica i inne. Dlatego na wstępie tych rozważań należy podkreślić i wyjaśnić główne założenia przyjęte

6�

w procesie konceptualizacji, a mianowicie źródła podobieństw między partiami, które składają się na grupę skrajnie prawicową, oraz zachodnioeuropejskimi i wy-szehradzkimi systemami partyjnymi.

W badaniach partii skrajnie prawicowych w krajach postkomunistycznych można wskazać na trzy trendy. Pierwszy z nich porównuje partie skrajnie prawi-cowe tego regionu z międzywojennymi partiami faszystowskimi, a ich działalność w danym kraju ma świadczyć o weimaryzacji, rozumianej jako powrót presocjali-stycznej, ultra narodowej, a nawet faszystowskiej wizji państwa. Drugie podejście określa skrajną prawicę w nowych demokracjach jako odrębne zjawisko, ukształto-wane przez lata socjalizmu oraz transformacji, ideologicznie antydemokratyczne, przybierające raczej formę ruchu niż partii. W trzecim nurcie podkreślane jest po-dobieństwo zachodnio- i środkowoeuropejskich systemów partyjnych, a co za tym idzie – skrajnej prawicy1.

Badania, które były podstawą dla niniejszego artykułu, wpisują się w ostatni z wymienionych nurtów. Podobieństwa między zachodnioeuropejskimi skrajnie prawicowymi partiami zostały opisane w bogatej literaturze przedmiotu, a włącza-nie do tych opracowań partii środkowoeuropejskich krajów postkomunistycznych rozpoczęło się w latach 90. Publikacje ostatnich lat, w których przyjęto podobne założenia i które oddają charakterystykę partii skrajnie prawicowych w Europie Środkowej na tle zachodnioeuropejskich, to prace Cassa Mudde, Piero Ignaziego, a także Andrzeja Antoszewskiego. Publikacje te dają wgląd we wspólny dla analizo-wanych partii rdzeń ideowy. Najkrócej można go scharakteryzować jako połączenie nacjonalizmu i ksenofobii, autorytaryzmu i populizmu. Oczywiście, partie środko-woeuropejskie wykazują cechy charakterystyczne i odrębne, zwłaszcza w kwestiach programowych, jednak wskazany powyżej wspólny rdzeń oraz trwała obecność w systemach partyjnych demokracji przedstawicielskich przemawiają za możliwoś-cią porównania ich z zachodnioeuropejskimi partiami skrajnie prawicowymi.

Celem niniejszego artykułu jest krótka charakterystyka partii działających na arenie politycznej Czech, Słowacji, Węgier i Polski zaliczanych do grupy skrajnie prawicowej oraz przedstawienie wybranych czynników, które mogły wpłynąć na ich status w systemach partyjnych poszczególnych krajów. W analizie tej skupiam się na trzech „czynnikach wpływu” zewnętrznych w stosunku do organizacji partyjnej: wynikach wyborczych, prawie wyborczym oraz strategiach partii głównego nur-tu przedsiębranych w stosunku do skrajnej prawicy w ostatnich 20 latach. Partie, o których mowa, przedstawia poniższe zestawienie:

1 Por. T. Beichelt, M. Minkenberg, Explaining the radical right in transition: theories of right wing radical-ism and opportunity structures in Post-socialist Europe, nr 3/2002, Frankfurter Institute für Transforma-tionstudien, Frankfurt 2002, s. 2.

Dominika Kasprowicz

6�

Tabela 1. Partie skrajnej prawicy w Czechach, Polsce, na Węgrzech i Słowacji

Państwo Nazwa partii

CzechyStowarzyszenie na rzecz Republiki – Republikanie Miroslava Sládka (SPR-RSČ) Partia Narodowa (NS) Partia Robotników (DS)

Polska Liga Polskich Rodzin (LPR)

Węgry Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia (MIÉP)Ruch na Rzecz Lepszych Węgier – Jobbik

Słowacja

Słowacka Partia Narodowa (SNS)Prawdziwa Słowacka Partia Narodowa (PSNS)Słowacka Partia Ludowa (SLS)Słowacka Wspólnota Narodowa (SNJ)

Źródło: opracowanie własne

Charakterystyka partii

W Czechach Stowarzyszenie na Rzecz Republiki – Republikańska Partia Cze-chosłowacji (SPR-RSČ), przemianowana na Republikanów Miroslava Sládka, jako jedyna z grupy partii skrajnie prawicowych miała w latach 1992–1998 swojego przed-stawiciela w Zgromadzeniu Narodowym. Kongres założycielski partii zorganizowano w lutym 1990 roku, zaś w wyborach parlamentarnych w 1992 roku SPR-RSČ zdo-była 14 mandatów (6,1%). Ugrupowanie wysuwało wówczas hasła odtworzenia gra-nic Czechosłowacji z 1918 roku. Biorąc pod uwagę linie podziałów socjopolitycznych w Republice Czeskiej, SPR-RSČ propagowało państwo socjalne (przeciwstawiane li-beralnemu), odwoływało się do interesu narodowego (w przeciwieństwie do podejścia uniwersalno-modernistycznego), a w pochodnym od ostatniego podziale – zajmowało stanowisko antyunijne i autorytarne (versus indywidualizm i chęć wejścia do UE)2.

W wyborach 1992 i 1996 roku SPR-RSČ wchodziła w skład Czeskiej Rady Narodowej. W kolejnych wyborach, zdobywając 3,9% głosów, nie przekroczyła klauzuli zaporowej. W tym samym czasie zmianie uległa wewnętrzna struktura or-ganizacyjna partii3. Wybory roku 2002 przyniosły partii 1% poparcia. W 2003 roku grupa działaczy SPR-RSČ założyła skrajnie lewicową Partię Robotników, ma-jącą rywalizować o wyborców z KSČM. Jej przewodniczącym został Jiří Štěpanek.

Obecnie tworzące się marginalne partie skrajnie prawicowe stawiają na krajowy antyliberalny konserwatyzm4. Takie stanowisko zajmuje występujący przeciwko neo-

2 W. Sokół, Stabilizacja czeskiego systemu partyjnego (1990–2006), [w:] Czechy – Polska – Ukraina. Partie i systemy partyjne, red. K. Kowalczyk, Ł. Tomczak, Toruń 2007, s. 188.3 Partie i systemy partyjne Europy Środkowej, red. A. Antoszewski, P. Fiala, R. Herbut, J. Sroka, Wrocław 2003, s. 41–42.4 M. Mareš, Konstituovani krajni prawice v ceskiem stranicko-politickem systemu, „Politologicky casopis” 2000, vol. 2, s. 157.

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

70

liberalnej globalizacji, NATO i UE Front Patriotyczny, który propaguje solidarność państw narodowych i współczesnej europejskiej skrajnej prawicy. Jego program za-kłada walkę o przeżycie narodu czeskiego, zamknięcie granic przed obcymi (imigran-tami i mniejszościami narodowymi), głosi ideał walecznego Czecha, etatyzm narodo-wy, nacjonalizm ekonomiczny, ograniczenie roli demokratycznych reprezentantów na rzecz plebiscytowych form sprawowania władzy, ograniczenie wolności jednostki oraz odrzuca neonazizm, uznając jednak koncepcje żydo-masońskiego spisku i euro-pejskiej czystości rasowej5.

Oprócz zmarginalizowanej partii Sládka, czeską skrajną prawicę reprezentuje Par-tia Narodowa (NS) założona w 2001 roku, której liderką pozostaje Petra Edelmanova. Partia przedstawiana jest jako patriotyczna, zorientowana konserwatywnie i narodo-wo. Główne punkty programu to: przywrócenie w społeczeństwie wartości patrio-tycznych, pełna integracja z czeskim systemem politycznym oraz krytyka członkostwa Czech w Unii Europejskiej. Najważniejsze w agendzie tej partii są hasła antyromskie i antyislamskie6. Partia powołała również paramilitarną organizację – Gwardię Naro-dową (Narodni Garda) – która działa na obszarach zamieszkanych przez mniejszość romską, a za cel stawia sobie obronę praw większości czeskiej przed niezintegrowany-mi obywatelami7. Partia ta, podobnie jak Republikanie Sládka, odgrywa marginalną rolę – w wyborach 2006 roku otrzymała 0,1%, czyli 9 341 głosów8.

Słowacka Partia Narodowa (SNS), założona w 1990 roku, nawiązywała do antywęgierskiej formacji nacjonalistycznej o tej samej nazwie, działającej na początku XX wieku9. Protoplastka ruchu SNS reprezentowała orientację ludowo-katolicką. Program prezentowany przez lidera partii ks. Andreja Hlinkę opierał się na trzech filarach: sprzeciwie wobec tendencji sekularyzacyjnych widocznych w wę-gierskich ustawach „antykościelnych”, programie obrony słowackiej samodzielności narodowej, antykapitalizmie i odrzuceniu liberalizmu. Kierownictwo SNS (senioral-nego) zdominowane było przez bardzo aktywnych w życiu narodowym ewangelików. Sama partia, mimo tarć wewnętrznych (m.in. na tle wyznaniowym), pozostała do I wojny światowej jedynym ogólnosłowackim podmiotem politycznym. Wysuwała ona postulaty autonomii Słowacji w czasach I Republiki10.

Po upadku komunizmu partia weszła do parlamentu i w latach 1990–1992 była „najsilniejszym głosem w dyskusji na temat słowackiego separatyzmu”. Odgrywała przewodnią rolę w koalicyjnym bloku partii i organizacji postulujących stworzenie

5 J. Rataj, „Za rasę i naród”. Czeski neofaszyzm lat dziewięćdziesiątych – tradycyjne stanowisko i współczesne zmiany, [w:] Skąd przychodzi antychryst? Kontakty i konflikty etniczne w Europie Środkowej i Południowej. Fakty – interpretacje – refleksje, red. T. Falęcki, Kraków 2004, s. 278.6 Za: www.narodni-strana.cz/program.php [pobrano: 5.08.2008].7 Za: www.narodni-garda.cz/ [pobrano: 5.08.2008].8 Za: www.volby.cz [pobrano: 23.02.2007].9 A. Antoszewski, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Toruń 2009, s. 167.10 E. Pałka, Proces kształtowania tożsamości narodowej Słowaków, [w:] Europa narodów, red. G. Tokarz, Wrocław 2008, s. 12.

Dominika Kasprowicz

71

niepodległego państwa słowackiego. Oprócz SNS, nacjonalistyczną i antywęgierską retoryką charakteryzował się w latach 90. szereg pomniejszych partii (m.in. Sło-wacka Partia Ludowa – SLS i Słowacka Wspólnota Narodowa – SNJ). Partie te jednak nie osiągnęły znaczącej pozycji na scenie wyborczej, a poparcie dla nich ma tendencję spadkową. Ich najbardziej udanym przedsięwzięciem był udział w koalicji wspierającej zwycięskiego, opozycyjnego kandydata na prezydenta Ivana Gašparo-viča w 2004 roku. W skład wspomnianej koalicji Konfederacji Narodowych Sił Słowacji (KNSS) weszła również partia Ruch dla Demokracji (wydzielony z partii Vladimíra Mečiara HZDS) oraz główny aktor analizowanej grupy partii – Słowacka Partia Narodowa.

SNS dwukrotnie po roku 1989 brała udział w koalicji gabinetowej z partią Vladimira Mečiara: po raz pierwszy przez rok w 1993 roku oraz od roku 1994, pozostając w niej całą kadencję. W roku 1998 pomimo zmian prawa wyborczego zdobyła niemal dwukrotnie więcej głosów niż cztery lata wcześniej, jednak równo-czesny spadek poparcia dla jej sojusznika (formacji Mečiara) oznaczał przejście do opozycji.

W roku 2001, kiedy SNS stanowiła poważną siłę opozycyjną, w partii rozwinął się podział. Jego linia przebiegała między zwolennikami byłego przewodniczącego partii Jána Sloty a sympatykami obecnej przewodniczącej Anny Malíkovéj. Malíková we wrześniu 2001 roku usunęła ze struktur SNS oponentów, którzy w październiku założyli nową partię, dodając do nazwy SNS przymiotnik „prawdziwa” (PSNS), co miało sugerować, że to właśnie nowo utworzone ugrupowanie, ze Slotą na czele, jest faktycznym „obrońcą interesów narodowych”. Przez cały okres przed wyborami przedstawiciele SNS i PSNS nie ustawali w atakach na oponentów, choć równo-cześnie toczyły się rokowania dotyczące ponownego połączenia obu partii. Ewen-tualne porozumienie znacznie utrudniały silne osobiste animozje między Malíkovą a Slotą. Latem 2002 roku zaniechano wysiłków na rzecz stworzenia wspólnej listy wyborczej narodowców. Obie partie wystartowały w wyborach osobno, co spowo-dowało, że żadna z nich nie weszła do parlamentu (choć wspólny wynik oscylował w granicach 7%; PSNS zdobyło 3,65% a SNS 3,32% głosów).

Ten burzliwy i bogaty w wydarzenia okres został zakończony we wrześniu 2002 roku wyborami parlamentarnymi, które dobitnie pokazały, że Słowacja pozbyła się „upiorów przeszłości” i nie grozi jej powrót do autorytarnych rządów ery „meciary-zmu” (1994–1998). Wybory te uspokoiły zarówno słowacką scenę polityczną, jak i zagranicznych obserwatorów11.

W 2003 roku, po wielu miesiącach rokowań, udało się ponownie połączyć sło-wackich narodowców w jedno ugrupowanie. Aby uniknąć kolejnych porażek w wy-borach parlamentarnych, siły skrajnie prawicowe ponownie zwarły szeregi. Podczas zjazdu zjednoczeniowego Slota został przewodniczącym, a Malíková pierwszą wice-

11 P. Ukielski, Słowacja, [w:] Europa Środkowo-Wschodnia 2000–2001, red. J. Kofman, W. Roszkowski, Warszawa 2004, s. 207.

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

72

przewodniczącą SNS. Zjednoczenie nie było jednak całkowite, gdyż część działaczy nie uznała legalności zjazdu.

W kwietniu 2004 roku Słowacka Komisja Wyborcza odrzuciła wniosek o reje-strację do wyborów do Parlamentu Europejskiego koalicji trzech partii o charakterze nacjonalistycznym. Powodem była nieuregulowana sprawa sporu o kierownictwo SNS i PSNS między zwolennikami a przeciwnikami ponownego połączenia obu ugrupowań.

Jeśli chodzi o pierwsze dwie koalicje, w skład których wchodziła SNS, potencjał koalicyjny partii był skutecznie osłabiany przez autorytarny styl sprawowania rządów przez Mečiara i jego strategie rywalizacyjne w stosunku do pozostałych partii, które uwidoczniły się choćby w propozycjach zmiany sytemu wyborczego na większościo-wy. Powrót na scenę parlamentarno-gabinetową nastąpił w roku 2006, kiedy SNS stała się trzecią siłą i członkiem koalicji premiera Roberta Fico (Smer).

Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia (MIÉP) powstała w 1993 roku w wy-niku rozłamu w Węgierskim Forum Demokratycznym (MDF). Rozłam spowodo-wało w pierwszej kolejności powstanie w MDF skrzydła ludowo-nacjonalistycznego, z Istvánem Csurką na czele. Kierowana przez niego grupa protestowała przeciwko zdymisjonowaniu członków rządu, którzy skłaniali się ku ideom nacjonalistycznym, i krytykowała ich zdaniem zbyt liberalny kurs gabinetu Josefa Antala. Po wyklucze-niu z partii Csurki oraz drugiego z liderów, Istvána Elka, doszło do powstania sa-modzielnej frakcji poselskiej, a następnie partii. Jej członkowie domagali się rewizji granic (w imię sprawiedliwości) oraz życia w węgierskim stylu, sprzeciwiając się ame-rykańskiej kulturze konsumpcjonizmu i komunistycznej wizji internacjonalizmu. Tezy te znalazły się już w sierpniu 1992 roku na łamach magazynu „Magyar Fórum”. Csurka wezwał w nim do obrony rzekomo zagrożonego węgierskiego interesu na-rodowego. Stwierdził ponadto, że połączone siły liberalnej opozycji, świata biznesu i komunistów dążą do zdobycia władzy. Wypowiadał się krytycznie na temat społecz-ności węgierskich Romów, stwierdzając, że „żyją oni między nami o wiele za długo”. Snuł także rozważania na temat terytorialnego rewizjonizmu i wyrównania zadanych niegdyś Węgrom krzywd12.

Udział w parlamencie zapewniły tej partii wybory w roku 1998. Warto zwrócić uwagę na specyficzną „taktykę parlamentarną” partii. W znacznej liczbie głosowań MIÉP była zgodna z partiami tworzącymi koalicję gabinetową, lecz koncyliacyjne zachowania MIÉP podyktowane były populistycznym zabarwieniem poszczególnych inicjatyw, programowo bliskim MIÉP13. Ostatecznie w 2002 roku MIÉP nie prze-kroczyła progu wyborczego. Na czele Partii Sprawiedliwości i Życia pozostał István Csurka, choć w partii ujawniła się grupa pod przywództwem Ernõ Rozgonyego dą-żąca do usunięcia przewodniczącego. Rozłamowcy wydaleni z MIÉP utworzyli włas-ne ugrupowanie pod nazwą Węgierski Front Narodowy (MNF).

12 S. Wojciechowski, Nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej, Wrocław 1999, s. 161.13 P. Sula, System partyjny Republiki Węgierskiej, Wrocław 2005, s. 142–143.

Dominika Kasprowicz

73

W wyborach parlamentarnych 2006 roku MIÉP wystartował w koalicji Trzecia Droga, wspólnie z nowo powstałą partią Jobbik. Koalicja ta nie przekroczyła jednak progu wyborczego, uzyskując 2,2% głosów14. Jobbik została zarejestrowana w 2003 roku. Zwalcza ona nie tylko Romów i gejów, ale też odwołuje się do tradycji „Wiel-kich Węgier” w granicach sprzed I wojny światowej. Jobbikowcy domagają się zwrotu dawnych węgierskich ziem, które po obu wojnach znalazły się w granicach Rumunii (Siedmiogród), Słowacji i Serbii (część Wojwodiny). W 2007 roku Jobbik stworzy-ła organizację paramilitarną Gwardia Węgierska. Chadeckie Węgierskie Forum De-mokratyczne uznało utworzenie gwardii za próbę zastraszenia pokojowej większości społeczeństwa. Centroprawicowy Fidesz także odciął się od Gwardii, mimo że w nie-których miejscach lokalni działacze Fideszu współpracują z Jobbik.

Na tym tle przykład polski budzi stosunkowo dużo kontrowersji. Liga Polskich Rodzin (LPR) i Stronnictwo Narodowe (SN) uznawane przez część autorów za przykłady skrajnej prawicy, przez pozostałych przyporządkowywane są do innych typów partii15.

Stronnictwo Narodowe utworzone zostało w grudniu 1999 roku w wyniku po-łączenia Stronnictwa Narodowego (senioralnego), które było kontynuacją ugrupo-wania działającego pod tą samą nazwą w 1929 roku, i Stronnictwa Narodowo–De-mokratycznego (SND). Była to kolejna próba zjednoczenia polskich ugrupowań narodowych. Pierwszym wspólnym przedsięwzięciem połączonych partii było popar-cie generała Tadeusza Wileckiego jako kandydata na urząd prezydenta w wyborach w 2000 roku. Kandydat ten deklarował budowę szerokiego obozu politycznego o narodowym, katolickim i patriotycznym charakterze16. Kolejna próba zjednocze-niowa dotyczyła powołania formacji politycznej Porozumienie dla Polski, wspierają-cej innego kandydata w wyborach prezydenckich. Ostatecznie, żaden z kandydatów popieranych przez ugrupowania narodowe nie uzyskał znaczącej pozycji.

Stronnictwo Narodowe nie stało się, wbrew planom, siłą zjednoczeniową roz-drobnionych polskich ruchów narodowych (równocześnie istniało wiele innych ugrupowań narodowych o charakterze lokalnym). Jak piszą Ewa i Czesław Majo-wie, „nadzieje integracyjne SN spełniła Liga Polskich Rodzin”17, partia powstała w 2001 roku. Miała zjednoczyć polską prawicę narodowo-katolicką i niepodległoś-ciową przed wyborami parlamentarnymi. W wyborach parlamentarnych 2001 roku startowała w ramach komitetu wyborczego z Ligą Rodzin, Stronnictwem Naro-dowym, Stowarzyszeniem Polskiej Racji Stanu, Ruchem Katolicko-Narodowego, Porozumieniem Polskim i Ruchem Społecznym „Alternatywa”18. Szczególnie silne były związki Ligi ze Stronnictwem Narodowym. W wyborach parlamentarnych

14 Za: www.valatasz.hu [pobrano: 25.08.2007].15 Por. A. Antoszewski, Partie i systemy..., s. 229–230.16 E. Maj, Cz. Maj, Ugrupowania narodowe w Polsce. 1989–2001, Lublin 2007, s. 85.17 Ibidem, s. 88.18 M. Piskorski, Liga Polskich Rodzin – partia ruchu narodowego, [w:] Partie i ugrupowania parlamentarne III RP, red. K. Kowalczyk, J. Sielski, Toruń 2007, s. 234.

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

74

2001 roku czterech członków LPR otrzymało mandaty poselskie z ramienia SN. W wyborach samorządowych 2002 roku na 92 mandaty LPR w sejmikach woje-wódzkich 48 zdobyli członkowie SN i Młodzieży Wszechpolskiej19. Do roku 2005, zwłaszcza po wyborach do Parlamentu Europejskiego i samorządowych, wyraźnie jednak zarysowała się w tej grupie dominująca rola Ligii Polskich Rodzin i jej prze-wodniczącego – Romana Giertycha.

LPR uaktywniło się przy okazji śledztwa w sprawie Jedwabnego. Zarzuty o polski antysemityzm ich zdaniem wystosowywane zostały przez wrogów narodu, określa-nych mianem „apolonistów”20. Przed referendum 7 i 8 czerwca 2003 roku w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej LPR jako jedyne z większych ugrupowań politycznych opowiadało się przeciw włączeniu Polski do struktur unijnych.

Wybory parlamentarne w 2005 roku ze zmienioną formułą (d’Hondta) przy-niosły LPR 8% głosów i 34 mandaty, czyli przy porównywalnej do poprzednich wyborów liczbie oddanych głosów nieznacznie zmniejszyła się reprezentacja parla-mentarna LPR. Jeśli chodzi o potencjał koalicyjny, koalicja PiS, Samoobrony i LPR powstała w maju 2006 roku i trwała pięć miesięcy.

Czynniki wpływające na status partii

Za wstęp do tej części artykułu może posłużyć konstatacja Hansa Georga Bet-za, który wskazuje na możliwe źródła poparcia i ostatecznego sukcesu partii skrajnie prawicowych. Jednocześnie zaznacza, że sukces ten może być nietrwały i warto zasta-nowić się nad tym, jakie czynniki warunkują takie sytuacje.

Zdolność tych partii do wyzyskiwania popularnych resentymentów21 wyjaśnia ich po-czątkowy sukces wyborczy, nie tłumaczy jednak, dlaczego w dłuższym okresie niektóre partie dobrze sobie radziły, inne zaś zanotowały poważny spadek poparcia. Wychodząc z założenia, że istnieje znacząca różnica między początkową mobilizacją, wynikająca z ciekawości lub z protestu, a trwałym poparciem wyborczym, można przyjąć, że cie-kawość ustaje, a protest może lepiej wyrazić się w absencji wyborczej niż w głosowaniu. W dłuższym okresie wyborcy będą popierać określoną partię tylko w tedy, gdy wykaże się ona jakimś poziomem skuteczności. By być skuteczna, musi przede wszystkim być kojarzona z jakąś kwestią, w której zakresie postrzegana jest jako kompetentna22.

19 E. Maj, Cz. Maj, Ugrupowania narodowe..., s. 93.20 List w sprawie debaty na temat Instytutu Pamięci Narodowej, 2002 r., druk luźny.21 Przez resentyment H.G. Betz rozumie taki typ emocji, który cechuje skupienie uwagi na władzy. Jest to mechanizm psychiczny, którego działanie opiera się na jednostkowym doświadczeniu poczucia niższości i słabości, który aktywnie poszukuje ujścia dla wściekłości, określenia winnego i znalezienia sposobów zadośćuczynienia, nawet jeśli w rzeczywistości przynosi to w końcu niewiele poza „sfrustro-wanymi fantazjami na temat odwetu”. H. Betz, Warunki sukcesu (klęski) populistycznych partii rady-kalnej prawicy we współczesnych systemach demokratycznych, [w:] Demokracja w obliczu populizmu, red. Y. Meny, Y. Surrel, przeł. A. Gąsior-Niemiec, Warszawa 2007, s. 284; H. Betz, Mobilising Resentment in the Alps, [w:] D. Caramani, Y. Meny (red.), Challenges to the Consensual Politics. Democracy, Identity and Populist Protest in the Alpine Region, Brussels 2005, s. 165–166.22 Idem, Mobilising Resentment in the Alps, s. 165–166.

Dominika Kasprowicz

75

Czynniki opisywane przeze mnie poniżej to wielkość poparcia wyborczego, cha-rakter systemów wyborczych i ich zmiany oraz strategie otoczenia, rozumianego jako partie, które przekroczyły próg reprezentacji parlamentarnej i posiadają potencjał koalicyjny w stosunku do partii skrajnie prawicowych.

Tabela 2. Średnie procentowe poparcie dla analizowanych partii w wyborach w latach 1990–1999, 2000–200823

1990–1999 2000–2008

LPR – 6%

SNS 9% 12%MIÉP 3,5% 3,3%23

SPR-RSČ 4,7% 1%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.pkw.gov.pl, www.volbysr.sk, www.volby.cz, www.va-lasztas.hu [pobrano: 1.10.2010]

Przedstawione partie skrajnie prawicowe z Europy Środkowej tylko częściowo powielają wzorce zachodnioeuropejskie, gdzie lata 90. określa się jako czas trze-ciej fali mobilizacji skrajnej prawicy. Jeśli chodzi o wyniki wyborcze, ten okres był szczególnie korzystny dla analizowanych partii w Czechach. Republikanie w latach 1992–1998 mieli swoją reprezentację parlamentarną, i choć w tym okresie zaliczam tę partię do grona partii blokowanych, wpływ, jaki wywarła na scenę polityczną, był istotny. Po porażce w kolejnych wyborach partia uległa marginalizacji. Bardziej znaczącymi partiami, choć nadal marginalnymi z punktu widzenia wyborczego, są obecnie Partia Narodowa (NP) i Partia Robotników (DS).

Okresem szczególnie istotnym dla partii skrajnie prawicowych był jednak ko-niec lat 90. Na Węgrzech MIÉP była jedyną nową partią, której udało się wejść do parlamentu w wyniku wyborów w 1998 roku. Pięć pozostałych ugrupowań miało swoją reprezentację także w poprzedniej kadencji. Mimo zerowego w tamtym okresie potencjału koalicyjnego, MIÉP zyskała na znaczeniu dzięki wspieraniu rządowych inicjatyw, zwłaszcza mających populistyczny charakter.

W Polsce skrajna prawica barierę reprezentacji przekracza najpóźniej, bo w 2001 roku. Wcześniejsze próby integracji środowisk narodowych i katolicko-narodowych nie przynosiły efektów. Sukces w postaci współtworzenia koalicji rządzącej miał miejsce w maju 2006 roku, kiedy Liga Polskich Rodzin weszła do rządu Kazimierza Marcinkiewicza (PiS – Samoobrona – LPR), w którym objęła dwa resorty: Minister-stwo Edukacji Narodowej oraz Ministerstwo Gospodarki Morskiej. Okres relewancji parlamentarnej trwa do 2007 roku.

23 W wyborach parlamentarnych w 2006 roku MIÉP wystartował w ramach koalicji wyborczej Trzecia Droga wraz z nowo utworzonym ugrupowaniem Jobbik. Koalicja ta nie przekroczyła progu wyborcze-go, uzyskując 2,2% poparcia wyborców.

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

76

Stabilne poparcie wyborcze miała w całym analizowanym okresie słowacka SNS. W ciągu ostatnich dwudziestu lat partia ta nie posiadała reprezentacji parlamentarnej jedynie w latach 2002–2006 (przy zachowaniu porównywalnej liczby głosów), czyli w okresie jej rozłamu. Zarówno w latach 90., jak i obecnie współtworzyła koalicje gabinetowe. Dekadę później, w wyborach 2006 roku zjednoczona (po wcześniejszym rozpadzie na dwie partie) SNS zdobyła 20% głosów, o 70 tysięcy głosów więcej niż w poprzednich wyborach24 i po czterech latach przerwy ponownie wprowadza swoich posłów do Parlamentu.

Jeśli chodzi o prawo wyborcze po 1990 roku, zmiany najważniejszych elemen-tów systemu wyborczego miały miejsce we wszystkich analizowanych krajach.

W swoich niedawno opublikowanych badaniach Pippa Norris wskazuje, że pra-wo wyborcze ma wpływ na losy wyborcze partii skrajnie prawicowych zarówno w Eu-ropie Zachodniej, jak i Środkowej. Badania te podkreślają wpływ formuły wyborczej i klauzul zaporowych; mniejsze znaczenie jej zdaniem mają czynniki psychologiczne związane z taktyką głosowania i taktyką organizacji kampanii wyborczej przez same partie. Wyniki tych badań, przeprowadzonych w latach 1995–2000 na podstawie 170 elekcji do niższej izby parlamentu, doprowadziły do szeregu konkluzji. Przede wszystkim z badań systemów wyborczych 39 krajów wynika, że tam, gdzie zastoso-wano systemy proporcjonalne, funkcjonuje dwa razy więcej partii parlamentarnych niż w krajach z systemem większościowym25. Partie skrajnie prawicowe w systemach proporcjonalnych uzyskały średnio dwa razy więcej miejsc w parlamencie niż te dzia-łające w systemie większościowym.

W przypadku polskim dokonana przeze mnie analiza inżynierii wyborczej roz-poczyna się w 2001 roku, kiedy powstaje Liga Polskich Rodzin. 7 marca 2001 Sejm uchwalił ustawę wyborczą zapewniającą większą proporcjonalność wyniku wybor-czego (zmiana formuły z d’Honta na Saint-Laguë, zlikwidowanie listy krajowej oraz zwiększenie rozmiarów okręgu wyborczego – co osłabiało partie duże). Celem zmian było osłabienie SLD w zbliżających się wyborach. W wyniku wyborów jednak nie tylko nie pozbawiono tej formacji około 30 mandatów, ale ponadto do Sejmu nie weszły partie, które wprowadziły zmiany, czyli AWS Prawica i UW. Beneficjentami okazały się SLD-UP, Samoobrona, PO, PiS, PSL oraz LPR, która uzyskała 7,9% głosów i 38 mandatów.

Jeśli chodzi o wpływ zmian prawa wyborczego, bez ich wprowadzenia, LPR otrzymałaby 29 mandatów, a więc około 1/4 mandatów mniej. W latach 2001–2005 z klubu poselskiego LPR odeszła część członków. Tych 15 posłów tworzyło odpo-wiednio KP Porozumienie Ludowe, KP Ruchu Katolicko-Narodowego, KP Ruchu Odbudowy Polski, KP Dom Ojczysty.

Udział LPR w koalicji gabinetowej nie spowodował wzrostu poparcia wyborcze-go dla partii, co potwierdzają wyniki wyborów z 2007 roku, kiedy nie udało się jej

24 www.volby.sk [pobrano: 6.08.2008].25 P. Norris, Radical Right: Voters and Parties in Regulated Market. The ‘New Cleavage’ Thesis: The Social Basis of Rightwing Support, Cambridge 2005, s. 2.

Dominika Kasprowicz

77

przekroczyć 5% progu wyborczego i utraciła zarówno reprezentację parlamentarną, jak i subwencję budżetową.

Poniższy wykres zestawia procentowe poparcie uzyskane przez LPR w kolejnych wyborach parlamentarnych z uwzględnieniem okresu, kiedy wprowadzono nieko-rzystne z punktu widzenia małych partii zmiany wyborcze przegłosowane bezpośred-nio przed wyborami (oznaczone kolorem białym).

Wykres 1. Procent głosów zdobytych w wyborach parlamentarnych przez LPR

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.pkw.gov.pl/wybory [pobrano: 1.10.2010]

Ewolucja systemu wyborczego w Czechach przebiegała spokojniej. Od 1990 roku w proporcjonalnym systemie wyborczym używano cztery razy z rzędu formuły Hagenbach-Bischoffa, głosowano w ośmiu wielomandatowych okręgów wyborczych, a dodatkowy poziom repartycji mandatów zastosowano w jednym ogólnokrajowym okręgu. Zmiana ordynacji w 2002 roku polegała na zwiększeniu liczby okręgów wie-lomandatowych do czternastu i wprowadzeniu formuły d’Honta. Najczęściej wpro-wadzane zmiany dotyczyły klauzul zaporowych. W roku 1990 wynosiła ona 5% dla partii, w latach 1992–2002 – 5% dla partii, 7% dla koalicji dwóch partii, 9% dla koalicji trzech partii i 11% dla większych koalicji. W roku 2002 znacznie je podnie-siono, ustalając pułapy na poziomach: 5% dla partii, 10% dla koalicji dwóch partii, 15% dla koalicji trzech i 20% dla większych koalicji, co wpłynęło na zmniejszenie polaryzacji sceny parlamentarnej26.

Po wyborach 1992 i 1996 roku SPR-RSČ wchodzi w skład Czeskiej Rady Na-rodowej. Warto zauważyć, że wybory odbywające się według proporcjonalnej ordy-nacji wyborczej w okręgach wielomandatowych i jednym ogólnokrajowym – z 5% klauzulą zaporową dla partii i wykorzystaniem metody Hagenbach-Bischoffa do przeliczania głosów na mandaty – preferowały partie mniejsze i nie przyczyniły się do sukcesu wyborczego SPR-RSČ. W kolejnych wyborach 1998 roku partia ta nie wchodzi do parlamentu, pomimo braku zmian w prawie wyborczym.

26 Za: W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin 2007, s. 369.

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

7�

Zniknięcie ze sceny wyborczej SPR-RSČ miało miejsce w roku 2001. W bada-niach Martina Kreidla i Kláry Vlachowej przytoczono sondaże obrazujące zmieniają-ce się poparcie opinii publicznej dla SPR-RSČ.

Wykres 2. Zmiany poparcia opinii publicznej dla SPR-RSČ w latach 1992–1999

Źródło: M. Kreidl, K. Vachlova, Rise and Decline of Radical Right in Czech Republic in the 90., „Czech Sociological Review” 2000, vol. 8(1), s. 72

Zerowy potencjał koalicyjny, czyli izolacja tej partii (podobnie jak KSČM), oznaczał „zamrożenie” ok. 1/5 mandatów w czeskim parlamencie. Jak piszą Vit Ha-vlik i Lubomir Kopeček, była to jedna z głównych przyczyn niestabilnych, mniej-szościowych lub ideologicznie niespójnych gabinetów w Czechach, gdyż przestrzeń służąca tworzeniu rządów większościowych została wyraźnie ograniczona. Załama-nie poparcia w połowie 1998 roku nastąpiło równocześnie z przesunięciem w lewo poglądów znacznej części czeskiego elektoratu. Przytaczane przez Fialę i Hlouška badania preferencji i postaw elektoratu wykazały, że w tym czasie znaczenia nabrała nowa oś podziału – oś aksjologiczna, dzieląca zwolenników na bardziej liberalnych i bardziej autorytarnych. Jako przykład tej zmiany wskazują właśnie SPR-RSČ, która w wyborach 1998 roku straciła poparcie wskutek przesunięcia się jej elektoratu ku lewicy. Potwierdzenie tych wyników znajdujemy u Petra Kopeckiego i Cassa Mudde. Czeska Partia Socjaldemokratyczna (ČSSD) polepszyła swój wyborczy wynik o około 6% właśnie w skutek przepływu elektoratu SPR-RSČ (100 tysięcy głosów). Program ČSSD, skierowany do grup, które najbardziej ucierpiały w procesie transformacji, okazał się bardziej atrakcyjny dla wcześniejszych zwolenników skrajnej prawicy z naj-

Dominika Kasprowicz

7�

uboższych regionów północnych Czech. Dodatkowo, socjaldemokraci okazali się al-ternatywą dla osób pragnących oddać głos protestu27.

Poniższy wykres zestawia poparcie wyborcze dla SPR-RSČ w poszczególnych la-tach z zaznaczeniem, kiedy wprowadzono niekorzystne dla małych partii rozwiązania wyborcze (zaznaczone kolorem białym).

Wykres 3. Procent głosów zdobytych w wyborach parlamentarnych przez SPR-RSČ

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.volby.cz [pobrano: 1.10.2010]

Na Słowacji od roku 1992 wybory odbywały się w czterech okręgach wyborczych, a podział mandatów następował z wykorzystaniem formuły Hagenbach-Bischoffa (w dwóch turach). Po roku 1998 powstał jeden ogólnokrajowy okręg wyborczy, w któ-rym 150 mandatów rozdzielano w jednym etapie, nadal posługując się metodą Ha-genbacha-Bischoffa. Zmiany, podobnie jak w Czechach, dotyczyły zwłaszcza klauzul zaporowych. Znaczące reformy 1998 roku upraszczały system wyborczy, przy jedno-czesnym podniesieniu progu dla startujących w wyborach partii. Jednak, jak pisze Woj-ciech Sokół:

Zwracając uwagę na liczne przypadki niezgodności zasad ordynacji z Konstytucją [1998 roku – D.K.], grupa posłów złożyła przed wyborami wniosek do sądu konstytu-cyjnego, który (zdominowany przez sędziów sympatyzujących z HZDS) nie podjął się rozpatrzenia wniosku przed wyborami. Jednak po wyborach 18 marca 1999 roku sąd zakwestionował niektóre przepisy ordynacji28.

Zastrzeżenia dotyczyły właśnie klauzul zaporowych, które wróciły do stanu z lat 1990–1994. Jak wspomniałam, po roku 1989 SNS dwukrotnie brała udział w koa-

27 P. Kopecky, C. Mudde, The 1998 Parliamentary and Senate Elections in the Czech Republic, „Electoral Studies” 1999, vol. 19, s. 420.28 Ibidem, s. 403.

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

�0

licji gabinetowej z partią Mečiara. W roku 1998, wbrew potencjalnie niekorzystnym zmianom prawa wyborczego, partia weszła do parlamentu, zdobywając podwójną liczbę głosów. W 2002 roku SNS nie zdołała przekroczyć progu wyborczego i po raz pierwszy nie weszła do parlamentu. Jeśli chodzi o pierwsze dwie koalicje, w skład których wchodziła SNS, jej realny udział we władzy był ograniczony z powodu auto-rytarnego stylu sprawowania rządów przez Mečiara. Powrót na scenę parlamentarno-gabinetową nastąpił w roku 2006, kiedy SNS stała się trzecią siłą i obok Smer i Partii Ludowej – Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji (LS-HZDS) członkiem koalicji premiera Roberta Fico (Smer).

Poniższy wykres zestawia poparcie dla SNS w kolejnych wyborach oraz wskazuje na rok, kiedy zastosowano niekorzystne z punktu widzenia partii małych rozwiązania wyborcze (oznaczone kolorem białym).

Wykres 4. Procent głosów zdobytych w wyborach parlamentarnych przez SNS

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.volbysr.sk [pobrano: 1.10.2010]

Na Węgrzech prawo wyborcze do Zgromadzenia Krajowego ustanowione zostało 20 października 1989 roku. Jest to przykład mieszanego systemu wyborczego, więk-szościowo-proporcjonalnego. Z 386 deputowanych Zgromadzenia 4% (176) wybie-ranych jest w jednomandatowych okręgach wyborczych, 152 deputowanych w wie-lomandatowych terytorialnych okręgach wyborczych. Istnieje również lista krajowa, z której obsadzanych jest 58 mandatów. Każdy wyborca dysponuje dwoma głosami, z czego jeden oddaje na kandydata w jednomandatowym okręgu wyborczym, drugi zaś a terytorialną listę partyjną.

Kandydaci wybierani w jednomandatowych okręgach wyborczych zdobywają mandat, jeśli uzyskali ponad połowę ważnie oddanych głosów, pod warunkiem, że frekwencja wyborcza wynosi minimum 50% uprawnionych do głosowania. Jeżeli w wyborach weźmie udział mniej niż połowa uprawnionych lub żaden z kandy-datów nie uzyska wymaganej większości głosów, przeprowadzana jest druga tura.

Dominika Kasprowicz

�1

W drugiej turze deputowanym zostaje ten kandydat, który otrzyma największą licz-bę głosów, pod warunkiem, że w wyborach uczestniczy więcej niż 25% wyborców z danego okręgu29.

Kolejnych 152 deputowanych wybieranych jest w 20 wielomandatowych okrę-gach wyborczych w systemie proporcjonalnym, według metody Hagenbacha-Bisen-chofa. Próg wyborczy wynosi 5% dla partii i 10% dla koalicji. Kandydatów mogą za-rejestrować ugrupowania, które mają swoich przedstawicieli w co najmniej 1/4 okrę-gów jednomandatowych.

Dodatkowo 58 deputowanych wybieranych jest z listy krajowej. Przy przeli-czaniu głosów na mandaty w tym segmencie wykorzystuje się metodę d’Hondta. Kandydatów mogą zarejestrować partie z listami w co najmniej siedmiu regionach. Zarówno czynne prawo wyborcze (możliwość głosowania), jak i bierne (prawo kan-dydowania) przysługuje osobom, które ukończyły 18 lat30.

Zmiana prawa wyborczego, podnosząca próg wyborczy dla partii z 4 do 5%, miała miejsce przed wyborami 1994 roku. W interesujących nas wyborach w 1998 roku MIÉP przekroczyła 5% próg i uzyskała 14 osobową reprezentację parlamen-tarną31. W wyborach 2002 roku z wynikiem 4,4% MIÉP nie przekracza progu wy-borczego. Jeśli chodzi o strategie wyborcze podejmowane w odpowiedzi na niepo-wodzenia, w 2005 roku MIÉP połączyła siły z młodszą prawicową partią – Ruchem dla Lepszych Węgier (Jobbik). Koalicja tych dwóch partii (MIÉP-Jobbik) – Koalicja Partyjna Trzecia Droga, wystartowała w wyborach 2006 roku, po raz kolejny nie przekraczając progu wyborczego, a ich porozumienie rozpadło się niedługo później32. Poniższy wykres prezentuje wyniki wyborcze MIÉP.

Wykres 5. Procentowe poparcie dla MIÉP w wyborach parlamentarnych

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.valasztas.hu [pobrano: 1.10.2010]

29 Za: www.valasztas.hu [pobrano: 21.04.2008].30 Za: www.valasztas.hu [pobrano: 21.04.2008].31 Za: www.irr.org.uk/europe/index.html [pobrano: 21.04.2008].32 Za: www.irr.org.uk/ [pobrano: 21.04.2008].

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

�2

Warto dodać, że mieszany system wyborczy, dzięki swoim większościowym ele-mentom, sprzyja partiom silniejszym. Przekroczenie progu reprezentacji małych czy nowych podmiotów jest ograniczone nie tylko klauzulą 5% poparcia wyborców, ale też wymogami towarzyszącymi tworzeniu list wyborczych. Zgromadzenie odpowiedniej ilości podpisów nie może się odbyć tylko w jednym regionie, gdyż w takim przypadku partia nie spełni warunków wymaganych do utworzenia ogólnokrajowej listy wybor-czej, a właśnie podział głosów z tej listy daje większą szansę mniejszym partiom, któ-rych kandydaci zwykle nie są skuteczni w okręgach jednomandatowych33.

Podsumowując, we wszystkich analizowanych krajach wyszehradzkich doszło do zmiany prawa wyborczego. Ich wpływ na status parlamentarny LPR, SNS i SPR-RSČ nie jest jednoznaczny. Przyjęte założenie, że analizowane partie jako małe są szczególnie podatne na skutki inżynierii wyborczej, a jej stosowanie było bezpośrednią przyczyną obecnego statusu partii, przy przedstawionych zestawieniach nie potwierdza się. Fak-tem jest, że we wszystkich krajach stosowany system proporcjonalny był (w porówna-niu z większościowym) bardziej korzystny dla partii zarówno średnich, jak i małych. Jeśli chodzi o formuły wyborcze, w latach największych sukcesów SNS i SPR-RSČ korzystano z formuł Hagenbacha-Bischoffa i d’Hondta, teoretycznie niesprzyjającym mniejszym partiom. W Polsce najwyższe poparcie dla LPR odnotowane zostało przy obowiązującej formule zarówno Saint-Laguë, jak i d’Hondta.

Istotny wydaje się fakt występowania klauzul zaporowych we wszystkich analizo-wanych krajach. Jednak biorąc pod uwagę niewielki rozmiar poparcia dla omawianych ugrupowań i stosunkowo rzadkie wchodzenie w koalicje wyborcze, próg minimum ustalony dla partii na poziomie 5% również nie odegrał znaczącej roli w ustalaniu ich sytuacji parlamentarnej. W krajach Grupy Wyszehradzkiej, w trzech spośród czterech przypadków, system wyborczy ma charakter proporcjonalny. Tylko na Węgrzech sto-sowane są rozwiązania proporcjonalno-większościowe. Najmniej deformujące wynik wyborczy rozwiązania obowiązują na Słowacji. Przy porównywalnych we wszystkich krajach wielkościach progów zaporowych, na Słowacji przeliczanie głosów odbywa się według metody Hagenbach-Bischoffa; mamy tam również do czynienia z największy-mi okręgami wyborczymi. W przypadku elektoratu partii skrajnie prawicowych w Eu-ropie Środkowej brakuje opracowań dotyczących zwłaszcza motywacji wyborców.

Wskazuje to na inne podłoże sukcesów/porażek parlamentarnych analizowanych partii. Istotne wydają się przyjęte wobec zmieniających się realiów strategie partii z całej sceny politycznej. Zmarginalizowanie LPR i SPR-RSČ odbyło się nie na skutek zmian prawa wyborczego, lecz strategii przyjętej przez wiodące, zwycięskie ugrupowania. Po-wrót na scenę parlamentarną SNS i wejście w koalicję w ostatnich wyborach również nie jest bezpośrednim skutkiem zmian prawa wyborczego. Kolejnym czynnikiem, który na-leży wziąć pod uwagę w analizie statusu partii, są wzorce interakcji międzypartyjnych34.

Analizowane partie wpisują się w schemat powielany przez zachodnioeuropejskie partie skrajnej prawicy, które osiągają w systemach partyjnych różnorodny status: two-

33 L. Benda, System partyjny Węgier, [w:] Partie i systemy..., s. 110–111.34 R. Taagepera, Predicting Party Sizes, Oxford 2007, s. 6.

Dominika Kasprowicz

�3

rzą gabinety, pozostają w parlamentach w charakterze opozycji czy też tracąc poparcie, znikają ze sceny politycznej.

W krajach Grupy Wyszehradzkiej partie skrajnej prawicy weszły do koalicji rządo-wych w dwóch spośród czterech analizowanych przypadków. W skład koalicji wcho-dziła Liga Polskich Rodzin w kadencji 2005–2007 oraz trzykrotnie (w latach 1993, 1994, 2006) Słowacka Partia Narodowa.

Przykład słowacki to wyjątek w grupie krajów Europy Środkowej i Wschodniej35. Na Słowacji koalicje gabinetowe tworzone były w latach 90. przez HZDS w koali-cji ze Słowacką Partią Narodową i Stowarzyszeniem Robotników Słowacji (ZRS) lub w wyniku współpracy prawicy z postkomunistyczną socjaldemokracją. Prawicowa ko-alicja czterech partii z 2002 roku rozpadła się przed upływem kadencji. Rozłamy w kie-rownictwie partii i związany z tym kryzys wydawały się chwilowe. Nieobecność SNS w parlamencie w latach 2002–2006 nie była związana z demontażem partii. W 2005 roku podczas wyborów samorządowych lokalne władze poszczególnych partii dostały wolną rękę w nawiązywaniu współpracy, zatem koalicje te niejednokrotnie przełamy-wały schematy utarte na szczeblu centralnym. W kraju nitrzańskim zawiązana została „wielka koalicja”: SDKÚ–KDH–HZDS–„Smer”–SNS, która miała pokonać mocną w tym regionie partię mniejszości węgierskiej SMK. W efekcie tych działań SNS zdo-była 14 miejsc, czyli 3,4% mandatów36. Przy kolejnych wyborach nastąpiła zmiana schematu koalicyjnego, co potwierdza konstatację, że „[na Słowacji] praktycznie w każ-dej kadencji dochodziło do zawiązania koalicji powyborczej w oparciu o inny model współpracy, na co wpływała mała stabilność sceny politycznej i pojawianie się nowych partii parlamentarnych”37.

W 2006 roku analizowana SNS ponownie weszła w skład koalicji, kończąc okres swojej politycznej dekoniunktury. Współpracę zainicjował lewicowo-populistyczny Smer, a oprócz SNS w skład koalicji weszło HZDS. Wywołało to natychmiast obawę przed powrotem polityki z czasów Mečiara, kiedy koalicję współtworzył HZDS razem ze Słowacką Partią Narodową i Stowarzyszeniem Robotników Słowacji (ZRS). Ostat-nie lata rządów Mečiara pamiętane były jako walka między autorytaryzmem i liberalną demokracją. Słowacja w tym okresie stała się najbardziej problematycznym członkiem Grupy Wyszehradzkiej (odsunięto jej datę przystąpienia do Paktu Północnoatlantyc-kiego, pod znakiem zapytania stał również termin wejścia do Unii Europejskiej). Lata 1999–2006 to czas dwukrotnych rządów Mikulaša Dzurindy, kiedy te strategiczne cele polityki zagranicznej zostały osiągnięte; przeprowadzono również szereg reform we-wnętrznych38. Stąd duże zainteresowanie komentatorów i analityków sytuacją na Sło-wacji po wyborach 2006 roku.

35 Analizy tej grupy krajów uwzględniają wyszehradzką „4” oraz Rumunię, Bułgarię, Słowenię i republi-ki nadbałtyckie. Por. A. Antoszewski, Partie i systemy....36 P. Ukielski, Słowacja, s. 239.37 M. Stobiński, Partyjne uwarunkowania formowania koalicji gabinetowych w Republice Słowackiej, „Atheneum. Political Science” 2008, vol. 20, s. 86.38 J. Rupnik, The Populist Backslash in East-Central Europe, [w:] Democracy and Populism in Central

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

�4

Decyzja liderów Smer nie była zaskoczeniem z punktu widzenia koalicyjnej aryt-metyki. Jako partia dominująca otrzymała największą liczbę tek ministerialnych oraz poparcie partnerów dla głównych założeń programowych. Niezadowolenie wybor-ców Smer z zaproszenia do koalicji partii nacjonalistycznych i populistycznych nie było znaczące39.

W Polsce LPR również osiągnął status relewancji gabinetowej, choć na krótko. Ko-alicja PiS, LPR, Samoobrona zawiązana w 2006 roku przetrwała zaledwie 5 miesięcy.

Po wygranych wyborach zgodnie z zapowiedziami PiS podjął rozmowy koalicyjne z Platformą Obywatelską (PO). Po ich fiasku powstał mniejszościowy rząd Kazimie-rza Marcinkiewicza, a pierwszym krokiem do wspomnianej koalicji był „pakt stabili-zacyjny” między PiS, Samoobroną i LPR. W lutym, w związku z tym, że parlament nie zakończył w wymaganym terminie prac nad budżetem (ustawa budżetowa została uchwalona przez Sejm, trwały nad nią prace w Senacie), realna stawała się możliwość rozpisania przedterminowych wyborów. W tej sytuacji PiS i Samoobrona podpisały roczny „pakt stabilizacyjny”, który przewidywał wspólne poparcie w Sejmie dla 153 projektów ustaw40. Tak się jednak nie stało. W marcu PiS złożył w Sejmie wniosek o samorozwiązanie izby, „gdyż pakt stabilizacyjny nie zagwarantował poparcia dla inicjatyw rządowych i innych projektów ustaw przewidzianych w pakcie”. Rozmowy między PiS a Samoobroną i LPR rozpoczęły się na nowo po odrzuceniu przez Sejm wniosku o samorozwiązanie. Trudno mówić jednoznacznie o relewancji rządowej LPR. Głównym problemem w rozmowach z Ligą było forsowanie przez nią kandy-datury przewodniczącego Romana Giertycha. W pierwszej fazie PiS podpisał umowę koalicyjną z Samoobroną oraz z kilkoma członkami LPR, którzy wystąpili z partii. Porozumienie to nie dawało jednak Sejmowej większości. Ostatecznie do grona koali-cjantów dołączyła LPR, a Roman Giertych otrzymał w niej tekę wicepremiera i mi-nistra edukacji. Wskutek wewnętrznych tarć w PiS po trzech miesiącach do dymisji podaje się premier Marcinkiewicz. Desygnowany na premiera Jarosław Kaczyński podtrzymuje umowę koalicyjną. Nie trwa ona jednak długo. We wrześniu 2006 roku wskutek konfliktu między premierem a przewodniczącym „Samoobrony” (brak po-parcia Andrzeja Leppera dla budżetu na rok 2007) dochodzi do rozpadu koalicji.

Zarówno LPR, jak i SNS miały charakter partii dopełniających koalicję gabinetową. Na tle innych partii skrajnej prawicy w Europie Środkowej i Wschodniej SNS stanowi wyjątek pod kilkoma względami. Strategia inkorporacji partii skrajnie prawicowych na szczeblu rządowym w Europie Zachodniej owocowała osłabieniem poparcia dla tych partii (Austria, Holandia). Mechanizm ten (przynajmniej w pierwszej fazie) zadziałał również w Polsce, gdzie po dwóch latach udziału w gabinetach Kazimierza Marcinkie-wicza i Jarosława Kaczyńskiego LPR nie przekroczyło w wyborach parlamentarnych

Europe. The Visegrad Elections and Their Aftermath, red. M. Butora, O. Gyárfašová, G. Mesežnikov, T. Skladony, Bratislava 2007, s. 20.39 Ibidem, s. 22.40 Umowa Stabilizacyjna pomiędzy Ligą Polskich Rodzin, Prawem i Sprawiedliwością oraz Samoobroną Rzeczpospolitej Polskiej, 2.02.2006, druk luźny.

Dominika Kasprowicz

�5

progu wyborczego. Tymczasem Słowacka Partia Narodowa, będąc członkiem koalicji w latach 1994–1998, w kolejnych wyborach parlamentarnych podwoiła liczbę uzy-skanych głosów. Równoczesny spadek poparcia dla partii inicjującej koalicję (HZDS Mečiara) uniemożliwił zawiązanie kolejnej koalicji gabinetowej. W tym samym czasie z partii wydziela się nowa formacja pod nazwą Prawdziwa Słowacka Partia Narodowa (PSNS). Jednak ani PSNS, ani SNS nie zdołały w wyborach roku 2002 przekroczyć progu wyborczego. Połączenie partii nastąpiło przed wyborami w 2006 roku, kiedy wspólnie uzyskały 20 mandatów, stając się ponownie członkiem koalicji.

W Czechach i na Węgrzech (podobnie zresztą jak w Bułgarii, na Łotwie i w Sło-wenii) pomimo sukcesów wyborczych partie skrajnie prawicowe nie brały udziału w tworzeniu rządu. W Czechach w latach 1992–1998 SPR-RSČ, jak już wspomi-nano, posługiwało się populistyczną, nacjonalistyczną, a nawet ksenofobiczną i ra-sistowską retoryką, mocnym apelem skierowanym przeciwko Niemcom, mniejszo-ściom (przede wszystkim Romom) i ogólnie establishmentowi politycznemu. Z tego powodu nie stanowili oni dla innych partii politycznych relewantnego partnera koali-cyjnego. Utworzenie w 1996 roku gabinetu, w skład którego miały wchodzić ODS, ODA i KDU-ČSL, było uwarunkowane doświadczeniami z uprzedniej kadencji, gdy koalicja w podobnym składzie (ale większościowa) funkcjonowała. SPR-RSČ i KSČM, z którymi inne partie polityczne odmawiały współpracy, uzyskały w 1996 roku łącznie 40 mandatów. W związku z ich zerowym potencjałem koalicyjnym jed-na piąta mandatów w Izbie Poselskiej była bezużyteczna. Taka sytuacja wpłynęła na mniejszościowy status ówczesnego rządu.

Przypadek węgierski wymaga również dodatkowego wyjaśnienia. Jak pisze An-drzej Antoszewski, Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia działa w ramach syste-mu partyjnego, w którym prawica (podzielona na trzy frakcje) cechuje się znacznym radykalizmem41. Alternatywę dla MIÉP, jako partii współrządzącej, stanowi Nie-zależna Partia Drobnych Posiadaczy (FKgP), przez niektórych uznawana za partię ultraprawicową. Dodatkowo, jak piszą András Bozóki, Borbála Kriza, Fidesz-MPP nie był przez Csurkę traktowany jako wróg, a raczej jako rywal. W parlamencie trze-ciej kadencji MIÉP poparł dwie trzecie inicjatyw parlamentarnych, w większości złożonych przez rządzący Fidesz, w tym ustawę medialną, która nie dopuszczała do stanowisk w zarządach mediów publicznych ówczesnej opozycji42. Nieformalna ko-operacja między tymi partiami okazała się niemożliwa na polu polityki zagranicznej – Fidesz popierał interwencję NATO w Serbii w roku 1999 i amerykańską wojnę z terrorem w 2001 roku. Csurka w tym samym czasie stał po stronie terrorystów. W opinii Bozóki i Kriza w ostatnich latach MIÉP stał się bardziej akceptowany przez Fidesz i integrowany w sferze publicznej.

Warunkiem osiągnięcia przez partie skrajnie prawicowe sukcesu, rozumianego jako udział w koalicji gabinetowej, zarówno w Europie Zachodniej, jak i Środko-

41 A. Antoszewski, Partie i systemy..., s. 236–237.42 A. Bozóki, B. Kriza, Party System and Public Discourse: The Hungarian Semi-Loyal Party, „Naukovi zapiski” 2003, vol. 21, s. 17–26.

Skrajna prawica w Europie Środkowej...

�6

wej były kooperacyjne strategie partii głównego nurtu. Mechanizmy obserwowane w Europie Zachodniej nie zawsze znajdowały zastosowanie w opisywanych pań-stwach. To nie odejście od wizerunku partii historycznie zakorzenionej wpłynęło na ich udział w koalicjach gabinetowych. Trudno również doszukać się wykorzystania przez te partie politycznych trzęsień ziemi, takich jak dekompozycja sceny partyjnej we Włoszech. Pluralizacja sceny partyjnej po roku 1989 stworzyła oczywiście szansę kreowania polityki na najwyższym szczeblu, jednak udział SNS czy LPR w koalicjach gabinetowych był wynikiem strategii partii głównego nurtu, które dopuszczały moż-liwość zawierania niepopularnych sojuszy.

Podsumowanie

W ciągu dwóch ostatnich dekad w Polsce, Czechach, na Słowacji i na Węgrzech partie określane jako skrajnie prawicowe uzyskiwały poparcie wyborcze wystarczające do przekroczenia bariery reprezentacji. Ich obecny status – od marginalizacji w przy-padku czeskim do sukcesu rozumianego jako współtworzenie gabinetu w przypadku Słowackim – był wypadkową wielu czynników. W powyższym artykule przedstawiłam wybrane z nich: wielkość poparcia wyborczego w zmieniających się realiach prawa wy-borczego oraz przyjmowane wobec tych partii strategie innych aktorów politycznych.

To właśnie ten ostatni czynnik wydaje się odgrywać kluczową rolę w omawianych przypadkach w kształtowaniu pozycji partii skrajnej prawicy, które mimo określania ich przez publicystów mianem „partyjnych pariasów Europy” trwale goszczą w więk-szości systemów partyjnych i parlamentów europejskich. O sukcesie możemy mówić w przypadku Słowackiej Partii Narodowej oraz częściowo polskiej Ligi Polskich Ro-dzin, które – w pierwszym przypadku trwale a w drugim chwilowo – zdołały wejść w pedersenowską fazę relewancji. Przykład węgierski nie jest jednoznaczny (pomimo braku potencjału koalicyjnego). Partia MIÉP zdołała bowiem uzyskać w parlamencie silną pozycję. Dodatkowo, wyborcze strategie koalicyjne (start w wyborach z Jobbik) podniosły jej szansę na wyjście z opozycji. Z kolei czeska skrajna prawica stanowi siłę marginalną. Jednak w tym przypadku szczególną uwagę zwracają dynamicznie rozwi-jające się struktury ultra nacjonalistyczne (czeska Gwardia Narodowa) i ekstremistycz-ne (NO) oraz posiadająca duży potencjał skrajnie lewicowa Komunistyczna Partia Czech i Moraw.

Dominika Kasprowicz – doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, asy-stent w Katedrze Ruchów i Organizacji Politycznych Instytutu Politologii UP w Krakowie. Uczestniczka konferencji i seminariów międzynarodowych poświęconych partiom i systemom politycznym oraz metodom ich analizy. Obecnie realizuje projekty badawcze nt. ugrupowań skrajnie prawicowych w „nowych demokracjach”. Od 2004 roku współpracuje z krakowski-mi organizacjami pozarządowymi przy realizacji projektów edukacyjnych. Zainteresowania badawcze: partie i systemy partyjne, nowy populizm, marketing polityczny.

Dominika Kasprowicz