1

Roman Stelmach

Archiwum Państwowe we Wrocławiu

Spuścizna archiwalna klasztoru premonstratensów Św. Wincentego we Wrocławiu.

W wyniku sekularyzacji klasztorów i kolegiat śląskich, przeprowadzonej na mocy

dekretu króla Prus Fryderyka Wilhelma III (1797 – 1840) w październiku 1810 r.1, przejęto

dokumentację archiwalną zlikwidowanych instytucji kościelnych. W założonym w 1811 r.

Uniwersytecie Wrocławskim, w ramach biblioteki, powstała mała komórka archiwalna, do

której miano zwozić dokumenty i akta. Zajęła się tym powołana przez króla Komisja

Sekularyzacyjna, do której z czasem powołano dr. historii Uniwersytetu Johanna Gustava

Bueschinga.2 Efektem jej działania było przewiezienie w ciągu kilku lat archiwaliów po

sekularyzowanych klasztorach, kolegiatach i kościołach śląskich. Z czasem archiwum

przybrało nazwę Archiwum Prowincjonalnego we Wrocławiu, od lat 60 – tych XX wieku

jako Archiwum Państwowe we Wrocławiu.3

Przejmowanie dokumentów poklasztornych rozpoczęto od klasztorów wrocławskich.

Dnia 20 listopada 1810 r. przejęto dokumenty klasztorów4 dominikanek Św. Katarzyny,

dominikanów Św. Wojciecha, franciszkanów, jezuitów, kanoników regularnych Najświętszej

Marii Panny na Piasku, klarysek Św. Klary, krzyżowców z czerwoną gwiazdą Św. Macieja,

oraz premonstratensów Św. Wincentego na Ołbinie, a także kolegiaty Św. Krzyża i kolegium

mansjonarzy z kościoła Św. Krzyża.5

Po opracowaniu repertoriów (inwentarzy) i po uwzględnieniu licznych poprawek

w tych zestawieniach, stan liczebny przejętych dokumentów z klasztoru Św. Wincentego

kształtował się następująco. Po uporządkowaniu zasobu archiwalnego za dyrektora Otto

Meinardusa na początku XX w.6 klasztor nasz został usytuowany jako Rep. 67.

Ilość dokumentów w

1810 r.

Ilość dokumentów w

1945 r.

Stan obecny, w 2013

r.

Lata

5172 5301 4074 1193 – 1820

Komisja Sekularyzacyjna z prof. Bueschingiem przejęła archiwum klasztorne w ilości

5172 dokumentów pergaminowych i papierowych7, zachowanych od czasów objęcia

1 Edikt ueber die Einziehung saemtlicher geistlicher Gueter in der Monarchie vom 30. October 1810, in Gesetz –

Sammlung fuer die Koeniglichen Preussischen Staaten, Berlin 1810. 2 B. Krusch, Geschichte des Staatsarchivs Breslau, Leipzig 1908, U. K. Erler, Rechts – und Verfassungs –

Geschichtliche Probleme der Sakularisation durch den preussischen Staat in Schlesien im Jahre 1810, Hannover

1978. 3 Na ten temat por. referaty: E. Galik , Powstanie Archiwum Prowincjonalnego we Wrocławiu jako wynik

sekularyzacji klasztorów na Śląsku, oraz R. Stelmach, Proces przejmowania dokumentacji poklasztornej do

Archiwum Prowincjonalnego we Wrocławiu do 1825 r., streszczenia obu referatów w: Pruskie kasaty klasztorne

na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i w Europie. Wrocław, 18 – 21 listopada 2010. Księga

streszczeń, Wrocław 2010, s. 42 – 43, 154 – 155. Teksty obu referatów w druku. 4 U. K. Erler, op. cit., s. 119.

5 Archiwum Państwowe we Wrocławiu. Przewodnik po zasobie archiwalnym do 1945 roku. Pod redakcją

A. Derenia i R. Żerelika, Wrocław 1996, s. 299 – 304. 6 O. Meinardus, Das Archivwesen in Preussen und die Begruendung des Staatsarchivs zu Breslau,

w: Schlesische Zeitung, Breslau 1907, nr 34 i 37, O. Meinardus, R. Martiny, Das neue Dienstgebaeude des

Staatsarchivs zu Breslau und die Gliederung seiner Bestaende, Leipzig 1909. 7 R. Stelmach, Dokumenty do dziejów śląskich premonstratensów i premonstratensek zachowane w zasobie

Archiwum Państwowego we Wrocławiu, w: 40 Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Studia historica

2

placówki na Ołbinie na początku 90 – tych lat XII w.i po usunięciu stąd benedyktynów. Wraz

z dokumentami do zasobu Archiwum wrocławskiego zwieziono kilka kopiarzy klasztornych,

natomiast nie jest znany los materiału aktowego. Kwerenda wykazała, że drobną jego część

posiada obecnie Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu.

Autorem wielu repertoriów archiwalnych był pracownik Archiwum i student

Uniwersytetu we Wrocławiu Friedrich Jarick.8 Od 11 IX 1820 do 31 V 1821 r. trwało

opracowanie przez niego największego z przejętych zespołów dokumentów poklasztornych,

jaki tworzyły bogate archiwalia naszego klasztoru. Zespół obejmował dokumenty od 1193 do

1805 r. i liczył 5172 zapisów o dokumentach, opracowanych w pierwotnej redakcji

inwentarza. Ten największy zespół poklasztorny F. Jarick zinwentaryzował

w czterotomowym inwentarzu, najobszerniejszym z zachowanych w zbiorach archiwalnych

(jeśli chodzi o repertoria – p. aut.).9 W ciągu 9 miesięcy opracował ponad 5 100 dokumentów,

jednocześnie pracując nad inwentarzami klasztoru dominikanek św. Katarzyny we Wrocławiu

i klasztoru cysterek w Trzebnicy.10

I tom otwiera karta tytułowa „Archiv der regulierrten Chorherren zu S. Vincenz in

Breslau. Erster Theil. Archivzeichen: Vincenz zu Breslau.“ oraz data rozpoczęcia prac –

„Angefangen zu bearbeiten Montag, den 11ten Septbr. 1820, in Breslau, Q.D.B.V.“11

Na

dodatkowej wklejce znajduje się informacja o zachowanych w zespole rotulusach

dokumentów12

. Notatka informuje o ich zawartości i autorach. Została sporządzona 10 maja,

bez podania jednakże roku wpisania. Tom ten zawiera wpisy 1018 dokumentów z lat 1193 –

1423, i kończy się zapisem o zakończeniu prac nad tomem 10 XI 1820 r.13

i podpisem

autora.14

Tom II zawiera dokumenty z lat 1423 – 1604 (1150 wpisów). Na karcie tytułowej

Jarick podał datę rozpoczęcia prac na tym tomem 11 XI 1820 r. („am tage Martini Bischof,

den 11 November”). Strona ostatnia zawiera datę 13 I 1820 r. i podpis „Friedrich Jarick D.

iur. eigenhd.” tego samego dnia rozpoczął on prace nad 3 tomem inwentarza, zawierającym

informacje o 1464 dokumentach z lat 1604 – 1691, a więc są to wyłącznie XVII – wieczne

dyplomy klasztorne. Tom kończą wpisy – „Finem imposuimus huic epitomae fido calamo

excerpte Vratislaviae in Museo nostro ipsa die Saturni ante Dominicam Oculi mei i. e.

XXIVta meens. martii, A.R.S. 1821 L.D.S.”, gdzie uderza zwrot, że repertorium spisał on in

museo nostro, jak gdyby tak traktował miejsce złożenia archiwaliów, oraz „Et ego Fridericus

Jarick Lusatus, utr. jur. Doctor haec omnia ipsa manu mea in fidem scripsi et subscripsi.”

Prace nad czwartym tomem inwentarza Jarick podjął 26 III 1821 r., a zakończył 31 V

1821 r. Początkowo liczba wszystkich wpisanych dokumentów wynosiła 5172. W wyniku

zakończenia prac porządkowych nad całym zespołem powstał dodatek, który obejmował

wpisy 29 dokumentów z lat 1322 – 1710, a po nim informację o zakończeniu prac nad

czterema tomami inwentarza 31 V 1821 r. Dodajmy, że w omawianym 4 tomie inwentarza

zgromadzono informacje o 1537 dokumentach z lat 1691 – 1805.

V. Premonstratensi na ziemiach polskich w średniowieczu i epoce nowożytnej, pod red. J. Rajmana, Kraków

2007, s. 110 – 135. 8 O nim R. Stelmach, Procesy przejmowania, s. 15.

9 Wszystkie repertoria poklasztorne przechowywane są w zespole archiwalnym „Kolekcja rękopisów. Rep.

135.”. Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej AP Wr.), sygn. 62 – 65. 10

Por. wyż. 11

AP Wr., Rep. 135 nr 62 – 65, użyty w repertorium skrót nie jest nam znany, podobne skróty występują

i w innych repertoriach Jaricka, może są to skróty sentencji łacińskich.. 12

Miały one odpowiednio sygnatury: Rep. 67 nr 407 b, 433 b i 498 b. 13

Zapis „Am Tage Martini Lutheri, den 10 Novnr., 1820“, k. 6242. 14

„Friedrich Jarick juris utriusquw D. legens composuit mp.”, wzorem dawnych wpisów Bűschinga,

w inwentarzach, które on (tzn. F. Jarick) sporządzał., ibidem., k. 6243.

3

Układ repertorium15

wzorowany na opracowaniach historyka Johanna Worbsa,

wyglądał następująco. Zapisy poprzedzał numer kolejny, który jednocześnie stawał się

sygnaturą archiwalną. Następnie wpisywano regest – streszczenie dokumentu – w języku

łacińskim, dla dokumentów łacińskich, w języku niemieckim – dla niemieckich, „in slavische

Sprache” dla dokumentów polskich lub czeskich (ta rubryka w repertorium była zwykle nie-

wypełniana) Regest zawierał imiona i nazwiska oraz nazwy instytucji wystawiających lub

odbierających dokument, oraz streszczenie sprawy, jaka między nimi się zawiązała. W miarę

dokładnie F. Jarick podawał imiona występujących w dokumencie osób oraz nazwy

miejscowości.

Z kolei podawano datę i miejsce wystawienia dokumentu, w brzmieniu oryginalnym,

na podstawie zapisu w dokumencie, oraz w wersji współczesnej Jarickowi. Kolejna rubryka

zawierała opis pieczęci przywieszonej (-ych) do dokumentu. W wypadku pieczęci rzadkich

Jarick rysował jej podobiznę. Kolejne rubryki zawierały dane bibliograficzne – miejsce

publikacji dokumentu i jego podobizna. Ostatnia rubryka podawała listy świadków

przepisywanych z testacji dokumentów, lub podpisy osób z dokumentów nowożytnych. Tak

bogaty zapis dostarczał czytelnikowi dokładne informacje o prezentowanym dokumencie.

Obecnie, po dużych stratach poniesionych w czasie II wojny światowej, jest to niekiedy

jedyne świadectwo po istniejącym niegdyś w Archiwum dokumencie.

Obecnie brakuje 1090 dokumentów dawnego klasztoru Św. Wincentego.16

Brakuje

najstarszego dokumentu, przejętego w 1810 r. z dawnego archiwum zakonnego. Chodzi

o bullę papieża Celestyna III z 7 IV 1193 r. zatwierdzającego premonstratensom przejęcie

dawnego klasztoru benedyktyńskiego.17

Dzięki rewindykacji dokumentów, przeprowadzonej

w 1981 r.18

posiadamy dobrze zachowane dokumenty z XIII w.19

Zachowały się wszystkie

dokumenty z lat 1300 – 1369.20

Dotkliwa strata dotyczy dokumentów od 1369 do 1501 r.,

czyli całej drugiej połowy XIV i całego XV w.21

Los tych dokumentów jest ciągle nieznany.

W tej liczbie mieszczą się dokumenty duchowieństwa, począwszy od papieży, kardynałów,

arcybiskupów i biskupów (zagranicznych i polskich22

). Nie zachowały się dokumenty książąt

z wszystkich linii Piastów śląskich, ówcześnie panujących, władców czeskich, którym w tym

czasie Śląsk podlegał. Dotkliwe są braki dokumentów władz miejskich kierowane do

klasztoru, z ich pieczęciami.

Dokumenty z okresu nowożytnego zachowały się w dobrym stanie. W sumie dla

kolejnych 310 lat istnienia klasztoru, nie zachowało się tylko kilkanaście dokumentów.23

15

A. Dereń, Niemieckie XIX - XX wieczne pomoce archiwalne i ich przydatność w archiwach śląskich,

w: Archeion LXII 1975, s. 27 – 30, E. Kobzdaj., Dawne pomoce archiwalne do dokumentów w Archiwum

Państwowym we Wrocławiu, LXXXIII, 1987, s. 167 – 170. 16

Liczba 1909 dokumentów brakujących wiąże się z oznaczaniem wielu dokumentów w repertorium przy

pomocy sygnatur kombinowanych, złożonych z liczby i litery alfabetu łacińskiego. O stratach w zasobie –

R. Stelmach, Straty w dokumentach poklasztornych w świetle zachowanych repertoriów archiwalnych

w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, w: Archeion CIX, 2006, s. 107 – 108. 17

Rep. 67 nr 1, Schlesisches Urkundenbuch (dalej SU), wyd. H. Appelt, t. I, Graz – Koeln 1963, nr 59, s.

zachowany jest w kopii Jana Flukka z 1663 r., Rep. 67 nr 1909 (2993).. 18

E. Kobzdaj, Archiwalia śląskie przekazane Archiwum Państwowemu we Wrocławiu z Niemieckiej Republiki

Demokratycznej, Archeion LXXXIX, 1988, s. 157 – 165. 19

Brakuje dokumentów: sygn. 16 z 1219 r., 20 i 22 z 1228 r., 38 z 1247 r., 45, 47 i 48 z 1253 r., 50 z 1254 r.52

i 54 z 1254 r., 59 z 1255 r., 71 z 1259 r., 73 – 76 z 1259 – 1262 r., 78 z 1263 r., 90 z 1272 r., 92 z 1274 r., 96

z 1275 r., 100 z 1278 r., 106 – 113 z lat 1280 – 1288, 115 i 116 z 1291 i 1293 r., 119 z 1294 r., 122 i 123 z 1297

i 1298 r. 20

Sygn. 129 – 440. 21

Sygn. 441 – 1531, z tego okresu rewindykowano jedynie 2 dokumenty – sygn. 1023 z 1425 r., 1188 z 1443 r. 22

W tej grupie dotkliwy jest brak dokumentów Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego (1423 - 1453),

sygn. 1085 z 25 XII 1428 r., 1111 b z 1431 r., 1151 z 17 IV 1436 r., 1184 z 30 VIII 1442 r., 1245 z 1449 r. 23

Są to dokumenty o dawnych sygnaturach: 1545 z 1502 r., 1909 z 1586 r., 1954 z 1592 r. i inne z XVI- XVIII

w.

4

Jedynie dokumenty średniowieczne cieszyły się jak dotąd zainteresowaniem badaczy.

Dokumenty do 1300 r. zostały opublikowane w 6 tomach wydawnictwa Schlesisches

Urkundenbuch.24

Regesty dokumentów wydali niemieccy i polscy wydawcy, obejmują one

okres od 1301 do 1360 r.25

Regesty dokumentów z lat 1361 do 1400 r. ukazały się w ramach

„Katalogu dokumentów przechowywanych w archiwach państwowych Dolnego Śląska.”26

Inne dokumenty były wydawane okazyjnie, w różnych wydawnictwach, w tym źródłowych.27

W zespole przechowywanych jest 3.087 dokumentów pergaminowych i 985 dokumentów

papierowych. Najstarszy dokument pergaminowy to bulla papieża Celestyna III z 8 IV 1193 r.

Papież bierze klasztor premonstratensów Św. Wincentego pod swą opiekę i zatwierdza jego

posiadłości. Dokument pergaminowy zaopatrzony jest w roty kardynałów i biskupów.28

Ostatni z zachowanych w zespole pergaminów to także bulla papieska, tym razem chodzi

o dokument Piusa VI z 15 XI 1793 r. Papież zatwierdził wybór Bernarda Weisse na nowego

opata klasztoru, po śmierci dotychczasowego opata Augustyna.29

Natomiast najstarszym,

zachowanym obecnie dokumentem papierowym jest dokument rady miasta Oławy, datowany

na 16 III 1501 r. Burmistrz i rada miasta Oławy stwierdzają w dokumencie, że Jadwiga Zastro

ńska z córką Jadwigą i braćmi Maciejem i Urbanem Zastrońskimi, ich opiekunami, posiadają

prawnie dobra we wsi Karnków (Arnsdorf) w weichbildzie oławskim.30

Najwcześniejsze dokumenty to dokumenty łacińskie. Pierwszy zachowany dokument

niemiecki pochodzi z 3 VIII 1314 r. (wystawiony in sand Stephans tage als er gewunden

wart) we Wrocławiu. Jan, opat i konwent klasztoru Św. Wincentego we Wrocławiu,

stwierdzili, że Adelajda de Wizona daje rocznie klasztorowi grzywnę czynszu. Na pasku

pergaminowym zachowała się pieczęć konwentu, brak natomiast pieczęci opata.31

Jest to

równocześnie najstarszy oryginalny niemiecki dokument pergaminowy, zachowany w zasobie

śląskich dokumentów poklasztornych.32

Istotną część zasobu dokumentowego klasztoru Św. Wincentego stanowią dokumenty

będące świadectwem kontaktów między Śląskiem i Wrocławiem a Królestwem Polskim.

24

przyp. 15, t. II – VI, pod red. W. Irganga, wydawane w Grazu i Kolonii w latach 1977 -1998. 25

Codex diplomaticus Silesiae. Regesten zur schlesischen Geschichte (dalej SR), t. XVI, wyd. C. Gruenhagen

i C. Wutke, Breslau 1892, t. XVIII, wyd. ciż, Breslau 1898, t. XXII, wyd. ciż, Breslau 1903, t. XXIX, wyd.

K. Wutke, E. Randt i H. Bellee, Breslau 1923, t. XXX, wyd. K. Wutke i E. Randt, Breslau 1930, Regesty

śląskie, t. I – V, pod red. W. Korty, Wrocław 1975 – 1992. 26

Katalog dokumentów przechowywanych w archiwach państwowych Dolnego Śląska, t. II – VII, opr.

M. Chmielewska, R. Stelmach i R. Żerelik, Wrocław 1991– 1995. 27

M. innymi J. Drabina, J. Horwat, Z. Jedynak, Bytom średniowieczny – przekazy źródłowe 1123 – 1492,

Opole 1985. 28

Rep. 67 nr 1 (2), SU I, nr 60, s. 36 – 38. 29

Rep. 67 nr 4093 (5133 a). 30

Rep. 67 nr 424 (1532). 31

Rep. 67 nr 118 (153), SR 3411. 32

Natomiast najstarszy, zachowany w AP dokument spisany w języku niemieckim pochodzi z 1261 r. i zawiera

postanowienia prawa niemieckiego, wydane przez miasto Magdeburg dla nowolokowanego miasta Wrocławia,

AP Wr., Dokumenty miasta Wrocławia, nr 25, SU III, nr 381.

5

W widymusie łacińskim kapituły wrocławskiej z 12 VIII 1530 r.33

zachował się

dokument króla Zygmunta I Starego (1506 – 1548) z 20 II tego roku. Król poleca w tym

dokumencie staroście z Brzeżnicy Duninowi z Prawkowic, aby zapisał klasztorowi Św.

Wincentego wsie Opatów (Opatow) i Szłap (Szlap) in regno Poloniae.34

Archiwum klasztorne przechowało 4 dokumenty syna Zygmunta Starego, króla

Zygmunta II Augusta (1548 – 1572), ostatniego Jagiellona na tronie polskim. W pierwszym

z nich, datowanym 25 III 1549 r. w Krakowie, król poleca, aby ułatwiono Krzysztofowi,

opatowi klasztoru Św. Wincentego we Wrocławiu, wizytowanie wsi leżących poza murami

miasta Wrocławia. Łaciński dokument spisano na papierze. Akt został podpisany przez

Samuela Maciejowskiego, biskupa krakowskiego (1546 – 1550). Na karcie papierowej

widnieje ślad po nie zachowanej obecnie pieczęci królewskiej.

Kolejne dokumenty króla Zygmunta Augusta pochodzą z 6 VI 1565 r.35

, z 2 VIII

1566 r. (Lublin) i z 19 VI 1572 r. (Warszawa), gdy król polecił wojewodom, kasztelanom,

starostom, podstarościm, prokonsulom i konsulom, aby mieli nadzór i opiekę nad Janem

Cyrus, opatem klasztoru św. Wincentego, sacrae Majestatis Cesarea, apud majestatem

nostram orator, w czasie jego podróży po ziemiach polskich.36

Dokument posiada podpis

Franciszka Krasińskiego, biskupa krakowskiego (1572 – 1577) oraz pieczęć sygnetową króla

odbitą w papierze. Po tym okresie żaden z pozostałych polskich monarchów nie wystawił

dokumentu dla klasztoru.

Zachowały się z kolei dokumenty arcybiskupów gnieźnieńskich - Andrzeja

Boryszewskiego (1503 – 1510) o zawarciu małżeństwa między Anną, wdową po Wawrzyńcu

Garwolskim a Janem Seidlicz de Capsdorff.37

, Wawrzyńca Gembickiego, Macieja

Łubieńskiego, z 4 X 1643 r., wystawiony w Uniejowie,38

Andrzeja Leszczyńskiego (1653 –

1658), który na mocy dokumentu z 22 III 1657 r., wystawionego w miejscowości Brzoza

(Brzoza) zrezygnował z praw do kościoła w Bolesławcu, należącego do klasztoru Św.

Wincentego.39

Na terenie biskupstwa kujawskiego leżały dwie ekspozytury klasztoru Św.

Wincentego – wymieniony już Żuków, oraz klasztor premonstratensek (wcześniej

benedyktynek) w Strzelnie. Stąd w archiwum klasztornym zachowało się kilka dokumentów

biskupów kujawskich, regulujących zachodzące w nich procesy.

Z tytułu posiadania prawa patronatu nad kościołem Św. Małgorzaty w Bytomiu40

,

leżącym w granicach diecezji krakowskiej, w zespole zachowała się znaczna ilość

dokumentów wystawionych przez biskupów krakowskich, począwszy od dokumentów

Fryderyka Jagiellończyka (1468 – 1503), syna króla Kazimierza IV Jagiellończyka, od 1488 r.

biskupa krakowskiego, w 1493 r. mianowanego kardynałem, a w tym samym roku

arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Kolejne dokumenty wystawili biskupi: Jan

33

Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Zbiór dokumentów klasztoru premonstratensów Św. Wincentego we

Wrocławiu. Rep. 67 (dalej Rep. 67) nr 597 (1703). 34

Katalog dokumentów, listów oraz pieczęci królów i królowych polskich przechowywanych w Archiwum

Państwowym we Wrocławiu, Wrocław 1991, nr 64, s. 15. 35

O prepozyturze por. A. Czachorowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do

połowy XV wieku, Toruń 1963. 36

Katalog nr 73, s, 17, Rep. 67 nr 742 (1841). 37

Dokument pergaminowy, łaciński, bez zachowanej pieczęci, Rep. 67 nr 448 (1556). 38

Rep. 67 nr 1571 (2660). 39

Ten dokument zachował się w kopii sporządzonej przez klasztor klarysek we Wrocławiu 23 X 1663 r., Rep.

67 nr 1930 (3014). 40

J. Drabina, Prepozytura premonstratensów w średniowiecznym Bytomiu, w: 40 Annales Academiae

Paedagogicae Cracoviensis, Studia historica V. Premonstratensi na ziemiach polskich w średniowieczu i epoce

nowożytnej, pod red. J. Rajmana, Kraków 2007, s. 171 nn.

6

Konarski (1503 – 1525), który pozostawił w zasobie klasztornym 7 dokumentów 41

,

Franciszek Krasiński (1572 – 1577), Bernard Maciejowski ((1600 – 1606), Jakub Zadzik

(1635 – 1642), Andrzej Trzebicki.42

, Jan Aleksander z Lipy Lipski (1732 – 1746).43

W zespole zachowało się także kilka dokumentów biskupów sufraganów krakowskich.

Kilka dokumentów pochodzi z różnych kancelarii klasztorów leżących na terenach

Rzeczypospolitej. Dwa dokumenty pochodzą z klasztoru cystersów w Oliwie – z 24 VI 1586

r. w siedzibie klasztoru Klemens Mątaw, przeor klasztoru, wydał orzeczenie co do spraw

związanych z wizytowaniem prepozytury w Żukowie przez Grzegorza Wysockiego na mocy

decyzji biskupa kujawskiego. Dokument łaciński posiada pieczęć klasztoru oliwskiego, odbitą

w papierze oraz podpisy przeora i archidiakona Bartłomieja. Drugi z dokumentów wystawił

opat klasztoru Dawid Konarski 3 VIII 1593 r. 44

Z 23 XI 1661 r. pochodzi protest Błażeja

Stachowicza, przeora klasztoru w Witowie przeciwko klasztorowi w Żukowie, z pieczęcią

przeora45

i podpisami przeora oraz członków konwentu. Natomiast w polskim dokumencie

z 15 IV 1684 r., wydanym w Strzelnie, przeorysza Elżbieta Wiśniewska złożyła na ręce opata

klasztoru Św. Wincentego zeznanie przeciw administratorowi biskupa kujawskiego, który

nieprawnie pobrał 1100 złotych. Jej list, z zachowaną pieczęcią, podpisały członkinie

konwentu – Elżbieta Trzebuchowska, jej zastępczyni, Marianna Paruszewska, cerkaria

i prowizorka Dorota Noskowska.46

Wśród analizowanych dokumentów klasztoru Św. Wincentego wystawionych przez

władze miejskie z terenu Królestwa Polskiego, znajdują się dokumenty władz miasta

Bytomia, rady miast Osiecznej i Sieradza. Rada miasta Sieradza, w dokumencie z 28 I 1580 r.

stwierdziła, że szalony (fanatum) Krzysztof Szmith wyznał wobec władz miasta swoje winy,

został z tego tytułu oskarżony, a wyrok podany został do wiedzy władz najwyższych.

Dokument papierowy, posiada odbitą w papierze pieczęć miasta Sieradza. Dokument władz

miasta Osiecznej pochodzi z 18 IV 1735 r. i jest świadectwem prawego pochodzenia Piotra

Gorczyńskiego, ochrzczonego 2 II 1717 r. Na brązowej tasiemce umocowano pieczęć miasta,

w drewnianym kapslu ochronnym.47

.

Na odrębną uwagę zasługują zachowane w zespole rotulusy, dokumenty zwijane. Poza

Archiwum we Wrocławiu zachowały się jedynie w zasobie Archiwum Klasztoru

Premonstratensów na Strachovie w Pradze. 48

Zachowało się 11 takich rotulusów, stanowią

materiał procesowy klasztoru, spisane zostały przez notariuszy publicznych. Spisane zostały

między 1257 a 1371 r. Poszczególne karty zostały zszyte białą nicią lub łączone za pomocą

paska pergaminowego. Rotulusy zawierały materiały procesowe klasztoru z różnymi osobami

i instytucjami o dochody klasztorne. Wiele z nich dotyczy sporów o kościół i prepozyturę Św.

Małgorzaty w Bytomiu, z I poł. XIV w., o młyn w Kostomłotach, ciągnący się prawie 50 lat

z plebanem kościoła w Siemidrożycach. Najdłuższy z zachowanych rotulusów liczy ponad 47

41

Rep. 67 nr 507 (1614), 509 (1616), 528 (1634), 532 (1638), 540 (1646) i 569 (1675). 42

Rep. 67 nr 1836 (2919), 1851 (2935) i 1958 (3042). 43

Rep. 67 nr 3532 (4600). 44

Rep. 67 nr 814 i 872 (1906 i 1966). 45

Rep. 67 nr 1874 (2958) 46

Rep. 67 nr 2380 (3458 b). 47

Rep. 67 nr 778 (1871) – Sieradz, 3562 (4630) – Osieczna. 48

M. Młynarska – Kaletynowa, Ius Gonitwe w świetle materiałów procesowych klasztoru Św. Wincentego we

Wrocławiu z lat 1358 – 1362, w: Aetas medii eaetas moderna. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi

w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2000, s. 348 – 355, taż, Ludzie w materiałach procesowych

klasztoru premonstratensów na Ołbinie we Wrocławiu w 2 połowie XIII i w XIV wieku, w: Człowiek

w społeczeństwie średniowiecznym, pod red. R. Michałowskiego, Warszawa 1997, s.139 – 150, taż, Rotulusy

klasztoru premonstratensów Św. Wincentego na Ołbinie we Wrocławiu w drugiej połowie XIII i w XIV wieku,

w: Sobótka, 1, 2006, s. 95 – 105.

7

m długości.49

Jest to rotulus procesowy między Beldo de Proscov, plebanem kościoła Św.

Marii Magdaleny we Wrocławiu i klasztorem Św. Wincentego o dziesięciny z Opatowic, z lat

1358 – 1362.

W zespole „Kolekcja rękopisów archiwalnych. Rep. 135” przechowywany jest kopiarz

klasztoru Św. Wincentego, sporządzony przez Mikołaja Liebenthala na początku XVI w..50

Jest to dwutomowy kopiarz, pochodzący z zasobu dawnej biblioteki klasztornej, o czym

mówi plakietka, przyklejona na wewnętrznej stronie oprawy – „Aus der Bibliotheck der

Stiftes Sct. Vincenz zu Breslau.”

Mikołaj Liebenthal (+ 1516) był cenionym kronikarzem klasztornym. Pełnił liczne

funkcje – profesa, prokuratora, administratora dóbr. W okresie od 1506 – 1512 był

prepozytem bytomskim, następnie do 1513 prepozytem w Psim Polu, w latach 1513 – 1516

przeorem klasztoru. Uporządkował liczące sobie 1500 dokumentów archiwum klasztorne.

W latach 1487 – 1507 opracował 5 - tomowe Matricula Sancti Vincentii, a następnie

2-tomowe Matrica Sancti Vincentii.51

Tom I Matrica spisano na 450 kartach pergaminowych. Przed przystąpieniem do

spisywania, karty poliniowano i zaznaczono marginesy do góry i dołu oraz od lewej i prawej

strony. Zasadniczą część opracowania M. Liebenthal poprzedził informacjami historycznymi.

Każda z części księgi jest numerowana osobną numeracją, opatrzoną cyframi rzymskimi.

Poprzedza ją jednostronicowy wstęp Liebenthala. Od strony I v do strony LXXVIII52

zawarta

jest kronika polska, zatytułowana „Cronica polonorum incipit feliciter” , obejmująca okres od

legendarnych Lechitów do czasów Ludwika, króla Czech i Węgier (1516 - 1526), z dynastii

Jagiellonów, syna króla Władysława (1471 – 1516), a wnuka Kazimierza IV Jagiellończyka,

króla Polski (1447 – 1492). Kolejna partia księgi to „Sequitur registrum in Chronica

Bohemorum, terri silvi prinme patris” (fol. 74 – 123). Historia Czech, poprzedzona opisem

kraju, obejmuje czasy od księcia Przemysła Oracza aż po panowanie Macieja Korwina (1458

– 1490 na Węgrzech, 1478 – 1490 w Czechach, fol. 74 - 128) .Kolejne karty rękopisu

zawierają katalog biskupów wrocławskich, aż po rządy biskupa Jana Rotha (1492 – 1518, fol.

124 – 137). Tę część kończy kronika klasztorna i wykaz opatów (fol. 139 – 157). Zapis

Liebenthala obejmuje okres do 1505 r., na kolejnych kartach później dopisano dzieje

klasztoru do 1635 r. Ta część spisana jest na doklejonych kartach pergaminowych.

Część następna „Incipit prefacio in secundum librum qui materia intitulatur”, po

krótkim wstępie, prezentuje zasadniczą część rękopisu, czyli kopiarz dokumentów klasztoru.

Najpierw Liebenthal podał spis treści i jego podział (fol. 159 – 185).

Dokumenty klasztorne ułożył on wg dystryktów, na terenie których leżały dobra

klasztorne, wg następującego porządku.

Numery dokumentów Dział Folio

1 – 40 Część ogólna 186 – 224

41 – 138 Dystrykt wrocławski 233 – 334

139 – 196 Dystrykt średzki 341 – 399

197 – 239 Dystrykt kącki 400 – 449

49

Rotulus z 1257 r. liczy 5, 20 m – Rep. 67 nr 68 b, 164 b i 197 b dotyczą Kostomłotów, 172 b – dotyczy

kościoła Św. Małgorzaty w Bytomiu, 202 b i c, 318 b, 326 a - spór o młyn., 407 b – 47 m długości, 433 b, 498 b. 50

Rep. 135. Kolekcja rękopisów archiwalnych. Rep. 135, nr 375 i 376. 51

Encyklopedia Wrocławia, Wrocław 2000, s. 455. 52

Księga została pofoliowana, omawiana część zawiera karty na fol. od 3 do 69.

8

Pierwszym wpisanym dokumentem w części ogólnej jest dokument fundacyjny

klasztoru benedyktynów Św. Wincentego na wyspie Ołbin, Roberta, biskupa wrocławskiego

z 1139 r. i Bolesława III Kędzierzawego, księcia Polski (1138 – 1173) z 1149 r.53

Tom II kopiarza obejmuje dokumenty z następujących dystryktów:

Numery dokumentów Dział Folio

1 – 13 Dystrykt strzeliński 49 – 59

14 – 92 Dystrykt oławski 63 – 128

93 – 114 Dystrykt brzeski 133 – 151

115 – 134 Dystrykt kaliski 157 – 169

135 – 167 Dystrykt bytomski 176 – 214

168 – 259 Dystrykt oleśnicki 217 – 331

260 – 261 Dystrykt opolski 332 – 335

262 Dystrykt lubiński 335 – 336

263 – 264 Dystrykt legnicki 336 – 337

265 Dystrykt wołowski 338

266 – 274 Dystrykt namysłowski 341 – 357

275 – 281 Dystrykt wrocławski 358 – 366

Zwraca uwagę wpisanie do kopiarza dwukrotnie dokumentów z dystryktu

wrocławskiego. W części II są to dokumenty dotyczące posiadanego przez klasztor prawa

patronatu nad kościołem Wszystkich Świętych we Wrocławiu oraz dóbr we wsiach Rędzin

i Pracze.

Oba tomy kopiarza zostały oprawione w twardą i rzeźbioną oprawę. Na grzbietach

wpisano tytuły ksiąg „Vinzenz Matric”, numery tomów „I” i „II”, oraz sygnatury – D 90 Bd. I

i D 90 Bd. II. U dołu grzbietu na tomie II mamy jeszcze sygnaturę „IV F 23”. Tom II

zapisano na kartach papierowych. Oba tomy różnią się także rozmiarami – T. I ma karty

pergaminowe o wymiarach 260 x 385 mm, T. II – 304 x 452.

Z XVI w. pochodzi kolejny tom o tytule „Fundationum seu Privilegiorum Monasterii

S. Vincentii refertorium”, zawierający teksty 305 dokumentów klasztornych od 1139r r.54

Kopiarz jest spisany na kartach papierowych o foliacji 1 – 376. Całość rękopisu podzielono

na kilkanaście części, obrazujące dokumenty do dziejów różnych wsi, ujmowanych

pojedynczo lub w układzie wg dystryktów. Pismo wskazuje, że kopiarz ukończono na

początku XVI w., i że autorem mógł być także Mikołaj Liebenthal. Wskazywałyby na to

cechy jego pisma i układ, który stosował przy opracowaniu kopiarza „Matricula Vincentii”.

Karty papierowe przed spisaniem poliniowano, a każdy dokument poprzedza krótkie jego

streszczenie.

Ostatni z prezentowanych rękopisów nosi tytuł „Regestrum cancellariae archivii”

i pochodzi z 1604 r.55

Na stronie tytułowej in rubro wpisano adres do Jerzego, biskupa Lidy

i sufragana wrocławskiego i opata klasztoru Św. Wincentego. Autorem rękopisu był Joachim

Willenberg, koncyliarz i syndyk wrocławski. W 68 kolejnych częściach zebrał dokumenty do

dziejów poszczególnych wsi, obciążeń z nimi związanych oraz wielu różnych zagadnień, jak

np. pokwitowania (nr 68), syndykatus (nr 67), czynsze z młyna Wolfa (nr 41), młyn o 4

kołach (nr 12) i inne. Rękopis spisano na papierze, w językach łacińskim i niemieckim.

53

Rep. 135, sygn. 375 (dawna D 90, I), fol. 186. SU I, nr 19, s. 13 – 15, 54

Rep. 135 nr 377 (dawna D 92). 55

Rep. 135 nr 378 (dawna D 94).

9

Rep. 67 nr 2

10

Rep. 67 nr 68 b

Rep. 67 nr 1841

11

Rep. 67 nr 4093

12

Rep. 135 nr 375