Henryk Kowalski

(UMCS Lublin)

Religia i polityka w zamachach stanu w Rzymie w okresie schyłku republiki

(w: Zamach stanu w dawnych społecznościach, pod red. A. Sołtysiaka i J. Olko,

Warszawa 2004, s.51-68)

Jednym z najistotniejszych problemów w badaniach nad życiem politycznym

Rzymu jest zagadnienie jego powiązań z czynnikami religijnymi. W państwie rzymskim,

już od najdawniejszych czasów, istniały ścisłe związki między religią a polityką.

Ukształtowany w społeczeństwie światopogląd, w myśl którego wszelkie działania ludzkie

były stymulowane i kontrolowane przez bogów, powodował, że wszystkie czynności

publiczne musiały być poprzedzone przepisanymi rytuałami religijnymi, a władze

państwowe (senat i urzędnicy) oraz kapłani mieli obowiązek czuwania nad ich

prawidłowym przebiegiem.1 Jednocześnie kontrola nad religią była jednym z

fundamentalnych elementów stanowiących oparcie dla władzy. Nic więc dziwnego, iż w

walkach politycznych odwołanie się do poparcia bogów oraz wykorzystanie

nadzwyczajnych znaków i wróżb stawało się istotnym czynnikiem mogącym zapewnić

poparcie ludu.2

Do najbardziej interesujących dla badaczy historii rzymskiej należy niewątpliwie

okres schyłku republiki. Wciąż podejmowane są nowe próby wyjaśnienia przyczyn

załamania się funkcjonującego przez wiele stuleci systemu ustrojowego i przejścia do

1 Por. m.in.: R. Develin, Religions and politics at Rome during the third century B.C., „The Journal of

Religious History”, 10: 1978, ss. 3-19; E. Rawson, Religion and politics in the late second century B.C. at

Rome, „Phoenix”, 28: 1974, ss. 193-212; A. Wardman , Religion and Statecraft among the Romans,

Baltimore 1982, s.22 i n.; J .A. North, Religion and politics, from Republic to Principate, "Journal of Roman

Studies", 76: 1986, ss. 251-258; C. Bergemann, Politik und Religion im spätrepublikanischen Rom, Stuttgart

1992, s. 89 i n2 J. North, Democratic politics in republican Rome, “Past and Present”, 126: 1990, ss. 3-21 (s.17): “religious

control was fundamental to political power in Republican Rome”; M. Beard - J. North - S. Price, Religions

of Rome, T.1, Cambridge 1998, s. 134: “As part of Roman public life, religion was ( and always had been ) a

part of the political struggles and disagreements in the city”; Por. M. Beard, Religion, w: J. A. Crook - A.

Lintott - E. Rawson (ed.), “The Cambridge Ancient History”, vol. IX: The Last Age of the Roman Republik

146-43 B.C., Cambridge 1994, s. 729 i n.;.

2

pryncypatu.3 Dość zgodnie zwraca się uwagę na niedostosowanie poszczególnych

instytucji ustrojowych, które zamknięte w wąskich ramach miasta – państwa nie były

zdolne do prawidłowego funkcjonowania w czasie, gdy Rzym stał się potężnym

imperium.4 Był to jednocześnie okres przemian i kształtowania się nowych ideologii

politycznych oraz społecznych.5

Dotyczyło to także religii. W I połowie I wieku p.n.e. nastąpił pewien kryzys

tradycyjnej religii, a wśród elit intelektualnych, zauważalne stały się oznaki sceptycyzmu.6

Wśród niższych warstw społeczeństwa nadal dominowały jednak tradycyjna religijność i

pobożność, co starano się wykorzystywać dla celów politycznych.7 W literaturze naukowej

ostatnio podkreśla się, iż w wymienionym okresie można zauważyć nawet wzrost

3 Omówienie stanu badań nad różnymi aspektami kryzysu i upadku republiki rzymskiej we współczesnej

historiografii zob. m.in.: K. Christ, Krise und Untergang der römischen Republik, Darmstadt 1984, s. 8 i n.;

Tenże, Neue Forschungen zur Geschichte der späten römischen Republik und den Anfängen des Prinzipats,

„Gymnasium”, 94: 1987, ss .307-340; P. A. Brunt, The Fall of the Roman Republic and Related Essays,

Oxford 1988, s.2 i n.; A. Lintott, Modern interpretations of the Late Republic, w: J.A.Crook, A.Lintott, E.

Rawson, The Cambridge Ancient History, vol. IX : The Last Age of the Roman Republic, 146-43 B.C.,

Cambridge 1994, s.10 i n.; J. Bleicken, Gedanken zum Untergang der Römischen Republik, Stuttgart 1995;

Die späte Römische Republik. La fin de la République Romaine. Un débat franco-allemand d’histoire et

historiographie, (sous la dir. de H. Bruhns, J. - M. David, W. Nippel), Rome 1997; J. von Ungern-

Sternberg, Die Legitimitätskrise der römischen Republik, „Historische Zeitschrift”, 266: 1998, H..3, ss. 607-

624.4 Por. m .in. M. Finley, Politics in the Ancient World, Cambridge 1983, s.70 i n.; S. Tondo, Fattori e momenti

di crisi della costituzione repubblicana romana, “Atti e Memorie dell’ Accademia Toscana La Colombaria

Firenze”, 50: 1985, ss.1-63; North, Democratic politics , s.3 i n.5 J. -L. Ferrary, Optimates et Populares. Le problème du rôle de l’idéologie dans la politique, w: „Die

späte Römische Republik“, ss.221-231 i komentarz K .J. Hölkeskampa, ss.232-235. Por. L. A. Burckhardt,

Politische Strategien der Optimaten in der späten römischen Republik, Stuttgart 1988; P. J. Vanderbroeck,

Popular Leadership and Collective Behavior in the Late Roman Republic (ca. 80-50 B.C.), Amsterdam 1987;

N. Mackie, Popularis Ideology and Popular Politics at Rome in the First Century B.C., “Rheinisches

Museum”, 135: 1992, ss.49-73.6 Por. H. D. Jocelyn, The Roman nobility and the religion of the Republican State, „The Journal of Religious

History” , 4: 1966-67, ss.89-104; A. Momigliano, The theological efforts of the Roman upper classes in the

first century B.C., „Classical Philology”, 79: 1984, ss.199-211.7 Potwierdzają to słowa Cycerona z traktatu „De divinatione” (II,70): „Retinetur autem et ad opinionem vulgi

et ad magnas utilitates rei publicae mos, religio, disciplina, ius augurum, collegii auctoritas”. Por. J. Scheid,

Religion et piété à Rome, Paris 1985, s.17 i n.

3

zainteresowań sprawami religijnymi oraz pojawianie się nowych elementów zarówno w

ideologii religijnej, jak też w formach organizacji kultów.8

Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w sytuacji politycznej Rzymu w

omawianym okresie jest nasilenie się walk wewnętrznych i konfliktów społecznych,

rywalizacja między stronnictwami, ugrupowaniami politycznymi (factiones) czy

poszczególnymi politykami, które spowodowały, iż w walce o władzę starano się

wykorzystywać wszelkie dostępne sposoby uzyskiwania wpływów politycznych.9 Jednym

z najbardziej jaskrawych przejawów kryzysu politycznego w republice rzymskiej w I

wieku p.n.e. jest stosowanie w walce politycznej przemocy (vis). Sposoby wywierania

zbrojnej presji były zróżnicowane: wykorzystywano w tym celu armię i weteranów,

tworzono prywatne oddziały, uciekano się do podburzania tłumów i wywoływania

zamieszek. Celem były działania zmierzające do przejęcia władzy.10

We współczesnej literaturze politologicznej wyróżnia się kilka rodzajów zmian

politycznych, które mają charakter gwałtowny.

1. Przewrót polityczny – jest to nagła zmiana osób sprawujących władzę. Istnieją dwie

jego podstawowe formy:

A/ zamach stanu - przewrót dokonany przez jedną osobę lub grupę ludzi

wywodzących się z kręgu albo warstwy władzy.

B/ pucz – przewrót dokonany przez osobę lub ludzi stojących z dala od władzy.

8 M. in. J. A. North, Conservatism and change in Roman religion, „Papers of the British School at Rome”,

44: 1974, ss. 1-12; J. H. W. G. Liebeschuetz, Continuity and Change in Roman Religion, Oxford 1979, s. 2 i

n.; M. Beard, Religion, w: M.Beard, M.Crawford, “Rome in the Late Republic”, London 1985, s.25 i n. J.

Scheid, La religion romaine à la fin de la République et au début de l’Empire, w: “Die späte Römische

Republik”, ss. 127-139. W literaturze polskiej: M. Jaczynowska, Przemiany religijne w okresie schyłku

republiki rzymskiej, w: „Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane

Izie Bieżuńskiej-Małowist”, Warszawa 1988, ss. 256-287.9 Por. E. Gruen, The Last Generation of the Roman Republic, Berkeley-Los Angeles-London 1974, s. 6 i n.;

J. Paterson, Politics in the Late Republic, w: T. P. Wiseman (ed.), “Roman Political Life 90 B.C.- A.D.69”,

Exeter 1985, ss. 21-44.; F. Millar, Popular Politics at Rome in the Late Roman Republic, w: J. Malkin, Z.W.

Rubinsohn (ed.), “Leaders and Masses in the Roman World. Studies in Honor of Z.Yavetz”, Leiden, 1994, ss.

91-113.10 Por. J .W. Heaton, Mob Violence in the Late Roman Republic 133-44 B.C., Urbana 1939; A. N. Sherwin-

White, Violence in Roman Politics, „Journal of Roman Studies”, 46: 1956, ss. 1-9; A. W. Lintott, Violence in

Republican Rome, Oxford 1968; W. Schuller, Die Rolle der Gewalt im politischen Denken der späten

römischen Republik, “Index”, 5: 1974/75, ss.140-153; N. Rouland, La violence politique au temps de

Cicéron, “L’Histoire”, 10: 1979, ss. 32-41; Gruen, dz. cyt.., s. 405 i n.

4

Obie formy charakteryzuje użycie przemocy, jednakże bez szerszych terytorialnie i

społecznie oraz długotrwałych działań zbrojnych. 11

2. Rewolucja – jest to zmiana władzy, pociągająca za sobą radykalną zmianę ustroju

politycznego, społecznego lub ekonomicznego. W przeciwieństwie do przewrotów

politycznych rewolucja może mieć także charakter nagły i z zastosowaniem przemocy,

jednakże jest to bardziej rozległy społecznie i politycznie oraz dłuższy proces

zachodzących przemian.12

3. Rewolta – bunt przeciwko władzy, który cechuje się brakiem projektu rewolucyjnego

oraz żywiołowością i brakiem zorganizowania.13

Cechą wyróżniającą zamach stanu jest więc dążenie jedynie do zmian personalnych, w

odróżnieniu od rewolucji, która powoduje zmiany ustrojowe. Innym wyróżnikiem

zamachu stanu jest też jego krótkotrwałość oraz brak lub ograniczony charakter walki

zbrojnej. Odróżnia się tym od wojny domowej, która jest rozległym konfliktem zbrojnym

prowadzonym na terenie jednego państwa przez rząd oraz osoby lub grupy obywateli,

zmierzające do jego obalenia, albo dwa ugrupowania polityczne walczące ze sobą przy

braku władzy centralnej.14

Wymienione współczesne pojęcia politologiczne można próbować odnieść także do

okresu schyłku republiki rzymskiej. Poważnym problemem jest jednak brak

odpowiedników terminologicznych i definicji w ówczesnej literaturze. Cyceron, którego

pisma są dla nas głównym źródłem, używa na określenie działań zmierzających do zmiany

ekip rządzących przy użyciu przemocy pojęć: „bellum” oraz „seditio”.15

11 M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do polityki, Lublin 1995, s. 246 i n.; S. D. Tensey, Nauki

polityczne, Poznań 1995, s. 246 i n.12 M. Chmaj (red.), Encyklopedia polityki, Zakamycze 1999, s. 255. Por. M. Waldenberg, Rewolucja,

Warszawa 1964, s. 16 i n.; H. Arendt, O rewolucji, Kraków 1991, s. 27 i n.13 Chmaj, Żmigrodzki, dz. cyt., s.251.14 W przypadku „wojny domowej” („civil war”) występuje długotrwała walka zbrojna, w wypadku zamachu

stanu konflikt może ograniczyć się do zamieszek („civil strife”). Por. E. Castrén, Civil war, Helsinki 1966,

s.28; Z. J. Pietraś, Wojna domowa ze stanowiska prawa międzynarodowego, Lublin 1970 (praca doktorska),

s.59 i n.15 Cicero, De officiis, I, 86 : „ hinc (…) in nostra re publica non solum seditiones, sed etiam pestifera bella

civilia”; Tenże, De finibus bonorum et malorum, I, 44: „ Ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae,

seditiones, bella nascuntur”. Por. zestawienie odnośnych wzmianek: H.Merguet, Lexicon zu den

philosophischen Schriften Cicero’s, Bd I, Hildesheim 1961, s. 331 i n. (bellum); Bd III, Hildesheim 1961, s.

480 i n. (seditio); Tenże, Lexicon zu den Reden des Cicero, Bd I, Hildesheim 1962, s. 397 i n. (bellum); Bd

IV, Hildesheim 1962, s. 430 i n. (seditio).

5

Terminem dość dobrze zdefiniowanym jest „wojna domowa”. W starożytnym Rzymie

jej odpowiednikiem było pojęcie „bellum civile”. Znaczenie tego pojęcia różniło się nieco

od współczesnych definicji, niemniej jednak wyczerpywało podstawowe cechy terminu:

„wojna domowa”. Jej najbardziej charakterystycznym elementem było przejęcie władzy

przy pomocy armii, połączone z długotrwałym konfliktem zbrojnym. W omawianym

okresie wiązało się to ze stale rosnącą rolą polityczną wojska, które po reformach Mariusza

stało się realną siłą, związaną z dążeniami politycznymi swoich wodzów.16 Tego typu

określeniem nazwano toczoną w I połowie I wieku p.n.e. wojnę między Sullą i Mariuszem

oraz wojnę między Cezarem i Pompejuszem. Z tego też względu wprowadzenie obu

dyktatur różni się od cech przypisywanych „zamachom stanu”.17

Inne znaczenie miał termin „seditio”. Określano nim wystąpienia przeciwko oficjalnej

władzy. Wiązały się one z zamieszkami (turba, tumultus), nie mającymi charakteru

długotrwałego konfliktu zbrojnego przy użyciu armii.18

W obu wymienionych pojęciach (bellum, seditio) mieściły się też próby „zamachu

stanu”. Zgodnie z podanym wyjaśnieniem za jedyne próby siłowego przejęcia władzy,

polegające na zmianie osób ją sprawującą przez ludzi wywodzących się z tej samej elity,

nie mające charakteru długotrwałych walk zbrojnych i nie wywołujące głębszych przemian

ustrojowych można uznać: bunt Marka Emiliusza Lepidusa oraz spisek Katyliny. Bardziej

dyskusyjna jest natomiast kwestia określenia działalności braci Tyberiusza i Gajusza

Grakchów oraz L. Apulejusza Saturninusa.

W historiografii nowożytnej już od XVIII wieku używane jest pojęcie „rewolucji

rzymskiej”, szczególnie w odniesieniu do transformacji zachodzących w II-I wieku p.n.e.

Terminem tym określano m.in. reformy braci Grakchów, działalność Sulpicjusza Rufusa,

Mariusza itd. Nowe znaczenie tego pojęcia wprowadził R. Syme, w swojej przełomowej

pracy: „The Roman Revolution”, który użył go na określenie przemian politycznych i

społecznych w republice rzymskiej w latach 60 p.n.e. – 14 n.e., zakończonych

16 O roli politycznej armii rzymskiej w ostatnich latach republiki zob. E. H. Erdmann, Die Rolle des Heeres

in der Zeit von Marius bis Caesar: Militarische und politische Probleme einer Berufsarmee, Neustadt an der

Aisch 1972; A. Aigner, Die Soldaten als Machtfaktor in der ausgehenden römischen Republik, Innsbruck

1974; L.De Blois, The Roman Army and Politics in the First Century B.C., Amsterdam 1987.17 M.in. Cicero, Phillipicae, II, 23; De divinatione, II, 24: na określenie wojny między Cezarem i

Pompejuszem. Por. P. Jal, La guerre civile à Rome, Paris 1963, s. 19 i n.18 Por. Ae. Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon, T.V, Prati 1871, s. 418; Por. J. Hellegouar’h, Le

vocabulaire latin des relations et des partis politiques sous la République, Paris 1963, s. 135 i n.

6

wprowadzeniem nowej formy rządów przez Augusta.19 Definicja i interpretacja „rewolucji

rzymskiej” wzbudza do dziś wiele kontrowersji, przy czym obecnie wśród współczesnych

autorów pojawia się tendencja do odchodzenia od stosowania tego typu klasycznej już

terminologii.20

W literaturze podkreśla się znaczenie reform ekonomicznych i społecznych braci

Grakchów, przy czym część badaczy uznaje je za początek „rewolucji społecznej i

politycznej”. Pewne cechy „zamachu stanu” posiadała z kolei decyzja Tyberiusza Grakcha,

który przeprowadził na zgromadzeniu złożenie swego kolegi Marka Oktawiusza z urzędu

trybuna ludowego. Z formalnego punktu widzenia brak jest użycia w tym przypadku

przemocy, jednakże z uwagi na naruszenie sacrosancta potestas trybuna uznaje się ten

krok nawet za swego rodzaju „rewolucję ustrojową”. Pewną próbą „zamachu stanu”,

połączoną z użyciem przemocy, były też działania Tyberiusza Grakcha zmierzające do

uzyskania ponownego wyboru na trybuna ludowego na 132 r. p.n.e.21

Działalność zmierzającą do ograniczenia władzy senatu i optymatów prowadził

również L. Apulejusz Saturninus. Także w tym przypadku występują działania zbliżone do

prób „zamachu stanu”, podobne w pewnej mierze do metod zastosowanych przez

Tyberiusza Grakcha. Jak podaje Appian, gdy dwóch trybunów ludowych zgłosiło veto

19 R. Syme, The Roman Revolution, Oxford 1939.20 Rezultatem jest dyskusja z udziałem kilkunastu badaczy pod hasłem „La rivoluzione romana”,

zamieszczona w czasopiśmie „Labeo”, 26: 1980, ss. 74-103; 191-247; 339-389; 27: 1981, ss.54-98 oraz

podsumowanie w pracy: La Révolution Romaine après Ronald Syme. Bilans et perspectives. Sept exposès

suivivs par discussions (F.Millar, J.Scheid, S.Demougin, M.Speidel, K.M. Girardet, T. Hölscher, A.

Wallace-Hadrill), présid A. Giovannini, Vandeouvres – Genève 2000. Por. L. Morawiecki, „Rewolucja

rzymska”. Współczesne mity historiografii, w: „Przełomy w historii. Pamiętnik XVI Powszechnego Zjazdu

Historyków Polskich (Wrocław 15-18 września 1999)”, T.II, cz. 1, Toruń 2000, ss. 25-37;21 Por. E. S. Gruen , La “rivoluzione” dei Grakchi, “Labeo”, 15: 1969, ss.381-383.; J. E. Riddle, Tiberius

Gracchus, Destroyer or Reformer of the Republic, Lexington 1970; E. Badian, Tiberius Gracchus and the

Beginning of the Roman Revolution, w: “Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt”, T. I.1, Berlin -=

New York 1972, ss. 668-731; A. H. Bernstein, Tiberius Sempronius Gracchus. Tradition and Apostasy,

London 1978; D. Stockton,, The Grakchi, Oxford 1979; K.Bringmann, Die Agrarreform des Tiberius

Gracchus. Legende und Wirklichkeit, Stuttgart 1985; J. Bleicken, Überlegungen zum Volkstribunat des

Tiberius Sempronius Gracchus, “Historische Zeitschrift”, 247: 1988, ss.265-293. T. Łoposzko, Problemy

społeczne schyłkowej republiki, w: „Starożytny Rzym we współczesnych badaniach. Państwo-

Społeczeństwo-Gospodarka. Liber in memoriam Lodovici Piotrowicz”, pod red. J.Wolskiego, T.Kotuli,

A.Kunisza, Kraków 1994, ss.235-279 (s. 237 i n.).

7

przeciwko projektowi ustawy Saturninusa, „zostali znieważeni przez Apulejusza”, który

następnie przy użyciu przemocy przeforsował jej uchwalenie.22

W 101 r. p.n.e. podczas zgromadzenia wyborczego, w trakcie którego Saturninus

ubiegał się o kolejną elekcję na trybuna ludowego, gdy okazało się, że wybrano już

dziewięciu trybunów i wszystko wskazywało, iż dziesiątym zostanie popierany przez

optymatów Aulus Noniusz, zwolennicy Saturninusa sprowokowali zamieszki, w wyniku

których Nonniusz został zabity.23 Podobny przebieg miały wybory konsulów w 100 roku

p.n.e., w których kandydowali: słynny mówca M.Antoniusz, były trybun ludowy z 111 r.

p.n.e. Gajusz Memmiusz oraz Glaucja. Gdy w głosowaniu wybrano konsulem Antoniusza,

a Memmiusz zaczął zdobywać przewagę nad Glaucją, stronnicy Saturninusa napadli na

Memmiusza i zabili go.24

Inną próbą „zamachu stanu”, czyli zbrojnego przejęcia władzy było wystąpienie

Marka Emiliusza Lepidusa, konsula z 78 roku p.n.e.25 Po wybuchu powstania w Faesulae

stanął na jego czele i ogłosił program, w którym opowiadał się za zniesieniem

ustawodawstwa Sulli oraz odnowieniem uprawnień trybunów ludowych.26 W początkach

77 roku p.n.e. wraz ze swoim wojskiem przybył w okolice Rzymu. Sallustiusz, w

przekazanej w „Historii” mowie L.Marcjusza Filippusa, podaje, iż Lepidus zamierzał

ubiegać się o ponowny konsulat, co było niezgodne z obowiązującymi przepisami leges

annales.27 Była to więc próba zdobycia urzędu pod naciskiem armii. Zakończyła się jednak

22 Appian, Bella civilia, I, 30 : „ØbrizÒmenoi prÕj toà 'Apoulh…ou”. Por. J.L. Ferrary, Recherches sur la

legislation de Saturninus et de Glaucia, “Mélanges de l’École Française à Rome”, 89: 1977, s.619-660; 91:

1979, s. 85-134; F. Cavaggioni., L. Apuleio Saturnino. Tribunus plebis seditiosus, Venezia 1998, s. 39 nn.23 Appian, Bella civilia, I, 28; Plutarch, Marius, 29; Florus, II, 4, 1; Livius, Periochae, 69; Orosius, V, 17, 3.

Por. Erdmann, op. cit., s.73; H. Kowalski, Armia a wybory w Rzymie w okresie schyłku republiki,

„Antiquitas”, 14: 1988, s. 117-125.24 Appian, Bella civilia, I, 32; Livius, Periochae, 69; Orosius, V, 17, 3.25 J. Neunheuser, M. Aemilius Lepidus. Die Reformen des Sulla und die ersten Versuche sie im römischen

Staate rückgangig zu machen, Essen 1902; N. Criniti, M.Aimilius Q.f.M.N. Lepidus “ut ignis in stipula”,

„Memorie dell’ Istituto Lombardo – Academia di Scienze e Lettere, Classe di Lettere, Scienze morali e

storiche”, 30: 1969, z. 4, ss.319-460 (s. 369); oraz L. Labruna, Il console “sovversivo” Marco Emilio e la sua

rivolta, Napoli 1976.26 Por. N. Rogosz, Kwestia restytucji znaczenia trybunatu ludowego w programie politycznym Marka

Emiliusza Lepidusa (78-77 p.n.e.), w: „Studia z dziejów starożytnego Rzymu”, pod red. A.Kunisza,

Katowice 1988, ss. 7-38.27 Sallustius, Historiae, I, 77, 15; Por. H. Kowalski, Przemoc jako metoda walki wyborczej w Rzymie w

okresie schyłku republiki, „Annales UMCS”, Sectio F, 38/39: 1983/1984, ss. 75-92 (s.77 i n.).

8

niepowodzeniem. Jak pisze Appian, doszło do bitwy w okolicach Pola Marsowego, w

której Lepidus poniósł porażkę i uciekł z Italii.28

Wystąpienie Lepidusa wzbudza również pewne wątpliwości terminologiczne.

Sallustiusz używa pojęcia: „bellum”. Z kolei N.Criniti i L.Labruna nazywają je: „rivolta”.

Wydaje się jednak, iż ze względu na program Lepidusa, a także krótkotrwałość walk

można określić je jako „zamach stanu”.29

Niewątpliwie najbardziej znanymi próbami „zamachu stanu” w Rzymie w okresie

schyłku republiki były wydarzenia związane z działalnością L. Sergiusza Katyliny.30

Najwięcej kontrowersji wzbudza tzw. pierwsze sprzysiężenie Katyliny. W 66 roku p.n.e.

consules designati Publiusz Autroniusz Petus i Publiusz Korneliusz Sulla zostali oskarżeni

i skazani w procesie de ambitu, a w ponownych wyborach zostali wybrani ich konkurenci:

Lucjusz Manliusz Torkwatus i Lucjusz Aureliusz Kotta. W tym samym roku o konsulat

ubiegał się także po raz pierwszy Katylina, który jednak został odsunięty przez konsula L.

Wolkacjusza Tullusa.31

28 Appian, Bella civilia, I, 107.29 Sallustius, Historiae, I, 77, 2; 17; 19. Por. Criniti, dz.cyt., s.369, Labruna, dz.cyt.30 Obszerną literaturę na temat Katyliny omawia N. Criniti, Bibliografia catlinaria, Milano 1971 oraz tenże,

Schegge sulla fortuna di Catilina nell’Italia del XX sec., w: „Miscellanea di studi classici in onore di E. Manni,

Roma 1980, s. 624 i n. (Bibliografia catlinaria 1971-1978). Por. H. Drexler, Die Catilinarische Verschwörung.

Ein Quellenheft, Darmstadt 1976.31 Cicero, In toga candida oraz komentarz Askoniusza, s. 89 (Clark); Sallustius, De coniuratione Catilinae, 18.

Tekst Sallustiusza pozostaje jednak w pewnej sprzeczności z informacjami Cycerona i Askoniusza co

powoduje, iż proces oraz kandydatura Katyliny są do dziś przedmiotem wielu dyskusji. Większość badaczy

opowiada się za powtórzonymi wyborami w jesieni i do nich odnosi kandydaturę Katyliny (m.in.:

G.V.Sumner, The Consular Elections of 66 B.C., „Phoenix”, 19: 1965, ss.226-231; F. D’Ippolito, Un caso di

„ambitus” dell 66 a.C., „Labeo”, 11: 1965, ss.42-46; L. Havas, Notes sur la candidature de Catilina en 66 av.

n.è, „Acta classica Universitatis Scientiarum Debrecenensis”, 9: 1973, ss. 33-40; B. Marshall, Catilina: court

cases and consular candidature, „ Scripta classica Israelica”, 3: 1976/77, ss. 127-137; M. Leone, Il complotto

del 66 a. C., „Atti della Academia di Scienze, Lettere e Arti di Palermo”, Serie IV, 37: 1977-78, Parte 2,

ss.325-373; J. T. Ramsey, Cicero, Pro Sulla 68 and Catilinas Candidacy in 66 B.C., „Harvard Studies in

Classical Philology”, 86: 1982, ss.121-131. Odmiennie F. X. Ryan, The consular candidacy of Catiline in 66,

„Museum Helveticum”, 52: 1995, ss. 45-48, który uważa, iż Katylina startował w pierwszych wyborach. Z

kolei M. Mello, Sallustio e le elezioni consolari del 66 a.C., „La Parola del Passato”, 18: 1963, ss.36-54, który

sądzi, że nie było powtórnych wyborów, a Torkwatus i Kotta otrzymali konsulat, jako praemia legis za

oskarżenie Autroniusza i Sulli w procesie de ambitu. Przeciwko: H. Kowalski, Praemia legis w rzymskim

ustawodawstwie de ambitu I wieku p.n.e., "Res Historica", 5, 1998 : "Graecorum et Romanorum

memoria", ss.101-113.

9

Konsekwencją tych wydarzeń miało być zawiązanie spisku przez Autroniusza,

Sullę i Katylinę oraz Pizona, a także opracowanie w grudniu 66 r. planów „zamachu

stanu”: w dniu 1 stycznia 65 roku p.n.e., na Kapitolu podczas uroczystości objęcia władzy

mieli zostać zamordowani konsulowie: Torkwatus i Kotta, a ich miejsce mieli zająć

Katylina i Autroniusz, którzy mieli porwać oznaki władzy. Pizon w nagrodę miał otrzymać

Hiszpanię.32 Swetoniusz podaje, iż w spisku mieli uczestniczyć także Krassus i Cezar: po

wymordowaniu, według wcześniej przygotowanej listy, senatorów miano Krassusa

obwołać dyktatorem, a Cezar miał zostać magister equitum. Dopiero po uspokojeniu

sytuacji miano przywrócić konsulat Sulli i Autroniuszowi.33

Zamach ten nie powiódł się, gdyż konsulowie zostali ostrzeżeni i przybyli

uzbrojeni. W tej sytuacji spiskowcy przenieśli realizację swego planu na 5 lutego 65 roku

p.n.e.. Także ten plan zawiódł. Według Swetoniusza winę ponosił Cezar, który nie dał

ustalonego sygnału (zrzucenie z ramion togi ), być może z uwagi na fakt, iż nie pojawił się

Krassus. Sallustiusz i Askoniusz podają z kolei, iż to Katylina dał za wcześnie znak, zanim

przybyli wszyscy spiskowcy.34

Po niepowodzeniu spisku Katylina miał zamiar ubiegać się o wybór na konsula w

wyborach na rok 64 p.n.e. Przeszkodził mu jednak w tym proces w quaestio de repetundis,

o zdzierstwa w prowincji Afryce, w związku z czym w wyborach nie wziął udziału.35 Z

listu Cycerona do Attyka, pisanego w czerwcu 65 roku p.n.e., wynika, że Katylina

prawdopodobnie w związku z procesem sam zrezygnował z ubiegania się o konsulat, gdyż

32 Sallustiusz, De coniuratione Catilinae, 18; Livius, Periochae, 101; Cassius Dio, XXXVI,44,3.33 Suetonius, Caesar, 9. Por. E.T. Salmon, Catiline, Crassus and Caesar, “American Journal of Philology”, 56:

1935, ss.302- 316.34 Suetonius, Caesar, 9; Sallustius, De coniuratione Catilinae, 18; Asconius, In orationem in toga candida,

s.92 (Clark). Część badaczy (m.in. R. Seager, The First Catilinarian Conspiracy, “Historia”, 13: 1964, ss.

338-347; E. S. Gruen, Notes on the first Catilinarian Conspiracy, “Classical Philology”, 64: 1969, ss. 20-24;

E.J. Phillips, Catilines Conspiracy, “Historia”, 25: 1976, ss.441-448) pomniejsza znaczenie spisku i roli w nim

Katyliny, koncentrując się na działaniach Sulli i Autroniusza. Por. H. D. Stöver, Verschwörung gegen Rom.

Catilinas Griff nach der Macht, Düsseldorf/Wien 1979, s.191 i n. Ostatnio nową interpretację wydarzeń

przedstawił L. Bessone, Le problème de la première conjuration de Catilina, “Patavium”, 15: 2000, ss.23-36.

Tenże, Problem pierwszego spisku Katyliny, w: „Z antycznego świata: Religio-cultus-homines”, pod red.

W.Appela i P.Wojciechowskiego, Toruń 2000, ss. 29-39, który opowiada się za równym udziałem Katyliny w

tym spisku.35 Asconius, In Cornelianam, s.66 (Clark): “ Fuit autem Catilina patricius et eodem illo tempore erat reus

repetundarum, cum provinciam Africam obtinuisset et consulatus candidatum se ostendisset”. Por. Tenże, In

orationem in toga candida, s. 91-92 (Clark).

10

mówca omawiając szanse przedwyborcze nie wymienia go wśród kandydatów, a

przeciwnie stwierdza, że jeśli Katylina zostanie uwolniony to będzie miał w nim

współzawodnika w wyborach w roku następnym.36

Następnym krokiem Katyliny był jego udział w wyborach konsularnych w 64 roku

p.n.e. Cyceron we wspomnianym liście do Attyka wymienia aż 12 kandydatów,

ostatecznie wystartowało prawdopodobnie 7 kandydatów: dwóch patrycjuszy: P.

Sulpicjusz Galba i L.Sergiusz Katylina; czterech plebejuszy: G.Antoniusz Hybryda,

Kw.Kornificjusz, L.Kassjusz Longinus, G.Licyniusz Sacerdos oraz homo novus M.

Tulliusz Cyceron.37

Przebieg walki wyborczej jest dość dobrze opisany w literaturze.38 Katylina i

Antoniusz zawarli ze sobą porozumienie (coitio ), mające na celu uzyskanie zwycięstwa

przy pomocy przekupstw wyborczych. Cyceron odpowiedział wygłoszeniem mowy “In

toga candida”, w której zaatakował obu współkandydatów oskarżając ich o machinacje

wyborcze.39 Z zachowanych fragmentów tej mowy nie wynika wprawdzie, że Katylina

planował zastosowanie przemocy, część badaczy nie wyklucza jednak takiej możliwości.40

36 Cicero, Ad Atticum, I, 1,1. Por. P. Stern, Catilina und die Parteikämpfe in Rom in der Jahre 66-63 , Dorpat

1883, s. 46 i n.37 Cicero, Ad Atticum, I, 1,1. Askoniusz (In orationem in toga candida, s. 92 (Clark) wylicza 7 kandydatów.

Na temat kandydatów zob. T.R.S. Broughton, Candidates Defeated in Roman Elections: Some Ancient Roman

“Also-Rans”, Philadelphia 1991 : rozdz. II: Candidates for the Consulship, nr 11 (Kassjusz Longinus), nr 15

(Kornificjusz), nr 20 (Licyniusz Sacerdos), nr 33 (Katylina), nr 34 (Galba).38 Por. m.in. H. Wirz, Catilinas und Ciceros Bewerbung um das Konsulat für das Jahr 63, Zürich 1863; A.

Neuendorff, Die römische Konsulwahlen von 78-49 v.Chr, Diss. Breslau 1913, s. 27 i n.; R. Till, Ciceros

Bewerbung ums Konsulat, “Historia”, 11: 1962, ss. 315-338.39 Cicero, In toga candida u Askoniusza, s. 82-93 (Clark). Askoniusz (s. 83 Clark) sugeruje, że wsparcia

Katylinie i Antoniuszowi udzielili Cezar i Krassus, w których domu miało odbyć się spotkanie wymienionych

kandydatów z ich pomocnikami w przekupstwach (sequestres). Na temat interpretacji tego fragmentu zob. A.

M. Stone, A house of notoriety: an episode in the campaign for the consulate in 64 B.C., „Classical Quarterly”,

48: 1998, s.487-491.40 Z działalnością Katyliny wiążą się prawdopodobnie uchwalone w tymże roku: senatus consultum

rozwiązujące kolegia (por. J. Linderski, Senat und die Vereine, w: Tenże, „Roman Questions. Selected

Papers”, Stuttgart 1995, ss. 165-203 oraz ss. 645-647 (bibliografia uzupełniająca); SC dotyczące sectatores

(por. P.Nadig, Ardet ambitus: Untersuchungen zum Phänomen der Wahlbestechungen in der römischen

Republik, Frankfurt am Main 1997, s. 45 i n.). Istnieją też sugestie, iż Katylina zamierzał użyć oddziału

zbrojnego złożonego z gladiatorów (por. D.Słapek, Udział gladiatorów w oddziałach zbrojnych Katyliny, w:

Terra, mare et homines. Volumen in memoriam Thaddei Łoposzko, "Annales UMCS", Sectio F, vol.49,

1994, ss. 39-52.

11

Ostatecznie wybory zakończyły się zwycięstwem Cycerona, który, jak sam

podawał, uzyskał większość we wszystkich głosujących centuriach.41 Drugie miejsce zajął

Antoniusz, który według przekazu Askoniusza, uzyskał przewagę kilku centurii nad

Katyliną.42

Z walką wyborczą w 64 roku p.n.e. Sallustiusz połączył zawiązanie tzw. drugiego

spisku Katyliny. Autor ten opisuje spotkanie w dniu 1 czerwca tegoż roku, na którym

Katylina przedstawił swoim zwolennikom własny program polityczny ( m.in. zniesienie

długów, proskrypcję bogatych, nadanie urzędów państwowych i kapłańskich) oraz wezwał

ich do przygotowań w celu zbrojnego przejęcia władzy.43 Z relacji tej wynika dość

jednoznacznie, iż Katylina planował “zamach stanu” w przypadku niepowodzenia w

wyborach. Większość współczesnych historyków odrzuca jednak informację Sallustiusza,

zarzucając mu nieścisłości chronologiczne i przenosi wymienione wydarzenia na rok 63

p.n.e.44

W 63 roku p.n.e. Katylina kolejny raz starał się o konsulat. Obok niego ubiegali się L.

Licyniusz Murena, D.Iuniusz Sylanus i S.Sulpicjusz Rufus.45 Trzej pierwsi z nich

posługiwali się na olbrzymią skalę przekupstwami wyborczymi, w związku z czym senat

podjął przeciwdziałania, których rezultatem było uchwalenie dwóch SC oraz lex Tullia de

ambitu.46

Rachuby wyborcze Katyliny opierały się jednak nie tylko na przekupstwach. Hasło

powszechnego oddłużenia miało zapewnić mu poparcie plebsu, liczył także na poparcie

weteranów Sulli, których miał sprowadzić z Etrurii Manliusz.47 Z relacji Cycerona wynika,

iż Katylina przygotowywał już wcześniej spisek i planował dokonanie podczas

41 Cicero, De lege agraria, II, 4; II, 7; In Vatinium, 6; In Pisonem, 3; De officiis, II, 59.42 Asconius, In orationem in toga candida, s.94 (Clark). Por. Sallustius, De coniuratione Catilinae, 24;

Plutarch, Cicero, 11; Appian, Bella civilia, II, 2, 5; Cassius Dio, XXXVII, 10, 4.43 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 17; 20-21. Autor ten wymienia nazwiska uczestników spisku, w tym

także przedstawicieli stanu senatorskiego. Por. L. Havas, Die Catilina- Bewegung und der Senatorenstand,

„Acta Classica Universitatis Scientiarum Debrecenensis“, 14: 1978, s.25-36.44 Dyskusję na temat dzieła Sallustiusza i zawartych tam nieścisłości i zafałszowań zob. G. Ledworuski,

Historiographische Wiedersprüche in der Monographie Sallusts zur Catilinarischen Verschwörung, Frankfurt

am Main/ Berlin/ New York/Paris/Wien 1994.45 Por. Neuendorff, dz.cyt., s. 34 i n.; J. Linderski, Rzymskie zgromadzenie wyborcze od Sulli do Cezara,

Wrocław-Warszawa -Kraków 1966, s. 124 i n.46 Zob. Nadig, dz.cyt., s. 48 i n.47 Plutarch, Cicero, 14.

12

zgromadzenia wyborczego zamachu na jego życie. Z tego powodu konsul przyszedł na

zgromadzenie z bronią i w otoczeniu uzbrojonych amici i klientów.48 Nieco inną wersję

przedstawił Kasjusz Dion: “W tych okolicznościach Cyceron uległ panice, jako że jeszcze

bardziej rozdrażnił Katylinę. Nie odważył się iść sam na zgromadzenie, jak to zwykle

czynił, lecz zebrał przyjaciół przygotowanych do jego obrony, gdyby zagroziło jakieś

niebezpieczeństwo. Częściowo dla własnego bezpieczeństwa, częściowo dla oszkalowania

przeciwników nosił pod szatą pancerz, który celowo odsłaniał.”.49 Możliwe wydaje się

więc, że całe niebezpieczenstwo użycia przemocy przez Katylinę i “zamachu stanu”

podczas wyborów zostało przez Cycerona wyolbrzymione.

Katylina w ostatecznym rozrachunku wybory jednak przegrał, a konsulami zostali

Murena i Sylanus. Spowodowało to, że Katylina zdecydował się na przeprowadzenie

rzeczywistego “zamachu stanu”. Jego plany obejmowały zbrojne wystąpienia oddziałów:

m.in. Manliusza w Faesulae; G.Flaminiusza w Arretium, G.Septimiusza Kamersa w

Picenum, G.Juliusza w Apulii , G. Mewulanusa w Galii Cisalpińskiej. Ponadto

przewidywano podjęcie działań w Rzymie: m.in. zamach na Cycerona oraz dokonanie

rzezi optymatów, a jako termin rozpoczęcia wyznaczono 27 pażdziernika. 50

Cyceron, uprzedzony o planach spiskowców, podjął przeciwdziałania. Chronologia

wydarzeń przedstawia się następująco:

21 października na wniosek Cycerona senat uchwalił senatus consultum ultimum de re

publica defendenda.51

W nocy z 6 na 7 listopada odbyło się zebranie spiskowców w domu M. Porcjusza

Leki, na którym podjęto decyzję o zamordowaniu Cycerona. Katylina miał objąć

dowództwo oddziałów w Etrurii, a w Rzymie działaniami spiskowców miał kierować

Lentulus Sura.52

Plan zamachu na Cycerona nie powiódł się, a tenże postanowił zaatakować

bezpośrednio Katylinę oskarżając go o przygotowywanie “zamachu stanu”. Efektem było

48 Cicero, Pro Murena, 52; Pro Sulla, 51. O planowanych zamieszkach i zamachu na Cycerona wspominają

też: Sallustius, De coniuratione Catilinae,26; Plutarch, Cicero, 14.49 Cassius Dio, 37, 29. Por. Kowalski, Przemoc, s. 79 i n.50 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 27; Plutarch, Cicero,15; Appian, Bella civilia, II, 2; Cassius Dio, 37,

31, 2. Por. Gruen, dz.cyt., s.418 i n.51 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 28-29; Plutarch, Cicero,15; Appian, Bella civilia, II, 3; Cassius Dio,

37, 31, 2. Daty podaję za: Stöver, dz. cyt., s. 324 i n.52 Sallustius, De coniuratione Catilinae,27; Plutarch, Cicero,16; 18; Appian, Bella civilia, II, 3. ; Cassius Dio,

37,34

13

posiedzenie senatu w świątyni Jowisza Statora w dniu 8 listopada, w trakcie którego

Cyceron wygłosił swoją pierwszą mowę przeciwko Katylinie.53

W wyniku przedstawionego oskarżenia Katylina nocą opuścił Rzym i ogłosił

listownie, że udaje się na dobrowolne wygnanie do Marsylii. Mimo to Cyceron 9 listopada

wygłosił drugą mowę przeciwko Katylinie, tym razem do ludu.54

15 listopada senat uznał Katylinę i Manliusza za wrogów, wyznaczył termin złożenia

broni i podjął decyzję o wysłaniu do Etrurii wojska pod dowództwem konsula

Antoniusza.55

Mimo tych decyzji senatu Lentulus opracował plan zamachu w Rzymie. Na sygnał,

jakim miało być zapalenie 12 ognisk, spiskowcy mieli opanować Rzym i rozpocząć rzeź

optymatów. Termin wybuchu powstania wyznaczono na noc poprzedzającą Saturnalia, a

16 na 17 grudnia.56

W dniu 3 grudnia Cyceron przedstawił w senacie dowodu na istnienie spisku, którymi

były listy do Allobrogów, w związku z czym senat podjął decyzję o aresztowaniu

spiskowców. a następnie wygłosił do ludu trzecią mowę przeciwko Katylinie.57

5 grudnia odbyło się słynne posiedzenie senatu w świątyni Zgody (Concordia), na

którym wygłosili mowy m.in.: Sylanus, Cezar, Cyceron i Katon. W wyniku dyskusji senat

podjął decyzję o skazaniu spiskowców na karę śmierci, po czym wyrok niezwłocznie

wykonano.58

W styczniu 62 roku p.n.e. doszło do bitwy pod Pistorią, w trakcie której zginął

Katylina.59

53 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 31; Plutarch, Cicero,16; Cassius Dio, 37,33. Por. C. John, (1888): Der

Tag der ersten Rede Ciceros gegen Catilina, „Philologus“, 46: 1888, ss. 650-665.54 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 34; Cicero, In Catilinam, 2, 1,1.55 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 36; Plutarch, Cicero,16; Cassius Dio, 37,33, 3.56 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 43.57 Tamże, 46; Cicero, In Catilinam, 3, 1,1; Plutarch, Cicero,19.58 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 50-55; Cicero, In Catilinam, IV, passim; Plutarch, Cicero, 20-22;

Tenże, Caesar, 7-8; Appian, Bella civilia, II, 5-6 ; Cassius Dio, 37,36, 1-3; Suetonius, Caesar, 14. Na temat

tego posiedzenia senatu, mów przekazanych przez Sallustiusza oraz egzekucji uczestników spisku Katyliny

zob. A. Drummond, Law, Politics and Power . Sallust and the Execution of the Catilinarian Conspirators,

Stuttgart 1995; H. Kowalski, Prawne i filozoficzne aspekty kary śmierci w procesie Katylinarczyków, w: „Kara

śmierci w starożytnym Rzymie”, pod red. H.Kowalskiego i M.Kuryłowicza, Lublin 1996, ss. 41-57.59 Sallustius, De coniuratione Catilinae,56-61; Plutarch, Cicero, 22; Appian, Bella civilia, II, 7; Cassius Dio,

37,39.

14

Jak wspomniano jedną z dość istotnych kwestii w walkach politycznych było

odwołanie się do religii. Aspekty religijne pojawiły się w „zamachu stanu” Tyberiusza

Grakcha. Złożenie z urzędu trybuna Marka Oktawiusza było naruszeniem sakralności jego

urzędu (sacrosanctitas tribunicia). Plutarch podaje, iż przeciwnicy usiłowali wykorzystać

to przeciwko Tyberiuszowi, który w związku z tym wygłosił specjalną mowę, w której

uzasadniał swój krok. Charakterystyczne jest przy tym, iż Tyberiusz odwoływał się

również do argumentacji religijnej, dowodząc, że to Oktawiusz swoim działaniem naruszył

prawa boskie, występując przeciwko ludowi, który go wybrał na trybuna. Utracił w ten

sposób swoją sakralność i podobnie jak występna westalka musiał ponieść karę.

Interesująca jest też interpretacja Tyberiusza w odniesieniu do roli ludu w religii i polityce.

Lud sprawuje najwyższą władzę także w stosunku do religii, ma prawo naruszania rzeczy

uchodzących za święte i nietykalne.60

Religia i polityka dominowały także w następnych wydarzeniach związanych z

działalnością Tyberiusza Grakcha, który zamierzał ubiegać się o ponowny trybunat.

Plutarch wymienia złowróżebne znaki, które pojawiły się w dniu zgromadzenia

wyborczego (święte kury nie chciały wyjść z klatki i jeść; dwa kruki walczące ze sobą na

dachu i kamień strącony przez nie, który upadł koło jego nogi; potknięcie Tyberiusza,

który złamał paznokieć u dużego palca nogi) oraz wcześniejszy znak (w hełmie Tyberiusza

węże złożyły jaja i wykluły się z nich młode). Tyberiusz, mimo iż sam był augurem, za

namową niejakiego Blosjusza z Kume zlekceważył je i udał się na Kapitol.61 Według

M.Sordi było to jednym z zarzutów o impietas Tyberiusza.62

Znaczenie religijne miały również miejsca wydarzeń. Comitia, a następnie contio

Tyberiusza odbywało się przed świątynią Jowisza Kapitolińskiego, natomiast senat zebrał

się w świątyni bogini Fides.63 Symboliczne i religijne były, co udowodnił J. Linderski,

60 Plutarch, Tiberius Gracchus, 14-15; Florus II,2,5. Tyberiusz odwoływał się też do „libertas” podając jako

przykład wypędzenie Tarkwiniusza, mimo sakralności stanowiska króla. Por. M. Sordi, La sacrosanctitas

tribunizia e la sovranità popolare in un discorso di T.Graccho, w: „ Religione e politica nel mondo antico”, a

cura di M.Sordi, Milano 1981, ss. 124-130.61 Plutarch, Tiberius Grakchus, 17. Por. Bergemann, dz. cyt., s.97 i n. O auguracie Tyberiusza Grakcha

wspomina Plutarch (Tiberius Grakchus, 4). Por. G. J. Szemler, The Priests of the Roman Republic, Bruxelles

1972, s. 146.62 Sordi, dz.cyt., s. 130.63 Plutarch, Tiberius Grakchus,17-19; Rhetorica ad Herennium, 4, 68. Szerzej na temat świątyń jako miejsc

zgromadzeń i obrad senatu zob. J. Vaahtera, On the Religious Nature of the Place of Assembly, w: U.

Paananen i in., “Senatus Populusque Romanus. Studies in Roman Republican Legislation”, Helsinki 1993, ss.

15

gesty (zarzucenie na głowę fragmentu togi z widocznym purpurowym pasem) i słowa

pontifeksa maksimusa Scypiona Nazyki, który stanął na czele przeciwników Tyberiusza,

doprowadzając do jego wyklęcia formułą „sacer esto”, a następnie śmierci trybuna.64

Kontekst religijny został również wykorzystany przez przeciwników Apulejusza

Saturninusa. Jak podaje Appian, podczas zgromadzania zaczęto wołać, że rozległ się

grzmot. Zgodnie z zasadą utrwaloną przez leges Aelia et Fufia należało przerwać

zgromadzenie i odłożyć uchwalenie ustaw. Saturninus zlekceważył jednak ten znak i

kontynuował głosowanie.65 W senacie odbyła się następnie na ten temat debata, przy

czym, według Appiana, Gajusz Mariusz miał zaproponować ewentualną kasację poprzez

zastosowanie formuły: per vim, contra auspicia. Ostateczne decyzje senatu nie są znane, w

literaturze zdania na temat tej kasacji są podzielone.66

Niestety, poza drobnymi odwołaniami do bogów przez wygłaszającego mowę

Filippusa, brak jest informacji na temat wykorzystania elementów religijnych przez

Lepidusa i jego przeciwników.67

Religia i polityka dominowały natomiast w wydarzeniach związanych z

działalnością Katyliny. Charakterystyczne jest przy tym, iż obie strony odwoływały się do

czynników religijnych.

Z przedstawioną wyżej relacją Sallustiusza o spotkaniu spiskowców w dniu 1

czerwca 64 r. p.n.e wiąże się ważny aspekt religijny. Historyk ten podaje, że Katylina

odbierając od swych zwolenników przysięgę: “obnosił w czarach krew ludzką zmieszaną z

winem, a następnie wszyscy po wypowiedzeniu zaklęcia nadpili z czary, jak to zwykle

97-116; M. Bonnefond-Coudry, Le sénat de la République romaine, de la guerre d’Hannibal à Auguste,

Roma 1989, s. 112 i n; Ch. Döbler, Politische Agitation und Öffentlichkeit in der späten Republik, Frankfurt

am Main 1999, s. 252 i n.64 J. Linderski, Śmierć Tyberiusza Grakcha, Poznań 1997, s.5 i n.65 Appian, Bella civilia, I, 30; Cicero, De legibus, II, 14. Por. J. Linderski , The Augural Law, w: Aufstieg

und Niedergang der Römischen Welt, Bd II, 16,3, Berlin 1986, s.2146-2312 (s.2167 i n.).66 Por. J. Bleicken, Lex publica. Gesetz und Recht in der römischen Republik, Berlin-New York 1975, s.463 i

n.; Burckhardt, dz.cyt.., s.229 nn.; L. De Libero, Obstruktion. Politische Praktiken im Senat und in der

Volksversammlung der ausgehenden Republik (70-49 v.Chr.), Stuttgart 1992.s.91 i n.67 Sallustius, Historiae, I, 77, 3; 15; 16; 20. Pojawiające się w tejże mowie odniesienia Filippusa ( 5; 13; 14)

do pojęć: “pax” i „concordia” miały raczej znaczenie polityczne jako przeciwstawienie do „bellum civile”, niż

kontekst religijny.

16

odbywa się przy uroczystych ofiarach”.68 Relację tę potwierdza przekaz Florusa, który

wspomina o pucharze z krwią.69 Plutarch i Kasjusz Dion piszą o dokonaniu ofiary z

człowieka oraz o spożywaniu przez spiskowców jej mięsa lub wnętrzności.70

Przedstawione fragmenty źródłowe stały się podstawą teorii o wykorzystywaniu przez

Katylinę elementów wschodnich kultów i magii. Najbardziej popularna stała się koncepcja,

że Katylina był wyznawcą kappadockiej bogini Mâ- Bellony, a magiczne obrzędy miały

zyskać mu poparcie weteranów Sulli, którzy zapoznali się z tymi rytuałami w czasie wojny

na Wschodzie.71 Jeszcze dalej poszedł w swych rozważaniach węgierski badacz L. Havas,

który pisze, że Katylina realizował własną koncepcję religijną. Jej celem było powiązanie

kultów wschodnich (m.in. Mâ- Bellony), popularnych wśród żołnierzy Sulli, z elementami

wyobrażeń i rytuałów celtyckich, z którymi Katylina miał zapoznac się podczas pobytu w

Luzytanii w czasie wojny z Sertoriuszem.72

Argumentem przemawiającym za działaniami rytualno-magicznymi Katyliny jest też

fragment pierwszej mowy Cycerona przeciwko Katylinie, w której wspomina on o

sztylecie poświeconym przez Katylinę w celu zabójstwa mówcy: “Quotiens tibi iam

extorta est ista seca de manibus! Quotiens vero excidit casu aliquo et elapsa est! Quae

quidem abs te initiata sacris ac devota sit nescio, quod eam necesse putas in consulis

corpore defigere”.73

Obie koncepcje skrytykowała D. Musiał, która sądzi, iż Katylina nie prowadził jakiejś

świadomej polityki religijnej. Epizod z krwią interpretuje jako potwierdzenie przysięgi

poprzez domieszanie do wina krwi uczestników spotkania, a tym samym zawarcie

przymierza połączonego z więzami braterstwa (krwi).74 Hipoteza ta ma jednak pewien

mankament. Sallustiusz omawiając przedstawioną scenę pisze: “Fuere ea tempestate qui

68 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 22: „ humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris

circumtulisse: inde quom post execrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consuevit”

(przekład polski K.Kumanieckiego).69 Florus, 2, 12, 4. Por. Tertullanus, Apologeticus, IX, 9; Minucius Felix, Octavius, 30,5.70 Plutarch, Cicero, 10; Cassius Dio, 37, 30. Szerzej omówienie źródeł i literatury zob. D. Musiał, Przysięga

Katyliny (Sall., Cat.,22), „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Historia XXXI, z.330: Toruń 1999, ss. 91-

103.71 E. Manni, Lucio Sergio Catilina, Palermo 19692, s. 31 i n.; Tenże, Religione e politica nella congiura di

Catilina, „Athenaeum”, 24, 1946, s.55-67.72 L. Havas, Arrière-plan religieux de la conjuration de Catiline, „Oikumene”, 2: 1978, s.191-199.73 Cicero, In Catilinam, I, 16.74 Musiał, dz. cyt., s. 101 i n.

17

dicerent Catilinam oratione habita cum ad iusiurandum popularis sceleris sui adigeret”.

Także w dalszej części wspomina: “atque eo dictitare fecisse, quo inter se fidi magis

forent, alius alii tanti facinoris conscii”.75 Oczywiście użycie terminów “scelus” i

“facinus” może być zastosowaniem figur retorycznych, jeśli jednak uznać opowiadanie

Sallustiusza za prawdziwe, to nie wydaje się by użył słów określających “zbrodnię” na

określenie aktu, nawet magicznego, ale polegającego na piciu krwi, pochodzącej od

samych spiskowców.

Innym symbolem religijnym, do którego odwoływał się Katylina był srebrny orzeł,

prawdopodobnie należący wcześniej do Mariusza z czasów wojny z Cymbrami. Cyceron

wspomina, że Katylina urządził w swoim domu specjalną kapliczkę dla tegoż orła.76

Według Sallustiusza Katylina walczył pod tym orłem w bitwie pod Pistorią.77

Do odniesień do religii rzymskiej odwoływał się także główny przeciwnik Katyliny

Marek Tulliusz Cyceron. Znakomity mówca i polityk był mistrzem w propagandzie

politycznej. Jego celem było nie tylko przekonanie słuchaczy do własnych argumentów,

ale jednocześnie przedstawienie przeciwników w jak najgorszym świetle. Opierał się na

zestawieniu: jego zwolennicy to viri boni, działający dla dobra republiki i społeczeństwa,

przeciwnicy to ludzie, których celem jest szkodzenie państwu.78

Do najbardziej charakterystycznych przejawów wykorzystania symboliki religijnej w

propagandzie politycznej Cycerona należy pojawienie się w znaczącej skali odniesień do

cnót obywatelskich (virtutes).79 Dla mówcy virtutes stanowiły cechy, którymi powinien

charakteryzować się dobry obywatel (vir bonus, vir perfectus). Należały do nich m.in.:

aequitas, clementia, dignitas, fides, honestas, iustitia, auctoritas, amicitia, virtus itd. Ich

przeciwstawieniem były cechy i działalność jego przeciwników politycznych. 80

75 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 22, 1; 22, 2.76 Cicero, In Catilinam, I, 24; II, 13. Mówca określa ją jako : „sacrarium sceleratum” oskarżając Katylinę, że

wykorzystywał orła w przygotowaniach do wojny.77 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 59.78 Por. G. Achard , L’emploi de boni, boni viri, boni cives et de leurs formes superlatives dans l’action

politique de Cicéron, “Les Etudes Classiques”, 4: 1973, ss.207-221; J.Korpanty, Studia nad łacińską

terminologią polityczn-socjalną okresu republiki rzymskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s.69 i

n.79 Por. P. Kuklica, Ciceros Begriff virtus und dessen Interpretation, “Graecolatina et Orientalia”, 7-8, 1975/76,

s. 3-23.80 Cicero, In Verrem, II,5,115; De imperio Cn. Pompei,36-46; De domo sua,101. Por. Korpanty, dz.cyt., s. 7 i

n.

18

Znaczenie virtutes miało nie tylko charakter polityczny, ale także religijny, co wiązało

się z nowymi tendencjami dotyczącymi rozwoju ich kultu. Dla wybitnych wodzów,

przygotowujących grunt dla swojej władzy politycznej, odniesienia do virtutes i ich kultu

stawały się istotnym czynnikiem propagującym ich nadludzkie, czy wręcz boskie

możliwości.81 Główną formą szerzenia ideologii związanej z wymienionymi hasłami były

symbole i napisy umieszczane na monetach.82

Jednym z przykładów tego typu kultu jest Pietas. Termin ten tłumaczony jest

najczęściej jako: pobożność. Cyceron w rozprawie „De natura deorum” definiuje go: „Est

enim pietas iustitia adversum deos”.83 Przejawiała się ona przede wszystkim w oddawaniu

czci i bezwzględnym przestrzeganiu rytuałów i zasad religijnych, które we wczesnym

okresie dziejów Rzymu regulowały również formy współistnienia w społeczeństwie.

Narzucało to szczególną interpretację wymienionego terminu: naczelną zasadą było

posłuszeństwo i wypełnianie obrzędów wobec bogów („pietas erga deos”).84

Pobożność Rzymian uchodziła w świecie starożytnym za wzorową, za takich uznał ich

Polibiusz, który stwierdził, iż Rzymianie pod tym względem przewyższają inne ludy.85

Także Cyceron twierdził, że: „pietate ac religione atque hac una sapientia, quod deorum

numine omnia regi gubernarique perspeximus, omnes gentes nationesque superavimus”.86

81 J.R.Fears, The Cult of Virtues and Roman Imperial Ideology, w: “Aufstieg und Niedergang der Römischen

Welt”, II,17,2 , Berlin 1981, s.827-948 (875 i n.)82 Por. W.Hollstein, Die stadtrömische Münzprägung der Jahre 78-50 v.Chr. zwischen politischer Aktualität

und Familienthematik, München 1993; C.J.Classen, Virtutes Romanorum nach dem Zeugnis der Münzen

republikanischer Zeit, w: Tenże, „Die Welt der Römer. Studien zu ihrer Literatur, Geschichte und Religion“,

Berlin-New York 1993, s. 39-61.83 Cicero, De natura deorum, I,116. Por. Cicero, Topica, 90; De officiis, II, 11. Szerzej zob. H.Fugier,

Recherches sur l’expression du sacré dans la langue latine, Paris 1963, s.331 i n.84 Por. Th. Ulrich, Pietas (pius) als politischer Begriff im römischen Staate bis zum Tode des Kaisers

Commodus, Diss. Phil. Breslau 1930; J.Liegle, Pietas, w: H.Opperman (hrsg.), „Römische Wertbegriffe“,

Darmstadt 1983, ss. 229-273 (= Zeitschrift für Numismatik, 42: 1932, ss.59-100); H.Waagenvoort, Pietas, w:

Tenże, „Pietas. Selected Studies in Roman Religion”, Leiden 1980, ss.1-20; J.Champeaux, „Pietas”: piété

personelle et piété collective à Rome, „ Bulletin Budè ” 3: 1989, ss.263-279.85 Polibius, VI,56, 6-8. Szerzej: H. Dörrie, Polybius über Pietas, Religio und Fides (Zu Buch 6, Kap. 56), w:

“Mélanges de philosophie, de littérature et d’histoire ancienne offerts à P.Boyancé”, Rome 1974, ss.251-172.86 Cicero, De haruspicum responsis, 19: Por. J.Korpanty, Pietas Romana, w: “Studia Archeologica. Prace

dedykowane Profesorowi Januszowi A. Ostrowskiemu w sześdziesięciolecie urodzin”, pod red. E. Papuci-

Władyki i J. Śliwy, Kraków 2001, ss. 189-196.

19

Cyceron, oprócz ironii, często wprowadzał w swoich mowach przeciwstawienia, które

miały charakteryzować jego przeciwników i przedstawiać ich negatywne cechy. Formą

takiego przeciwieństwa „pietas” jest termin „impietas”. Według mówcy i filozofa w sferze

religijnej: impius = adversus deos immortales. Odpowiednikami „impietas” są: „scelus” i

„nefas” – naruszenia praw boskich. Podobnie jak „pietas” może występować w

odniesieniu do bogów, ojczyzny, przodków, rodziców itd.87 Jego greckim odpowiednikiem

była: „ασέβεια” – „asebeia”.88

W propagandzie politycznej Cycerona terminy: „impietas” i „impius” pojawiają się

wielokrotnie, można stwierdzić nawet, iż należały do stałego repertuaru pejoratywnych

określeń przeciwników.89 Są oni określani jako: „impii homines, viri, cives”. Czasem dla

wzmocnienia ich znaczenia mówca łączy je z innymi odpowiednikami: „scelerati”,

„nefarii”, „perditi”, „periuri”.90 Tego typu cechami charakteryzowali się m.in.: Werres,

Klodiusz, Gabiniusz, Pizon, Watyniusz i Antoniusz.91

Schemat ten zastosował mówca także wobec Katyliny. W drugiej mowie: „In

Catilinam” zestawia: „ Ex hac enim parte pudor pugnat, illinc potulantia; hinc pudicitia,

illinc stuprum; hinc fides, illinc fraudatio; hinc pietas, illinc scelus; hinc constantia, illinc

furor; hinc honestas, illinc turpitudo; hinc continentia, illinc libido; hinc denique

aequitas, temperantia, fortitudo, prudentia, virtutes omnes certant cum iniquitate, luxuria,

ignavia, temeritate, cum vitiis omnibus; postremo copia cum egestate, bona ratio cum

87 Cicero, De officiis, III, 28. Ae. Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon, T.III, Prati 1865, s.401: „Impietas:

sceleratus inhumanusque affectus adversus Deum, patriam, parentes, cosve, qui parentum loco sunt: et

generatim scelus, fraus, peccatum”; ss. 402-403: „Impius: proprie est sceleratus, saevus, ferus, nefarius, non

pius”. Por. Hellegouar’h, dz. cyt., s. 530 n.88 Thesaurus grecae linguae, T.II, Parisi 1931, ss.2150-2152. Inaczej Korneliusz Nepos ( Alcibiades, 6,4), który

pisząc o sprofanowaniu świąt eleuzyńskich przez Alkibiadesa tłumaczy termin „asebeia” nie jako „impietas”,

ale „sacrilegium”. Szerzej na temat terminów: „asebeia” i „ impietas” zob. R. A.Bauman, Impietas in

Principem. A Study of Treason against the Roman Emperor with Special Reference to the First Century A.D.,

München 1974, s. 1 i n.89 Zestawienie odnośnych wzmianek zob. Merguet, Lexicon zu den philosophischen Schriften Cicero’s, Bd II,

s. 242 i n.; Tenże, Lexicon zu den Reden des Cicero, Bd II, s.602 i n.90 Cicero, In Verrem, II, 1,47; Pro Sestio, 9; Pro Rege Deiotario; 2; Philipicae, XI, 16; XIII, 1; Paradoxa

stoicorum, IV,31; De officiis, III,37 (scelerati); In Verrem, II, 1, 6; Post reditum ad senatu, 18; Philipicae, IV,

9; XI, 6; De officiis, II,51 (nefarii); De natura deorum, I, 63 (periurii).91 Por. Hellegouar’h, op.cit., s.530 n.

20

perdita, mens sana cum amentia, bona denique spes cum omnium rerum desperatione

confligit”.92

Sprzysiężenie Katyliny określa jako: „impia coniuratione”; „bellum impium ac

nefarium”; przywódcy spisku to: „belli nefarios duces”; sam Katylina : „impio latrocinio”;

jego zwolennicy: „tantum homines impios ex vetere illa coniuratione inustum nefariis

mentibus”. 93

Cyceron nie tylko zarzucał swoim wrogom ogólną „impietas”, lecz także działania

przeciwko religii rzymskiej i jej bogom. Wyróżnić można przy tym kilka kategorii

„impietas”: zaprzeczenie istnienia bogów; naruszanie ceremonii i obrzędów religijnych oraz

miejsc i rzeczy świętych; wprowadzanie nowych kultów i bóstw oraz odprawianie obrzędów

zakazanych prawnie przez państwo; magia i czary.94

Do najpoważniejszych zarzutów stawianych przez Cycerona Katylinie i jego

zwolennikom należało naruszanie ceremonii i obrzędów religijnych oraz miejsc i rzeczy

świętych. Podstawową formami były: profanatio i violatio. Profanatio dotyczyło znieważenia

kultu bądź miejsca świętego. Było to traktowane jako poważne przestępstwo, zwłaszcza w

odniesieniu do religii państwowej, które wymagało interwencji kapłanów i senatu. Termin

violatio oznaczał naruszenie, bądź zniszczenie: świątyń (templa, aedes, fana, sacella), miejsc

(np.gajów – luci) lub rzeczy (np. ołtarze – arae, posągi – simulacra) uznanych za święte. 95

Cyceron przedstawiał Katylinę i jego zwolenników jako przeciwników panującej

religii i bogów, a także niszczycieli świątyń. Siebie z kolei przedstawiał jako człowieka, który

uratował Rzym i jego świątynie przed spaleniem.96

92 Cicero, In Catilinam, II,25.93 Cicero, In Catilinam,IV,18; I,33; III, 16; I, 23; De domo sua, 92 . Por. Pro Plancio, 98: „ impium ferrum”

(na określenie sztyletu, który Katylina miał rzekomo poświęcić, by zabić nim Cycerona).94 Szerzej na temat kategorii impietas zob. H. Kowalski, Impietas w religii rzymskiej w okresie schyłku

republiki, „Res historica.”,14: „Graecorum et Romanorum memoria II”, Lublin 2002, ss. 103-123.. Por.

Th.Mommsen, Der Religionsfrevel nach römischen Recht, „Historische Zeitschrift”, 64: 1890, s.389-402;

J.Scheid, Le délit religieux dans la Rome tardo-républicaine, w: „Le délit religieux dans la cité antique”,

Rome 1981, ss.117-171.95 Por. R.Schilling, Sacrum et profanum. Essai d’ interprétation, „Latomus”, 30: 1971, ss. 953-969.96 Cicero, In Catilinam, I, !2: „Nunc iam aperte rem publicam universam petis: templa deorum immortalium,

tecta urbis, vitam omnium civium, Italiam totam ad exitium ac vastitatem vocas“; III,2: „Nam toti urbi,

templis, delubris, tectis ac moenibus subiectos prope iam ignes circumdatosque restinximus“; Por. III, 22; IV,

2.

21

Taktyka zastosowana przez Cycerona w walce z Katyliną i jego zwolennikami

opierała się również na odwoływaniu się do wsparcia bogów nieśmiertelnych.97 Jej

przejawem były wezwania do modlitw i błagań, które lud winien wznosić do bogów.98

Praktycznym wyrazem były supplicationes, uchwalone przez senat.99

Innym symbolicznym i religijnym przejawem było wyznaczenie posiedzenia senatu,

na którym wygłosił pierwszą mowę przeciwko Katylinie, w świątyni Jowisza Statora. Miało

to dla Cycerona podstawowe znaczenie, gdyż sam przedstawiał się jako wysłannik bogów,

który ich opiece i natchnieniu zawdzięczał podjęcie działań w celu wykrycia spisku.100

Podobne znaczenie miało wyznaczenie jako miejsca posiedzenia senatu w sprawie

ukarania spiskowców świątyni Zgody (Concordia).101 Było to nawiązanie do programu

Cycerona, głoszącego „concordia ordinum”.102

Innym przejawem wykorzystania przez Cycerona elementów religijnych były liczne

pojawiające się prodigia, zwiastujące nieszczęście dla Rzymu jakim miał być „zamach”

Katyliny. Terminem prodigia określano zjawiska w przyrodzie nadzwyczajne lub naturalne,

97 Cicero, In Catilinam, II, 12; II, 15; II, 19; III, 1; III,18; III,22; IV,1; IV,3.98 Tamże, II, 29: „ Quos vos, Quirites, precari, venerari, implorare debetis ,ut, quam urbem pulcherrimam

florentissimamque esse voluetrunt, hanc omnibus hostium copiis terra marique superatis a perdissimorum

civium nefario scelere defendant”. Por. III, 29.99 Tamże, III, 15: „Atque etiam supplicatio dis immortalibus pro singulari eorum merito meo nomine decreta

est”. Przy okazji uchwalono zaszczyty dla Cycerona: „quod urbem incendiis, caede civis, Italiam bello

liberassem”. Mówca podkreśla przy tym wyjątkowość tych suplikacji, które zostały podjęte za ocalenie

państwa.100 Tamże, I, 11: „Magna dis immortalibus habenda est atque huic ipsi Iovi Statori, antiquissimo custodi huius

urbis, gratia, quod hanc tam taetram, tam horribilem tamque infestam rei publicae pestem totiens iam

effimugimus.“; I, 33: „ Tu, Iuppiter, qui isdem, quibus haec urbs, auspiciis a Romulo es constitutus, quem

Statorem huius urbis atque imperii vere nominamus, hunc et huius socios a tuis ceterisque temp[lis, a tectis

urbis ac moenibus, a vita fortunisque civum arcebis, et homines bonorum inimicos, hostes patriae, latrones

Italiae, scelerum foedere inter se ac nefaria societate coniunctos, aeternis suppliciis vivos mortuosque

mactabis“. Szerzej zob. A. Vasaly , Representations: Images of the World in Ciceronian Oratory, Berkeley

1993, s. 40 i n.101 Por. Döbler, dz.cyt., s. 54 i n.102 Por. H. Strassburger, Concordia ordinum. Eine Untersuchung zur Politik Ciceros, Leipzig 1931; H.C.Boren

Cicero’s Concordia in Historical Perspective, w: “Laudatores Temporis Acti, Studies in Memory of

W.E.Caldwell”, Chapel Hill 1964, s.51-62. Do symboliki tej nawiązywała moneta L.Emiliusza Paulusa

(jednego z oskarżycieli spiskowców) z 62 r. p.n.e. z głową bogini w welonie i diademie oraz legendą

PAVLLUS LEPIDUS CONCORDIA. Por. M. Crawford, Roman Republican Coinage, T.I., Cambridge 1974,

nr 415/1; Hollstein, dz.cyt., s.208.

22

ale uważane za niezwykłe. Były to np. zaćmienie księżyca, komety, burze, „kamienne” lub

„krwawe” deszcze, trzęsienia ziemi, wylewy rzek, pożary, nagłe przemieszczanie się posągów

itd. Zaliczno tu też ostenta i portenta - znaki w postaci niezwykłej lub niezwyczajnie

zachowującej się istoty żywej np. wilki lub bezdomne psy grasujące w mieście, węże ,

walczące ze sobą kruki itd. Do nadzwyczajnych znaków należały też monstra - różnego

rodzaju ludzkie i zwierzęce dziwolągi i potworki ( np. cielęta z dwoma głowami,

harmafrodyty) , a nawet osoby o widocznym kalectwie. Nie musiały to być koniecznie

zjawiska prawdziwe, czasem wystarczało zmyślenie.

Nie były one typowymi wróżbami, zapowiadającymi przyszłość pewną i nieuchronną.

Traktowano je raczej jako wyraz lub zapowiedź gniewu bogów, grożącego

nieprzewidzianymi konsekwencjami, ale możliwego do powstrzymania poprzez podjęcie

odpowiednich środków zaradczych ( procuratio prodigiorum) przywracających pax deorum.

Pojawienie się tego typu znaków wymagało z reguły interwencji senatu, który powinien był

ustalić ich przyczynę, ewentualnie wskazać sprawcę przestępstwa religijnego. W celu

prawidłowej ich interpretacji senat zwracał się o konsultacje do kolegiów kapłańskich :

pontyfików, quindecemviri sacris faciundis oraz haruspików. Wybór należał do senatu, przy

czym w najcięższych przypadkach odwoływano się do viri sacris faciundis, w rękach których

znajdowały się księgi sybillińskie. Po zasięgnięciu opinii senat ustalał sposób ukarania

winnych , jak też formy procuratio : np. instauratio - powtórzenie błędnych ceremonii,

lustratio - oczyszczającą procesję, piaculum - ofiary przebłagalne, publiczne modły, święta,

igrzyska itd.103

Już w 65 roku, jak podaje Kasjusz Dion, pojawiły się liczne znaki boskie: „Na

Kapitolu wiele posągów i rzeźb stopiło się od uderzenia piorunów, między innymi posąg

Jowisza umieszczony na kolumnie. Podobizna wilczycy z Remusem i Romulusem osadzona

na podstawie spadła. Także głoski na kolumnach, na których były wypisane prawa, uległy

zatarciu i stały się niewyraźne”.104 Cyceron usiłował wykorzystać je przeciwko Katylinie już

w 64 roku p.n.e. W mowie „In toga candida” zwraca się do Katyliny: „Tu vero, Catilina,

103 Por. L. Wülker, Die geschichtliche Entwicklung des Prodigienwesens bei den Römern. Studien zur

Geschichte und Überlieferung der Staatsprodigien, Leipzig 1903; B.Mac Bain, Prodigy and Expiation: a Study

in Religion and Politics in Republican Rome, Bruxelles 1982; V.Rosenberger, Gezähmte Götter. Das

Prodigienwesen der römischen Republik, Stuttgart 1998; H.Kowalski, Miedzy religią, polityką i filozofią.

Wróżby i wróżbiarstwo w Rzymie w I wieku p.n.e., w: „Wokół antropologii kulturowej”, pod red. M.Haponiuka

i M.Rajewskiego, Lublin 1999, ss.157-170.104 Cassius Dio, 37, 9.

23

consulatum sperare aut cogitare non prodigium atque portentum est?”.105 Nawiązał do nich

następnie w 63 roku p.n.e. W trzeciej mowie przeciwko Katylinie twierdził, że jest

wysłannikiem Jowisza, czego znakiem jest fakt, iż właśnie za jego konsulatu ukończono

posąg Jowisza, który runął dwa lata wcześniej. Posąg ten obrócono na Wschód ku forum i

kurii, co sygnalizowało, że wszystkie intrygi i spiski wyjdą na jaw.106

Jako polityk także w 63 roku p.n.e. wykorzystał pojawiające się wówczas różnego

rodzaju znaki i wróżby mające zapowiadać nieszczęścia związane ze spiskiem Katyliny. Były

to prodigia : łuny i niebo w płomieniach, łoskot piorunów, trzęsienie ziemi, szybkie obroty

gwiazd, komety itd., które ukazały się już podczas inauguracji jego konsulatu i zwiastowały

rzezie, rozruchy i wojnę.107 W traktacie „De divinatione” wspomina także wróżby augura

Appiusza Klaudiusza (augurium Salutis), który , gdy wypadła niepomyślnie, zapowiedział

wybuch wojny domowej.108 Wykorzystał też przeciwko Lentulusowi przepowiednię z ksiąg

sybillińskich, która mówiła o rządach trzech Korneliuszy.109

Wpływ na ostateczną decyzję w sprawie skazania Katylinarczyków miało, według

Cycerona, wydarzenie podczas odbywających się w przeddzień w jego domu obrzędów ku

czci bogini Bona Dea, w trakcie których buchnął płomień z przygasającego popiołu. Westalki

zinterpretowały to jako znak bogini dla poparcia zamierzeń Cycerona, o czym doniosła mu

natychmiast jego żona Terencja. 110

Charakterystyczna jest przy tym późniejsza postawa Cycerona, który całkowicie

odmiennie ustosunkował się do omawianych zjawisk i wydarzeń w napisanym znacznie

później traktacie „De divinatione”, komentując je: „Jakże prędko wymyślił to Jowisz. Ssący

Romulus został rażony piorunem, a więc zagraża niebezpieczeństwo miastu, które on założył.

Jak przemyślnie ostrzega nas Jowisz tymi znakami! Posąg Jowisza ustawiono w tym samym

105 Cicero, In toga candida, s.89 (Clark).106 Cicero, In Catilinam, III, 19-20. De divinatione, II, 46. Por. Vasaly, dz.cyt., s. 81 i n.107 Cicero, De divinatione, I, 17-22; I, 105. Por. Iulius Obsequens, 609/63: „ fulmine pleraque decussa. (…)

Trabis ardens ab occasu ad caelum extenta. Terrae motu Spoletum totum concussum, et quaedam corruent. Inte

alia relatu(m), biennio ante in Capitolio lupam Remi et Romuli fulmine ictam, signumque Iovis cum columna

desiectum, haruspicum responso in foro repositum. Tabulae legum aereae litteris liquefactis, ab his prodigiis

Catilinae nefaria conspirato coepta”; Cassius Dio, 37,34.108 Cicero, De divinatione, I, 105. Por. Cassius Dio, 37, 34.109 Cicero, In Catilinam, III, 9; 11. Por. Sallustius, De coniuratione Catilinae, 47; Plutarch, Cicero, 23; Appian,

Bella civilia, II, 4.110 Cicero, In Catilinam, III, 17-22; Iulius Obsequens, 61; Cassius Dio, XXXVII, 24-25, 34-35; Plutarch,

Cicero, 20.

24

czasie, kiedy wykryto sprzysiężenie. I ty oczywiście wolisz przypuszczać, że stało się to z

rozkazu bogów, a nie przypadkiem i że przedsiębiorca, który od konsulów Kotty i Torkwata

otrzymał zlecenie wykonania owej kolumny, nie opóźnił się z powodu lenistwa czy braku

środków, lecz do zwłoki tej został nakłoniony przez nieśmiertelnych bogów”.111

Przedstawione rozważania wskazują dość jednoznacznie na rolę czynników

religijnych w walkach politycznych w Rzymie. Odnosiło się to także do wydarzeń, które

można określić jako próby zamachu stanu. Propaganda religijna odgrywała istotną rolę w

kształtowaniu własnego wizerunku lub dezawuowaniu przeciwników, a odwoływanie się do

poparcia bogów lub zsyłanych przez nich znaków mogło zapewnić poparcie szerszych mas.

W praktyce, poza pewnymi, dość wątpliwymi, działaniami Katyliny, nie pojawiają się jednak

próby propagowania nowych religii, kultów czy obrzędów.

111 Cicero, De divinatione, II, 46-47. Por. H. Kowalski, Cicero, Augur und Politiker. Die Theorie und

Praxis der Auspizien in Ciceros Tätigkeit, "Acta classica Universitatis Scientiarum Debrecenensis", 31:

1995, ss.125-139.