Rozwój osobisty nauczyciela edukacji przedszkolnej – materiały

szkoleniowekomunikacja i asertywność

mgr Jacek Ruciński

Komunikacja

Najprostszą definicją komunikacji, będącą kompilacją różnorodnych

słownikowych wyjaśnień byłoby stwierdzenie, że jest to proces

porozumiewania oparty na różnorodnych zależnościach między

nadawcą, a odbiorcą.

• dynamicznym - oznacza to, że ma on wiele składników wzajemnie na siebie oddziałujących i wywołujących wzajemne zmiany (formułowanie komunikatów, odbieranie komunikatów, interpretowanie, rozumienie itp.)

• społecznym - przebiega zawsze z udziałem innych ludzi i w odniesieniu do nich, jak również osadzona jest w kontekście społecznym

• symbolicznym - przebiega ona przy użyciu języka (werbalnego, mimiki, gestów…), który zawsze jest zbiorem symboli i ich znaczeń

• interakcyjnym - zarówno nadawca, jak i odbiorca wzajemnie na siebie oddziaływają

• celowym i świadomym • nieuniknionym - chcąc w pełni uczestniczyć w życiu społecznym nie

sposób obejść się bez komunikacji

Jakim dokładnie procesem jest komunikacja?

Warto w tym miejscu zastanowić się nad naszym zastosowaniem

komunikacji.

Po co komunikujemy się z innymi i które funkcje komunikacji są dla nas

najważniejsze?

Niezależnie od odpowiedzi, aby osiągnąć satysfakcjonujący poziom

komunikowania się z innymi warto zapoznać się z barierami

komunikacyjnymi, czyli zawiaskami niepożądanymi, mogącymi

zniekształcić efekt naszych działań, a czasem wręcz przynieść efekt

odwrotny od zamierzonego.

Komunikacja skuteczna – czyli jaka?

Bariery komunikacyjne

Najkrócej rzecz ujmując można je podzielić na:

• zewnętrzne - będą się odnosiły do zakłóceń płynących z otoczenia, lub innych

obiektywnych utrudnień (np. nieznajomość języka, różnice kulturowe), które w

oczywisty sposób będą stały na drodze skutecznej i satysfakcjonującej komunikacji

• wewnętrzne - utrudnienia płynące ze sposobu budowania komunikatu, naszego

nastawienia do rozmówcy, prezentowania przez nas, niekoniecznie świadomie,

postaw wyższościowych - słowem cała gama czynników subiektywnych i subtelnych -

które w połączeniu z bezrefleksyjnym ich zastosowaniem nie wpływają korzystnie na

nasze relacje z rozmówcą

Niewskazana w żadnej sferze naszej aktywności. W komunikacji najczęściej

przejawia się stosowaniem utartych schematów, skupieniem bardziej na

sobie niż na partnerze interakcji. Skutkować może także swoistym

“znieczuleniem”, wynikającym bardziej ze zautomatyzowania komunikacji

niż rzeczywistego braku empatii. Brak refleksyjności uniemożliwia także

wprowadzanie zmian w schematy komunikacyjne.

Bezrefleksyjność

Niełatwo jest przyjmować krytykę, nawet najlepiej wygłoszoną (wg zasad

konstruktywnej krytyki) - wiąże się to głównie z faktem, że najchętniej

chcielibyśmy otrzymywać pozytywne informacje zwrotne od otoczenia -

wpływają one budująco na naszą samoocenę. Barierą szczególnie dużą w

komunikacji jest postawa krytykancka, nie stroniąca od krytyki w każdej

sytuacji. Bardzo ważne jest też, aby zadbać o to, w jaki sposób wygłaszamy

krytykę gdy już absolutnie musimy - odpowiedni ton głosu,

nieprowokujący styl wypowiedzi. Warto także poza krytyką odwołać się

do jakiegoś pozytywnego aspektu danej sytuacji. Autokrytyka także bywa

zjawiskiem źle widzialnym, kojarzy się bowiem z prowokowaniem do

zaprzeczenia jej i poszukiwaniem pochwał.

Krytykowanie

Można z całą pewnością stwierdzić, że nie ma sytuacji usprawiedliwiającej

obrażanie rozmówcy. Nawet jeśli miałoby nastąpić ono w odwecie za

podobne zachowanie ze strony innej osoby - nie zmienia to faktu, że nie

powinno mieć miejsca i nie jest zgodne z zasadami kultury osobistej.

Przypomnijmy, że nie trzeba używać wulgaryzmów lub kolokwializmów aby

wygłosić obraźliwy komentarz. Jako obraźliwe traktowane są wszelkie

komunikaty negatywnie osądzające osobę rozmówcy (w odróżnieniu od

negatywnych komentarzy odnoszących się do konkretnych sytuacji)

wypowiadane z agresywnym zamiarem wyrządzenia komuś przykrości.

Często towarzyszy obrażaniu podniesiony głos oraz ferowanie wyroków na

temat drugiej osoby.

Obrażanie

Chodzi o specyficzne kategoryczne stwierdzenia na jakiś temat,

odbierające naszemu partnerowi prawo do wpływu na sytuację. Np. “nie

ty o tym decydujesz”, “nie masz w tej sprawie nic do powiedzenia”, itp.

Komunikaty tego typu umniejszają wartość rozmówcy, uświadamiają i

podkreślają jego niższość w stosunku do autora komunikatu (przynajmniej

w oczach nadawcy). Orzekanie należy do grupy wyjątkowo przykrych w

odbiorze i agresywnych komunikatów. Trudno sobie wyobrazić sytuację,

w której miałoby pozytywnie wpłynąć na komunikację.

Orzekanie

O ile chwalenie samo w sobie, jeśli pojawia się w odpowiedniej sytuacji

może komunikacji tylko pomóc, to połączenie chwalenia z krytyczną

oceną, zwłaszcza jeśli jest nagminne bardzo komunikacji szkodzi. Nadawca

takiego komunikatu może skojarzyć się z osobą, której nie sposób

zadowolić. Poza tym badania psychologów potwierdzają, że obecność

komunikatu krytycznego zaraz po pochwale unieważnia ją - badani w

zdecydowanej większości w swym przeżywaniu skupiali się bardziej na

negatywnym aspekcie komunikatu. Nawet jeśli mamy jakieś zastrzeżenia

do danej sytuacji może lepiej pozwolić wybrzmieć pochwałom, a o mniej

doskonałych jej aspektach porozmawiać przy innej okazji?

Chwalenie połączone z oceną

Kategoryczne nakazanie komuś wykonania jakiejś czynności - czym w

istocie jest rozkazywanie nie świadczy o nadawcy komunikatu najlepiej.

Jest dowodem braku szacunku dla uczuć partnera i próbą zaznaczenia

własnej dominującej pozycji. W interakcji z drugim człowiekiem

prowokuje do buntu.

Rozkazywanie

Rozpoczęcie dialogu od komunikatu “jeśli tak zrobisz, to…” nie jest

najlepszą wróżbą dla dalszego przebiegu konwersacji. Grożenie stanowi

próbę agresywnego zdominowania rozmówcy, uświadomienia mu, że

jeżeli nie podporządkuje się on naszej woli sprawimy mu przykrość. Poza

negatywnymi uczuciami jakie wzbudza grożenie, liczne aczkolwiek

niespełnione groźby narażają na szwank osobę nadawcy komunikatu. Są

niekiedy sytuacje, w których z racji zajmowania wyższej pozycji w hierarchii

społecznej niektórzy ludzie nadużywają tak gróźb, jak i rozkazów -

świadczy to już nie tylko o patologizacji komunikacji, lecz czyni

patologicznym całość relacji agresora z ludźmi, wobec których dopuszcza

się on takiego zachowania.

Grożenie

Szczególnie dotkliwe dla młodszych rozmówców. Kolejny komunikat

odwołujący się do wyższościowej postawy w stosunku do partnera

interakcji. Zawiera w sobie ukrytą ocenę i podobnie jak rozkazywanie

może skłaniać do buntu. Element oceny ukryty w moralizowaniu

najczęściej odbierany jest jako brak empatii w stosunku do moralizowanej

osoby. Wywołuje u nich poczucie winy.

Moralizowanie

Zadawanie zbyt wielu lub niewłaściwych pytań najczęściej może być

odebrane jako wścibstwo. Nękane pytaniami osoby czują, że pogwałcone

zostało ich prawo do prywatności, aby uniknąć odpowiedzi czują się

często w obowiązku wytłumaczyć natarczywemu rozmówcy. Mimo, że

często wypytywaniu rozmówcy towarzyszą natarczywym osobom życzliwe

intencje (np. troska, niepokój o kogoś, chęć wsparcia w trudnej sytuacji,

autentyczne zainteresowanie czyimś losem) lepszy efekt dla komunikacji

odniesie raczej otwarta postawa i naturalne zachowanie niż lekceważenie

prawa do prywatności i natarczywe lub małodyskretne wypytywanie.

Nadmierne wypytywanie

Nie tyle sama chęć wskazania drugiej osobie korzystnego wyjścia z sytuacji

lub lepszego, w naszym odczuciu, wyboru stanowi problem, co sposób w

jaki ono się odbywa. Czym innym jest porada poprzedzona szczerą

życzliwą rozmową, bądź wynikająca z bezpośredniej prośby partnera

interakcji, a czym innym komentowanie czyjegoś działania, cechy, bądź

wyboru, wygłaszane na ogół po fakcie, często bez prośby drugiej osoby.

Ten drugi rodzaj doradzania ma w sobie więcej z oceniania i

moralizowania, niż życzliwej troski o dobro rozmówcy. Służy też

zaznaczeniu wyższej pozycji “doradcy”.

Doradzanie

Często stosowana, gdy temat rozmowy jest dla nas trudny lub mało

interesujący. Przez rozmówcę odbierana jest na ogół jako brak

zainteresowania jego osoba oraz przejaw egocentryzmu. Gdy już zdarzy

nam się mimowolnie uciec od jakiegoś tematu warto zastanowić się

dlaczego tak się stało. Być może w przyszłości będzie nam dzięki temu

łatwiej uniknąć podobnej sytuacji.

Zmiana tematu

Pozornie jest dowodem naszej inteligencji i zdroworozsądkowego

podejścia do życia. W niektórych sytuacjach skupienie się wyłącznie na

logicznych aspektach sprawy uniemożliwia nam wyrażenie empatii,

udzielenie wsparcia emocjonalnego naszemu rozmówcy. Łatwo od

logicznego argumentowania przejść do moralizowania.

Logiczne argumantowanie

Zwykle pocieszając kogoś chcemy poprawić mu nastrój, wpłynąć

pozytywnie na samopoczucie, ukazać małą wagę problemu lub jego

nieistotność. Pochopne pocieszanie, zwłaszcza nie poprzedzone dłuższą

rozmową na dany temat może być odebrane jako niedocenienie powagi

sytuacji, brak zrozumienia dla uczuć rozmówcy, paradoksalnie może

stanowić oznakę braku empatycznej postawy.

Pocieszanie

Co pomaga w komunikacji?

Najbardziej oczywistą odpowiedzią wydaje się być unikanie barier

komunikacyjnych. Sprawa nie jest niestety aż tak oczywista. Całe szczęście,

istnieje kilka prostych sposobów, pozwalających ukształtować w sobie

nawyki pomagające w naturalny sposób wystrzegać się budowania

komunikacyjnych barier.

Tzw. “aktywne słuchanie” w rzeczywistości samo w sobie stanowi szereg

komunikatów (werbalnych i niewerbalnych) służących zaprezentowaniu

naszej otwartej postawy w stosunku do nadawcy komunikatów.

W sferze niewerbalnej aktywny słuchacz zachowuje :• otwartą postawę ciała• utrzymuje z rozmówcą kontakt wzrokowy • potakująco bądź przecząco kiwa głową

W sferze werbalnej:• aktywnie uczestniczy w rozmowie• zachęca do kontynuowania wypowiedzi • dopytuje (lecz nie natrętnie)• informuje o swoich odczuciach (kiedy się one pojawiają) oraz parafrazuje

Słuchanie

Ten styl komunikacji polega na używaniu specyficznego rodzaju

komunikatów skupiających się głównie na informowaniu o wewnętrznych

przeżyciach nadawcy w związku z aktualną sytuacją. Używanie

komunikatów typu “ja” samo w sobie gwarantuje uniknięcie większości

barier komunikacyjnych.

Komunikacja tego typu pomaga:• budować atmosferę otwartości na rozmówcę• redukuje ryzyko wypowiadania komunikatów agresywnych tzw. komuników “ty”• stanowi konieczny element komunikacji asertywnej, zwłaszcza wygłaszania konstruktywnej krytyki • pozwala naszemu rozmówcy lepiej nas poznać• uzyskiwać większy wgląd w swoje emocje - pozytywnie wpływając na umiejętność ich kontrolowania

Komunikacja „ja”

Asertywność

Asertywność - zachowanie pozwalające nam konkretnie i zdecydowanie

komunikować nasze potrzeby, chęci i uczucia innym ludziom bez naruszenia

w jakikolwiek sposób ich praw.

/G. Lindenfield/

Asertywność to szacunek dla samego siebie, który pozwala na

formułowanie naszych oczekiwań w stosunku do innych ludzi. Jest to też

szanowanie prawa innych do wyrażania swoich potrzeb.

/J. Ferguson/

Poza asertywnością występują w relacjach z innymi ludźmi postawy

bierna i agresywna. Rzadko zdarzają się osoby charakteryzujące się

prezentowaniem tej samej postawy w relacjach ze wszystkimi ludźmi.

Najczęściej balansujemy między biernością a agresją, między którymi

znajduje się postawa asertywna. To, która postawa dominuje w danej

sytuacji zależy od indywidualnych doświadczeń, poziomu samooceny,

samowiedzy oraz umiejętności i znajomości technik asertywnego

zachowania.

Postawa asertywna, bierna i agresywna

Podstawowym wyzwaniem jest rozpoznanie swoich uczuć i przyznawanie

się do nich. Szczególnie ważne jest wsłuchanie się w swoje instynktowne

reakcje, które często są tłumione bądź maskowane. Kolejne zadanie

stanowi rozpoznanie swoich czułych miejsc. Istnieję obszary naszego

życia, które wiążą się z silnymi emocjami, ważne jest aby je znać i

przygotować się szczególnie na ewentualne sytuacje ich naruszenia.

Poznanie swoich potrzeb warto wcześniej wiedzieć czego oczekujemy po

danej sytuacji. Nie sposób asertywnie komunikować swoich potrzeb nie

znając ich. Często uświadamiamy sobie czego oczekiwaliśmy np. w

sytuacjach konfliktowych po fakcie, nie mamy wtedy możliwości ich

wypowiedzenia.

Zdobywanie samowiedzy

• Określenie swoich granic - zewnętrznych i wewnętrznych • Komunikowanie swoich uczuć • Pewność siebie • Wypowiadanie asertywnych stwierdzeń (składa się na nie umiejętność

mówienia wprost, komunikacja “ja”, wypowiadanie uczuć)• Uznanie praw drugiej osoby (cenną umiejętnością jest w tym przypadku

weryfikowanie swoich interpretacji)• Postawa ciała, gestykulacja, mimika

Cechy postawy asertywnej

Samo ich poznanie nie gwarantuje jeszcze sukcesu. Aby tak się stało należy

przekonać się do ich zastosowania, wytrenowania w różnych sytuacjach

nie zrażając się początkowymi niepowodzeniami. Konieczny jest też jak

najwyższy poziom samowiedzy.

• asertywna krytyka

• odmawiania

• proszenie

• przyjmowanie nieuzasadnionej krytyki

• przyjmowanie uzasadnionej krytyki

Niektóre techniki asertywne

• Jasno opisz zachowanie, sytuację, zjawisko, które ci się nie podoba • Opisz w jaki sposób ta sytuacja wpływa na ciebie• Powiedz co chciałbys żeby się stało

Asertywna krytyka

• Wysłuchaj prośby• Odczytaj swoją wewnętrzną reakcję• Poproś o czas (jeśli potrzebujesz)• Wykaż empatię• Jasno sformułuj odmowę• Podaj powód (jeśli chcesz) - jednak nie wdawaj się w zbędne szczegóły• Powiedz co możesz zrobić• Nie przepraszaj!

Odmawianie

• Zasygnalizuj zamiar prośby• Opowiedz o swoich uczuciach• Okaż empatię drugiej osobie

Proszenie

• Okaż empatię i zrozumienie• Przeproś za to, w czym zawiniłeś• Dodaj pozytywną uwagę• Zaproponuj naprawę sytuacji

Przyjmowanie uzasadnionej krytyki

• Poproś o czas na przemyślenie• Jasno wyraź swój speciw• Zakomunikuj swoje uczucia• Zadawaj pytania pogłębiające

Przyjmowanie nieuzasadnionej krytyki

● Strączek M., Komunikacja kreatywna, EdisonTeam.pl, Warszawa 2011.

● Bocheńska - Włostowska K., Akademia umiejętności

interpersonalnych, Impuls, Kraków 2011.

● Dryden W., Constantinou D., Asertywność krok po kroku, Jedność,

Kielce 2007.

● Hartley M., Asertywność - sztuka umiejętnej stanowczości, Wyd. JK,

Łódź 2007.

Polecana literatura